Banklarni kreditlash reytingini aniqlash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Banklarni kreditlash reytingini aniqlash

Yuklangan vaqt:

13.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.0615234375 KB

Ko'chirib olish

Banklarni kreditlash reytingini aniqlash Reja: Kirish 1. Bank reytingini aniqlash usullari 2. Banklarni «CAMELS» reyting tizimi orqali baholash 3. Banklarni kreditlash reytingini aniqlashdagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish XX asr oxirida har bir sohada o’z yetakchilarini bilish istagi kuchaydi. Eng yaxshi korxona, eng yaxshi bank, eng yaxshi mutaxassis, eng rivojlangan tuman, viloyat, mamlakat va hokazolar. O’z o’rnini aniqlab olishga harakat qilish biznesga ham xos. Bu sohada ham dastlabki o’nta eng yirik bank, ishonchlilar orasida eng ishonchli sug’urta agentliklari, dunyoning yuzta eng yirik korxonasi va boshqalar aniqlanmoqda. Reyting bo’lmasa, na butun amaliy hayotni, na shaxsiy hayotni tasavvur qilish mumkin. Chunki «Kimga qarab ish tutish kerak, kim bilan bitim tuzsa bo’ladi, mening ishonchli sherigim kim? degan muammolarga duch kelamiz. Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi va natijada ilg’or bank biznegani yuritish hamda ushbu sektorda raqobat muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi. Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan O’zbekiston Respublikaganing “O’zbekiston Respublikaganing Markaziy banki to’g’risida”gi, “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi, “Valyutani tartibga solish to’g’risida”gi hamda “To’lovlar va to’lov tizimlari to’g’risida”gi yangilangan qonunlari qabul qilindi. Shu bilan birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to’sqinlik qilayotgan qator tizimli muammolar mavjudligini ko’rsatmoqda. Moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar ko’rsatilishini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha choralar ko’rilishi lozim.

1. Bank reytingini aniqlash usullari Reyting – bu muayyan obyekt yoki subyekt to’g’risidagi natijaviy baho bo’lib, qaror qabul qilish bo’yicha g’oyat muhim vosita hisob-lana-di. Chunki u, aytaylik, bankirga bankning taraqqiy etish yo’nalishini, ishbilarmonlikning jonlanishini, demak, foyda olish imkoniyatlarini ham hech shubhasiz ko’rsatib beradi. Shuningdek, reyting tizimi:  banklar faoliyatini xalqaro amaliyotda qabul qilingan me’yorlar asosida qiyosiy tahlil qilishda;  mazkur bankning moliyaviy bozordagi o’rnini, nufuzini, shuning-dek, muammoli banklarni aniqlashda;  banklar taraqqiyotidagi mayl (tendensiya)larni kuzatish, umum-lashtiruvchi va xususiy ko’rsatkichlarning dinamikagani tahlil qilishda;  banklar samaradorligiga baho berishda juda ham zarur. Barcha manfaatdor tomonlarning xohish va istaklarini inobatga oluvchi reyting usuli yordamida aholi omonatlari qayerlarda ko’proq, qaysi banklarda qanday foizlarda joylashtirilyapti, depozitlar bo’yicha ahvol qanday, sertifikat va aksiyalarning sotib olinishi qay darajada kabi savollarga ham javob olish mumkin. Xalqaro amaliyotda bank reytinglarini baholashning juda ko’p turlari mavjud. Ular ichida quyidagi ikki usul eng ko’p tarqalgan:  miqdoriy ko’rsatkichlar orqali baholash;  sifat ko’rsatkichlari orqali baholash. Miqdoriy ko’rsatkichlar orqali baholash usuli asosan banklar faoliyatining rivojlanishini tahlil qilish maqsadida qo’llanilib, ularga quyidagilar kiradi:  aktivlar summasi;  depozitlar;  kreditlar;  o’z kapitalining summasi;  daromad summasi.

