Banklar faoliyatini nazorat qilishda qo’llaniladigan usullar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Banklar faoliyatini nazorat qilishda qo’llaniladigan usullar

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

423.5 KB

Ko'chirib olish

Banklar faoliyatini nazorat qilishda qo’llaniladigan usullar Reja: Kirish 1. Bank nazorati usullari va ularni rivojlanishi 2.Tijorat banklarida distansion nazoratni tashkil qilish 3.Bank faoliyati samaradorligini oshirishda distansion nazoratni rolini oshirish masalalari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2

Kirish Tijorat banklari faoliyati yuqori darajadagi iqtisodiy risklar bilan chambarchas bog’liq faoliyat bo’lib, bu avvalo, banklar faoliyatining asosan jalb qilingan mablag’lar hisobidan amalga oshirilishi bilan izohlanadi. Buning natijasida banklar faoliyatida doimo likvidlilik riski, kredit riski va tizimli risk yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Buning ustiga, tijorat banklari faoliyatining bosh maqsadi yuqori darajada foyda olishni ta’minlash bo’lganligi bankni yuqori daromadli, ayni vaqtda, yuqori riskli operatsiyalarni amalga oshirishini taqozo qiladi. Bularning barchasi pirovard natijada banklar faoliyatida foydalilik va likvidlilik kategoriyalari o’rtasidagi murakkab, ziddiyatli bog’liqlikni yuzaga keltiradi. Ayni vaqtda, tijorat banklari faoliyatini tartibga solish borasida hal qilinmagan masalalar, kamchiliklar saqlanib qoldi. Chunonchi, tijorat banklarining aktivlari tarkibida daromad keltirmaydigan aktivlar salmog’ining nisbatan yuqori darajada qolayotganligi, ayrim yirik tijorat banklarining barqaror resurslar bazasining zaifligi, tijorat banklarining resurs bazasini shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi majburiy zahira talabnomalarining mavjudligi, banklarning kredit portfelini diversifikatsiya qilish borasidagi va boshqa shu kabi muammolar mavjud. Mazkur bitiruv malakaviy ish da asosiy e’tibor qayd etilgan muammolarning mohiyatini ochib berish va ularni hal etishga qaratiladi. Banklar kapitallashuv darajasini oshirish borasida amalga oshirilgan chora- tadbirlar natijasida tijorat banklarining umumiy kapitali 2020 yil davomida 1,3 barobarga ko’payib, 2021 yilning 1 yanvar holatiga 58,7 trln. so’mni tashkil etdi. Bunda davlat ulushiga ega banklar kapitali 48,4 trln. so’mga oshdi 1 . Bundan tashqari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi « O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida » gi PF-4947-sonli Farmoni qabul qilindi va unda sug’urta, 1 www.cbu.uz – O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning rasmiy sayti ma’lumotlari (O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning 2020 yildagi faoliyati to’g’risidagi hisoboti) 3

lizing va boshqa moliyaviy xizmatlarning hajmini ularning yangi turlarini joriy qilish va sifatini oshirish hisobiga kengaytirish, shuningdek kapitalni jalb qilish hamda korxona, moliyaviy institutlar va aholining erkin resurslarini joylashtirishdagi muqobil manba sifatida fond bozorini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda 2 . Shuningdek, so’nggi yillarda bank tizimi barqarorligi hamda banklar kapitalining etarlilik darajasini baholash mezonlarini yanada takomillashtirish maqsadida sohaga oid amaldagi huquqiy me’yorlarni Bazel qo’mitasining Bazel-3 yangi talablari asosida boyitish va uni mamlakatimiz bank tizimiga joriy etish bo’yicha qator ishlar amalga oshirilmoqda. Bu borada hurmatli Prezidentimizning fikrlari diqqatga sazovor: “So’nggi yillar davomida «Mudis», «Standart end Purs» va «Fitch reytings» kabi etakchi reyting agentliklari O’zbekiston bank tizimi faoliyatini «barqaror» deb baholamoqda. 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi PF-4947-sonli Farmoni. 4

1. Bank nazorati usullari va ularni rivojlanishi Banklar faoliyatini rivojlanish tarixi va rivojlangan davlatlarda bank tizimini nazorat qilishni tashkil etish tajribasiga ko‘ra hozirgi kunda bank faoliyatini nazorati uchta usul bo‘yicha amalga oshirilmoqda. Bank nazoratining birinchi usuli – bu Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini masofadan, ya’ni ularni moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish orqali amalga oshirilsa, ikkinchi usuli – bu joylarda inspektsiya, ya’ni barcha moliyaviy hisobotlar va ularga tegishli qo‘shimcha ma’lumotlar tijorat banklarining o‘zida tekshirish o‘tkazish jarayoni orqali amalga oshiriladi. Uchinchi usul – bu masofadan turib va joylarda tekshirish usullaridan bir vaqtda foydalanishdan iborat 3 . Fikrimizcha bank faoliyatini nazorat qilishni usullarini ikkiga ( masofadan turib va joylarda tekshirish usullari) ajratib o‘rganish maqsad muvofiqdir. Masofadan turib tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish usuli asosan, Evropa mamlakatlarida keng qo‘llanilgan. Bunda Markaziy bank tijorat banklari moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish yo‘li bilan nazorat olib boriladi. Bu usulda Markaziy bankning nazorat departamentlari tashqi audit firmalari bilan yaqin munosabatda bo‘ladi. Har yili yil tugashidan oldin barcha sertifikatlangan tashqi audit firmalariga audit tekshirishlarida tijorat banklari faoliyatining qaysi qirralariga asosiy e’tiborni qaratishlari zarurligi ko‘rsatiladi. Ayrim hollarda tashqi audit firmalarining ishchi materiallariga, garchi ularning xususiy mulki bo‘lsada, ushbu materiallardan foydalanish talab qilinadi. Tijorat banklari faoliyatini joylarga borib, (inspektsiya qilish) tekshirish Amerika Qo‘shma Shtatlari bank nazorati amaliyotida keng foydalanidigan usuldir. AQSh bank nazorati departamentlarida juda ko‘p sonli inspektorlar ishlashadi. Ular doimiy joylarga chiqib, tijorat banklari hujjatlarini bevosita tekshirib bank Boshqaruviga baho beradilar. Agar bank kapitalini yiriklashtirish uchun amalga oshirilgan qo‘shilishlar tufayli banklar soni bir oz qisqargan bo‘lsada, ularning soni 5 mingtadan oshiqdir 4 . Shuncha sonli banklarni joyiga 3 Norqobilov S., Dadaboyeva H., Jo’raev O’. Xalqaro amaliyotda bank nazorati. –T.: “IQTISOD–MOLIYA”, 2007 4 https://www.profbanking.com/ -sayti ma’lumotlari 5

chiqib tekshirish qancha vaqt va mablag‘ talab etishini ko‘z oldiga keltirish mumkin. Keyingi yillarda Amerika va Evropa bank nazorati amaliyotida uchinchi usul, ya’ni tijorat banklari faoliyatini masofadan turib va joyiga chiqib inspektsiya tekshirishlarini o‘tkazish qo‘shib olib borilmoqda. Respublikamizda bank nazoratini tashkil qilish asoslari yoritilgan paragrafda ko‘rganimizdek, har ikkala usuldan foydalaniladi. Xuddi shu usullarga mos departament va boshqarmalar tashkil qilingan bo‘lib, ular bir-birlari bilan chambarchas bog‘liq ravishda ish olib boradi. Yuqorida keltirilgan fikrlarni mujassamlab, ta’kidlash joizki nazorat mohiyatini falsafiy talqinida uning funktsiyalaridan chiqarmoq zarur edi. Lekin, amaliy tajribalardan ko‘rinadiki, nazorat mohiyati uning bosh maqsadi va shu maqsad yo‘lida olib boradigan nazorat usullarini yuzaga keltiruvchi vazifalarida aks etadi. Bosh maqsad bank mohiyatidagi kamchiliklarni bartaraf etib, bank tizimining barqarorligini oshirish natijasida bank omonatchilari va kreditorlari manfaatlarini himoya qilishdan iborat ekan, nazoratning oldiga qo‘yilgan vazifalari uning usullari oldiga qo‘yilgan maqsadga muvofiq ravishda o‘zgaradi. Lekin, har qanday o‘zgarish bosh maqsaddan chetga chiqmaydi, balki uni boyitib, yanada to‘ldirib boradi. Agar biz jahon mamlakatlari kredit tizimining tarixiy rivojiga nazar solsak, bank va ular mijozlarining ko‘p bor xonavayron bo‘lganiga guvoh bo‘lamiz. Bu esa O‘zbekistonda bank ustidan davlat nazorati o‘rnatilishi zarurligiga olib keladi. Jahon tajribasidan keng o‘rin olgan masofadan turib nazorat o‘rnatish bank faoliyatiga oid moliyaviy va boshqa hisobotlarni tahlil qilish hamda tekshiruvdan o‘tkazishni ko‘zda tutadi. Hisobotlar balans, foyda va zararlar haqidagi hisobot, faoliyat turi, kreditlar, qo‘yilmalar, majburiyatlar, kapital, likvidlik, ssudalar bo‘yicha yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Demak, masofadan nazorat qilish yoki uzoqlashtirilgan monitoring bank holatini so‘nggi ma’lumotlar asosida baholash imkonini beradi. 6

