Amerika davlatining hududiy shakllanishi - Tarix - Kurs ishlari

Amerika davlatining hududiy shakllanishi

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165 KB

Ko'chirib olish

Amerika davlatining hududiy shakllanishi Reja: Kirish I bob. Amerika Britaniya mustamlakasi davrida. 1.1 Amerikaning Britaniyaga qarshi kurashi. Amerika revolyutsiyasi 1.2. Amerikaning dastlabki hududiy shakllanishi II bob. Amerika hududining to`liq shakllanishi va uning tugashi. 2.1. Amerikada mustaqillik davrida hududiy kengayish 2.2. Amerika davlatida so`nggi hududiy jarayonlar, zamonaviy Amerika hududi Xulosa Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro`yxati Ilovalar 1

Kirish O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimovning bir guruh tarixchi olimlar bilan uchrashuvidagi tarix fani borasida bildirgan fikrlari o’zbek xalqi va uning davlatchiligi tarixi konsepsiyasining yaratilishiga g’oyaviy asos bo’lib xizmat qildi. Unda “ilmiy nuqtai nazarga tayangan davlatchilik tarixini yaratish” asosiy maqsad sifatida belgilangan. O`zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I. Karimov “o`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab bo`lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko`tarilishi zarur. Tarixni yoritishda bir yoqlamalikka, sub е ktiv fikrlarga yo`l qo`ymaslik zarur, faqat bahs, munozara, tahlil m е vasi bo`lgan xulosalargina bizga to`g`ri yo`l ko`rsatadi” 1 - deb takidlaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov Respublikamiz mustaqil taraqqiyot yo'lining ijodkori va rahnamosi sifatida tarix fani, uning bugungi ahvoli va istiqbolini chuqur tahlil yetib, bu yo'nalishda tarixchi olimlar oldiga qator vazifalarni qo’ydilar. Ushbu vazifalardan eng muhimi-yangi jamiyatimizni isloh qilish va yangilash jarayonini boshqaradigan va ta’minlaydigan, hozirgi davr talabi asosida yangicha fikrlaydigan yoshlami tarbiyalash, muhimi, ular ongiga milliy istiqlol, Vatanga sadoqat va yurtparvarlik g'oyalarini yanada chuqurroq singdirish va tyeran anglatishdan iboratdir. Olimlar e’tirof etganlaridek, dunyo tarixi nihoyatda boy va rang-barangdir. Har bir hududlar eng qadimgi davrlardan boshlab jahon sivilizatsiyasi o'choqlaridan biri hisoblanib, bu yerda dunyo sivilizatsiyasidagi mahalliy xalqlarga xos tarixiy- madaniy jarayonlar bo'lib o'tgan. Har bir davlatchilik hududlaridan dunyo sivilizatsiyasi tarixiy taraqqiyotida o'chmas iz qoldirgan olimu fuzalolar, davlat arbobiyu, sarkardalar yetishib chiqqanlarki, bugungi xalqlar ular bilan xaqli ravishda faxrlansa arziydi. Amerika Qo'shma Shtatlari Shimoliy Amerikadagi o'n uchta Britaniya mustamlakasi 1776-yil 4-iyulda Britaniya imperiyasidan mustaqilligini e'lon qilganidan so'ng tashkil topgan. Ikki kun oldin Ikkinchi Kontinental Kongress tomonidan qabul qilingan Li rezolyutsiyasida mustamlakalar 1 Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʼq. T.: Oʼzbekiston, 1998. 136-b 2

o'zlarining erkin va mustaqil ekanligiga qaror qilishgan. davlatlar. Ittifoq barcha 13 shtat tomonidan ratifikatsiya qilinganidan keyin 1781-yil 1-martda kuchga kirgan Konfederatsiya moddalarida rasmiylashtirildi. Ularning mustaqilligi Buyuk Britaniya tomonidan Amerika inqilobiy urushini yakunlagan 1783-yildagi Parij shartnomasida tan olingan. Bu koloniyalarning hajmini samarali ravishda ikki baravar oshirdi, ular endi g'arbga e'lon chizig'idan Missisipi daryosigacha cho'zilishi mumkin. Bu yer hududlarga, keyin esa shtatlarga bo'lingan, garchi ba'zi asl koloniyalar tomonidan da'vo qilingan dengizdan dengizgacha bo'lgan grantlar bilan ba'zi ziddiyatlar saqlanib qolgan. Vaqt o'tib, bu grantlar federal hukumatga topshirildi. Mavzuning dolzarbligi: Amerika davlati va uning nafaqat o`tgan balki bugungi davr hududi jahon tarixida chuqur iz qoldirgani va jahon davlatchiligi va tarixida katta o`rin tutganiga hech qanday shak-shubha yo`q. Bu davrdagi Amerika davlatining inglizlar bilan mustaqillik urushi bugungi kunda zamonaviy yangi texnologik metod va usullar orqali ilmiy tadqiq qilish kerak bo`lgan mavzulardan biridir. Bu mavzu jahon davlatchiligi madaniy hayotida muhim burilish nuqtasi bo`lganligi tufayli yanada chuqur tadqiqotlarga muhtoj. Ana shu jihatlar tufayli ham bu mavzuning dolzarbligini tushunish mumkin. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi shu davr Amerika davlati hududi va uning davrlar mobaynida shakllanib borishiga doir ma`lumotlar bazasini kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o`rganib mohiyatini yanada oydinlashtirish. Hamda mavzuga oid mavjud ma`lumotlardagi noaniqlik va xatolarga oydinlik kiritish. Bu davr siyosiy voqealarni dunyo siyosiy hayotiga ta`sirini o`rganib tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining vazifasi : Amerika davlatining hududi Amerika davlatchiligi tarixida tutgan o’rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari asosida o’rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi: 3

- Inglizlar bilan urush davrida Amerika davlati hududining shakllanishining o’rganilishi natijalarini tahlil qilib, umumlashtirish va ularning XIX asr tarixi va rolini o’rganishdagi ahamiyatini ochib berish; - Amerika davlati hududining kengayib borishi tarixiga oid to’plangan ma’lumotlarni dunyo xalqlari davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba sifatida tahlil etish; - Amerika huduning kengayishi jarayonini dunyoning XVIII-XIX asrdagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda tadqiq etish; - mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Amerika davlati siyosiy faoliyatini o’rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar va so’nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali masalalarga aniqlik kiritish; - manba va adabiyotlarni tahliliy o’rganib, bu davrda Amerika davlati va uning jahon siyosiy faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o’rganilishi natijalari, tadqiqotchilar xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish; - Amerika davlati ning dunyo xalqlarining XVIII-XIX asrlar davlatchiligi tarixida tutgan o’rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib berish. Mavzuning o`rganilganlik darajasi: XVIII-XIX asrlar dagi Amerika davlati bugungi kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan juda ko`p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi vaqtda ham bu davr haqida qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib borilayapti. Ayrim ilmiy tadqiqotlar esa hali hanuz davom etmoqda. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy chuqurroq e`tibor berilayapti. Natijada esa Amerika davlati va uning hududiy shakllanishi haqida ma`lumotlar bazasi oshdi. Xususan bu mavzu H. Болховитинов “ США : проблемы истории и современная историография ”, A. Бурстин , “ Американцы : колониальный опыт ” va A. Gustavo “The United States in Panamanian Politics: The Intriguing Formative 4

Years” assarlari hamda bir qator tarixiy arxivlarida hamda Yevropa va rus ensiklopedik asarlari orqali bu mavzu yaxshi o`rganilgan. Davriy (xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi XVIII asr o`rtalari va XIX asrda Amerika va Inglizlar o`rtasidagi urushining, Amerika mustaqillikkka erishishi va keyinchalik uning hududining kengayishini siyosiy va uning ijtimoiy–iqtisodiy ahamiyatini o`rganib tahlil qilishdan iborat. Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo`lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxat i va ilovadan tashqari 32 varaqdan iborat. I bob. Amerika Britaniya mustamlakasi davrida. 1.1. Amerikaning Britaniyaga qarshi kurashi. Amerika revolyutsiyasi. Bugungi kunda Qo'shma Shtatlar Shimoliy Amerika qit'asining deyarli yarmini egallaydi. Ularning hududi 9 million kvadrat metrdan ortiqni egallaydi. km. Ya'ni, u dunyodagi eng katta davlat - Rossiya, Kanada va Xitoydan keyin to'rtinchi o'rinda turadi. AQSh aholisi taxminan 250 million kishi. Qo'shma Shtatlar ikki davlat bilan chegaradosh - shimolda Kanada bilan, janubda Meksika bilan. Ammo Qo'shma Shtatlar qit'ada bitta hududga ega emas, chunki Kanada Qo'shma Shtatlarning asosiy qismini shimoli-g'arbda joylashgan Alyaska materikidan ajratib turadi va Gavayi orollari Kaliforniyaning Tinch okeani qirg'og'idan g'arbda uzoqda joylashgan. Bu mamlakat uchta okean bilan yuviladi va ularning har biri ta'sir qiladi. Tabiiy boyliklarning xilma-xilligi bo'yicha AQSH G'arbiy Yevropa davlatlaridan o'zib ketadi. Hozirgi vaqtda Amerika Qo'shma Shtatlarining zamonaviy dunyo mavjudligining turli jihatlariga ta'siri katta, xoh biz siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatlar haqida gapiramiz. 2 Biroq, bu har doim ham shunday bo'lmagan va Qo'shma Shtatlar har doim ham hozirgidek hududga ega bo'lmaganidek, Qo'shma Shtatlar bu ta'sirni amalga oshirish uchun uzoq yo'lni bosib o'tdi. Qo'shma Shtatlarning zamonaviy hududini shakllantirish usullari va 2 Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014. 352-b 5

usullari har xil edi - sotib olishdan tortib to kengaytirishgacha. Hududni kengaytirish istagi allaqachon 18-asrda yosh davlat nomiga kiritilgan. faqat Atlantika okeani qirg'oqlari bo'ylab juda tor chiziqda cho'zilgan. Avvalo, 15-asr oxirida kashf etilgan X. Kolumbga monopoliyani saqlab qolmoqchi boʻlgan Angliya, Fransiya, Gollandiyaning Ispaniya va Portugaliya bilan olib borgan oʻjar kurashini ham hisobga olish kerak. Yangi dunyo. Kolumb 15-asrda shon-shuhrat, shuhratparastlik va shaxsiy manfaatlarga bo'lgan muhabbat tufayli Yevropaning barcha dengiz davlatlarining e'tiborini tortdi. Amerika kashf etilganidan beri Yangi Dunyoni mustamlaka qilishni boshlagan Yevropa davlatlari o'rtasidagi kurash maydoniga aylandi. Vaqt o'tishi bilan Amerikada Yangi Ispaniyadan tashqari, Nyu-Gollandiya va Yangi Angliya paydo bo'ldi. Yangi Fransiya, Rossiya Amerikasi, Yangi Shvetsiya. XVI asr oxirida Ispaniya qachon. zaiflasha boshladi, aslida dunyo hukmronligi uchun uchta da'vogar (savdo va mustamlaka) bor edi - Fransiya, Gollandiya, Angliya. 17-asrdagi Puritan inqilobidan soʻng mustahkamlangan Angliya oʻzining asosiy raqiblaridan biri boʻlgan Niderlandiyaning dengiz, savdo va mustamlakachilik qudratini tor-mor eta oldi va Shimoliy Amerikadagi mustamlakalarini egallab oldi. 17-asr boshlarida Angliyadan oldin Yangi Dunyoni mustamlaka qilishni boshlagan Fransiya ham xuddi shunday taqdirga duch keldi. (Fransuzlar 1534 yilda Jak Kartye ekspeditsiyasi xizmat qilishi kerak bo'lgan Xitoy va Hindistonga yo'l topmoqchi edi). Ammo J.Kartyening ekspeditsiyalari natijasida frantsuzlar daryo va Avliyo Lorens qoʻltigʻini hamda Kanadaning sharqiy qirgʻoqlarini topdilar. Angliya va Fransiya o'rtasidagi raqobat kuchaydi. Yangi Dunyodagi bu raqobatning yakuniy nuqtasini faqat Yetti yillik urush qo'ydi (gg.), u inglizlarning g'alabasi bilan yakunlandi - Kanada ikki orolni qaytarish evaziga to'liq va to'liq Angliyaga ketdi. Fransiya - Martinika va Gvadelupa. Shunday qilib, inglizlar doimiy ravishda kolonial mulklarga ega bo'lishdi - Floridadan Kanadagacha. Ammo yetti yillik urushdan keyin Britaniya hukmronligi turli ijtimoiy qatlamlarning, ayniqsa, mustamlakalarning yuqori tabaqasining iqtisodiy va siyosiy manfaatlariga mos kelmasligi isbotlandi. Rossiya ham yangi qit'ani ochishda ishtirok etdi - aynan u 6