Bu ko’rsatkichlar orqali banklar faoliyati ommalashtiriladi. Baholashning ommaviy axborot vositalari yordamida ikkinchi turi sifat ko’rsatkichlari bo’lib, ular bankning ishonchlilik darajagani ifodalaydi. Bu ko’rsatkichlar turkumiga quyidagilar kiradi:  kapitalning yetarliligi;  aktivlar sifati;  daromadlilik darajasi;  bank likvidligi. Chet el mamlakatlarida bank ishonchliligi hukumat tomonidan nazorat qilinadi. Banklar ishonchliligini ta’minlash bo’yicha bir qator me’yoriy hujjatlarga amal qilinishi nazoratda bo’ladi. Jahon amaliyotida tijorat banklari faoliyatini baholashning bir necha tizimi mavjud. Masalan, qator mamlakatlarda riskni baholash va diagnostika uchun bir nechta tizimlardan foydalaniladi. Ularning ayrim-lari mavjud muammolarni aniqlab bersa, ayrimlari joriy tavakkal-chiliklar asosida kelgusida ehtimoliy yondashuvlar haqida ma’lumot olish imkonini beradi. Umuman bunday tizimlar quyidagi vazifalarni hal etadi:  kredit tashkilotlarini inspeksiya va masofadan monitoring doirasida bir tizimga keltirilgan tarzda rasman baholash;  banklarni va muammolar mavjud bo’lgan yoki paydo bo’lishi mumkin bo’lgan yo’nalishlarni identifikatsiya qilish;  nazorat idoralari resurslarini maqbul taqsimlash uchun tekshiruvlarning ustuvor yo’nalishlarini aniqlash;  nazorat organining o’z vaqtida ish boshlashini uyushtirish. 1-jadvalda turli rivojlangan mamlakatlarda foydalanilayotgan tizimlarni keltiramiz. Tizimlar quyidagi xususiyatlari bilan bir-biridan farq qiladi:  tekshiruvlarning chuqurligi va davriyligi;  hisobotlar xususiyati;  boshqa haqqoniy manbalardan foydalana olish imkoniyatining mavjudligi;

 o’tgan davrlardagi tanazzullar va bankrotlik holatlari haqidagi statistik axborotlar; 1-jadval. Erta diagnostika va riskni baholash tizimlari Mamlakat Nazorat organi Tizim Tizim joriy qilingan yil Tizim toifasi Fransiya Bank komissiyasi ORAP 1997 Masofadan monitoring (MM) Germaniya Federal nazorat organi BAKIS 1997 Moliya koeffitsiyentlari va guruhlab tahlil qilish tizimi Italiya Italiya banki PATROL 1933 MM, baholashning reyting tizimi Niderlandiya Niderlandiya banki RAST 1999 Riskni baholashning yalpi tizimi Angliya Moliya xizmatlarini boshqarish RATE 1998 Riskni baholashning yalpi tizimi AQSh Barcha nazorat organlari CAMELS 1978 Tekshiruv natijalari bo’yicha joyida reyting berish.  texnik ta’minot darajasi;  pul va inson omili.

Xalqaro hisob-kitoblar bankida o’tkazilgan tadqiqotga ko’ra diagnostika tizimini shakliy belgilariga qarab to’rtta keng toifalarga ajratish mumkin:  banklarni baholashning reyting tizimi;  moliyaviy koeffitsiyentlar va guruhlab tahlil qilish tizimlari;  bank riskini baholashning yalpi tizimlari;  statistik modellar. Qator tizimlardan foydalanish, hech bo’lmasa, ulardan bittaganing muammoli bankni aniqlab berishi ehtimolini oshiradi. Tizimlar sifatini baholashda asosan kompyuter yordamida amalga oshiradilar. Ularning ayrimlarida ekspert xulosalar asosiy o’rin tutsa, boshqalarida kompyuter dasturlarining hisob-kitoblari ustunlik qiladi. Reyting asosan, bankning yillik faoliyati natijalari asosida beriladi. Banklarni baholash (audit)ning bugungi kunda xalqaro amaliyotda o’rin olgan usullaridan biri «CAMEL» reyting tizimidir. 1978 yilda AQSh banklaridan biri bo’lgan «Sheshunoff Bank» ning ekspertlari bank faoliyatini quyidagi 7 guruh omillar asosida tahlil qilish va baholash uslubini ishlab chiqdilar:  bankning o’sishi (rivojlanishi);  bankning kategoriyasi (bank faoliyatining ma’lum guruhga kirishi);  risk darajasi yuqori bo’lgan sohalarga investitsiyalar;  bankning ishonchliligi (uning «kapital» mavqeyi);  muammoli kreditlar summasi va tendensiyalari;  daromad manbalari, boshqa banklarga nisbatan umumiy foydalilik;  yirik «beqaror» majburiyatlar bo’yicha bankning darajasi. Bank mutaxassislari ushbu omillarning barchagani muhim deb bilgan holda, ulardan oxirgi 5 tasi (4, 7-chilari) ga alohida e’tibor beradilar va ularning bosh harflari birlashtirilib «CAMEL» - omillar deb yuritila boshlandi. Shunday qilib, banklar faoliyatini baholashning «CAMEL» reyting tizimiga asos solindi. Ushbu baholash uslubiga ko’ra omillar quyidagicha tavsiflanadi ( 2- jadval).