Ya’ni masofadan nazorat etish bank faoliyati samaradorligiga xalal berishi mumkin bo‘lgan omillarni aniqlab, kelgusida ular bilan bog‘liq xarajatlarning oldini oladi. Bundan tashqari, yil yakuni bo‘yicha tijorat banklari chet el tashqi auditorlar xizmatidan foydalanadiki, uning asosida bankning moliyaviy holati to‘g‘risida hamda ehtimoliy to‘lovga layoqatsizligi yoki nolikvidligi haqida masofadan nazorat qilish tizimiga axborot beriladi. Keyingi paragrafda samarali bank nazoratini olib borishda bank auditining roli alohida ko‘rib chiqiladi. Bank nazoratining asosini banklarning o‘zlari tomonidan tayyorlangan moliyaviy hisobot shakli yoki auditorlik firmalari tasdiqlagan ish faoliyatining moliyaviy ahvoli va rentabelligi haqidagi axborotlar tashkil etadi. Ko‘pgina xalqaro me’yoriy hujjatlarda bank aktivlari va passivlarini to‘g‘ri baholash, ular faoliyatining moliyaviy natijalari haqqoniy baholanishi zarurligi ta’kidlanadi. Bank ishining moliyaviy ahvoli va rentabelligi haqidagi aniq axborotlrning nazorat organlariga taqdim etilishiga bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi bankning barqaror faoliyat ko‘rsatishining majburiy sharti sifatida qaraydi va bu uning «Samarali bank tizimining asosiy mezonlari» deb nomlangan hujjatida ham o‘z aksini topgan. Mazkur qo‘mitaning 1998- yil sentyabrida «Bank ravshanligini mustahkamlash» degan maxsus materiali tayyorlanib, unda bank faoliyatining moliyaviy ahvoli va natijalari haqidagi axborotlarning o‘z vaqtida ommaga etkazib borilishi ta’kidlangan. Bazel qo‘mitasining 1999- yil iyunida qabul qilingan boshqa bir hujjatida shunday uqdiriladi: «Banklar mavjud tavakkalchiliklar va unga olib keluvchi vaziyatlar haqidagi ma’lumotlar kabi yo‘qotish hollariga zahira sifatida shakllantirgan kapitallarining barcha asosiy komponentlarini qisqa muddatlarda ommaga etkazib borishi kerak. Bunday axborotlar hech bo‘lmaganda yillik moliyaviy hisobotlarga kiritilishi, ularda bank moliyaviy ahvoli va faoliyati natijalarini aks ettiruvchi miqdoriy va sifat ko‘rsatkichlari, operatsiyalari, risklar tarkibi va ularni boshqarish borasidagi sa’y-harakatlari yoritilmog‘i lozim» . 7

Bank nazoratining vujudga kelishi hamda uning rivojlanish jarayonlarini AQShda kuzatadigan bo‘lsak, albatta ayrim tegishli qonunlarga to‘xtalib o‘tish lozim. 1863 - yildagi “Milliy bank to‘g‘risida”gi qonunga asosan mamlakatning milliy valyutasi joriy etildi va Milliy bankka banknotalar chiqarish huquqi berildi. Mazkur qonunga asosan mamlakatda pul muomalasini tartibga solish va Milliy bank uchun pul rezervlarini ta’minlash maqsadida “Pul muomalasini nazorat qiluvchi ofis” nomli maxsus xizmat turi tashkil etildi. Lekin, u kreditor vazifasini bajarmadi. Shuni ta’kidlash joizki, AQShda 1913- yilga qadar Markaziy bank yoki uni funktsiyasini bajaruvchi boshqa bir organ faoliyat ko‘rsatmagan. Bu davrga kelib esa, AQShda Federal Rezerv Tizimi (FRT) tashkil etildi. Federal banklar va Federal Rezerv Tizimining tashkil etilishi o‘z navbatida, banklar likvidligini oshirish imkonini berdi hamda u kreditor vazifasini bajara boshladi. Bundan tashqari, FRT tomonidan foiz stavkalari miqdorini belgilash, ochiq bozorda operatsiyalarni amalga oshirish va tijorat banklari rezervlarini nazorat qilish kabi vazifalar ham amalga oshirila boshlandi. 1930-34 yillar davomida AQSh banklarining ko‘pchiligi bankrotga uchrashi oqibatida 1934-yilda mamlakatda “Depozitlarni Sug‘urtalash Federal Korporatsiyasi” (DSFK) tashkil topdi. Uning asosiy vazifasi tijorat banklarini bankrot bo‘lishini oldini olish hamda omonatchilar (kreditorlar) manfaatlarini himoya qilishdan iborat edi. Mazkur mamlakatda bir necha yillar mobaynida banklar faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish jarayoni Federal va Shtatlar darajasida keng tarzda shakllanib keldi. O‘zbekistonda bank nazoratini takomillashtirish, tijorat banklarining risklari va rentabelligi darajasi, moliyaviy ahvoli haqida haqqoniy axborotlar bilan ta’minlashga qaratilgan kompleks tadbirlar ko‘rib borilmoqda. Bunda 1996- yilda Oliy Majlis tomonidan «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi qonun (2016- yil yangi tahrirda)ning qabul qilinishi hamda 1997- yil mart oyidan boshlab tijorat banklarida buxgalteriya hisobining yangi hisobvaraqlar rejasiga o‘tkazilishi muhim 8

ahamiyatga ega bo‘ldi. Bular banklar resurslarining tarkibi, ularning yuridik tegishliligi va muddati, bank resurslarining turli daromadlilik bo‘yicha joylashtirilishi, tezligi va operatsiyalar tavakkalchiligi bo‘yicha bank faoliyatiga qiziquvchilarni haqqoniy axborotlar bilan ta’minlash imkonini berdi. O‘zbekiston bank tizimini qayta qurish mustaqil davlatimiz iqtisodiy tizimining muhim yo‘nalishlaridan biri bo‘ldi. Xo‘jalik mexanizmi bir maromda faoliyat yuritishi barqaror ishlaydigan banklar milliy tizimini taqozo etadi. Bugungi kunda iqtisodiyotni bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida sifat jihatidan butunlay yangi bank tizimi hamda bank nazoratini tub asosini yaratish va qurish uzluksiz davom ettirilmoqda . Banklar ustidan nazorat qilish, ular faoliyatida muayyan cheklashlarni o‘rnatish iqtisodiy erkinlikka zid bo‘lgan holat sifatida qaralishi mumkin. Lekin jahonning ko‘pgina rivojlangan davlatlarida banklar, shuningdek, boshqa moliya tashkilotlarining faoliyatlari ko‘p darajada davlat tomonidan tartibga solinadi. Boshqacha qilib aytganda, hatto rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy sektor jiddiy ravishda tartibga solinar ekan, o‘tish davrida buni to‘la oqlash mumkin. To‘g‘ri, bank faoliyatini tartibga solishda raqobatning rivojlanishiga xalaqit beradigan omilga aylanadigan chegarani belgilash oson emas. Shuning uchun, jahonda umumiy qabul qilingan tamoyillar va qoidalar har bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan holda qo‘llaniladi. U yoki bu bankning faoliyatida aniqlangan kamchiliklarni tuzatishga majbur qilish uchun nazorat organi ixtiyorida ta’sir ko‘rsatish choralarining muayyan to‘plami bo‘lishi kerak. Respublikamizdagi yangi bank qonunlarimizga ko‘ra, turli vaziyatlarda foydalanish mumkin bo‘lgan tabaqalashgan choralar majmui ko‘zda tutilgan. Jumladan, iqtisodiy me’yorlarni o‘zgartirish, majburiy rezerv fondini oshirish, ayrim bank operatsiyalarini amalga oshirishni taqiqlab qo‘yish, hissadorlarga dividendlar to‘lashni to‘xtatib qo‘yish, bank ustidan vasiylik o‘rnatish kabilardir. Eng so‘nggi chora esa, ularga berilgan litsenziyalarni qaytarib olishdir. 9

Shuni ta’kidlash lozimki, banklar tomonidan o‘z kapitali etarliligini ta’minlanishi, Markaziy bank tomonidan o‘rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga rioya etilishi, iqtisodiyotning real sohasiga yo‘naltirilgan kredit qo‘yilmalari o‘sishini va riskning oqilona diversifikatsiyalanishini ta’minlanishi, kreditlar berish shartlarini, shuningdek, bank kredit portfelining holatini aktsiyadorlar va omonatchilar manfaatlarini himoya qilish nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda nazorat qilinishi bank nazoratining mohiyatini bildiradi. Rivojlangan mamlakatlar banklari tomonidan o‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, keyingi 15-20 yil mobaynida bank nazorati nafaqat moliya sektorida, balki butun iqtisodiyotda juda muhim rol o‘ynaydi. Bank nazorati o‘zining turli xil ko‘rinishlari bilan 100 yildan ko‘p vaqt mobaynida banklar faoliyatida ulkan ahamiyat kasb etmoqda. Ilk vujudga kelgan banklar faoliyatida ularni barqarorligini saqlab turish, banklarning moliyaviy muammolarini oldindan aniqlash imkoniyatlari bo‘lmaganligi tufayli ko‘pchilik banklar ketma-ket bankrot bo‘la boshlagan. Banklarni nazorat qilish bo‘yicha turli mamlakatlarda turli nazorat organlari nazoratni amalga oshirishadi. Bu holatdan kelib chiqqan holda, ya’ni banklarda asta-sekin mazkur muammolarni echimini topish va bartaraf etish hamda omonatchilarning manfaatlarini himoya qilish maqsadida bank nazoratining dastlabki shakllari yuzaga kela boshlagan. Bank nazoratini tashkil etish bo‘yicha ko‘pgina davlatlarda turli davrlarda bank bo‘yicha qonun qabul qilingan. 2 .Tijorat banklarida distansion nazoratni tashkil qilish Tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish Markaziy bankda tashkil qilingan uch departament tomonidan olib boriladi. Tijorat banklariga litsenziya berish va ularning faoliyatini tartibga solish departamenti distantsion turib, distantsion nazoratni amalga oshirsa, tijorat banklarini nazorat qilish departamenti banklar faoliyatini joyida tekshirish bilan shug’ullanadi. Tijorat banklari ustav fondini 10