qit'ani sharqdan, Osiyodan kashf qilish shon-sharafiga ega. Bu rivojlanish jarayonining boshlanishini 1648 yilda Osiyoning shimoliy-sharqiy uchi boʻylab dengiz yoʻlini ochgan va V. Pyotr I tashabbusi bilan boshlangan Buyuk Sibir- Tinch okeani ekspeditsiyasi davomida davom ettirgan S.Dejnev ekspeditsiyasi qoʻydi. Bering va A. Chirikov, bu Osiyoning Amerika bilan birlashmaganligini, ya'ni qit'alarning bo'linishi o'rnatilganligini va ularni ajratib turuvchi bo'g'oz bugungi kunda Bering nomini olganligini ko'rsatdi. 1867 yilga qadar, Alyaskani sotish to'g'risida bitim imzolangunga qadar, Shimoliy Amerikada rus mulklari mavjud edi. Qit'aning ingliz mustamlakasi davrida va muntazam ingliz mustamlakachiligi 17-asr boshida boshlandi. (V. Rolining "yo'qolgan koloniya" deb atalganini hisobga olmaganda), hind yerlari ingliz (keyinchalik Amerika) mulklarining bir qismi hisoblangan. Hindlarni asl yashash joylaridan quvib chiqarish tashabbusi oq ko'chmanchilar yoki shtatlar va hududlarning hokimiyat organlaridan chiqqan. 18-asr boshlarida ingliz aholi punktlari. 15 dan 120 km gacha bo'lgan masofada qit'aga chuqur kirib bordi. Ammo bu aholi punktlarining (chegarasining) har bir chegarasidan oldin hind omili mavjud edi, ayniqsa hindular tog 'dovonlari va daralarni qo'llarida ushlab turishgan. Chegaradagi erlarni joylashtirishda hind erlarini ruxsatsiz egallab olish bilan shug'ullanadigan squatter fermerlar katta rol o'ynagan. Amerikadagi ingliz koloniyalarining har birida ikkita zona mavjud edi - uzoq vaqt davomida o'rnashgan qirg'oq chizig'i va yaqinda joylashgan g'arbiy (kolonistlarning ilg'or aholi punktlari), "chegara", "chegara" deb nomlangan. Bu "chegara" so'zi bir vaqtning o'zida ham frontni, ham chegarani - kashshof mustamlakachilar turar-joylari chegarasini anglatardi, bu bir vaqtning o'zida hind qo'shnilari bilan kurashning fronti edi. 3 Shuning uchun hind urushlari Amerika hayotida doimiy omilga aylandi. Eng mashhuri 1675 yilda Yangi Angliyada qirol Filippning urushi edi. 17-asr boshidan boshlab. va 1763 yilgacha mustamlakachilar chegarani orqaga surib, hindularni quvib chiqardilar va sharshara chizig'i va Allegheny tog'lari orasidagi erlarni egallab oldilar. Umuman olganda, hindlarga nisbatan siyosat, 1776 yildagi Mustaqillik urushi davrida AQSh 3 Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014.325-b 7

mustaqilligini e'lon qilganidan so'ng, turli xarakterdagi bir necha bosqichlarni bosib o'tdi. 4 AQSH hukumatining birinchi bosqichi (1830-yilgacha) umuman Buyuk Britaniya va mustamlakachi gubernatorlarning siyosatini davom ettirdi - hindlar bilan munosabatlar asosan qabilalar bilan tuzilgan shartnomalar tizimi bilan tartibga solingan. Biroq, ko'chmanchilarning G'arbga siljishi hind qabilalari bilan to'qnashuvlarga olib keldi, ba'zida urushlar, masalan, yillar davomida sodir bo'ldi. Hindistonliklar hozirgi Ogayo shtatining ko'p qismini yo'qotdilar. Ikkinchi bosqichda federal hokimiyat siyosati hindlarni maxsus yaratilgan hind hududiga yoki rezervatsiyalariga ko'chirish orqali ularni ajratishga qaratilgan edi. 1883-yilda, ya’ni AQSH Oliy sudining qarori bilan hindular AQSh fuqarosi deb tan olingandan so’ng boshlangan uchinchi bosqich hozirgacha davom etmoqda. Bu davr assimilyatsiya davri deb ataladi. O'zining dastlabki tarixida () Qo'shma Shtatlar Angliyaga mustamlaka qaramligida edi. Mustaqillik urushi davrida (), 13 ta isyonkor ingliz mustamlakalari mustaqillik uchun kurashganida, 1776 yil 4 iyulda Mustaqillik Deklaratsiyasi qabul qilindi, uning haqiqiy muallifi T. Jefferson asoschilaridan biri edi va aslida Mustaqillik deklaratsiyasining qabul qilingan sanasi Amerika Qo'shma Shtatlari tarixini allaqachon sanab o'tmoqda. Ammo Amerika inglizlarga qisman yutqazdi, chunki Kanada amerikaliklar umid qilganidek qo'zg'olon ko'tarmadi va Angliya bilan qoldi. Mustaqillik e'lon qilinishi sobiq mustamlakalarning, mustaqillik e'lon qilingandan keyin esa shtatlarning 1763 yilda Angliya qiroli Jorj III farmoni bilan chizilgan va mustamlakachilarga Allegeniyalardan tashqariga chiqishni taqiqlovchi chegara chizig'ini tan olmaganligini anglatardi. AQSH va Angliya oʻrtasida 1783-yilgi Parij tinchlik shartnomasiga koʻra, Angliya AQSH mustaqilligini va yangi chegaralarni tan olishga majbur boʻldi. Mohiyatan, bu sobiq mustamlakachilarning qit'aning sharqidan g'arbga ko'chib o'tish imkoniyatini anglatardi. Ammo barcha shtatlarning (sobiq mustamlakalarning) qat'iy g'arbiy chegarasi bo'lmagani uchun, ya'ni ular g'arbda hududga da'vo qila olishlari mumkin edi, va ba'zi shtatlarda geografik joylashuvi 4 Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. 146-b 8

kengayishga imkon bermaganligi sababli, hatto Konfederatsiya mavjud bo'lgan davrda ham shunday qaror qabul qilindi. g'arbdagi yerlarni ko'chmanchilarga sotish mumkin bo'lgan barcha shtatlarning mulki (mulki) deb hisoblang. Aslini olganda, bu qaror 1787 yilda Shimoli-g'arbiy ordinansning qabul qilinishi bilan tasdiqlandi, unga ko'ra er butun Amerika xalqining mulki, milliy boylik deb e'lon qilindi, unga ko'ra, yangi shtatlar yaratiladi. Unda AQSH fuqarolariga yer sotish tamoyili joriy etildi. Ammo bu yerni faqat katta maydonlarda va qimmat narxda sotish mumkin edi. 5 Shuning uchun kambag'al o'zi uchun bir parcha yer sotib ololmaydi. Fuqarolar urushigacha () amerikaliklar kichik uchastkalarda er sotish uchun kurashdilar ("uy- joy uchun harakat"). Bu tasodif emas edi, chunki Qo'shma Shtatlar 18-asrning oxirida edi. eng agrar mamlakatlardan biri - shuning uchun agrar savolning ahamiyati. 1790 yilda o'tkazilgan birinchi aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, faqat 3,3% shaharlarda yashagan (garchi iqtisodiy jihatdan rivojlangan shimoli-sharqda bu ko'rsatkich 10% ni tashkil etgan bo'lsa ham). Va amerikaliklar ommasi g'arbdagi quruqlikka erkin kirishni xohlashdi. Bundan tashqari, 1783 yildagi Versal shartnomasiga ko'ra, Angliya g'arbda Allegheny tog'lari va Missisipi daryosi, shimolda Buyuk ko'llar va janubda Florida oralig'idagi ulkan hududni Qo'shma Shtatlarga berdi. Angliya tomonidan berilgan bu imtiyoz Qo'shma Shtatlar tarixida yangi sahifani ochdi - G'arbga kengayish. 1795-yilda tuzilgan AQSHning Ispaniya bilan shartnomasi (Pinkni shartnomasi) aslida AQSHga Gʻarbni keng rivojlantirish imkoniyatini berdi va AQSHning hududiy ekspansiyasining birinchi bosqichini anglatardi va mohiyatan AQSHning “taklifi” boʻldi. ” Luiziana uchun. Pinkneydagi Amerika vakili tomonidan imzolangan ushbu shartnoma AQShning Ispaniya mulklari bilan chegarasi masalasi bo'yicha AQSh-Ispaniya mojarolarini hal qildi - Luiziana bilan chegara Missisipi (AQShning g'arbiy chegarasi) va Florida bilan chegara bo'ylab o'tdi. 31-parallel - janubiy chegara. Bundan tashqari, ushbu shartnomaga ko'ra, Qo'shma Shtatlar Missisipi daryosi bo'ylab - uning manbasidan to okeangacha bo'lgan butun uzunligi bo'ylab bepul navigatsiya huquqiga ega edi. Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlarga 5 Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001. 342-b 9

tovarlarni Nyu-Orlean portida bojsiz saqlash imkoniyati berildi (keyinchalik ularni okean kemalariga yuklash uchun). Millat otasi Jorj Vashingtonning “Vidolashuv xabari” nomi bilan mashhur bo’lgan vasiyatlari va u uchinchi muddatga nomzodini qo’ymasligi va nafaqaga chiqishi (1796) uzoq vaqt davomida AQSh tashqi siyosatining eng muhim tamoyillariga aylandi. Bu Jorj Vashingtonning siyosiy vasiyatnomasi edi. Ushbu vasiyatda ikkita fikr qayd etilgan - Qo'shma Shtatlar Yevropa ishlariga aralashmasligi kerak (Amerika izolyatsiyasining kelib chiqishi shundan kelib chiqqan), Qo'shma Shtatlar neytral davlat bo'lib qolishi va xorijiy dunyoning istalgan qismi bilan doimiy ittifoq tuzishdan voz kechishi kerak, vaqtinchalik ittifoqlar esa. faqat favqulodda vaziyatlarda mumkin. “Vidolashuv maktubi”da eng kam siyosiy aloqalar bilan savdo aloqalarini rivojlantirishga urg’u berildi. Siyosiy jihatdan "G'arb" g'oyasining amalga oshirilishi 1800-yilgi prezidentlik saylovlarida Jefferson respublikachilarining g'alabasi bilan yanada mustahkamlandi. Aynan T.Jefferson prezidentlik davrida uni amalga oshirish boshlandi. Bu esa 1803-yilda Napoleon Fransiyasidan Luiziananing sotib olinishi bilan bog'liq edi. Luiziana har doim yangi qit'ani mustamlaka qilgan Yevropa davlatlari o'rtasida tortishuv bo'lib kelgan. Amerikaliklar muammoni hal qilish uchun vaqtni yaxshi tanladilar, chunki Fransiya qo'zg'olonni bostira olmadi. Gaiti va Napoleon I bu borada Meksika ko'rfazi sohillariga qiziqishni yo'qotdilar. Garchi amerikaliklar frantsuzlar bilan amerikalik fermerlar va savdogarlar uchun juda muhim port bo'lgan Yangi Orleanni sotish bo'yicha muzokaralar olib borishni xohlashgan bo'lsa-da, Fransiya hukumati Qo'shma Shtatlarga umumiy maydoni 2,6 milliondan ortiq bo'lgan butun Luizianani sotib olishni taklif qildi. kvadrat metr. km. atigi 15 million dollarga (akr uchun 2,3 dollar). Bu Missisipining g'arbiy qismida joylashgan va Meksika ko'rfazidan Kanadagacha va g'arbda Rokki tog'larigacha cho'zilgan ulkan hudud edi. Va T. Jefferson shaxsan ushbu xaridda ishtirok etishini e'lon qilmagan bo'lsa-da, u buni o'z ma'muriyatining eng muhim ishi deb hisobladi. Ushbu kelishuvdan keyin Qo'shma Shtatlar hududi deyarli ikki baravar ko'paydi. 6 Fransiya bilan tuzilgan 6 Glenn P. Hastedt, Encyclopedia of American Foreign Policy (2004) p-235 10