Ushbu besh tarkibiy qism aniqlangach, bankning yakuniy umumiy reytingini belgilash imkoni tug’iladi. «CAMEL» reyting tizimining asosiy jihatlari quyidagilarda ko’rinadi: «CAMEL» tizimi, ko’proq masofaviy nazoratga asoslangan yevropacha usuldan farqli o’laroq, joyida tekshirishga asoslangan bo’lganligi sababli, banklarni tashqi audit qilishda juda ham qo’l keladi.  Mazkur tizim AQSh tijorat banklari faoliyatini nazorat qilishda qo’llaniladigan andozalashtirilgan reyting tizimi bo’lib, aniq va mukammal bo’lganligi sababli, foydalanish uchun qulaydir. Ushbu tizim orqali tijorat banklari moliyaviy mustahkamligining asosiy komponentlari: – kapitalning yetarliligi (C); – aktivlar sifati (A); – bank menejmenti (M); – daromadlilik (E); – likvidlik (L) tahlil etilishi natijasida bankning moliyaviy mustahkamligini har tomonlama to’laqonli tahlil qilish va baholash mumkin. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikagani rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyagani “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda, shuningdek, xususiy sektor rivojlanishini rag’batlantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini, bank xizmatlari ommabopligi va sifatini oshirish uchun bank sektorini tubdan transformatsiya qilish maqsadida: 1. Quyidagilar O’zbekiston Respublikasida bank sektorini isloh qilishning asosiy yo’nalishlari etib belgilangan:

moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini pasaytirish, bank xizmati ko’rsatishni modernizatsiya qilish, banklarning samarali infratuzilmagani yaratish va faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek, banklar faoliyatiga xos bo’lmagan funksiyalarni bosqichma-bosqich bekor qilish orqali bank tizimining samaradorligini oshirish; kredit portfeli va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash, kreditlash hajmlarining mo’tadil o’sishiga amal qilish, muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va xalqaro amaliy tajribaga ega bo’lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash; davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish, bank ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va bilimga ega bo’lgan investorlarga tanlov asosida sotish, shuningdek, davlat ulushi mavjud tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o’zida isloh qilish orqali bank sektorida davlatning ulushini kamaytirish; yetarli darajada xizmat ko’rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat ishtirokini kuchaytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat ko’rsatish nuqtalari tarmog’ini rivojlantirish, shuningdek, respublika yagona moliya tizimining o’zaro to’ldiruvchi qismi sifatida nobank kredit tashkilotlarining shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish. 2. Quyidagilar: 2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikaganing bank tizimini isloh qilish strategiyasi 1-ilovaga muvofiq; O’zbekiston Respublikasi bank tizimini isloh qilish bo’yicha “Yo’l xaritasi” 2- ilovaga muvofiq tasdiqlangan.

3. 2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikaganing bank tizimini isloh qilish strategiyagani amalga oshirish bo’yicha, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi maqsadli ko’rsatkichlar 3-ilovaga muvofiq belgilangan: bank tizimi aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo’lmagan banklar aktivlari ulushini joriy 15 foizdan 2025-yilga kelib 60 foizgacha oshirish; banklar majburiyatlarining umumiy hajmida banklarning xususiy sektor oldidagi majburiyatlari ulushini joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha oshirish; 2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitallariga zarur tajriba, bilim va obro’ga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb qilish; umumiy kreditlash hajmida nobank kredit tashkilotlari ulushini joriy 0,35 foizdan 2025-yilga kelib 4 foizgacha oshirish. 4. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining quyidagilar to’g’risidagi takliflari ma’qullangan: xalqaro moliya institutlari ko’magida “Ipoteka-bank” ATIB, “O’zsanoatqurilishbank” ATB, “Asaka” ATB, AT “Aloqabank”, “Qishloq qurilish bank” ATB va “Turonbank” ATBdagi davlat ulushlarini bosqichma-bosqich xususiylashtirish, bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o’zgartirishni (faoliyatini transformatsiya qilish), ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari paketini sotishni nazarda tutish; bank tizimini isloh qilish davrida aholining moliyaviy xizmatlarga bo’lgan talabini qondirish, investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash mexanizmini (“loyihalar fabrikasi”) keng joriy qilish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini ta’minlash maqsadida “Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki” AJ, “Agrobank” ATB va “Mikrokreditbank” ATB ustav kapitallarida davlat ulushini saqlab qolish; ayrim banklarning faoliyatini diagnostika qilish va moliyaviy ahvolini baholash asosida, me’yoriy talablaridan hamda ularni qayta tashkil etishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligidan kelib chiqqan holda qonun hujjatlariga muvofiq ularni konsolidatsiyalash.

5. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida vazirlikning tasdiqlangan shtatlar soni doirasida Davlat ulushiga ega tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish bo’yicha loyiha ofisi tashkil etilgan hamda unga quyidagi huquqlar berilgan: tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish jarayonlariga maslahatchi sifatida xalqaro konsultantlarni jalb qilish; tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish masalalarida xalqaro moliya institutlari va salohiyatli xorijiy investorlar bilan muzokaralar olib borish va bitimlar tuzish. 2. Banklarni «CAMELS» reyting tizizmi orqali baholash № Omillar Izoh 1 2 3 1. “C” (Capital adequency)  Kapitalning yetarliligi , ya’ni bankning o’z mijozlarini kafolatlash uchun zarur bo’lgan xususiy sarmoyasi miqdori. Etarli sarmoyaga ega bo’lgan banklar jiddiy zarar ko’rgan taqdirda ham mijozlar o’z pullaridan ajrab qolishlariga yo’l qo’ymaydi. 2. “A” (Asset quality)  Aktivlar sifati. Bu omil aktivlarning darajagani va balansdan tashqari moddalarni, shuningdek, gumonli aktivlar va zararlarni tasniflash asosida muammoli qarzlarning moliyaviy ta’sirini aniqlaydi. 3. “M”  Bankni boshqaruv sifati. Bu ko’rsatkichni tahlil qilish yordamida ish samaradorligi, bank siyosati, qonun va

(Management quality) yo’riqnomalarga amal qilish darajasi baholanadi. Va shu asosda bank siyosatining qay darajada maqsadga muvofiq shakllantirilganligi, uning yozma ravishda belgilangan tartibda hujjatlashtirilganligi va unga rioya qilinganligi aniqlanadi. Shu sababli menejment sifatini tahlil etish eng oxirida amalga oshiriladi. 4. “E” (Earning record)  Bankning daromadlilik darajasi. Bu bankning kelgusida o’sishi uchun yetarli bo’lishi nuqtayi nazaridan uning daromadi yoki foydagani tavsiflovchi omil – ko’rsatkichdir. 5. “L” (Liquidity)  Bankning likvidlik darajasi. Bu bankning oddiy va kutilmagan majburiyatlarni yo’qotishlarsiz bajara olish uchun zarur darajada mablag’ bilan ta’minlanganligini tavsiflovchi ko’rsatkichdir. Tijorat bankining moliyaviy ahvolini aniqlashda aktivlar sifatini baholash muhim ahamiyatga ega bo ’ lib , ularning haqiqiy qiymati buxgalterlik hisobida aks ettirilgan qiymatga to ’ g ’ ri kelmaydi . Aktivlarning sifatini tahlil qilish uchun muammoli qarzlarni tasniflash asosida berilgan ssudalar va boshqa aktivlarni baholash zarur . Aktivlarni andozaviy , shubhali va zarar keltiradigan turlariga tasniflash tizimi barcha aktivlar reytingini miqdor jihatdan aniqlash , shuningdek , kreditlardan zarar ko ’ rish hollariga mo ’ ljallangan zaxiralarning yetarliligini baholash imkonini beradi . Asosan uzoq muddatli ssudalar naqd pullar va vakillik hisobvaraqlari , ssudalar va boshqa aktivlar tekshiriladi . Aktivlar sifatining tahlilida asosiy e ’ tibor aktivlarning qaytishiga qaratiladi . Ularning holati aniqlanganda , haqiqatan ham , kreditlarning o ’ z vaqtida qaytarilishi o ’ ta muhimdir . Respublikamiz tijorat banklarida mavjud o ’ z vaqtida qaytarilmagan kreditlar jami summasi kredit qo ’ yilmalarining 1 foizga ham etmagan holda MDH tarkibidagina