tashkil etishni nazorat etish departamenti esa tijorat banklari ustav fondini tashkil etishda bank kapitali likvidliligini nazorat qiladi. 1-jadval Butun dunyoda bank nazoratining tashkil etilishi 5 Davlatlar Bank nazoratini tashkil etuvchi organ Nazorat organining hisobdorligi Avstriya Moliya Vazirligi Parlament Belgiya Bank va Moliya Komissiyasi Iqtisodiyot Vazirligi va Moliya Vazirligi Braziliya Braziliya Markaziy Banki Moliya vazirligi Xitoy Xitoy Xalq Banki Davlat Konsuli Misr Misr Markaziy Banki Markaziy bank mustaqil organ Gretsiya Gretsiya Banki Parlament Hi ndiston Moliyaviy Nazorat Boshqarmasi Hindiston Rezerv Banki Isroil Markaziy Bankning Bank nazorati Departamenti Markaziy Bank raisi Rossiya Rossiya Federatsiyasi Markaziy Banki Davlat Dumasi Shvetsiya Finansinspektionen (Moliyaviy nazorat) Hukumat Shveytsariya Banklarning Federal Komissiyasi Parlament va Hukumat 2-jadvaldan ko’rish mumkinki banklarni nazorat qilish bo’yicha turli mamlakatlarda turli nazorat organlari nazoratni amalga oshirishadi. Banklar faoliyatini rivojlanish tarixi va rivojlangan davlatlarda bank tizimini nazorat qilishni tashkil etish tajribasiga ko’ra hozirgi kunda bank faoliyatini nazorati uchta usul bo’yicha amalga oshirilmoqda. Bank nazoratining birinchi usuli – bu Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini distantsion, ya’ni ularni moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish orqali amalga oshirilsa, ikkinchi usuli – bu joylarda inspektsiya, ya’ni barcha moliyaviy hisobotlar va ularga tegishli qo’shimcha ma’lumotlar tijorat banklarining o’zida tekshirish o’tkazish jarayoni 5 James R. Barth,Gerard Caprio, Jr. Ross Levine “ The Regulation and Supervision of Banks Around the World” A New Database February 2011. 11

orqali amalga oshiriladi. Uchinchi usul – bu distantsion turib va joylarda tekshirish usullaridan bir vaqtda foydalanishdan iborat. Distantsion turib tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish usuli asosan, Evropa mamlakatlarida keng qo’llanilgan. B unda Markaziy bank tijorat banklari moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish yo’li bilan nazorat olib boriladi. Bu usulda Markaziy bankning nazorat departamentlari tashqi audit firmalari bilan yaqin munosabatda bo’ladi. Har yili yil tugashidan oldin barcha sertifikatlangan tashqi audit firmalariga audit tekshirishlarida tijorat banklari faoliyatining qaysi qirralari ga asosiy e’tiborni qaratishlari zarurligi ko’rsatiladi. Ayrim hollarda tashqi audit firmalarining ishchi materiallari ga, garchi ularning xususiy mulki bo’lsada, ushbu materiallardan foydalanish talab qilinadi. Keyingi yillarda Amerika va Evropa bank nazorati amaliyotida uchinchi usul, ya’ni tijorat banklari faoliyatini distantsion turib va joyiga chiqib inspektsiya tekshirishlarini o’tkazish qo’shib olib borilmoqda. Respublikamizda bank nazoratini tashkil qilish asoslari yoritilgan paragrafda ko’rganimizdek , har ikkala usuldan foydalani ladi. Xuddi shu usullarga mos departament va boshqarmalar tashkil qilingan bo’lib, ular bir - birlari bilan chambarchas bog’liq ravishda ish olib boradi. Yuqorida keltirilgan fikrlarni mujassamlab, ta’kidlash joizki nazorat mohiyatini falsafiy talqinida uning funktsiyalaridan chiqarmoq zarur edi. Lekin, amaliy tajribalardan ko’rinadiki, nazorat mohiyati uning bosh maqsadi va shu maqsad yo’lida olib boradigan nazorat usullarini yuzaga keltiruvchi vazifalarida aks etadi. Bosh maqsad bank mohiyatidagi kamchiliklarni bartaraf etib, bank tizimining barqarorligini oshirish natijasida bank omonatchilari va kreditorlari manfaatlarini himoya qilishdan iborat ekan, nazoratning oldiga qo’yilgan vazifalari uning usullari oldiga qo’yilgan maqsadga muvofiq ravishda o’zgaradi. Lekin, har qanday o’zgarish bosh maqsaddan chetga chiqmaydi, balki uni boyitib, yanada to’ldirib boradi. Agar biz jahon mamlakatlari kredit tizimining tarixiy rivojiga nazar solsak, bank va ular mijozlarining ko’p bor xonavayron bo’lganiga guvoh 12

bo’lamiz. Bu esa O’zbekistonda bank ustidan davlat nazorati o’rnatilishi zarurligi ga olib keladi. Jahon tajribasidan keng o’rin olgan distantsion turib nazorat o’rnatish bank faoliyatiga oid moliyaviy va boshqa hisobotlarni tahlil qilish hamda tekshiruvdan o’tkazishni ko’zda tutadi. Hisobotlar balans, foyda va zararlar haqidagi hisobot, faoliyat turi, kreditlar, qo’yilmalar, majburiyatlar, kapital, likvidlik, ssudalar bo’yicha yo’qotishlarga qarshi zaxiralar haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga olishi mumkin. Demak, distantsion nazorat qilish yoki uzoqlashtirilgan monitoring bank holatini so’nggi ma’lumotlar asosida baholash imkonini beradi. Ya’ni distantsion nazorat etish bank faoliyati samaradorligiga xalal berishi mumkin bo’lgan omillarni aniqlab, kelgusida ular bilan bog’liq xarajatlarning oldini oladi. Bundan tashqari, yil yakuni bo’yicha tijorat banklari chet el tashqi auditorlar xizmatidan foydalanadiki, uning asosida bankning moliyaviy holati to’g’risida hamda ehtimoliy to’lovga layoqatsizligi yoki nolikvidligi haqida distantsion nazorat qilish tizimiga axborot beriladi. Keyingi paragrafda samarali bank nazoratini olib borishda bank auditining roli alohida ko’rib chiqiladi. Xalqaro amaliyotdagi va o’tkazilgan tadqiqotlarga ko’ra shakliy belgilar i ga qarab , distantsion nazorat yoki diagnostika tizimini to’rtta keng toifalarga ajratish mumkin: 1) banklarni baholashning reyting tizimi; 2) moliya koeffitsientlari va guruhlab tahlil qilish tizimlari; 3) bank risk larini baholashning yalpi tizimlari; 4) statistik modellar. Distantsion nazorat qilish monitoringi natijalari asosida reyting tuzish nazorat ma’lumotlari va nazorat organlari foydalanishi mumkin bo’lgan boshqa axborotlar, shu jumladan, joyiga chiqib o’tkazilgan tekshiruv natijalariga asoslanadi. Frantsiya banklari reyting tizimi masalan, Frantsiya Banki va bank komissiyasining ma’lumotlar bazalarida (xususan, banklarning o’zlari tomonidan taqdim etilgan va moliya bozorlarining maxsus ma’lumotlar bazasida saqlanayotgan) ma’lumotlaridan, Frantsiyaning boshqa nazorat organlari 13

ma’lumotlaridan va boshqa Evropa davlatlarining nazorat organlari bilan tuzilgan o’zaro bitimlarga muvofiq olinayotgan axborotlardan foydalanadi. Dastlabki tizimlardan bankni inspektsiya tekshiruvidan o’tkazish komponenti sifatida foydalanilgan. Biroq hozirgi paytda distantsion nazorat qilish bank tizimini va muayyan bank risklari tizimini baholashning mustaqil elementi bo’lib qoldi. Federal rezerv tizim ida yakka tartibdagi bank monitoringi erta diagnostikaning statistika modellarini talqin etishning tarkibiy bo’lagi sifatida qo’llaniladi. Ayni paytda, tanlab olinadigan ko’rsatkichlar har doim ham bankning umumiy ahvoliga mos kelavermaydi (ayniqsa, yirik banklar misolida shunday bo’ladi). Cheklovlar u yoki bu ko’rsatkichlarni aniqlashga nisbatan ham qo’llaniladi. Bu odatda, ekspert baholashi uslubida ro’y beradi. Bunday tizim doirasida kredit tashkiloti risklarini umumiy baholash ro’y beradi. RATE ingliz reyting tizimi butun tashkilot uchun risklar toifalarini ajratishni ko’zda tutadi. Niderlandiyada qo’llaniladigan RAST tizimi bankni yoki bank bo’linmalarini alohida baholanishi bilan ajraladi. Har bir bo’linma barcha risklar, ichki tuzilma va har biriga ball beriladigan qator mezonlar bo’yicha nazorat tizimida baholanadi. Yakka tartibdagi ballar bank yoki guruhni yakuniy baholashgacha bosqichma-bosqich uyg’unlashtirilib boriladi. Yalpi yondashuv riskning miqdor va sifat omillarini baholash imkonini beradi. Bank ahvoli haqida har tomonlama axborot olish uchun milliy va xorijiy nazorat organlarining birgalikdagi harakati talab etiladi (Buyuk Britaniyaning Moliya xizmati boshqarmasi mustaqil tekshiruvga oid qo’shimcha xarajatlardan qochish maqsadida ana shunday ma’lumotlarni so’rab oladi). Tizim bank guruhlarini va ularning tarkibiy qismlarini birlashib va birlashmagan holda baholashda qo’llanilishi mumkin. Nazorat organi berilgan ballar haqida xabar qilmasligi mumkin. Biroq umumiy rivojlanish tamoyillari va yirik risk bank rahbariyati bilan muhokama qilinadi. Statistik modellarning asosiy vazifasi banklarning kelajakdagi ahvolini taxmin qilish, ya’ni bank muammolarini ilk bosqichlardayoq diagnostikadan 14