shartnomada Luiziana chegaralari so'zlari noaniq bo'lganligi sababli, Qo'shma Shtatlar bundan foydalanishga qaror qildi va o'sha paytda Ispaniyaga tegishli bo'lgan G'arbiy Floridani Luiziana xaridiga qo'shishga qaror qildi. To'g'ri, bu "Virjiniya sulolasi" ning yana bir vakili - J. Medison davrida G'arbiy Florida qo'shib olingan yillarda sodir bo'ladi. 7 Umuman olganda, Yangi Dunyodagi ispan mulklari Amerika siyosatchilari, jumladan, T.Jefferson tomonidan mustamlakachilikning muhim ob'ekti sifatida qaralgan. Luiziana sotib olish bo'yicha bahs-munozaralar paytida T. Jefferson hukumati o'z mulklarining g'arbiy chegaralarini o'rganish g'oyasi bilan chiqdi. Shu maqsadda, in kapitanlar M. Lyuis va V. Klark boshchiligida ekspeditsiya tashkil etildi, uning vazifasi Tinch okeaniga yo'l topish edi, bu amalga oshirildi. Ekspeditsiya 28 oy davom etdi, 12 ming km dan ortiq masofani bosib o'tdi. borish va qaytish sayohati. Aslida, bu ekspeditsiya Amerikaning Uzoq G'arbga, birinchi navbatda Oregonga da'volariga asos solgan. Shunday qilib, mohiyatan AQSh hukmron doiralarining transkontinental kuch yaratish g'oyasi amalga oshirila boshlandi. 1807-yilda prezident T.Jefferson tashabbusi bilan AQSH va Rossiya oʻrtasida diplomatik munosabatlar oʻrnatildi, bundan avval Aleksandr I va T.Jefferson oʻrtasida yozishmalar boʻlgan. Shunday qilib, bir tomondan, Qo'shma Shtatlar Shimoliy Amerika qit'asida (Alyaska, Aleut orollari va Kaliforniyadagi Fort-Ross) Rossiya mulklarining mavjudligidan xavotirda bo'lishi mumkin, ammo boshqa tomondan, bu ehtimoldan yiroq emas. 19-asr boshlari. AQSh va Rossiya bir-birini xalqaro munosabatlar sohasida potentsial raqib sifatida ko'rdilar. G'arbiy va Sharqiy Floridaga qo'shilish qarori ikki prezidentlik davrida sodir bo'ladi - J. Madison () va J. Monro () prezidentliklari. Shuni ta'kidlash kerakki, AQSh tomonidan Ispaniyaning Florida shtatiga da'vo qilishga birinchi urinish 1803 yilda u Luiziana shtatining 1803 yilda Fransiyadan o'tib ketgan ulkan hududining ajralmas qismi ekanligi, ya'ni 1803 yilda sodir bo'lgan. Luiziana shtatidagi Florida sotib olishni o'z ichiga oladi. Muvaffaqiyatsiz bo'ldi, ammo 1810 yilda G'arbiy Florida u erda yashovchi amerikaliklar tomonidan "erkin va mustaqil" deb e'lon qilindi va 1811 yilda AQSh 7 Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. 67-b 11

Kongressi "o'tishga to'g'ri kelmaydigan rezolyutsiya" deb nomlangan rezolyutsiyani qabul qildi. Floridaning biron bir qismi har qanday xorijiy kuch qo'liga o'tishi haqida jiddiy tashvish. Biroq, AQShning Sharqiy Floridada "inqilob" uyushtirishga urinishi muvaffaqiyatli bo'lmadi. 1812-yilda u yerga olib kelingan amerikalik qoʻshinlar uni tark etishga majbur boʻldilar – oʻsha paytda Qoʻshma Shtatlar Angliyaga urush eʼlon qildi va J. Medison hukumati hozircha vaziyatni murakkablashtirmaslikka qaror qildi. Qo'shma Shtatlar, shuningdek, Ispaniyaning Florida shtati qochqin qullar uchun boshpana bo'lganidan xavotirda edi, qora tanlilar va Seminol hindularining zolimlarga qarshi koalitsiyasi mavjud edi va bu AQSh hukumati uchun doimiy tashvish manbai edi. Amerika tarixchilari tasodifan "ikkinchi mustaqillik urushi" deb atamagan va Amerika Qo'shma Shtatlari o'z mustaqilligini tasdiqlagan ((15) yil) Angliya bilan urush tugaganidan so'ng, ular yana Sharqiy Florida masalasiga murojaat qilishdi. lekin bu masalani hal qilishda Ispaniya bilan muzokaralarda uning g’ururiga putur yetkazmaslikka urg’u berildi.1818 yilgacha bo’lgan muzokaralar natija bermadi – ular uchta masala bo’yicha olib borildi – Florida, G’arbda demarkatsiya, turli da’volarni qondirish. AQSH va Ispaniya fuqarolarining.Va 1818-yilda general va boʻlajak ekspansionist prezident E.Jekson prezident D.Monroga maktub yoʻlladi, unda isyonchi Seminol hindularini taʼqib qilish bahonasida sharqiy Floridani egallash taklifi bor edi. General E.Jeksonning tajovuzkor rejasiga AQSh hukumati qanday munosabatda bo'ldi. Bu erda ikkita qarama-qarshi dalil bor. Ulardan biri J. Monroning ishtirok etmaganligi haqidagi guvohligi, ikkinchisi E. Jeksonning Kongress a'zolaridan biri orqali uzatilgan J. Monroning roziligi haqidagi guvohligi Va plantatsiyalardan qochgan qullarga boshpana bergan Seminol hindularini ta’qib qilish bahonasida 1818 yilda general E.Jekson boshchiligidagi qo’shinlar Ispaniya hududiga zo’rlik bilan bostirib kirishdi va bu Jon Monro hukumatini juda nozik ahvolga solib qo’ydi. 8 Bundan tashqari, uning ma'muriyati a'zolari orasida nima sodir bo'lganligi haqida yagona nuqtai nazar yo'q edi. Ammo E.Jeksonning harakatlarini himoya qilishda hal qiluvchi ovoz AQSH Davlat kotibi J.K.Adamsning ovozi boʻlib, u 8 ошелев В. С., Оржеховский И. В., Синица В. И. Всемирная история Нового времени. XIX - начало XX века / Под. ред. В. С. Кошелева. — Мн. : «Народная асвета», 1998. — С. 271. — 366 с 12

E.Jeksonning harakatlari Konstitutsiyaga zid emasligini, chunki ular mudofaa ekanligini taʼkidladi. 1.2. Amerikaning dastlabki hududiy shakllanishi. Bunday qiyin vaziyatda, ayniqsa Ispaniya uchun (Janubiy Amerikadagi mustamlakalari uchun isyon ko'targan) Amerika-Ispaniya muzokaralari boshlandi va Amerika qo'shinlari shartnoma imzolanishidan ikki hafta oldin Sharqiy Floridadan olib chiqildi. Ushbu muzokaralar natijasi 1819 yilda Do'stlik, turar-joy va chegara shartnomasining imzolanishi bo'ldi - uning yaratuvchisi Davlat kotibi edi. Bu bitim odatda "Florida kelishuvi" deb ataladi va mazmuni Floridani AQShga 5 million dollarga sotishga qisqartiriladi.Lekin bu soddalashtirilgan yondashuv. Ushbu shartnomani Transkontinental shartnoma deb atash to'g'riroq bo'lar edi - bu nomni amerikalik tarixchi - J.K. Adamsning nabirasi taklif qilgan), chunki shartnoma Ispaniya bilan chegarani nafaqat janubi-sharqda, balki mintaqada ham delimitatsiya qilish bilan bog'liq edi. Texas. Aslida, bu shartnoma AQShning Tinch okeanigacha bo'lgan hududga bo'lgan huquqlarini tan olgan birinchi shartnoma edi (chegara 42-parallel bo'ylab o'rnatilgan). Keyinchalik J. K. Adamsning o'zi bu kelishuvni hayotining eng muhim lahzasi deb atadi. Davlat kotibi sifatida u 1819 yilda Amerika Qo'shma Shtatlari Yevropa ongida Shimoliy Amerika bilan jug'rofiy voqelik sifatida bog'lanmaguncha, biz dunyoni o'zimizning shuhratparast rejalarimizdan qaytarish uchun qilgan har qanday sa'y-harakatlarimiz hammani yashirishda ikkiyuzlamachilik qilganimizga ishontirishini aytdi. bizning haqiqiy maqsadlarimiz .. AQShning ekspansionistik siyosatini va ularning dunyo hukmronligiga intilishini oqlaydigan zamonaviy amerikalik tarixchi 1819 yilgi shartnomani AQSh tarixidagi eng katta bir kishining diplomatik g'alabasi deb atadi. Markaziy va Janubiy Amerikadagi isyonkor ispan mustamlakalariga nisbatan J. Monro ma'muriyati yana J. K. Adams ta'siri ostida o'zining eng muhim tashqi siyosatini e'lon qilib, o'zining tashqi siyosat tamoyillarini ("Angliyadan orqada qolmaslik") juda aniq ifoda etdi. siyosat doktrinasi - Monro doktrinasi. Monro doktrinasi 1820-yillarning boshlarida Genri Kley va J.Kvinsi Adams tomonidan ishlab chiqilgan “Amerika tizimi” kontseptsiyasining ajralmas qismi boʻlib, uning 13