emas , balki jahon miqyosida ham bu eng yaxshi ko ’ rsatkich hisoblanadi . Lekin mamlakatimizda olib borilayotgan ijtimoiy - iqtisodiy islohotlar maqsadi har qanday mablag ’ yuqori darajada samarali bo ’ lishiga qaratilgan . Aktivlar sifati bankning kredit tavakkalchiligi bilan ham bevosita bog ’ liq va eng yirik kreditlar tekshiriladi . Bank faoliyatining asosiy maqsadi , yuqori daromad olishdan iborat . Odatda, yuqori daromad oladigan banklar samarali faoliyat yuritayotgan bank deb tan olinadi. Biroq aktivlar sifati bilan tushum o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikka unchalik e’tibor berilmaydi. Biron bir bankda aktivlar sifati muammoli bo’lsa, uning aktivlari bahosi yomonlashadi. Bahodagi bu o’zgarish tushum hisobiga qoplanadi va natijada bank daromadi kamayadi. Demak, bankning daromadlilik darajasi aktivlarning iqtisodiy mohiyatiga, aniqrog’i, sifatiga bog’liq. Unga ko’ra aktivlar: daromad keltiruvchi; daromadni «yeb qo’yuvchi» turlarga bo’linadi. Daromad keltiruvchi aktivlarga ishlayotgan aktivlar (barcha kredit qo’yilmalar va qimmatli qog’ozlar) kiradi. Daromad keltirmaydigan aktivlarga nomoddiy xarajatlar, binolar, kapital xarajatlar va to’lov muddati 90 kundan oshgan kreditlar, shuningdek, kreditlar va amal qilmaydigan deb tan olingan kreditlar bo’yicha foizlar taalluqlidir. Daromad keltiruvchi aktivlar kredit salohiyatining asosini va bankning ssuda portfelini tashkil etadi. Shu bois bank kapitalini oshirish va kredit potensialini mustahkamlash ham uning daromadliligiga bog’liq. Bankning daromadi, asosan, kreditlar bo’yicha foiz stavkasi, kredit qo’yilmalar hajmi va bank likvidliligiga bog’liq. Bank daromadlarni quyidagi manbalardan oladi:  operatsiyalardan (olingan foizlar);  qimmatli qog’ozlar savdosidan;  foizsiz daromad hisobidan;  mulkni va boshqa aktivlarni sotishdan;  boshqa manbalardan.

«CAMEL» tizimi daromadlarni miqdor va sifat tomonlarini hisobga olgan holda baholashni tavsiya etadi. Daromadlilik darajasi quyidagi ikki ko’rsatkichni tahlil qilishni taqozo etadi:  balans foydasining aktivlarga nisbati;  soliqlar chegirib tashlangan foydaning aktivlarga nisbati. Daromad yo’nalishining ijobiy va salbiy tomonlarini tahlil qilish va baholashda dastlab quyidagi masalalar:  tushumning o’zgarmasligi yoki jami aktivlarga nisbatan foiz hisobida kamayishi;  operatsion xarajatlarning operatsion daromadlarga nisbatan o’zgarishi;  foizli xarajatlar bilan foizli daromadlar o’rtasidagi marjaning o’zgarishi;  foizsiz xarajatlar va daromadlarlarning o’zgarishlari inobatga olinadi. Bank daromad va xarajatlarining salbiy va ijobiy moddalarini aniqlashda asosan quyidagi omillarga ahamiyat beriladi:  aktivlarning foydaliligi;  kapitalning foydaliligi;  aktivlar va passivlar asosiy kategoriyalarining o’sish koef-fitsiyenti;  daromadning asosiy manbalari;  xarajatlarning barcha asosiy kategoriyalari. Qayd qilingan barcha ko ’ rsatkichlar boshqa o ’ xshash banklarga taqqoslangan holda qiyosiy tahlil qilinadi . Likvidlik ko ’ rsatkichi to ’ rtinchi tahlil qilinadigan omil hisoblanadi . CAMEL tizimiga muvofiq, likvidlik bankning majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni o’z vaqtida bajarish layoqati va xizmat ko’rsatilayotgan mijozlarning kreditga bo’lgan ehtiyojini qondirishga tayyorlik darajasini ifodalaydi. Likvidlik darajasi ham shular orqali baholanadi. Baholashda likvidlikka ta’sir ko’rsatuvchi omillar, ya’ni:  aktiv va passivlarning tarkibi;  aktiv va passivlarni boshqarish sifati;