o’tkazishdan iboratdir. Ushbu modellar risklarni baholash uchun bank faoliyati haqida nazorat organlari tomonidan yig’ilgan ma’lumotlardan foydalanadi. Modellar hisob-kitoblar i natijasida olingan ma’lumotlarga tayanib, bankrotlikka uchrash ehtimoli yuqori va kam bo’lgan banklarni ajratadilar. Ko’pchilik modellar o’zaro bog’liq yoki mustaqil ko’rsatkichlar o’rtasidagi aloqalarni (bankrotlik yoki yashovchanlik, reyting) tahlil qiladilar. Model asosida berilgan vaqt oralig’i mobaynida voqealarning ro’y berishi baholanadi. Italiyada joriy etilishi rejalashtirilayotgan erta diagnostika modeli dyuratsiyadan foydalanadi. Model har bir bank oxiroqibatda bankrotlikka uchraydi, degan fikrga asoslanadi. Bunday modelda bankrotlik emas, balki bankrotlik holati ro’y berishigacha qolgan vaqt asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. Yuqorida keltirilgan fikrlarni mujassamlab, distantsion nazorat qilish tizimini mohiyatan tushungan holda quyidagi ikki yo’nalishda afzalliklarni e’tirof etish lozim. Birinchidan, diqqat-e’tibor kelgusida bank ahvolining yomonlashuviga olib kelishi mumkin bo’lgan risklarni aniqlashga qaratiladi. Shuningdek, risk darajasi yuqori bo’lgan banklarni tanazzul yoki bankrotlik holati etib kelmasdan oldin aniqlashga harakat qiladi. Bu esa ushbu modelni boshqa tizimlardan farqlab turuvchi asosiy xususiyatlaridan biridir. Ikkinchidan, modellar ko’rsatkichlari bilan ularning barqarorlik, tanazzul, bankrotlik yoki yashovchanlik kabi oqibatlari o’rtasidagi sababli aloqalarni aniqlash uchun miqdoriy uslublardan hamda olingan ma’lumotlardan o’xshash xususiyatlilari asosida bo’lg’usi voqealarni bashorat qila oladi. Bank sohasining umumiy muammolari makroko’rsatkichlar orqali aniqlanishi mumkin. Biroq, bunda kredit tashkiloti faoliyatining jiddiy muammolarni o’tkazib yuborish ehtimoli ortadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1999 yildan boshlab tijorat banklari uchun iqtisodiy normativlar belgilana boshladi. Ushbu normativlar tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish bilan birga ularning daromadlari va likvidliligiga, yuzaga keladigan risklarni oldini olishga qaratilgan: 15

Quyida mavjud iqtisodiy normativlar va ularning mohiyatiga qisqacha to’xtalib o’tamiz. 2-jadval O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining iqtisodiy me’yorlari № Ko’rsatkich Me’yoriy darajasi 1. Bir qarzdor yoki o’zaro daxldor qarzdor guruhiga berilgan kredit (ta’minlangan) Kredit summasi/1 darajali kapital < 25 % 2. Bir qarzdor yoki o’zaro daxldor qarzdor guruhiga berilgan kredit (ta’minlanmagan) Kredit summasi/1 darajali kapital < 5 % 3. Jami yirik kreditlar Barcha yirik kreditlarning umumiy hajmi/1darajali kapital <800% 4. Jami lizing operatsiyalari Jami lizing summasi/ 1 darajali kapital <25% 5. Jami daxldor shaxslarga berilgan kreditlar Jami kreditlar summasi/ 1 darajali kapital <100% 6. Bitta emitentning qimmatli qog’ozlariga investitsiyalarning maksimal miqdori Bitta emitentning qimmatli qog’ozlariga investitsiyalar/ 1 darajali kapital 15% 7. Oldi-sotdi maqsadlarida qimmatli qog’ozlarga investitsiyalarning umumiy miqdori Oldi-sotdi maqsadlarida qimmatli qog’ozlarga investitsiyalarning/1 darajali kapital 2 5% 8. Bank tomonidan muomalaga chiqariladigan obligatsiyalar Bank tomonidan muomalaga chiqariladigan obligatsiyalarning umumiy miqdori bank ustav kapitali 9. Joriy likvidlilik koeffitsenti Min=0,30 10. Ochiq valyuta pozitsiyasiga limitlar -Bitta xorijiy valyutadagi ochiq pozitsiya miqdori/ regulyativ kapital 10% -Jami xorijiy valyutadagi ochiq pozitsiya miqdori/ regulyativ kapital 20% 11. Kapital etarliligiga talablar -Regulyativ kapital Riskka tortilgan aktivlar 10% -1darajali kapital/ Regulyativ kapaital 50% -1darajali kapital/(umumiy aktivlar- 16

nomoddiy aktivlar) 60% Bir qarzdor yoki o’zaro aloqador qarzdorlar guruhi uchun bo’lgan tavakkalchilikning eng katta hajmi ta’minlangan kreditlar bo’yicha bank I-darajali kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak. O’zbekistonda ham ana shunday tizimlarni rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir. O’z-o’zidan ravshanki, chet el tajribasini to’g’ridan-to’g’ri mamlakatimizga ko’chirib keltirish foydadan ko’ra ko’proq ziyon keltiradi. Bu ana shunday tizimlarni yaratishning o’ziga xos xususiyatlarga egaligi bilan bog’liqdir (yuqorida aytib o’tilganidek, tizimni ishlab chiqishda muayyan mamlakat bank soxasi xususiyatlari: statistika axborotining mavjudligi, hisob hamda hisobot yuritish amaliyoti va hokozolar hisobiga olinadi). Lekin, shunga qaramasdan, nafaqat mavjud nazorat tizimlarini takomillashtirish, balki zamonaviy tamoyillarni hisobga olgan holda bank risklarini erta diagnostikadan o’tkazish va yakka tartibdagi baholash tizimlarini rivojlantirish lozim. Distantsion nazorat o’rnatish bankning moliyaviy faoliyati ustidan doimiy asosda amalga oshiriladi. Inspektsion (joyiga chiqib) tekshirishlarga bo’lgan zaruriyat tug’ilganda ularga uzoq vaqt va harajatlar sarf qilish lozim bo’ladi. Shuning uchun banklar tomonidan. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankga taqdim qilinadigan moliyaviy va buxgalterlik hisobotlari, o’rnatilgan monitoring ko’rsatkichlari hamda tahlil qilish uchun bank tomonidan olinadigan zarur bo’lgan ko’rsatkichlar va ma’lumotlar asosida distantsion turib nazorat qilish tizimi qulay, samarali va tezkor tizim ekanligi isbot talab etmaydi. Banklarni distantsion nazorat qilishdan maqsad aholini bankka bo’lgan ishonchini oshirish ularni omonatlarga qay darajada jalb qilinayotganligini kuzatib borish, tijorat banklari aktivlarini muntazam tasniflab borish va zarur zaxiralarni shakllantirish, banklar amalga oshiradigan moliyaviy vositachilik samaradorligini yuqori darajaga olib chiqish, banklarning kredit portfelini yomon ahvolga olib keladigan, bank tomonidan moliyalashni kutib yashaydigan korxonalarni mumkin qadar kamaytirib ularning moliyaviy holatini yaxshilanishini muntazam nazorat 17

qilib turishdir. Masofadan nazorat qilish mamlakatda butun bank tizimini qamrab olish bilan ham ahamiyatlidir. Iqtisodiy o’zgarishlarda operativ tarzda bank tizimiga tasirini o’rganishda ham masofadan nazorat o’z ahamiyatini yo’qotmaydi. Shuningdek, u kam xarajatliligi uning keng qo’llanilishiga olib kelmoqda. Bozor munosabatlari kengayib borayotgan hozirgi vaqtda tijorat banklari faoliyatini va ularning moliyaviy holatini yanada yaxshilash distantsion nazorat qilish tizimining muhim vazifasi bo’lib qolmoqda. Tijorat banklari tomonidan qabul qilib olinadigan moliyaviy hisobotlar O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2001 yil 8 fevraldagi 8-sonli «O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga banklar faoliyatini nazorat qilish uchun taqdim qilinadigan moliyaviy hisobotlarni yuritish to’g’risida»gi yangi tahrirdagi yo’riqnoma va normativ hujjatlar talablariga javob berishi lozim. Distantsion nazorat qilish tizimi xodimlari ushbu moliyaviy hisobotlarni to’g’ri to’ldirilganligi hamda ularni haqqoniyligiga ishonch hosil qilganliklaridan so’ng bankning oy, chorak yoki yil yakuniga bo’lgan moliyaviy holatini tahlil qilishga o’tadilar. Shuningdek, taqdim qilinayotgan moliyaviy hisobotlarni hamda mazkur tizim faoliyatini samaradorligini yanada oshirish maqsadida ularga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish mumkin. Distantsion nazorat qilish tizimi tahlil jarayonida quyidagilarga e’tibor qaratadi: - bank tomonidan taqdim qilingan moliyaviy hisobotni taqdim qilingan muddatini e’tiborga olish, moliyaviy hisobot oyning 10-kunidan keyin taqdim qilingan bo’lsa, bankdan hisobotni kechiktirilib taqdim qilinganligi sababini va o’z vaqtida taqdim qilinishini talab qiladi; - bank aktivlari va passivlari holatini, bank kapitali, likvidligi, foyda va zararlar hisoboti, bank tushumlari, bank kredit va qimmatli qog’ozlari, shu jumladan investitsiyalar portfeli hamda ularga qo’shimcha zarur bo’lgan barcha ko’rsatkich va ma’lumotlarni to’liq tahlil qilib chiqadi; - tahlil qilish jarayonida aniqlangan xato va kamchiliklar to’g’risida banklar 18