tashqi siyosatga tegishli qismi edi. Bu birinchi marta 1823-yil 2-dekabrda Prezident Jon Monroning Kongressga murojaatida aytilgan. 9 Aslida, bu amalda birinchi ("Jorj Vashingtonning xayrlashuv xabari"ni hisobga olmaganda) AQSh xatti-harakatlari tamoyillarining tizimli taqdimoti edi. xalqaro maydonda. Ushbu xabarning asosiy g'oyasi dunyoni Yevropa va Amerika tizimlariga bo'lish g'oyasi edi. U har qanday Yevropa davlati tomonidan Amerika qit'asini keyingi mustamlaka qilishni taqiqlash tamoyilini ilgari surdi. Shimoliy Amerikaning yosh xalqi mustaqillikni saqlab qolish va mustahkamlashga juda hasad qildi, bir tomondan, u Shimoliy va Janubiy Amerikada o'z pozitsiyalarini kengaytirishga intildi. Qolaversa, Ispaniya mustamlaka imperiyasi o’sha paytda inqirozni boshidan kechirayotgan edi – uning Janubiy Amerikadagi mulklari milliy ozodlik urushi ostida qolgan, ba’zilari esa allaqachon mustaqil davlatlarga aylangan edi. 10 “Amerika tizimi” kontseptsiyasi mualliflari esa Janubiy Amerikaning bu tizimga, ayniqsa, iqtisodiy sohaga bosqichma-bosqich kirib kelishiga ishonishgan. Shunday qilib, Monro doktrinasining asosiy g'oyalari Yevropa ishlariga aralashmaslik g'oyasi va Yevropa mamlakatlari tomonidan Amerika qit'asini yanada mustamlaka qilishni taqiqlash g'oyasi edi (haqiqiy siyosatda "bo'lmagan" tamoyili. doktrina tomonidan e'lon qilingan mustamlakachilik" AQShning o'zi uchun ta'sir doirasini yaratish vositasiga aylandi). Bu doktrinaning yakuniy qismida AQSHning qudrati va farovonligi ularning Gʻarbga yanada ilgarilab borishiga bogʻliqligi, yaʼni bu farovonlik ekspansiya bilan bogʻliqligi aytilgan edi. Prezident Jon Monroning AQSh Kongressiga murojaati ko'rinishida e'lon qilingan ushbu ta'limot qonunchilik akti sifatida rasmiylashtirilmagan, bu esa kelajakda ushbu ta'limotni har bir aniq holatda muayyan tarixiy vaziyatga moslashtirishga imkon berdi. Kelajakda ushbu doktrina tamoyillari Janubiy Amerika mamlakatlarini himoya qilish uchun emas, balki ularga qarshi, shuningdek, G'arbiy yarim sharda ta'sir o'tkazish uchun kurashda AQShning raqobatchilari sifatida Buyuk Britaniya va boshqa Yevropa mamlakatlariga qarshi ishlatilgan. , shu jumladan Rossiya. Darhaqiqat, 1820- yillarning boshlarida. Qo'shma Shtatlar va Rossiya o'rtasidagi munosabatlar AQSh 9 Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. 156-b 10 Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014. 361-b 14

chegaralarining G'arbga, Tinch okeaniga kengayishi tufayli keskinlashuv bosqichiga kirdi. 1821 yilda ikki mamlakat o'rtasida Shimoliy Amerikadagi Rossiya-Amerika chegarasini qayta ko'rib chiqish bo'yicha muzokaralar boshlandi, bu ikki yildan ko'proq davom etdi, bu vaqt mobaynida Qo'shma Shtatlar Rossiyaning Amerika qit'asidagi har qanday hududiy egalik huquqiga qarshi chiqishlarini e'lon qildi. Aslida, Monro doktrinasining maqsadi, boshqa narsalar qatori, Rossiyani Amerikadan chiqarib yuborish edi. 11 1824 yilgi Rossiya-Amerika konventsiyasiga muvofiq, Rossiya Alyaskaning zamonaviy janubiy chegarasigacha bo'lgan hududni Qo'shma Shtatlarga berdi. Monro doktrinasi G'arbiy yarim sharda AQShning siyosiy va iqtisodiy manfaatlarini himoya qilishni ta'minladi. Bu vaqtga kelib, 1820-yillarga kelib. AQSh chegaralari Atlantika okeanidan Tinch okeanigacha cho'zilgan va mamlakat aholisi 1790 yilda o'tkazilgan birinchi aholini ro'yxatga olish bilan solishtirganda 4 million kishidan ko'paygan. 12 mln.gacha.1830-yillarda. prezident E.Jekson davrida hindularni koʻchirish toʻgʻrisida qabul qilingan maxsus qonunga muvofiq, ikkinchisi Missisipi daryosining gʻarbidagi hech bir davlat yoki uyushgan hududga kirmagan yerlarga koʻchib oʻtdi. Yillar davomida Hindlar Missisipi bo'ylab "Ko'z yoshlari yo'li" bo'ylab "Hind hududi" deb ataladigan joyga ko'chirildi. 1840-yillarga kelib qadimgi g'arbda hindular deyarli qolmagan. Umuman olganda, hind qabilalariga yuklangan shartnomalarga ko'ra, ular "Hindiston hududi" doirasida olganidan to'qqiz baravar katta hududni davlatga berishgan. Aynan prezident E. Jekson (), u ham mafkurachi, ham ekspansiya amaliyotchisi bo'lgan va Hindiston hududlari amerikaliklar tomonidan joylashtirilishi kerakligiga ishongan edi, ekspansionizm Amerika ommaviy ongining muhim xususiyatiga aylanadi. Amerikaliklar ekspansionizmda nafaqat mamlakat gullab-yashnashining, balki o'zlarining gullab- yashnashining kafolatini ham ko'rdilar. E. Jeksonning kengayishga e'tibor qaratgani bu prezidentni omma orasida mashhur qildi. Albatta, uning kelib chiqishi haqida unutmasligimiz kerak, u Amerika jamiyati elitasida tug'ilmagan birinchi Amerika prezidenti edi. Va Texas va Kaliforniyani qo'shib olish E. Jekson davrida 11 Summersqill M. USA on Western Front: Britain's Chinese Work Force in the World War. L., 1982. P-231 15

sodir bo'lmagan bo'lsa-da, ammo u Texasning amerikaliklar tomonidan "rivojlanishini" qattiq rag'batlantirdi, bu esa 1821 yilda Meksika mustaqilligi e'lon qilinganidan keyin kuchaydi. Prezident J. Monro taklifi bilan AQSH Kongressi 1822 yilda Meksika mustaqilligini tan oldi va uzoqni koʻzlagan rejaga ega. Amerika Qo'shma Shtatlarining bosimisiz bu yosh mamlakat hukumati 1823 yilda meksikaliklarga ham, agar ular katolik bo'lsa, chet el fuqarolariga ham er taqsimlashni nazarda tutgan "Mustamlakachilik to'g'risida" gi qonunni qabul qildi. Shunday qilib, Meksikaning kam aholi punktlaridan biri bo'lgan Texasda Meksika fuqaroligini va katolik dinini qabul qilgan AQShdan immigrantlar oqimi boshlandi (xayoliy). Texasning eng unumdor erlarida, ayniqsa, janubi-g'arbiy shtatlarning plantatorlari 1820-yillardan boshlab qiziqish uyg'otdi. Texasni tizimli va maqsadli mustamlaka qilishni boshladi. Bundan tashqari, "Missuri kelishuvi" shartlari bu kengayishga hissa qo'shdi. Natijada, Texasdagi amerikaliklar soni ushbu provinsiya (shtat)ning tub aholisidan ancha ko'p edi. 1827-yilda Texas Meksika shtatlaridan biri sifatida o'z hududida qullikni taqiqlagan va 1830-yilda Qo'shma Shtatlardan keyingi immigratsiya taqiqlanganida, Amerika mustamlakachiligi noqonuniy ravishda davom etdi. 1836-yilda Amerika hukumati koʻmagida Texasdagi hokimiyatni amerikaliklar qoʻlga oldi, ular Texasning “mustaqil respublikasi”ni eʼlon qildilar – operatsiyaga prezident E.Jeksonning doʻsti va himoyachisi general Sem Xyuston boshchilik qildi. Texasning "mustaqilligi" Yevropa davlatlari - Angliya, Fransiya, Niderlandiya tomonidan tan olindi, ular "yangi respublika" AQSHning yanada kengayishiga to'siq bo'lishiga soddalik bilan ishondilar. Biroq, AQShning hukmron doiralarida ular Texasning kelajagi haqida boshqacha fikrda edilar. Qulchilikning tarqalishini va shu orqali AQSh Kongressida janubda quldorlikni kuchaytirishni istamagan AQShning shimoliy shtatlari Texasning anneksiya qilinishiga qarshi chiqdi. Prezident E.Jekson esa bunga jur’at eta olmadi va 1837-yil 3-martda Texas mustaqilligini tan olish bilan cheklanib qoldi va 1837-yilning 4-martida prezident M.Van Buren ikkinchi Jeksonlik lavozimini egalladi. 12 Janub Texas haqida o'ylardi va orzu qiladilar, 12 Beeching, Jack. The Chinese Opium Wars (Harvest Books, 1975) p-342 16

chunki janubiy shtatlarda qullar mehnatidan foydalangan holda keng iqtisodiyot tizimi erni tez sur'atda yo'q qilardi. 13 Janubga esa o'sha paytda janubning "qiroli"ga aylangan paxta uchun yangi dalalar kerak edi. Bundan tashqari, janubiy plantatorlar Texasdan to'rtta qullik shtatini yaratish mumkinligiga ishonishdi, shuning uchun ular Senatda ko'pchilikni qo'lga kiritishlari va shu tariqa o'zlarining siyosiy ta'sirini va qullik tizimini saqlab qolishlari mumkin edi. Keyingi yillar davomida Texas o'z agentlari orqali AQShga kirishga harakat qilmoqda. Va prezident Jon Tayler 1845-yil 1 martda o'z lavozimini tark etib (1845 yil 4 martda so'nggi Jekson, ekspansionist, qul egasi D. Polk lavozimga kirishdi) Birlashgan yurisdiktsiya ostida Texasni qabul qilish to'g'risidagi qonunni imzoladi. Shtatlar. Amerika hukumatining bu qarori, general va bo'lajak prezident Z.Teylor boshchiligidagi AQSH qo'shinlarining Texasni bosib olishi AQSh va Meksika o'rtasida yillar davomida olib borilgan urushga olib keldi. va unda Meksika yirik mag'lubiyatga uchradi. Gvadelupe Hidalgo shartnomasi sifatida tanilgan 1848 yilgi tinchlik shartnomasiga ko'ra, mag'lubiyatga uchragan Meksika AQShga nafaqat Texas, balki Nyu-Meksiko va Yuqori Kaliforniyani ham berishga majbur bo'ldi. 15 million dollarlik bema'ni tovon evaziga Meksika o'z hududining 55 foizini Qo'shma Shtatlarga berdi, bizda yashovchi aholi AQSh fuqarolari deb e'lon qilindi va AQSh-Meksika chegarasi Rio Grande bo'ylab o'ta boshladi. Ayni paytda Kaliforniya, Yuta, Nevada, Arizona shtatlari, Nyu-Meksiko, Kolorado va Vayoming shtatlarining bir qismini o'z ichiga olgan bu ulkan hududning anneksiya qilinishi bilan anneksiya qilingan hududlar quldorlik yoki erkin bo'ladimi degan savol yana paydo bo'ldi. 13 Финнистон, Монти. Оксфордская иллюстрированная энциклопедия. — Инфра-М; Веся мир, 2000. P-122 17