 depozit bazasining holati kabi ko’rsatkichlar tahlil qilinadi. Bankning majburiyatlar bo’yicha to’lovlarni o’z vaqtida bjarish layoqati, pul mablag’lariga bo’lgan ehtiyojning qondirilishi ko’p jihatdan aktiv va passivlar tarkibiy tuzilishining muvofiqlik darajasiga bog’liq. Bank tomonidan likvidlikni yetarli darajada saqlab turish foyda olishga qaratilgan harakat bilan muvozanatlashgan holda amalga oshirilishi darkor, ya’ni ko’proq foyda olish maqsadida aktivlarning samarasiz joylashtirilishi likvidlik holatining yomonlashuviga olib keladi. Aktiv va passivlarni boshqarish sifati bankning pul fondlarini tashkil etish, ular narxlarini shakllantirish va joylashtirish jarayonlariga taalluqlidir. Ushbu jarayon asosan balans hisobotida aks ettiriladi. Aktiv va passivlarni boshqarishning eng maqbul yo’li qisqa muddatli likvidlikni past bo’lgan instrumentlarga joylashtirish orqali yuqori foyda olish orasidagi muvozanatni ta’minlashdan iborat. Depozitlar bazasi holatiga, ya’ni depozitlarning doimiyligiga jahon amaliyotida juda katta ahamiyat beriladi. Bundan tashqari, likvidlikni tahlil qilishda banklarning tashqi manbalarga chiqish imkoniyatlari alohida o’rin tutadi. Ayniqsa, likvidlikni baholashda aktivlarning naqdlikka aylanish darajalari ham tahlil qilib chiqiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, likvidlik darajasi bankning likvidlik holatini to’laligicha yoritib bera olmaydi va unga umumiy bahoning bir qismi sifatida qaraladi. Shunday ekan, likvidlik koeffitsiyenti boshqa ko’rsatkichlar bilan qiyoslangan va to’ldirilgan holda tahlil qilinishi maqsadga muvofiq.Likvidlik holati tekshiruvining yakuniy bosqichlarida bank tomonidan qonunchilikning buzilish holatlari ro’yxati tuzilishi hamda ularga tegishli qonun va nizomlar ilova qilinishi ko’zda tutiladi.CAMEL tizimining yuqoridagi to’rtta ko’rsatkichi aniqlan- ganidan so’ng mazkur reyting tizimining beshinchi baholash ko’rsat-kichi – menejment , ya’ni bankni boshqarish darajasi tahlil etiladi. Bu ko’rsatkich bank ishonchliligini baholashning oxirgi ko’rsatkichidir. Mazkur ko’rsatkich oldingi ko’rsatkichlar natijalariga bog’liq bo’ladi. Chunki kapitalning yetarliligi, aktivlar sifati, daromadliligi va yuqori likvidlik darajasiga ega bo’lgan banklarning, xususan, menejment ham yuqori bo’ladi. Bunda:

 kadrlarning bilim darajasi;  me’yoriy hujjatlarga amal qilinishi;  bank, kadr, kredit, investitsiya, foiz siyosatlarining mukammalligi va to’g’ri yo’lga qo’yilganligi tahlil qilinadi. Bankni boshqarish darajasi ko’pincha bank siyosatining qay darajada maqsadga muvofiq shakllantirilganligi, uning yozma ravishda belgilangan tartibda hujjatlashtirilganligi va unga rioya qilinishi bilan xarakterlanadi. Ma’muriyat faoliyatiga baho berishda esa quyidagilarga alohida e’tibor beriladi:  sardorlik va rahbarlik qilish qobiliyati;  bank faoliyati qoidalariga rioya qilish darajasi;  o’zgaruvchan vaziyat va holatlarda to’g’ri qarorlarni qabul qila olish va unga tez moslasha olish qobiliyati;  muvaffaqiyat qozonish;  bank xizmatlariga bo’lgan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga intilish va boshqa ko’rsatkichlar. Shunday qilib, bankni boshqaruv sifati bank rahbariyati tomonidan olib borgan siyosatning samaradorlik darajasini ifodalovchi ko’rsatkich bo’lib, qator omillar va ko’rsatkichlar orqali aniqlanadi. Iqtisodiyotning rivojlanishida chet el investitsiyalarini yurtimizga olib kirish va aholidagi bo’sh pul mablag’larini banklarga jalb qilish juda muhim ahamiyatga ega. Ana shu maqsadda 1996-yil sentabr oyida O’zbekiston banklar assotsiatsiyasi tomonidan tashkil etilgan «Axbor – reyting» banklararo kompaniyasi har chorakda inves-torlar va bozor iqtisodiyotining barcha qatlamlari uchun respublikamiz banklari faoliyati to’g’risida aniq ma’lumotlarni berib kelmoqda. Ya’ni kompaniya tomonidan tijorat banklarining reyting tadbirlari o’tkazilib, ushbu natijalar barcha ommaviy axborot vositalarida, radio va televideniyeda muntazam ravishda e’lon qilib borilyapti. 2007-yil birinchi yarim yillik yakunlari bo’yicha o’tkazilgan reytingda mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan 29 ta tijorat bankidan 21 tasi qatnashib quyidagi natijalarga erishdilar (65,66 -jadvallar) Tijorat banklari faoliyatining 2007-yil 1 yarim yillik yakunlari bo’yicha