faoliyatini tahlil qilish Boshqarmasi xodimlari tomonidan rahbariyatga ma’lumotnoma yoki bildirishnoma, shu jumladan tijorat banklari rahbariyati va Kengashiga aniqlangan kamchiliklar yuzasidan ularni zudlik bilan bartaraf etish uchun chora va tadbirlar ishlab chiqish to’g’risida xat jo’natiladi; - qayta takrorlanib kelingan kamchiliklar yuzasidan banklarga jo’natilgan ogohlantirish xatidan so’ng ularni qayta takrorlanilmasligini nazarda tutgan holda bankka nisbatan amaldagi qonunchilikka asosan jarima choralarini ko’radi. 3. Tijorat banklari faoliyatini inspeksion nazorat qilish usuli va uni tashkil etish asoslari Nazorat organlariga taqdim qilinadigan ma’lumotlarning ishonchliligining darajasini tekshirish, bank xolati, uning menedjmenti sifati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni maksimal darajada aniq shakllantirish faqatgina joylarning o‘zida (on-site) inspektsion nazorat (tekshiruvlar) olib borish orqali ta’minlanishi mumkin. Bu nazoratning keyingi bosqichini ifodalaydi. Joylarda tekshiruvlar o‘tkazish ko‘p mehnat talab qilinishi sababli nazorat organlari ularni vaqti-vaqti bilan amalga oshiradilar (tekshiruvlar rejalashtirilgan, doimiy va navbatdan tashqari bo‘lishi mumkin) va ular tekshiruvlar maqsadi va xududiga bogliq ravishda umumiy, cheklangan hamda maxsus kabi inspektsiyalarga ajratilishi mumkin. Umumiy tekshiruv davomida bank faoliyatining turli jihatlari va riskning asosiy doirasi tahlil qilinadi. Qoidaga binoan, bank tomonidan qonunlarga rioya qilinishi, hisobotlarni tuzish to‘g‘riligi, boshqaruvning samarali tizimi mavjudligi aniqlanadi hamda bankning umumiy moliyaviy axvoli baholanadi. Cheklangan tekshiruvlarda bank faoliyatining ma’lum bir jihatlari, riskning alohida xududlari tekshiriladi, masalan, kredit portfeli tahlil qilinadi. Maxsus tekshiruvlarda esa izlanish ob’ekti bo‘lib bankning aniq bir operatsiyasi turi, masalan xorijiy valyutalar bilan bitimlar yoki ma’lumotlarni qayta ishlash kabilar hisoblanishi mumkin. 19

Tekshiruvlar o‘tkazilish tezligi va hajmi nazorat organlarining kredit tashkilotlariga ishonchi darajasiga, ularning kredit-moliya tizimidagi roliga, ulardagi mavjud muammolarga bogliq. Odatda tekshiruvlar yirik banklarda, shuningdek jiddiy qiyinchiliklarga duch kelgan kredit tashkilotlarida o‘tkaziladi. Ba’zi davlatlarda joylarda tekshiruvlar kam xollarda o‘tkazilib, ularning tekshiruv ob’ekti sifatida nobarqaror banklar hisoblansa, ba’zi davlatlarda esa bunday nazoratga katta e’tibor qaratiladi. Ayniqsa tekshiruvlar AQSh ga xos. Bank nazoratining federal va shtat organlari-Pul Muomalasini Nazorat qilish Xizmati, FRT, Depozitlarni Sug‘urtalash Federal Korporatsiyasi, shtatlar hukumatiga qarashli vakolatli banklarning bo‘limlari-bir-biriga bogliq bo‘lmagan ravishda qarashli banklarda 1-2 yilda kamida 1 martadan umum tomonli tekshiruvlar olib boradilar. Natijada AQShdagi 1 ta tijorat bankiga nazorat organlarining parallelligi tufayli yiliga 4-6 marta ejali to‘liq tekshiruvlar to‘g‘ri keladi, bu tekshiruvlarning har biri bir necha kundan bir necha xaftagacha cho‘zilishi mumkin. Banklarni inspektsion tekshirish – bu bank nazoratining bevosita joylarda banklarning haqiqiy moliyaviy ahvolini va bank faoliyatiga xos bo‘lgan risklarni aniqlash maqsadida bank faoliyatini tekshirishni ko‘zda tutuvchi usuldir. Banklar va ularning filiallarida inspektsion tekshirish o‘tkazishning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:  banklar va ularning filiallarini moliyaviy holatiga baho berish, ularning faoliyatida mavjud bo‘lgan xavf-xatarlarni, omonatchilar, qarz oluvchilar va kreditorlar manfaatlari himoyasi ta’minlanganligini aniqlash va baho berish;  banklar va ularning filiallari faoliyatiga xos tavakkalchilikni baholash, iqtisodiy normativlarga rioya qilinishi, ularga belgilangan me’yorlarning to‘g‘ri hisoblanishi ahvolini tekshirish. Bunda tashqi omillarning bank moliyaviy holatiga ta’sirini aniqlash nuqtai nazaridan hamda bank kapitali, aktivlari sifati, boshqaruvi, daromadlari hamda likvidliligiga baho berishda «CAMEL(S)» tizimiga muvofiq holda tekshirish;  banklar va ularning filiallarida buxgalteriya apparatining tuzilishi, buxgalteriya ishi va hujjat aylanishini tashkil etilishi, buxgalteriya hisobining 20

umumiy qoidalariga rioya etilishi, buxgalteriya hisobi va hisobotlarini to‘g‘ri yuritilishi va haqqoniyligi, kapital, aktivlar, majburiyatlar, pul oqimi, asosiy vositalar hisobining va balansdan tashqari hisobvaraqlarning buxgalteriya andozalari tamoyillariga mos ravishda yuritilishi hamda bank moliyaviy holatiga foiz stavkasi, chet el valyuta kursi, kredit, likvidlilik, tavakkalchilik va boshqa omillarning ta’sirini alohida tekshirish;  oxirgi inspektsiya (tekshirish) natijalari bo‘yicha aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etilishini ta’minlash hamda bank reytingini belgilash yuzasidan takliflar berish;  banklar va ularning filiallarida ichki nazoratni joriy etish hamda amalga oshirilishi ahvolini tekshirish;  banklar va ularning filiallari faoliyatini tartibga soluvchi qonun hujjatlarida belgilangan talablarga rioya qilinishi ahvolini tekshirish. Banklar va ularning filiallarida inspektsion tekshirish o‘tkazishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  qonun va me’yoriy hujjatlarga rioya qilinganligini aniqlash;  topshirilgan hisobotlarni xaqqoniyligini tekshirish;  bankda boshqaruv tizimining samaradorligini tekshirish;  bankning umumiy moliyaviy holatini aniqlash. Markaziy bank banklar va ularning filiallari faoliyatini qonun hujjatlari talablariga rioya qilgan holda inspektsion tekshiriuvdan o‘tkazishi mumkin. Quyidagilar inspektsion tekshiruvdan o‘tkaziladi:  Markaziy bankka tijorat banklari tomonidan taqdim etiladigan hisobotlarning ishonchliligi;  ichki audit va ichki nazorat tizimining samaradorligi;  buxgalteriya hisoboti va rahbariyatning xabardor etilishi tizimining samaradorligi;  bank tomonidan o‘tkaziladigan va hisobga olinadigan depozit, kredit, hisob-kitob, kassa, valyuta va boshqa bank operatsiyalarining to‘g‘riligi va asosliligi; 21

 iqtisodiy me’yorlar, kapitalning etarliligi, aktivlar sifati, bankning likvidligi va daromadliligi;  bankning umumiy moliyaviy holati;  O‘zbekiston Respublikasining amaldagi qonun hujjatlariga va Markaziy bankning me’yoriy hujjatlariga rioya qilinganligi. Bundan tashqari, bankning filiali inspektsiyadan o‘tkazilganda, quyidagilar amalga oshiriladi:  bankning funktsiyalari va operatsiyalari filial tomonidan filial to‘g‘risidagi Nizomga muvofiq bajarilayotganligini baholash;  filiallar rahbarlari faoliyatining bank tomonidan berilgan ishonchnomaga ko‘ra mas’uliyatlar bilan ular faoliyatini amalga oshirishga muvofiqligini baholash;  filial tomonidan bank belgilagan operatsiyalarni amalga oshirishda me’yorlar va cheklangan miqdorlar (limitlar)ga rioya qilinayotganligini tekshirish. Bank filiali faoliyatini tekshirish bevosita joylarda, filial faoliyatining bevosita bank riski darajasini baholash maqsadida o‘tkaziladi. Markaziy bankning hududiy Bosh boshqarmalari tijorat banklarini nazorat qilish bo‘limlari o‘z hududi chegarasida joylashgan banklarda va ularning filiallarida inspektsion tekshirish o‘tkazadilar. Markaziy bankning “Kredit tashkilotlarini inspektsiya qilish departamenti” barcha banklar va ularning filiallarida ularning joylashgan joyidan qat’i nazar, inspektsiya o‘tkazish huquqiga ega. Tijorat banklarida inspektsiya tekshiruvlari quyidagilar asosida o‘tkaziladi: 1. Markaziy bankning «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan banklar va ularning filiallarida inspektsiya (tekshirish) o‘tkazish tartibi to‘g‘risida»gi Nizomi (ro‘yxat raqami: 2217-son, 14.04.2011y.); 2. Markaziy bank Boshqaruvining 2018- yil 27- yanvardagi 3/15-sonli qarori bilan tasdiqlangan «Tijorat banklarida CAMELS reyting tizimi asosida o‘tkaziladigan kompleks inspektsiyaga qo‘yiladigan minimal talablar» Nizomi; 3. Inspektsiya savolnomasi asosida o‘tkaziladi. 22