II bob. Amerika hududining to`liq shakllanishi va uning tugashi. 2.1. Amerikada mustaqillik davrida hududiy kengayish. Fuqarolar urushining bo'lajak generallari o'zlarining harbiy mahoratlarini oshirgan Meksika bilan g'alabali urushdan so'ng, Qo'shma Shtatlar Amerika qit'asining shimoli-g'arbiy qismida joylashgan, taxminan 742 ming kvadrat kilometrlik ulkan hudud bo'lgan Oregon masalasini ko'taradi. Rossiya Amerikasi va Kaliforniya, sharqda Rokki tog'lari bilan chegaralangan, o'sha paytda AQSh va Angliya birgalikda egalik qilgan va shu vaqtga qadar amerikaliklar faol yashagan. Oregonga immigrantlar oqimi, ayniqsa 1840-yillarda faol bo'lib, AQSh va Angliyani uning maqomi bo'yicha muzokaralarni boshlashga majbur qildi. 14 Oregon muammosi prezident J. Polkning ekspansionistik dasturida asosiy muammoga aylandi (), uning saylov kampaniyasining "Oregonni AQShga qaytarish" talabi Prezident J. Polkning 1844 yilgi prezidentlik saylovlarida g'alaba qozonishiga yordam berdi. XVIII asrning oxirida amerikalik kapitan Grey tomonidan Kolumbiya daryosining ochilishi, shuningdek, 1830-yillardan boshlab faol davom etayotgan AQSh fuqarolari tomonidan ushbu hududning haqiqiy joylashishi bo'yicha ushbu hududga bo'lgan huquqlar. AQShdagi ekspansionistlar Angliya Oregon shtatidagi huquqlaridan voz kechishni talab qilishdi. Oregon muammosi Angliya bilan muzokaralar orqali hal qilindi. 1846 yilda prezident J. Polk davrida AQSh va Angliya o'rtasida shartnoma tuzildi, unga ko'ra 49 gradus shimoliy kenglik ikki davlat o'rtasidagi chegaraga aylandi - shimoliy kenglikning 49 gradus janubidagi hudud, taxminan bundan mustasno. Vankuver, Britaniya Kolumbiyasiga kiritilgan. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlar Tinch okeani sohiliga keldi. Oregon uchun kurashda 1845 yilda Amerika imperatorlik intilishlari tarafdorlari AQShning butun Shimoliy Amerikaga bo'lgan huquqini oqlaydigan va 19-asr oxirida paydo bo'lgan "taqdirni oldindan belgilash" kontseptsiyasini ishlab chiqdilar. 15 Amerika ekspansionistik doktrinasi. Doktrina mualliflari (jumladan, J. 14 Gelber, Harry G. Opium, Soldiers and Evangelicals: Britain's 1840–42 War with China, and its Aftermath. Palgrave Macmillan, 2004). P-221 15 Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001 b-456 18

O'Sallivan) Amerika siyosiy institutlarining ustunligiga va amerikaliklarning o'ziga xos iste'dodiga ishonishlarini bildirdilar. Qo'shma Shtatlar uchun oldindan belgilab qo'yilgan alohida taqdir haqidagi ushbu doktrina uning e'lon qilinishidan oldin va undan keyin sodir bo'lgan barcha hududiy egallashlar uchun asos bo'ldi. Doktrina AQSHni Yangi Dunyoning oʻz manfaati doirasidagi istalgan qismida – Atlantikadan Tinch okeanigacha hukmronlik qilish huquqini oqladi.Bu doktrinaga keyinroq toʻxtalib oʻtamiz – AQSHning imperialistik taʼsir doiralari, bozorlar, bozorlar va boshqalarga daʼvolarini oqlash uchun. xom ashyo manbalari va AQSh chegaralaridan tashqarida - Osiyo-Tinch okeani mintaqasida, Markaziy Amerikada, Kubada. Fuqarolar urushi yillarida va u tugaganidan keyin AQSH tashqi siyosati bevosita AQSH Davlat kotibi U.Syuard (U.Syuard) tomonidan shakllantirildi va amalga oshirildi, 16 chunki na prezident A.Linkoln (), na prezident E.Jonson mohiyatan tajribaga ega emas edi. tashqi siyosat faoliyati. Davlat kotibi U.Syuard gʻarbning ashaddiy ekspansionisti va Monro doktrinasi tarafdori edi, bu yillarda AQSHning barcha tashqi siyosati bevosita u tomonidan shakllantirildi va boshqariladi. Avvalo, u savdo-iqtisodiy manfaatlarni boshqargan va Osiyoda dunyo ustidan hokimiyat uchun kurash avj olishini bashorat qilgan (garchi bu 19- asrning oxirida esda qolgan bo'lsa ham). Syuard Rossiya Amerikasini sotib olishni rasmiylashtirdi - 1867 yil mart oyida U.Sevard va Rossiyaning AQShdagi vakili o'rtasida Rossiya Amerikasini AQShga 7,2 million dollarga oltinga sotish to'g'risida shartnoma imzolandi, umumiy maydoni. 1519 ming kvadrat metr. km. Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlar barcha mustamlaka arxivlarini, barcha ko'chmas mulklarni, tarixiy hujjatlarni topshirdi. Mahalliy aholi uch yil ichida AQShda qolishi yoki Rossiyaga qaytishi mumkin. Qo'shma Shtatlarda ham, Rossiyada ham Alyaskani qo'lga kiritishga munosabat noaniq edi. Qo'shma Shtatlarda ekspansionizm muxoliflari unga salbiy munosabatda bo'lishdi, V. Syuardni tanqid qilishdi va bu Texas bilan qanday sodir bo'lganligi bilan ko'p umumiylik topdilar. Ammo, boshqa tomondan, ushbu xaridni ma'qullaganlar 16 Stephen A. Flanders. Dictionary of American Foreign Affairs (1992) P-122 19

uzoqni ko'ra bilishadi. Ammo Syuardning xizmati nafaqat Alyaskani qo'lga kiritish edi. 1867-yilda Qo'shma Shtatlar Tinch okeanida joylashgan Miduey Atollni qo'shib oldi va 1868-yilda Amerika-Xitoy shartnomasi imzolandi (Amerikaning Xitoydagi vakili nomi bilan atalgan Burlingame shartnomasi), unda Amerikaning Xitoydagi huquqlari, ikki tomonlama savdo masalalarini tartibga soldi va xitoylarning AQShga cheklanmagan immigratsiyasiga ruxsat berdi. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlar Osiyo-Tinch okeani mintaqasi uchun ariza berdi, ammo ular hozirgacha bu mintaqada Yevropaning etakchi kuchlari bilan raqobatlasha olmadilar. Xitoy olimlarining fikricha, XX asr boshlarigacha. AQShning yetakchi davlatlar bilan Xitoydagi qo’shma tajovuzkorligi haqida gapirishimiz mumkin. Ammo Qo'shma Shtatlarning mustamlakachilik ekspansiyasiga ikki omil to'sqinlik qildi - na armiya kontingenti nuqtai nazaridan, na flot jihatidan (bundan ham muhimi), Qo'shma Shtatlar 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida hali raqobatlasha olmadi. Yevropaning yetakchi kuchlari bilan., bundan tashqari, Qo'shma Shtatlarning o'zida katta ichki bozor mavjud edi va tashqi siyosat ekspansiyasidan hech qanday holatda butun burjuaziya manfaatdor emas edi. Shu sababli AQSH 19-asrning soʻnggi choragida boshqa qitʼalarda mustamlakachilik bosqinchilik siyosatini toʻliq rivojlantira olmadi. Qo'shma Shtatlar tashqi siyosatdagi sa'y-harakatlarini Lotin Amerikasi va Tinch okeani mamlakatlarida, ayniqsa Lotin Amerikasida, Yevropa davlatlarining pozitsiyalarini zaiflashtirishga qaratdi. Bu erda ular hali ham 19-asr oxiridagi Monro doktrinasiga amal qilishgan. panamerikanizm g'oyasi bilan mustahkamlangan. Panamerikanchilar geografik joylashuvi, iqtisodiyotning oʻzaro bogʻliqligi, tarixiy taqdirlar va siyosiy tizimlarning oʻxshashligiga ishora qilib, Gʻarbiy yarim shar davlatlarining manfaatlari birligi haqidagi tezisni ilgari surdilar. Rasmiy Vashington bu doktrinani qo'llab-quvvatlay boshladi, chunki u Yevropa davlatlarining siyosatiga qarshi turishning qulay shakliga aylandi, bu AQShning mintaqadagi asosiy raqibi bo'lgan Buyuk Britaniyaga qarshi kurash usullaridan biriga aylandi. Buyuk Britaniyaning qit'adan chiqarib yuborilishi iqtisodiy emas, balki siyosiy sohada 1889 yilda Vashingtonda birinchi Amerikalararo 20

konferentsiya chaqirilishi bilan boshlandi, buning natijasida o'zaro almashish uchun Amerika Respublikalarining Xalqaro Ittifoqi tashkil etildi. iqtisodiy ma'lumotlar. Uning doimiy tuzilmasi - Tijorat byurosi Vashingtonda joylashgan edi (1910 yilda Byuro Panamerika Ittifoqi deb o'zgartirildi). Shunday qilib, mohiyatan Buyuk Britaniyaning Lotin Amerikasidagi hukmron mavqei shubha ostiga olindi.Amerika monopoliyalarining Lotin Amerikasiga kirib borishini mafkuraviy asoslash birinchi Venesuela mojarosi (gg) munosabati bilan Buyuk Britaniyaga yuborilgan Olneyning qo'shimchasi (AQSh Davlat kotibi nomi bilan atalgan) bilan ta'minlanishi kerak edi. "Olney qo'shimchasi" ni qabul qilishning rasmiy sababi Venesuela o'rtasidagi nizo bo'lib, Qo'shma Shtatlar va Britaniya Gvianasi tomonidan qo'llab-quvvatlangan, ular orasidagi chegara hududida oltin plasterlari topilgan va har ikki tomon ularga da'vo qila boshlagan. 17 Qo'shma Shtatlar ushbu bahsda Venesuela tomonini oldi (Amerika monopoliyalari bu vaqtga qadar Venesuelaga kirib borgan edi) va Qo'shma Shtatlar bu nizoni arbitrajga topshirishni talab qildi va Buyuk Britaniya Venesuela ishlariga aralashib, Monroni buzmoqda. Doktrina. Aslida, Qo'shma Shtatlar Venesuela erlari bo'yicha imtiyozlardan manfaatdor edi va shu ma'noda bahs mavzusiga aylangan Orinoko daryosining og'zida oltin quyqalari bo'lgan hudud Amerika monopoliyalariga savdo yo'llari ustidan chuqur nazoratni berdi. qit'aga, ya'ni Qo'shma Shtatlar uchun strategik ahamiyatga ega edi. Ushbu qo'shimcha mohiyatan Monro doktrinasining rivojlanishning yangi shartlari bilan bog'liq talqinini anglatardi - Qo'shma Shtatlar aynan ular qit'ada suveren ekanligini e'lon qildi va shuning uchun Lotin Amerikasidagi Yevropa davlatlari tomonidan nazoratning har qanday shaklini rad etdi. 18 Va Venesuela inqirozi Amerika shartlari asosida hal qilindi va Rossiyaga qarshi Xitoyda AQSh bilan hamkorlik qilishdan manfaatdor bo'lgan Buyuk Britaniya va Afrika mustamlakalari masalasida Angliya-Germaniya va Angliya- Fransiya munosabatlarining keskinlashuvi munosabati bilan kelishib olishga majbur bo'ldi. bunga va Qo'shma Shtatlarga yon berish. AQSHning iqtisodiy 17 Кошелев В. С., Оржеховский И. В., Синица В. И. Всемирная история Нового времени. XIX - начало XX века / Под. ред. В. С. Кошелева. — Мн. : «Народная асвета», 1998. — С. 271. — 366 с. 18 Бурстин, А. Американцы: колониальный опыт / А. Бурстин. — М.: Наука, 1993. — 589 с. 21