reytingining o’rtacha ko’rsatkichi 40,95 ballni tashkil etdi, bu esa o’tgan yilning shu davriga nisbatan sezilarli darajada yuqoridir. (2006-yilning birinchi yarim yilligida ushbu ko’rsatkich 34,10 ballni tashkil etgan). Bunga banklar faoliyatining ko’lamlilik va rentabellik ko’rsatkichlarining yaxshilanishi sabab bo’ldi. 5-jadval 1 Yirik tijorat banklari faoliyatining reyting baholari Bank nomi Yakuniy reyting bali “O’zsanoatqurilishbank” 80,61 “Paxtabank” 76,88 “Ipotekabank” 70,14 “G’allabank” 57,12 “Kapitalbank” 51,52 “Ipak yo’li banki” 50,12 ABN AMRO BANK MB O’zbekiston AJ 12,24 Ko’lamlilik ko’rsatkichining o’sishi tijorat banklari jami aktivlari va umumiy daromadlarining ijobiy dinamikasi evaziga yuz berdi. Tahlil qilinayotgan davr mobaynida reytingda ishtirok etgan tijorat banklari aktivlari 45,2 foizga o’sdi. Tahlil qilinayotgan davr mobaynida aktiv-larning yuqori o’sish sur’atlari Alp Jamol bank (145 foiz), Trastbank (137 foiz), ABN AMRO Bank (hozirgi RGB) MB O’zbekiston AJ (109 foiz), Ipotekabank (62 foiz) va O’zsanoatqurilishbank (52 foiz) larda kuzatilmoqda. Jalb qilingan mablag’larning 45,0 foizga o’sishi banklar aktiv operatsiyalari hajmining kengayishini ta’minladi. Nomoliyaviy sektor depozitlari va olingan ssudalar banklarning jalb qilingan mablag’larining asosiy manbayi hisoblanadi. Ularning umumiy hajmi banklarning umumiy majburiyatlarining 80 foizdan ko’prog’ini tashkil qilmoqda. Banklarning depozit 1 Omonov A.A. Tijorat banklarining resurslarini samarali boshqarish masalalari. I.f.d. ilm. dar. ol. uch. taqd. et. diss. avtoref. – Toshkent, 2019. – 35 b.

bazasi 56,1 foizga o’sdi. Depozitlarning o’sishi asosan talab qilib olinguncha (63,5 foizga) va muddatli (51,8 foizga) depozit hisobvaraqlari qoldiqlarining ortishi evaziga yuz berdi. Ularning jami depozitlar tarkibidagi ulushi tegishli ravishda 71,5 foiz va 22,1 foizni tashkil qildi. Boshqa banklardan jalb qilingan mablag’lar qoldig’i 96,6 foizga o’sdi. Depozit bazasining yuqori o’sish sur’ati Trastbank (164 foiz), Alp Jamol bank (96 foiz), O’zsanoatqurilishbank (87 foiz), G’allabank (85 foiz) va Paxtabank (66 foiz) larda kuzatilmoqda. Bank aktivlarining asosiy qismini kredit qo’yilmalar va likvid mablag’lari tashkil qilib, ularning umumiy hajmi banklar aktivlarining 85,4 foizini tashkil qilmoqda. Kredit qo’yilmalari (sof qoldiq) tahlil qilinayotgan davr mobaynida 35,4 foizga o’sdi. O’tgan davr mobaynida banklarning lizing faoliyati jadallashib, ularning lizing portfeli 52,1 foizga o’sdi. Banklarning likvid mablag’lari (naqd pul qoldig’i, Markaziy bankdagi va boshqa banklardagi hisobvaraqlar qoldig’i) 58,5 foizga o’sdi. Natijada tijorat banklari likvid mablag’larining jami aktivlardagi ulushi 33,9 foizga oshdi.2007-yilning birinchi yarim yilligi davomida banklarning umumiy daromadi 29,2 foizga ortdi. Umumiy daromadlarning 52,6 foizini foizli daromadlar tashkil qilmoqda. Foizli daromadlar tahlil qilinayotgan davr mobaynida 36,6 foizga o’sdi. Ssuda va lizing operatsiyalaridan olingan daromadlar (71 foiz) va boshqa banklardagi hisobvaraqlar bo’yicha daromadlar (8 foiz) foizli daromadlarning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Tahlil qilinayotgan davrda foizsiz daromadlar 21,9 foizga o’sdi. Banklar faoliyatini moliyalashtirishning barqaror manbayi bo’lgan aksiyadorlik kapitali asosan taqsimlanmagan foyda (56, foiz) va ustav kapitali (43,9 foiz) hisobiga shakllanmoqda. Tijorat banklarining aksiyadorlik kapitali tahlil qilinayotgan davr ichida 20 foizga o’sdi. Banklarning kapitallashuv darajasi barqarorligi ta’minlanmoqda. Kapitalning yetarlilik koeffitsiyenti (jami kapitalning aktivga nisbati, xatarni hisobga olgan holda) 2007-yilning birinchi yarim yillik yakunlari bo’yicha 23,2 foizni tashkil qildi, bu esa me’yoriy ko’rsatkichdan (10 foiz) sezilarli darajada yuqoridir. O’z ustav kapitalini O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining minimal talablariga binoan shakllan-tirilgan banklar o’rtasida kapital yetarliligi bo’yicha yuqori ko’rsat-kichlar O’T bank (52,9 foiz), O’zQDB