1-rasm. Banklar va ularning filiallarini inspeksiya qilish turlari. Banklarni kompleks inspektsiya qilish (tekshirish) deb — banklar va ularning filiallarini haqiqiy moliyaviy ahvolini va bank faoliyatiga xos bo‘lgan xavf-xatarlarni bevosita joyiga chiqish orqali o‘rgangan holda ularning faoliyatiga umumiy baho berish maqsadida bir vaqtda inspektsiya (tekshirish) o‘tkazilishini ko‘zda tutuvchi nazorat turiga aytiladi. Banklarda kompleks inspeksiya qilish masofadan nazorat qilish natijalaridan kelib chiqib, Markaziy bankning nazorati qo‘mitasi qaroriga asosan o‘tkaziladi. Kommleks inspeksiya qilishlar yoki alohida masalalar yuzasidan inspeksiya qilish davomida aniqlngan xato va kamchiliklarning banklar va ularning filiallari tomonidan bartaraf etilishi ustidan nazort tartibida tekshirish o‘tkazilishi mumkin Banklarni alohida masalalar yuzasidan inspektsiya qilish (tekshirish) deb — bank va (yoki) uning filiallarida ayrim bank operatsiyalarini inspektsiya qilish (tekshirish)ni ko‘zda tutuvchi nazorat turiga aytiladi. Quyidagi hollarda alohida masalalar yuzasidan inspeksiya qilish o‘tkaziladi .  O‘zbekiston respublikasi Prezidentining yoki vazirlar mahkamasining qarorlari va huquqlari muhofza qilish masofadan nazorat qilish natijalariga ko‘ra banklar moliyaviy holatining barqaror emas deb topilishi va omonatchilar hamda kreditorlar manfaatlariga xavf-xatar tug‘dirishi mumkin bo‘lgan holatlar mavjudligida;  banklar va ularning filiallari tomonidan qonun hujjatlari buzilganligi haqida Markaziy bankka kelgan ma’lumotlar, shuningdek fuqarolar hamda yuridik shaxslar murojaatlari asosida. 23

Inspeksiya (tekshirish) muddati 30 kalendar kundan oshmasligi lozim. Alohida hollarda inspeksiya (tekshirish) muddati Markaziy bank farmoyishi asosida uzaytirilishi mumkin. Inspeksiya (tekshirish) muddati bank tomonidan amalga oshiriladigan operatsiyalar hajmi, uning filiallari tarmog‘ining kengligini inobatga olgan holda belgilanadi. Banklar va ularning filiallarida kompleks inspeksiya qilish (tekshirish) Markaziy bankning farmoyishi asosida har bir bank bo‘yicha alohida tayinlanadi. Bunda banklar va ularning filiallarini kompleks inspeksiya qilish (tekshirish) Markaziy bankning farmoyishiga ilova qilinadigan tegishli inspeksiya (tekshirish) savolnomasiga muvofiq bank operatsiyalari tanlov asosida amalga oshiriladi. Banklarni nazorat tartibidagi inspektsiya qilish (tekshirish) deb — bank va (yoki) uning filiallarida tekshirish o‘tkazuvchi tarkibiy tuzilma tomonidan oxirgi inspektsiya (tekshirish)da aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etilishi ahvolini nazorat qilish maqsadida amalga oshiriladigan tekshirishga aytiladi. Demak, kompleks inspektsiya qilish (tekshirish)lar yoki alohida masalalar yuzasidan inspektsiya qilish (tekshirish)lar davomida aniqlangan xato va kamchiliklarni banklar va ularning filiallari tomonidan bartaraf etilishi ustidan nazorat tartibida tekshirish o‘tkazilishi mumkin. Nazorat tartibidagi va alohida masalalar yuzasidan inspeksiya qilish (tekshirish)lar Markaziy bank yoki uning hududiy Bosh boshqarmalarining farmoyishlari asosida tayinlanadi. Banklar va ularning filiallarini inspeksiya (tekshirish)dan o‘tkazuvchi tekshiruv guruhining tarkibi va uning rahbari, bajariladigan ishlar hajmi va xususiyati, filiallar tarmog‘ining kengligi inobatga olingan holda Markaziy bank farmoyishiga ilova tariqasida tasdiqlanadi. Zarur hollarda inspeksiya (tekshirish) o‘tkazuvchi tekshiruv guruhi tarkibiga banklar va boshqa tashkilotlarning malakali mutaxassislari jalb qilinishi mumkin. Tekshiruv guruhi rahbari ushbu guruhga rahbarlik qiladi, uning ishini tashkil etadi va muvofiqlashtiradi, tekshiruv guruhi a’zolarining bilimi va tajribasini hisobga olgan holda, ular o‘rtasida vazifalarni taqsimlaydi. 24

Tekshiruv guruhi rahbari ushbu guruh a’zolari tomonidan taqdim etilgan ma’lumotlarni tahlil qiladi, umumlashtiradi va inspeksiya (tekshirish) hisobotini tuzadi. Tekshiruv guruhining inspeksiya (tekshirish) tayinlangan bank hamda uning filiallari tomonidan belgilangan talablarni o‘z vaqtida yoki umuman bajarmaslik inspeksiya (tekshirish) o‘tkazilishiga qarshilik ko‘rsatilgan deb hisoblanadi va bunday holat dalolatnoma bilan rasmiylashtiriladi. Dalolatnoma tekshiruv guruhi rahbari hamda inspeksiya (tekshirish) tayinlangan bank yoki uning filiali rahbari, bosh buxgalteri yoki boshqa xodimlari tomonidan imzolanadi. Bunda bank yoki uning filiali rahbari, bosh buxgalteri yoki boshqa xodimlari dalolatnomani imzolashdan bosh tortgan hollarda, dalolatnoma tekshiruv guruhi rahbari va tekshiruv guruhining kamida bir a’zosi tomonidan imzolanadi. Dalolatnoma ikki nusxada tuziladi va bir nusxasi inspeksiya (tekshirish) tayinlangan bank va uning filialiga ma’lumot uchun, ikkinchisi esa inspeksiya (tekshirish)ni tayinlagan Markaziy bankka yoki uning hududiy Bosh boshqarmasi boshlig‘iga tegishli choralar ko‘rish uchun topshiriladi. Tekshiruv guruhi quyidagi huquqlarga ega:  inspeksiya (tekshirish) o‘tkazilayotgan bank va uning filiallari faoliyati bilan bog‘liq binolarga va xizmat xonalariga erkin kirib chiqish;  avtomatlashtirilgan bank va axborot tizimlaridan zarur ma’lumotlarni tanlash rejimida foydalanish hamda ushbu ma’lumotlarning elektron nusxalarini olish;  inspeksiya (tekshirish) o‘tkazish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan zarur hujjatlarning asl nusxalari va boshqa axborotlarni talab qilish;  banklar va ularning filiallari rahbari va xodimlaridan inspeksiya (tekshirish) o‘tkazish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan zarur har qanday hujjatlarning asl nusxalaridan nusxa olish, lozim bo‘lganda esa hujjatlar nusxalarining imzolangan, muhr bilan tasdiqlangan, raqamlangan va tikilgan holda taqdim etilishini talab qilish; 25

 bank va uning filiallarining rahbarlari va xodimlari bilan suhbatlar o‘tkazishga, ulardan inspeksiya (tekshirish) davomida paydo bo‘ladigan masalalar bo‘yicha ma’lumotlar va tushuntirishlar olish, shuningdek qonun hujjatlari talablariga rioya qilmaganlik yoki ularni talab darajasida bajarmaslik holatlari yuzasidan yozma tushuntirishlar talab qilish;  inspeksiya (tekshirish) hisobotini bank va uning filiallari rahbarlari yoki xodimlari imzolashdan bosh tortganda yoki uni imzolash asossiz kechiktirilganda tekshiruv guruhi rahbari va a’zolari tomonidan imzo qo‘yilib, bu haqda Markaziy bank rahbariyatiga bildirishnoma kiritish. Tekshiruv guruhi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Tekshiruv guruhi quyidagilarga majburdir:  inspeksiya (tekshirish) o‘tkazish huquqini beruvchi barcha zarur hujjatlarni taqdim etish;  inspeksiya (tekshirish) davomida tekshirilayotgan bank va uning filiallari joriy faoliyatini amalga oshirishiga halaqit bermaslik;  inspeksiya (tekshiruv) hisobotining bir nusxasini tekshirilayotgan bank yoki uning filiali ixtiyorida qoldirish;  inspeksiya (tekshirish)ning o‘z vaqtida hamda sifatli o‘tkazilishini ta’minlash;  inspeksiya (tekshirish) davomida o‘zlariga ma’lum bo‘lgan bank, tijorat va xizmat sirini tashkil etuvchi ma’lumotlarni uchinchi shaxslarga oshkor etmaslik;  tekshirishlarni ro‘yxatga olish kitobiga qonun hujjatlarida belgilangan tartibda yozuv kiritish;  inspeksiya (tekshirish) davomida bank va uning filiallaridan foydalanish uchun olingan hujjatlar va mulklarning but saqlanishini hamda inspeksiya (tekshirish) yakunlangandan so‘ng qaytarilishini ta’minlash. Tekshiruv guruhi qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa majburiyatlarni ham o‘z zimmasiga olishi mumkin. 26