salmogʻi ortib borishi, Amerika korporatsiyalarining kuchayishi, tutilishlar kursi yanada keskinlashadi va ularning taʼsiri ostida AQSh hukumatlari bu yoʻnalishni maʼqullaydi. Biroq, XIX asrning oxirida. dunyo allaqachon bo'lingan. Shu sababli, xom ashyo manbalari va sotish bozorlarini egallash uchun kurash AQSh faol ishtirok eta boshlagan asosiy kurashga aylanadi. Bu yerda, ayniqsa, xomashyoga boy Xitoy va Koreya ular uchun jozibali edi. Lekin u yerda Buyuk Britaniya va Yaponiyaning pozitsiyalari kuchli edi. Shuning uchun, XIX asrning oxirida. Qo'shma Shtatlar Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga nisbatan o'z siyosatida faol manevr qildi, Yaponiyaning Xitoydagi agressiv tashqi siyosatini qo'llab-quvvatladi, uning yordami bilan Xitoy bozoriga kirib borishga harakat qildi. Shuning uchun, aslida, Qo'shma Shtatlar va "Yaponiya manfaatlarini" qo'llab-quvvatlash kursini e'lon qildi. Yaponiya, o'z navbatida, Koreya masalasida Amerika Qo'shma Shtatlariga yon berdi - Yaponiya uchun allaqachon ochiq bo'lgan uchta Koreya porti AQSh uchun ham ochildi, bu esa eng qulay davlat rejimiga ega bo'ldi. Shunday qilib, Yaponiyaning yordamisiz Qo'shma Shtatlar 1882 yilda Koreyaga teng bo'lmagan do'stlik va savdo shartnomasini yukladi. Va tez orada amerikalik missionerlar Koreya va Xitoyga kirib, Amerika tsivilizatsiyasini Osiyoda yoyish zarurligi haqida ko'p gapirishdi. Aynan ular AQSH tashqi siyosatini amaliy amalga oshirishda alohida rol oʻynaganlar. Ammo o'sha paytda AQShning, birinchi navbatda, Xitoyga nisbatan siyosati "Yevropa omili"ning ta'siri bilan belgilandi, 19 chunki AQSh Xitoy bilan Yevropa davlatlariga qaraganda kechroq munosabatlarga kirishdi. Shuning uchun, bir tomondan, Qo'shma Shtatlar, go'yo Xitoy manfaatlarini "himoya qildi", ikkinchi tomondan, Yaponiyani qo'llab-quvvatladi va uning yordami bilan Xitoy bozoriga kirib borishga umid qildi. Yevropa davlatlari Yaponiya bilan birgalikda Xitoyni taʼsir doiralariga boʻlishga intilayotgan boʻlsa, Qoʻshma Shtatlar Xitoyda “ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar” shiorini tobora faol ilgari surmoqda. Xitoy-Yaponiya urushi davrida, Qo'shma Shtatlar o'zining betarafligini rasman e'lon qilib, har ikki tomonning manfaatlarini "himoya qilishga" harakat qildi. Ushbu siyosat AQShning 19 Xidoyatov .G. Jahon tarixi.T.:”Sharq” 2001 b-434 22

ekspansionistik doiralari ta'siri ostida "yaxshi idoralar siyosati" deb nomlandi (rasmiy ravishda betaraflikni saqlab qolgan holda, AQSh o'z qo'shinlarini Koreyaga joylashtirdi va uning muhim qismi "o'qotar diplomatiya" deb nomlandi. AQSh dengiz floti Xitoy qirg'oqlarida edi). Ushbu urush tugagandan so'ng, AQSh korporativ kapitali AQSh hukumati unga Xitoyda imtiyozlar berishni talab qildi. Ya'ni, birinchi navbatda, AQShning moliyaviy doiralari Angliya, Rossiya, Fransiya va boshqalar timsolida jiddiy raqiblarga ega bo'lishiga qaramay, Xitoydagi "imtihonlar uchun kurash"da faol ishtirok eta boshladilar. 1899 yilda Birlashgan Davlatlar “ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar” (Xey doktrinasi) deb atalmish doktrinani ishlab chiqdilar, undan Xitoy bozorini, birinchi navbatda, bozorni boshqa davlatlar bilan qarama-qarshilik qilmasdan o'zlashtirish uchun foydalanishga umid qilishdi. 19-asr oxirida AQShning maqsadi Xitoyga iqtisodiy kirib borish edi. Doktrinaning tashabbuskori Xey Rossiyani AQSHning Uzoq Sharqdagi asosiy raqibi deb hisoblardi, lekin agar Rossiya “ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar” doktrinasini tan olsa, Shimoliy Xitoyda oʻzining maxsus huquqlarini qabul qilishga tayyor edi. Bu sodir bo'lmaganda, Xey rus-yapon urushi yillarida o'zini namoyon qilgan Rossiyaga nisbatan AQShning qattiq pozitsiyasini qo'llab- quvvatladi. Hozirgacha AQSh dengiz floti dunyoda beshinchi o'rinni egallagan (Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Italiya, Rossiyadan keyin), ammo bu 19- asrning oxirida edi. Qo'shma Shtatlar dengiz qurilishiga o'tadi - dengizchilik g'oyalari mamlakatning etakchi doiralari tomonidan qo'llab-quvvatlanadi va ma'qullanadi - 1883 yilda AQSh Kongressi flotni yangi texnik asosda rekonstruktsiya qilish to'g'risidagi qonunni qabul qildi. Dengiz kuchlarini rivojlantirish zaruratining nazariy asoslari dengiz arbobi, tarixchi, kontr-admiral A. Mahenning (uni AQSh siyosiy doiralari vakillari, masalan, nufuzli respublikachi senator ham qo'llab-quvvatlagan) asarlarida keltirilgan. u buyuk davlatning muvaffaqiyatli rivojlanishi uning dengizlarda hukmronlikni qo'lga kiritishiga bog'liqligini ta'kidladi va Xitoy uchun kurashni xalqaro siyosatning asosiy muammosi deb hisobladi, bunda Mahen fikricha, Qo'shma Shtatlar ham ishtirok etishi kerak. Shuning uchun AQShning hukmron 23

doiralari flot qurilishiga katta e'tibor berdilar, chunki 19-asr oxirida. AQShning hali Tinch okeanida Xitoyga olib boradigan qo'rg'onlari yo'q edi. Shuning uchun rejalarga AQShdan Xitoy va Yaponiyaga yo'nalishdagi orollarni o'zlashtirish masalasi kiritilgan. Shuni ta'kidlash kerakki, davlat davridan beri. Kotib D. Webster (1990-yillar) AQShda bu masala bilan qiziqdi. Bu erda Gavayi orollarini sotib olish katta ahamiyatga ega edi. 1875 yilda Gavayi orollarida tengsiz ayirboshlash shartnomasi joriy qilingan, ammo unda Gavayi orollari boshqa davlatga tegishli bo'lmasligi kerakligi ko'rsatilgan. Shartnoma 1884 yilda yangilandi va u AQShning Perl-Harborga dengiz bazasi sifatida eksklyuziv huquqini belgilab berdi. 20 Gavayi orollarining siyosiy bo'ysunishi faqat vaqt masalasi edi. 1893-yilda Gavayida amerikaparast hukumat tuzildi (AQSh dengiz piyodalari Gonoluluga qoʻndirildi), u AQSH bilan shartnoma imzoladi, unga koʻra Gavayi AQShning ajralmas qismi hisoblangan. Ingliz hukmronliklari bunga qarshi chiqdi. Qonunchilik darajasida Gavayi orollarining haqiqiy anneksiyasini rasmiylashtirish faqat 1898 yilda prezident U.MakKinli davridagi Ispaniya- Amerika urushi davrida amalga oshirilgan - Qo'shma Shtatlarda keng tarqalgan ekspansionistik kayfiyat muhitida AQSh Kongressi qo'shilish haqida e'lon qildi. Gavayi hududi huquqlari bo'yicha AQShga, Gavayi 1959 yilda davlat maqomini oldi. Va Samoa arxipelagining bo'linishi (Qo'shma Shtatlar arxipelagining geografik joylashuvi Tinch okeanining janubida, Gavayi esa Tinch okeanining shimolida joylashganligi bilan bog'liq edi), Amerika Qo'shma Shtatlari va Germaniya o'rtasida, uzoq vaqtdan so'ng. 1899 yilda diplomatik kurash AQSh Gavayi orollaridan keyin yana bir dengiz bazasini oldi. Bularning barchasi 20-asr boshlarida ekanligini ko'rsatdi. Qo'shma Shtatlarning ekspansionistik intilishlari allaqachon Yangi Dunyodan tashqariga - Osiyo va Tinch okeani orollariga o'tib ketgan. 21 Bu musodaralar AQShning o'z mustamlaka imperiyasini yaratish tashabbusiga aylandi. Ammo dunyo allaqachon, 20-asrning boshlarida. bo'lingan edi. Allaqachon bo'lingan dunyoni qayta taqsimlash uchun birinchi urush 1898 yilgi Ispaniya-Amerika urushi bo'lib, uning maqsadi Ispaniyani G'arbiy yarim 20 История США. В 4 тт. Т.1.1607-1877/Под ред.Н. Н. Болховитинова. — М.: Наука, 1983. C - 567 21 Farmonov . R . Sodiqov . O . Jahon tarixi T .: ” O ’ qituvchi ”.2001. b -443 24

shardan quvib chiqarish edi. Ushbu urushning ozod etilishi Ispaniya mulklari - Kuba va Filippindagi ozodlik harakatlari edi va iqtisodiy va harbiy jihatdan zaif Ispaniya o'z kuchlarini metropoliyadan minglab kilometr uzoqlikda - Atlantika va Tinch okeanlarida jamlashga majbur bo'ldi. Bunday sharoitda AQSHning pozitsiyasini aniqlashda 1896 yilgi prezidentlik saylovlari katta ahamiyatga ega boʻlib, oʻshanda ekspansionist boʻlgan respublikachi U. Makkinli prezident etib saylangan edi. Uning hukumati Ispaniya bilan urushga kirishadi. Qo'shma Shtatlarda qo'zg'atilayotgan urush isteriyasi matbuot tomonidan kuchaytirilmoqda. Zaiflashgan Ispaniya Kuba va Puerto-Rikoga avtonomiya berishga majbur bo'ldi, buni na Kuba, na AQSh tan oldi. AQShning bu masalaga harbiy aralashuvi uchun bahona Ispaniyaning Kuba aholisiga nisbatan shafqatsizligi edi. Aslida, bu birinchi navbatda AQShning iqtisodiy manfaatlari haqida edi, chunki XIX asr oxiriga kelib. Tijorat kompaniyalari va AQSh banklari Kubadagi ikkita eng muhim sanoatni - xom shakar ishlab chiqarish va tamaki sanoatini deyarli to'liq nazorat qildilar, Ispaniya esa AQShning Kubaga kirishiga yo'l qo'ymaslikka harakat qildi. AQShning Ispaniyaga qarshi urushining boshlanishi 1898 yil fevral oyida Gavanada Amerikaning Meyn jangovar kemasining portlashi bilan tezlashdi. Qo'shma Shtatlar portlash uchun Ispaniyani javobgar deb e'lon qildi va "Meynni esla" shiori urush tarafdorlarining shioriga aylandi. 22 Shunday qilib, Ispaniya- Amerika urushi muqarrar bo'ldi. 1898-yil aprelda prezident V. Makkinli Kongressga Kubani majburan tinchlantirishga chaqirish bilan murojaat qildi, shundan soʻng 1898-yil 20-aprelda Kongress Kuba mustaqilligini tan oldi, ispan qoʻshinlarini oroldan olib chiqib ketish zarurligini eʼlon qildi. va prezidentga harbiy kuch ishlatishga ruxsat berdi. Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlar Kubani anneksiya qilish niyatida emasligini rasman e'lon qildi. Aslida, bu Ispaniyaning ultimatumi edi, u rad etdi. Qo'shma Shtatlar Kuba blokadasini e'lon qildi, bunga javoban 1898 yil 23 aprelda Ispaniya Qo'shma Shtatlarga urush e'lon qildi. 2.2. Amerika davlatida so`nggi hududiy jarayonlar, zamonaviy Amerika hududi. 22 Бурстин, А. Американцы: колониальный опыт / А. Бурстин. — М.: Наука, 1993. — 589 с. 25