Nazorat organlariga taqdim qilinadigan ma’lumotlarning ishonchliligining darajasini tekshirish, bank xolati, uning menedjmenti sifati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni maksimal darajada aniq shakllantirish faqatgina joylarning o‘zida (on-site) inspektsion nazorat(tekshiruvlvr) olib borish orqali ta’minlanishi mumkin. Inspektsiya o‘tkazish rejalari sir saqlanadi. Ushbu rejalar yoki shu hujjatlardan ko‘chirmalar bilan tanishishi kerak bo‘lgan shaxslar doirasi Markaziy bank rahbariyati tomonidan belgilanadi. Bir yilga inspektsiya o‘tkazish rejalashtirilganda, distantsion nazorat qilish natijalari va xulosalari inobatga olinadi. Birinchi navbatda, salbiy moliyaviy ko‘rsatkichlarga ega bo‘lgan, muammoli banklarda va masofadan turib nazorat qilish natijalari bo‘yicha faoliyatida salbiy holatlar haqida yoki bank qonunchiligi, iqtisodiy me’yorlar va Markaziy bank ko‘rsatmalarining muntazam buzilishi haqida ma’lumotlar bor bo‘lgan banklarda inspektsiya o‘tkazilishi lozim bo‘ladi. Masofadan turib nazorat qilish natijalari asosida (risklar ko‘payishi, tijorat banklarining moliyaviy holatida salbiy holatlar bo‘lganda yoki yomonlashish aniqlanganda) tasdiqlangan yillik inspektsiya o‘tkazish rejasiga Respublika kengashi roziligi bilan o‘zgartirishlar kiritilishi mumkin. Rejadan tashqari tekshiruvlar O‘zbekiston Respublikasi hukumati qarorlaridan kelib chiqqan hollarda, banklar tomonidan qonunlar va boshqa qonunchilik hujjatlari buzilganligi hollari haqida Markaziy bankka kelgan ma’lumotlar, shuningdek fuqarolar hamda yuridik shaxslar murojaati asosida tekshiruvlar o‘tkazilishi mumkin. Agar masofadan turib nazorat qilish natijalari bankning moliyaviy holatini (likvidlilik yoki aktivlar sifati yomonlashuvi, ya’ni, muddati o‘tgan kreditlar ulushining keskin ko‘payishi), risklar ko‘payishining sezilarli yomonlashuvini ko‘rsatsa, paydo bo‘lgan muammolarning sabablarini aniqlash va sog‘lomlashtirishga xos tuzatish choralari o‘z vaqtida qabul qilinishi maqsadida, Markaziy bank rahbariyatining qaroriga asosan rejadan tashqari tekshiruvlar o‘tkazilishi mumkin. 27

Umumiy tekshiruv davomida bank faoliyatining turli jihatlari va riskning asosiy doirasi tahlil qilinadi. Qoidaga binoan, bank tomonidan qonunlarga rioya qilinishi, hisobotlarni tuzish to‘g‘riligi, boshqaruvning samarali tizimi mavjudligi aniqlanadi hamda bankning umumiy moliyaviy axvoli baholanadi. Cheklangan tekshiruvlarda bank faoliyatining ma’lum bir jihatlari, riskning alohida xududlari tekshiriladi, masalan, kredit portfeli tahlil qilinadi. Har biri o‘zining alohida reyting tizimiga ega bo‘lgan 3 ta agentlik 1978 yilga kelib bir necha xil reyting tizimlarini standartlashga kelishib oldilar. Standartlashgan reyting tizimi «CAMELS» nomini olgan holda, hozirgacha amal qilib kelmoqda. Inspektsiya (tekshirish) tayinlangan bank va uning filiallari quyidagi huquqlarga ega: – tekshiruv guruhidan Markaziy bankning tekshirish o‘tkazish to‘g‘risidagi farmoyishini hamda ularning xizmat guvohnomalarini ko‘rsatishni talab qilish va tanishish; – inspektsiya (tekshirish) o‘tkazish uchun asosga ega bo‘lmagan shaxslarning inspektsiya (tekshirish) o‘tkazishiga yo‘l qo‘ymaslik; – o‘z faoliyatlari inspektsiya qilinishi (tekshirilishi) to‘g‘risidagi tegishli axborotga ega bo‘lish; – inspektsiya (tekshiruv) hisobotining bir nusxasini olish; – qonunda belgilangan tartibda inspektsiya (tekshirish) natijalari ustidan shikoyat qilish. – banklar va ularning filiallari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa huquqlarga ham ega bo‘lishi mumkin. Inspektsiya (tekshirish) tayinlangan bank va uning filiallari quyidagilarga majbur: – tekshiruv guruhiga inspektsiya (tekshirish) o‘tkazish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish; – tekshiruv guruhiga amaliy yordam ko‘rsatish uchun biriktiriladigan xodimlarni tayinlash; 28

– inspektsiya (tekshirish) o‘tkazish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan zarur hujjatlarning asl nusxalari va boshqa axborotlarni berish; – inspektsiya (tekshirish) o‘tkazish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan zarur har qanday hujjatlarning asl nusxalaridan nusxa berish, lozim bo‘lganda esa hujjatlar nusxalarini imzolangan, muhr bilan tasdiqlangan, raqamlangan va tikilgan holda taqdim etish. Banklar va ularning filiallari qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa majburiyatlarni ham o‘z zimmalariga olishlari mumkin. Bank va uning filiallarida o‘tkazilgan inspektsiya (tekshiruv) natijasi inspektsiya (tekshirish) hisobotida aks ettiriladi. Inspektsiya (tekshirish) hisoboti uch nusxada tuzilib, ularning har biri tekshiruv guruhi rahbari va a’zolari, inspektsiya (tekshirish) o‘tkazilgan bank yoki uning filiali rahbari va bosh buxgalteri tomonidan imzolanadi. Bank va (yoki) uning filiali rahbari yoxud bosh buxgalteri inspektsiya (tekshirish) hisobotini imzolashni rad etgan taqdirda, ularning bu haqdagi asoslantirilgan fikr va e’tirozlari bayon etilgan tushuntirish xati taqdim etilishi shart. Inspektsiya (tekshirish) hisobotini bank va (yoki) uning filiali rahbari yoxud bosh buxgalteri tomonidan imzolashning rad etilishi inspektsiya (tekshirish) hisobotini Markaziy bank yoki uning hududiy Bosh boshqarmasiga taqdim etilmasligiga asos bo‘lmaydi. Markaziy bank yoki uning hududiy Bosh boshqarmasi imzolanmagan inspektsiya (tekshirish) hisobotini ko‘rib chiqish jarayonida bank va (yoki) uning filiali rahbari yoxud bosh buxgalteri tushuntirish xatida keltirilgan asoslangan fikr va e’tirozlarni inobatga olishi shart. Markaziy bankning farmoyishi asosida o‘tkazilgan banklar va ularning filiallaridagi inspektsiya (tekshirish) hisoboti quyidagilarga taqdim etiladi: – banklar yoki ularning filiallariga — inspektsiya (tekshirish) davomida aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf qilish hamda ularga kelgusida yo‘l qo‘yilmasligini ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun; 29

– Markaziy bankning Banklarda o‘tkazilgan tekshirish hisobotlarini ko‘rib chiquvchi ishchi organiga — inspektsiya (tekshirish) natijasi bo‘yicha aniqlangan xato va kamchiliklarni kelib chiqish sabablarini o‘rganish, ularni bartaraf qilish hamda kelgusida takrorlanmaslik choralarini ko‘rish bo‘yicha tegishli qaror qabul qilish uchun; – Markaziy bankning tekshirish o‘tkazuvchi tarkibiy tuzilmasiga ma’lumot uchun. Markaziy bankning tegishli hududiy Bosh boshqarmasining farmoyishi asosida o‘tkazilgan banklar va ularning filiallaridagi inspektsiya (tekshirish) hisoboti quyidagilarga taqdim etiladi: – banklarning filiallariga — inspektsiya (tekshirish) davomida aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf qilish hamda ularga kelgusida yo‘l qo‘yilmasligini ta’minlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun; – Markaziy bankning hududiy Bosh boshqarmasiga — bank filiallarida o‘tkazilgan tekshirishlar natijalarini ko‘rib chiquvchi ishchi organ yig‘ilishida xato va kamchiliklarni kelib chiqish sabablarini muhokama qilish, ularni bartaraf qilish hamda kelgusida takrorlanmaslik choralarini ko‘rish uchun; – Inspektsiya (tekshirish) o‘tkazish davomida bank va (yoki) uning filialida zudlik bilan tegishli choralar qo‘llanilishini taqozo qiladigan holatlar aniqlanganda, tekshiruv guruhi tomonidan inspektsiya (tekshirish) muddati tugashini kutmagan holda oraliq dalolatnoma tuziladi va Markaziy bankka taqdim etiladi. Inspektsion nazoratning afzalliklari:  hisobot ma’lumotlarining haqqoniyligiga to‘liq ishonch hosil qilish;  batafsil tahlil qilish imkoniyatining mavjudligi;  Markaziy bank tomonidan hisobotlarning umumlashtirish imkoniyati borligi (yuqoriligi);  Markaziy bank tomonidan doimiy nazoratning mavjudligi. Inspektsion nazoratning kamchiliklari:  tekshirish uzoq muddatni talab qilishi;  harajatlarning yuqoriligi; 30

 doimiy nazoratning yo‘qligi. Joyida nazorat o‘tkazishning afzalliklariga to‘xtalganda qayd etmoq zarurki, inspektsiya xodimi nafaqat kamchilikni topadi, balki uni bartaraf etish yo‘llarini ham ko‘rsatib beradi. Alohida hollarda kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan tuzilishi kerak bo‘lgan jarayonga shaxsan o‘zi ishtirok etadi. Nazorat ob’ekti faoliyati qoniqarsiz topilganda Markaziy bank o‘z otalig‘iga olgan holda kuzatuvchisini bank faoliyatini joyida doimiy nazorat qilib berilishini ma’qul deb topadi. Shunday qilib, yuqoridagi ma’lumotlar asosida shunday xulosaga kelish mumkin:  inspektsion – joyida nazorat qilish bank faoliyatini oydinlashtiradi;  bank hisobotlarini to‘g‘riligini tasdiqlaydi;  xalqaro auditning kiritilishiga ob’ektni tayyorlaydi. Ushbu afzalliklar birikib, eng o‘zak maqsad bankning bankrotlikdan saqlab, shu orqali jismoniy va yuridik shaxslarning omonatlari va depozitlarini behudaga sarflanib ketishining oldini oladi. 31

XULOSA O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011– 2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlarga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida” PQ-1438 qarori bilan qabul qilingan dasturda ham bank nazoratini xalqaro talablar asosida takomillashtirishning asosiy yo’nalishlari ko’rsatib o’tilgan. Samarali bank nazoratini tashkil qilish va uni takomillashtirishning yo’llarini ko’rib chiqishdan oldin bank nazoratini tashkil qilishda rivojlangan mamlakatlar tajribasi va shu yo’nalish bo’yicha xalqaro talablarning kelib chiqish tarixini va rivojlanish bosqichlarini o’rganish maqsadga muvofiq. Bank nazoratini tashkil etishning turli mamlakatlarda rivojlanish tarixini o’rganish ulardagi xilma-xillikni ko’rsatadi. Masalan, Evropa mamlakatlarida bank nazoratini tashkil etishning o’ziga xos xususiyati shundaki, banklarning moliyaviy hisobotlarini distantsion turib tekshirish asosida ularga baho beriladi. Boshqacha aytganda, distantsion nazorat usuli qo’llaniladi. AQShda tijorat banklari CAMEL tizimi asosida joyiga chiqib inspektsiya usulida tekshiriladi va ular faoliyatiga baho beriladi. Hozirgi vaqtda ko’pgina mamlakatlarda, jumladan, respublikamizda ham bank nazoratining aralash usuli, ya’ni distantsion turib hamda joyiga chiqib tekshirish asosida nazorat olib borilmoqda. Shuning uchun Markaziy bank tarkibida alohida ikkita departament tashkil etilgan bo’lib, ular tomonidan tijorat banklari faoliyatiga birgalikda baho beriladi. Ma’lumki, 1975 yilda bank nazorati bo’yicha barcha mamlakatlar uchun umumiy bo’lgan taklif va tavsiyalar ishlab chiqish maqsadida jahonning rivojlangan 10 ta mamlakati ishtirokida Bazel qo’mitasi tashkil qilingan. Xalqaro bank nazorati bo’yicha “Ba’zel qo’mitasiga 1996 yilda respublikamiz a’zo bo’lishi bilan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish boshqarmasi ham xalqaro andozalar asosida qayta tashkil etildi. Tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish uchun Markaziy bank tarkibida ikkita departament tashkil 32

etildi. Birinchisi Distantsion turib nazorat qiluvchi “Tijorat banklariga litsenziya berish va ular faoliyatini tartibga solish” va joyiga chiqib tekshiruvchi “Tijorat banklari faoliyatini inspektsiya qilish” departamentlari ish boshladi. Respublikamizda xalqaro andozalarga mos keladigan bank nazoratini tashkil qilishda Jahon bankining “O’zbekiston Respublikasida moliya sohasini isloh qilish” loyihasi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Loyihada ishtirok etgan Jahon banki mutaxassislari yordamida bank nazoratiga tegishli 30 ga yaqin me’yoriy hujjatlar yaratilib, unda Markaziy bank talablari aks etdi. Bundan tashqari, tijorat banklari faoliyatini joyiga chiqib tekshirish bo’yicha “CAMEL” tizimi joriy qilindi. AQShning “USAID” agentligining xizmati katta bo’ldi. Ma’lumki, o’tgan asrning 80-yillarida xalqaro bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasining 25 ta asosiy tamoyillari e’lon qilinib, unda samarali bank nazoratini tashkil etish asoslari xususida so’z boradi. Bazel qo’mitasining talablariga asosan, banklar barqarorligini asosiy ko’rsatkichi bu bank kapitali etarliligi koeffitsienti hisoblanadi. Bu koeffitsient bank kapitalining riskka tortilgan aktivlarga nisbati bilan aniqlanadi. 1993 yilda bank kapitalining sifat va miqdor jihatdan riskli aktivlardan keladigan zararlarni qoplashga etarlilik darajasini aniqlash bo’yicha Bazel kelishuvi (Bazel-I) joriy qilindi. 33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Me’yoriy huquqiy-xujjatlar 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: “O’zbekiston”, 2003. 8 dekabr. 2. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni. – T.: “O’zbekiston”, 2019. 11 noyabr. 3. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida” gi Qonuni. – T.: “O’zbekiston”, 2019. 5 noyabr. 4. O’zbekiston Respublikasining “Mikromoliyalash to’g’risida”gi Qonuni. 2006 yil 15 sentyabr. 5. O’zbekiston respublikasining “Bank siri to’g’risida”gi Qonuni. 2003 yil 30 avgust. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishini jadallashtirish chora – tadbirlarni to’g’risida”gi PF-3618-sonli Farmoni. – T.: “O’zbekiston”, 2005. 7 iyun. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasida 2010 yilgacha bo’lgan davrda xizmat ko’rsatish va servis sohasini rivojlantirishni jadallashtirishga oid qo’shimcha chora – tadbirlar to’g’risida”gi PQ – 640 sonli Qarori. – T.: “O’zbekiston”, 2007. 21 may. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi “2011- 2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori halqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi PQ-1438-sonli Qarori, 20 10 yil 26 noyabr. 9. O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi PQ- 2344-sonli “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi Qarori O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2016 y., 25-son, 70-modda 34

10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida»gi 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son, 70-modda 11. Abdullaeva Sh.Z. Omonov A.A.Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish –T.: “Iqtisod-Moliya”, 2006 yil 120 b. 12. Abdullaeva Sh.Z., Karimov F.Sh., Navro’zova K.N., Ortiqov U.D. Tijorat banklari moliyaviy resurslarini boshqarish. O’quv qo’llanma. 2-kitob T.: TMI, 2005 yil. 13. Alaverdov A.R. Strategicheskiy menedjment v kommercheskom banke: ucheb. /A.R.Alaverdov. – M.: Market DS, 2007 – 576s 14. Jukov E.F., Zelenkova N.M. Dengi. Kredit.Banki: uchebnik dlya studentov vuzov. - 4-e izd., pererab. i dop. – M.: YuNITI-DANA, 2009-783s. 15. Korobova G.G. Bankovskoe delo: Uchebnik - M.: «Ekonomist’»,2005. - 751s. 16. Kulikov A.G. Dengi, kredit, banki: Uchebnik. – M.: KNORUS,2009 – 656S 17. Lavrushin O.I. Bankovskoe delo. - M.: Finansi i statistika, 2001. -254s. 18. Mullajonov F.M. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi. - T.: O’zbekiston, 2011. - 296s. 19. Qodirov A. O’zbekiston bank tizimi: yuksalish odimlari // Bozor, pul va kredit. – 2015. - №9. 7–16 b. 20. Xoshimov E . Bank kapitali va likvidligini tartibga solish : yangicha yondashuvlar . // Bozor, pul va kredit. – 2011. - №4. 43–45 b. Internet saytlar 21. http// www.cbu.uz - (O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki) 22. http// www.gov.uz - (O’zbekiston Respublikasi hukumati portali) 23. http// www.stat.uz - (O’zbekiston Respublikasi statistika qo’mitasi) 24. http://www.lex.uz - (O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi) 35

O'xshashlar

Banklarni kreditlash reytingini aniqlash

Yangi korxonalarni bozorga kirish yo'llari

“Bank ishi” bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha ishlab chiqarish amaliyoti hisoboti

Hisobot. Bank ishi ta’lim yo’nalishi bo’yicha ishlab chiqarish amaliyoti

ATB “Qishloq Qurilish Bank” Gala Osiyo filialida amaliyot hisoboti