Ispaniya va Qo'shma Shtatlar o'rtasidagi diplomatik aloqalar uzildi. AQSh Kongressi ham Ispaniya bilan urush holati e'lon qildi. Shunday qilib urush boshlandi. Va flot bu urushning muvaffaqiyatini hal qildi. Va Amerika Qo'shma Shtatlari Filippindagi ispan flotiga birinchi zarbani 1898 yil may oyida, Amerika eskadroni Manilaga bostirib kirganida va u erda ispan flotini cho'ktirganida, ayniqsa ispan qo'shinlari Filippin isyonchilari tomonidan quruqlikda to'sib qo'yilganligi sababli. Tinch okeanidagi operatsiyalarni qo'llab-quvvatlash uchun Qo'shma Shtatlar Veyk va Guam orollarini egallab oldi. Ya'ni Ispaniyaning pozitsiyasi umidsiz bo'lib qoldi. 1898 yilning yozida Kubada ispan eskadroni to'sib qo'yildi va Kuba shu tariqa ona mamlakatdan butunlay uzilib qoldi. Kuba ozodlik armiyasi ko'magida amerikaliklar Santyago yaqiniga qo'nishni boshladilar. Bu jangovar harakatlarda polkovnik va qahramon unvonlari bilan vataniga qaytgan bo’lajak prezident T. Ruzvelt ham qatnashgan. 1898 yil iyul oyida Amerika qo'shinlari Puerto-Rikoni bosib olishni boshladilar. Ispaniya garnizoni taslim bo'ldi. 1898 yil 22 iyulda Madrid tinchlik uchun sudga murojaat qildi. Avgust oyida Fransiya vositachiligida sulh tuzildi va 1898 yil dekabrda Parij shartnomasi imzolandi, uning shartlariga ko'ra Ispaniya Kubaga bo'lgan huquqlaridan voz kechdi, Qo'shma Shtatlar Puerto-Riko va G'arbdagi boshqa ispan orollarini topshirdi. 23 Hindiston, shuningdek, . Guam (Mariana orollarining eng kattasi), garnizoni Ispaniya-Amerika urushi paytida Qo'shma Shtatlarga taslim bo'lgan. Kelishuv shartlariga ko’ra, Filippin orollari ham AQShga o’tgan, garchi Ispaniya ular uchun 20 million dollar tovon puli olgan bo’lsa-da.Kelishuvda Kuba mustaqilligi va Amerika qo’shinlarining u yerda qancha muddat qolishi haqida hech narsa aytilmagan. 24 1898 yilda Qo'shma Shtatlar Parij tinchligi shartlarini bilgach, ko'plab amerikaliklar hayratda qoldilar - ular urush Kuba ozodligi uchun olib borilayotganiga ishonishdi, ammo uni Amerika qo'shinlari bosib oldi. Natijada Amerika ziyolilarining bir qismi turli ijtimoiy qatlamlarga mansub 500 mingga yaqin amerikaliklarni birlashtirgan va AQSH pozitsiyasini qoralagan 23 Mellander, Gustavo A.; Nelly Maldonado Mellander (1999). Charles Edward Magoon: The Panama Years. Río Piedras, Puerto Rico: Editorial Plaza Mayor. P-233 24 Shuxrat Ergashev Jahon tarixi . Toshkent -2014. b -623 26

“Antiimperialistik liga” deb ataluvchi tashkilotni tuzdi. Ammo Parij tinchlik shartnomasi 1899 yil fevral oyida AQSh Kongressi tomonidan ikki ovoz bilan ratifikatsiya qilindi. Shunday qilib, Kubaning mustaqilligi so'roq ostida qoldi. Bundan tashqari, 1901 yilda AQSh Kongressi Konnektikut shtatidan senator tomonidan taklif qilingan "Platt tuzatishi" ni qabul qildi. Ushbu tuzatishga muvofiq, Kubaning tashqi siyosatini nazorat qilish huquqi AQShga tegishli edi, AQSH hukumati roziligisiz Kuba xorijiy davlatlar bilan shartnomalar tuza olmas, ulardan qarz ololmas, Kuba hududida Amerika harbiy-dengiz bazalari tashkil etildi. . 1902 yilda Kubada birinchi prezidentlik saylovlari bo'lib o'tgan va AQSh ishonch bildirgan Estrada Palme prezident bo'lganida AQSh qo'shinlari Kubani tark etishdi. "Platt tuzatishi" 1903 yilda AQSh-Kuba shartnomasi imzolanganidan keyin kuchga kirdi, unga ko'ra AQSh Kuba hududining istalgan qismini harbiy bazalar uchun sotib olish yoki ijaraga olish huquqiga ega edi, shu jumladan AQSh muddatsiz ijaraga olish huquqini oldi. bugungi kungacha mavjud bo'lgan Guantanamodagi harbiy-dengiz bazasi. Prezident T. Ruzvelt maʼmuriyati Kubani oʻziga xos namunali protektoratga aylantirishga intildi, bu boshqa Lotin Amerikasi respublikalari uchun namuna boʻlishi kerak edi. Kubada yo'llar, ko'priklar, kasalxonalar qurildi, maktab tizimi qayta tashkil etildi. Mahalliy hokimiyat tizimi, sud tizimi, sanitariya dasturi amalga oshirildi. Shu bilan birga, 1912-yilda Kubada hukumatga qarshi qo'zg'olonlarga javoban, yillar. aslida AQShning bevosita nazorati o'rnatildi. Faqat 1934 yilda AQSh va Kuba o'rtasidagi kelishuvga binoan protektorat rejimi bekor qilindi. Shunday qilib, 1898-yilda Ispaniya-Amerika urushi natijasida Qo'shma Shtatlar aholisi 8 million kishidan oshgan ulkan mustamlaka imperiyasini qo'lga kiritdi. Ushbu urush natijalari Qo'shma Shtatlarni Uzoq Sharqdagi jiddiy xalqaro mojaroga jalb qildi. Shunday qilib, Qo'shma Shtatlar jahon sahnasida mustaqil o'yinchi bo'lishga intildi. Bu vaqtga kelib, 19-asr oxiri - 20-asr boshlari. monopollashtirish darajasi bo'yicha Qo'shma Shtatlar o'sha paytda o'nlab nisbatan kichik korxonalarni birlashtirgan kartellar va sindikatlar bilan ajralib turadigan Yevropadan sezilarli darajada oshib ketdi. 27

AQSHda monopol kapital bu bosqichdan o'tdi. Shuning uchun AQSHda monopoliyalarning xulq-atvori (o'sha paytda trast ko'rinishida) ayniqsa uyatsiz edi va tashqi siyosat kursi, qoida tariqasida, ularning manfaatlariga mos ravishda olib borildi. Ya'ni, mamlakatning o'sib borayotgan iqtisodiy salohiyatidan Amerika Qo'shma Shtatlarining iqtisodiy ta'siri va shuning uchun boshqa mamlakatlarning ularga iqtisodiy qaramligi yordamida kengaytirishga qaratilgan tashqi siyosatni amalga oshirish uchun faol foydalanildi, bu ayniqsa o'zida yaqqol namoyon bo'ldi. o'sha paytda Lotin Amerikasida dollarlar nayza rolini o'ynagan. Qo'shma Shtatlar o'sha paytda hali o'z harbiy qudratiga tayana olmas edi. 25 Bu siyosat «dollar diplomatiyasi» deb atalmish bilan to’ldiriladigan «katta tayoq» siyosati deb ataldi. 20-asr boshlarida Lotin Amerikasining koʻplab davlatlari AQShning moliyaviy protektorati ostida boʻlgan. - Dominikan Respublikasi, Gonduras, Nikaragua va boshqalar. Ya'ni AQShning iqtisodiy hukmronligi ostida siyosiy mustaqillik ko'rinishi bor edi. AQShning iqtisodiy va siyosiy ta'sirini amalga oshirish uchun Atlantika va Tinch okeanlari o'rtasida kanal qurilishi muhim ahamiyatga ega bo'ldi, bu esa AQShning dunyo ishlariga, global siyosatga burilishini anglatardi. Bu prezident T. Ruzvelt ( ) bilan bog'liq bo'ladi, garchi Qo'shma Shtatlar bunga 1870- yillarning oxiridan qiziqish bildira boshlagan. Kanal qurishning ikkita varianti bor edi - Nikaragua orqali va Panama Isthmus orqali, ya'ni Kolumbiyaning Panama provinsiyasi orqali. 1903 yilda Qo'shma Shtatlar Kolumbiya bilan shartnoma imzoladi, ammo Kolumbiya Senati uni ratifikatsiya qilishdan bosh tortdi. Keyin Qo'shma Shtatlar allaqachon tasdiqlangan yo'ldan - kengayish yo'lidan bordi. 1903 yilda Panamada inqilob bo'lib o'tdi, uning Kolumbiyadan mustaqilligi e'lon qilindi, uni Qo'shma Shtatlar yangi davlat - Panama bilan Qo'shma Shtatlar uchun ushbu strategik muhim kanalni qurish to'g'risida shartnoma imzolash orqali tan oldi. Shartnomaga ko'ra, Panama Respublikasi Qo'shma Shtatlarga Panama Isthmus hududini berdi - kengligi 10 km bo'lgan chiziq Qo'shma Shtatlar nazorati ostida edi. Panama Istmusi qo'lga kiritilgach, Qo'shma Shtatlar Karib dengizini o'zining ichki dengizi deb hisoblay boshladi. Ruzvelt Panama kanalini qurish to'g'risidagi 25 Бир, Д. Британская колониальная политика 1754-1765 гг / Д. Бир. — М.: Наука, 1992. — 456 с 28

qarorni tashqi siyosatining eng yuqori yutug'i deb hisobladi, bu Lotin Amerikasi mamlakatlariga nisbatan "katta tayoq siyosati" deb nomlandi, bu zarurat tug'ilganda "dollar diplomatiyasi" bilan to'ldirildi. Prezident V. Taft, bu tasodif emas edi. , chunki Amerika Qo'shma Shtatlari uni oshirishga harakat qilgan bo'lsa- da, hali etarli darajada harbiy kuchga tayana olmadi. Aslini olganda, AQShning o'sib borayotgan iqtisodiy salmog'ini hisobga olgan holda, jahon siyosatida muhimroq rol o'ynash istagi uchun aynan Prezident Ruzvelt javobgar edi. 1905- yilda T. Ruzvelt Rossiya va Yaponiya oʻrtasidagi urush tugaganidan soʻng Yaponiya “Xitoyda ochiq eshiklar siyosati”ga amal qilishi va Manchuriyadan oʻz qoʻshinlarini evakuatsiya qilish sharti bilan vositachi boʻlgan. Tinchlik muzokaralari Nyu-Xempshir shtatining Portsmut shahrida bo'lib o'tdi va imzolangan tinchlik shartnomasiga ko'ra, Rossiya o'z hududlarining muhim qismini, shu jumladan Janubiy Saxalinni yo'qotdi. 26 T. Ruzvelt "Yapon maydonida o'ynadi", Rossiyani zaiflashtirish va Yaponiyaning yordami bilan Xitoyga kirib borishni umid qildi, lekin aslida ular buni o'shanda anglamagan bo'lsalar ham. 1906-yilda "vositachilik" uchun T. Ruzvelt Tinchlik uchun Nobel mukofotini oldi. Shunday qilib, 20-asrning boshlarida. AQShning Uzoq Sharqqa e'tibori ortdi, bu, birinchi navbatda, Amerika korporatsiyalarining intilishlari bilan qo'llab- quvvatlandi. 27 AQSHning Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlariga munosabati 20-asr boshlarida edi. cheklangan, chunki ularning e'tiborini G'arbiy yarim shar va Uzoq Sharq o'z ichiga olgan. Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlar Yevropa davlatlarining tegishli reaktsiyasiga duch kelishlarini tushunmay qolishi mumkin emas edi. Ammo shu bilan birga, Uzoq Sharqda bo'lgani kabi, amerikalik missionerlar Turkiyada, Forsda, Suriyada, Eronda paydo bo'lib, Amerika ta'siriga ham, Amerika korporatsiyalariga ham yo'l ochdilar. Mashhur amerikalik tarixchi U. Kimbolning fikriga qo'shilamiz, u XX asr boshidan beri butun Amerika tashqi siyosati haqida yozgan. AQSHning jahon ishlariga aralashuvining barqaror ortib borishi bilan tavsiflanadi. Bu vaqtga kelib - 19-asr oxiri - 20-asr boshlarida mustamlaka davridan boshlab AQShda chuqur ildiz otgan ekspansionizm mafkurasi shakllana 26 Азимов, А. История США: Освоение Северной Америки / А. Азимов. — М.: Слово, 2003. — 278 с. 27 История США. В 4 тт. Т.1.1607-1877/Под ред.Н. Н. Болховитинова. — М.: Наука, 1983. C-342 29

boshladi. Mustamlaka davrida, Amerika Yevropadan kelgan ko'chmanchilarga "Yangi Kan'on" sifatida taqdim etilganda va ko'chmanchilarning o'zlari Xudoning himoyasi ostida ekanligiga ishonishganida, teologik talqin ustunlik qildi. “Amerika istisnoligi” doktrinasi shundan kelib chiqadi. Ozodlik va demokratiya tamoyillarini e’lon qilgan Mustaqillik urushidan boshlab siyosiy “taqdirni oldindan belgilash” tushunchasi birinchi o’ringa chiqdi. 19-asrning birinchi yarmida AQSh. yagona burjua respublikasi bo'lgan va ular boshqa mamlakatlarga demokratiya olib kelishlari kerak, deb hisoblashgan, chunki ularning siyosiy tizimi Yevropanikidan farq qiladi, shuning uchun butun Amerika xalqining "tanlanganligi" haqida gapirish mumkin. Ya'ni, Amerika demokratiyasining o'ziga xosligi, uning eski dunyo davlat tizimlaridan ustunligi haqida edi, aynan Amerika demokratiyasi boshqa mamlakatlar uchun namuna bo'lishi kerak. XIX asr oxiridagi mashhur olimlarning asarlarida. - AQSHdagi anglo-sakson maktabi vakillari J.Fiske va J.V.Barjlar Amerika siyosiy institutlarining kelib chiqishi va rivojlanishini kuzatishga harakat qilindi. 28 Ular 5- asrda anglo-sakslarning "tevtonik siyosiy merosi" haqida yozishgan. Angliyaga, so'ngra ingliz puritanlar tomonidan Amerikaga ko'chirildi. J. V. Barjs oriy xalqlarini “siyosiy xalqlar”, oriy bo’lmaganlarni esa “siyosiy bo’lmaganlar” deb tasniflagan. ya'ni u anglo-sakslarning (uning fikricha, davlat g'oyasini erkinlik bilan birlashtirgan) boshqa xalqlardan ustunligi haqida gapirdi. Aslida, davlat "tabiiy chegaralar" ga yetguncha kengayish yo'li bilan kengayishi kerak, deb hisoblagan J. V. Barges 19-asr oxirida shakllantirilgan. 19-asr oxiri va 20-asr boshlaridagi amerikalik siyosatchilar tomonidan amalga oshiriladigan AQSh imperialistik ekspansiya dasturi. Iqtisodiy qudrat bilan bir qatorda siyosiy nufuzga ega bo'lgan Amerika kapitali ham dunyoni qayta taqsimlash jarayonidan chetda qola olmadi, bu qayta taqsimlash ishtirokchilariga jiddiy foyda va'da qildi. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida. Amerika davlatining talablari va iqtisodiy imkoniyatlari milliy doiradan oshib keta boshladi. Ularning chegaralaridan tashqarida tashqi siyosat va iqtisodiy ekspansiya boshlandi va hozirgacha davom etmoqda. 28 Farmonov.R.Sodiqov.O. Jahon tarixi T.: ”O’qituvchi”.2001. 173-b. 30

Xulosa Hozirgi Qo'shma Shtatlar ochiqchasiga o'zini yangi super kuch deb da'vo qilmoqda. Bu masalada Amerikaning siyosiy yetakchilari, intellektual elitasi va tashqi siyosat tuzilmasi pozitsiyalarining noaniqligiga e'tibor qaratilmoqda. Ma'lumki, Qo'shma Shtatlar, agar xohlasa, turli mamlakatlar va xalqlar bilan ajralib turadigan dunyoda tartib va barqarorlikni saqlash uchun o'zining birinchi darajali iqtisodiy, harbiy va siyosiy salohiyatidan foydalanishi mumkin. Biroq, Amerika Qo’shma Shtatlari uchun muammo shundaki, ular boshqa buyuk davlatlar bilan birga yashash va teng huquqli hamkorlik qilishga qodir buyuk harbiy-siyosiy kuch maktabining belgilangan muddatlaridan o’tmasdan turib, super davlat maqomini oldi. Shuning uchun Vashington uchun tarix saboqlaridan saboq olish va mavjud vaziyatdan adekvat xulosa chiqarish juda qiyin. Bu hech bo'lmaganda AQShning yetakchi mavqeini va bir qutbli dunyoda yagona qudratli davlat maqomini ta'minlash uchun shoshilinch choralar ko'rishni talab qiluvchi ovozlar yangrayotganidan dalolat beradi. Shunday qilib, SSSR parchalanib ketar ekan, AQSHning sobiq prezidenti Jorj Bush “hatto bugungi kunda tez oʻzgarayotgan dunyoda ham Amerika yetakchiligi ajralmas”, deya takrorlardi. Amerika mustamlakalarida XVII—XVIII-asrlarda oʻziga xos siyosiy madaniyat shakllandi, uning fuqarolari monarxiya hukmronligidan voz kechishga muvaffaq boʻldi. XVII —XVIII -asrlarda Amerikada konstitutsiyaviy g'oyalar va hujjatlarning rivojlanishini tahlil qilgandan so'ng, geografik uzoqlik, tarixiy o'ziga xoslik va amerikaliklarning erkinlik muhabbatiga asos soladigan boshqa omillarni hisobga olgan holda. Biz mustamlakachilar Yangi Dunyoga o'zaro shartnomalar tuzish odatini keltirganligini aniqladik, ularda jamoa hayotining zarur qonunlari yozilgan. Shartnomalar diniy dunyoqarash, huquqiy formulalar, ingliz siyosiy an'analari yutuqlariga havolalar, ma'rifatparvar faylasuflar, tarixchilar va huquqshunoslarning g'oyalari bilan sug'orilgan. Mustamlakachilar asta-sekin barcha fuqarolar uchun shartnomaning umumiy tamoyillari va tuzilishini - yozma konstitutsiyani shakllantirdilar, u muqaddima, barcha fuqarolar uchun umumiy qonunlar ro'yxati, fuqarolarning huquq va erkinliklari to'g'risidagi qonun loyihalaridan iborat edi. 32

Muqaddima fuqarolar tomonidan davlat nima ekanligini, u nima uchun yaratilganligini, nimani himoya qilishini tushunishning umumiy falsafiy tamoyillariga qaratilgan. Umuman olganda, Amerika koloniyalarining konstitutsiyaviy tizimi XVII-asrda allaqachon rivojlangan. XVIII-asr Amerika mustamlakalari uchun katta oʻzgarishlar davri boʻlib, oʻzining ona davlatidan ajralib chiqqanini eʼlon qilgan va yangi davlat – AQSHni tashkil etgan yagona xalqning shakllanish davri boʻldi. Mustamlakalarning vakillik institutlari son va siyosiy jihatdan rivojlanib, ingliz qirolining monarxiya hokimiyati himoyachilari bo'lgan gubernatorlar bilan asta-sekin bir qator uzoq davom etgan to'qnashuvlarga kirishdi. Mustamlakachilar avvalo metropoliya aholisining huquqlarini (ayniqsa parlamentdagi vakillik), keyin iqtisodiy mustaqillikni saqlab qolishga intilishdi, keyin esa metropol olib tashlashga qaror qilgan nizomlarda belgilangan erkinliklarni himoya qilishdi. XVIII-asrning oʻrtalaridan boshlab Angliya tomonidan Amerika mustamlakalari uchun joriy qilingan soliqlar, amerikaliklarning qoʻzgʻolonlari, Britaniya hukumatining javob choralari koloniyalar siyosiy madaniyatining radikallashuviga va bevosita mustaqillik uchun urushga olib keldi. Amerikaliklar asosiy maqsad - ona mamlakatdan mustaqillikka erishishga e'tibor qaratdilar va kelajakdagi davlatning ishlash mexanizmlarini muhokama qilishdi. 1775-1783 yillardagi mustaqillik uchun urush yillarida yangi davlatning, ona yurtdan ajralib chiqqan davlatlarning konstitutsiyaviy hujjatlari shakllandi, qabul qilindi va amalda sinovdan o’tkazildi. Shuningdek, urush davrida mustamlakachilar armiyasi bo'ysunadigan butun Amerika milliy hukumati - Mustamlaka Kongressi ishlay boshladi. Kongress ko'rsatmalariga ko'ra, davlatlar o'zlarini respublika deb e'lon qilgan yangi hukumatlarni tuzdilar, ingliz tojiga sodiqlik qasamyodini rad etish, huquqlar deklaratsiyasi to'g'risida bayonotlar qabul qildilar. Barcha davlatlar uchun Mustaqillik Deklaratsiyasi qabul qilindi va yangi davlatning qadriyatlarini e'lon qildi. Deklaratsiya demokratiyaning asosiy g'oyalari - insonning tabiiy huquqlari tengligi, siyosiy hokimiyat manbalari sifatida ijtimoiy shartnoma, despotik hukumatni ag'darish huquqiga asoslangan edi. 33

Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati: Rahbariy adabiyotlar: 1.Karimov I.А. Tarixiy xotirasiz kelajak yoʼq - T.: Oʼzbekiston, 1998. 1 2-b Umumiy va maxsus adabiyotlar: 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda - T., 2009. B - 2. Декларация независимости от 4 июля 1776 г. // Соединенные Штаты Америки. Конституция и законодательные акты. Т.1/Под ред. О.А. Жидкова. — М.: Прогресс, 1993, С.90-91. 3. Монтескье, Ш. Избранные произведения / Ш. Монтескье. — М.: Гос. изд- во Политической Литературы, 1955. — 546 с. 3. Пейн, Т. Избранные сочинения / Т. Пейн. — М.: Изд-во полит. литры, 1959. — 422 с. 4. Shuhrat Ergashev jahon tarix-2014. B-675 5. Stephen A. Flanders. Dictionary of American Foreign Affairs (1992) Qo`shimcha va intyernet manbaalari: 1.www.Stuopedia.ru 2.www.History.ru 3.www.Hrono.ru 4.www.Studfile.net 34

O'xshashlar

Turkiston oʻlkasida jadidchilik harakati namoyondalarining faoliyati. (Fargʻona jadidlari hayoti misolida)

O’zbekistonda yoshlarga oid davlat siyosatining amalga oshirilishi

Mirzo Ulug’bek buyuk alloma va davlat arbobi

O’zbek davlatchiligi tarixida Xiva xonligining tutgan o’rni va ahamiyati

Chor Rossiyasining o’zbek xonliklari bilan o’zaro munosabatlari