bank (39,2 foiz), Mikrokredit-bank (23,4 foiz), G’allabank (21,2 foiz) larda kuzatilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 12-iyundagi PP- 670 sonli “Banklarning kapitallashuvini yanada oshirish va iqitisodiyotning modernizatsiyalashdagi investitsiya jarayonlarida ularning ishtirokini faollashtirish chora-tadbirlari to’risida”gi qarorining qabul qilinishi tijorat banklarining kapitallashuv darajasini yanada oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatmoqda. 6-jadval 2 O’rta tijorat banklari faoliyatining reyting baholari Bank nomi Yakuniy reyting ball “Trastbank” 61,15 “Alp Jamol bank” 58,64 “O’zKDB-bank” 43,06 “O’T Bank” 27,21 “O’ktambank” 10,44 Banklarning umumiy aktivlari va aksiyadorlik kapitalining yuqori sur’atlarda o’sishiga qaramasdan, banklar faoliyatining rentabellik ko’rsatkichlari ijobiy dinamikasi ko’zatilmoqda. Banklarning sof foydasi o’tgan yilning shu davrga nisbatan 91,3 foizga o’sdi. 2007-yilning birinchi yarim yillik yakunlari bo’yicha banklar ustav kapitali rentabelligining o’rtacha qiymati 63,1 foizni, umumiy kapital rentabelligi 22,4 foizni, jami aktivlar rentabelligi 4 foizni tashkil qildi. Shunday qilib, respublikamiz tijorat banklari, umuman, bank tizimi yildan-yilga jadal sur’atlar bilan rivojlanmoqda, ular o’rtasida haqiqiy raqobat muhiti vujudga kelyapti. Buning natijasida tijorat banklarining o’z mijoziga xizmat ko’rsatish darajasi oshib boryapti, ularga yanada ko’p yangi xizmat turlari ko’rsatilishi taklif qilinyapti. Bu holatni reytingda qatnashib, o’z axborot erkinliklarini namoyish qilayotgan banklar misolida yaqqol ko’rishimiz mumkin. 2 Omonov A.A. Tijorat banklarining resurslarini samarali boshqarish masalalari. I.f.d. ilm. dar. ol. uch. taqd. et. diss. avtoref. – Toshkent, 2019. – 35 b.

7-jadval 3 Kichik tijorat banklari faoliyatining reyting baholari Bank nomi Yakuniy reyting ball “Davr bank” 63,86 “Universalbank” 19,26 “Turkistonbank” 12,07 “Samarqandbank” 1,41 Hozirgi vaqtda banklarning umumlashtirilgan reytinglarini aniqlashning tan olingan bir qancha usullari mavjud. Yuqorida ko’rib chiqqanimizdek, AQShda «CAMEL» tizimidan foydalaniladi. Unga ko’ra tijorat banki faoliyati besh balli tizim bo’yicha baholanadi. Raqamli reytinglar, kapital, aktivlar sifati, boshqaruv, foyda ko’rish va mijozlar tahlili asosida beriladi. Ana shu besh ko’rsatkich «CAMEL» reytingi deb atalgan yagona ko’rsatkichga jamlanadi. Bu xilda reytingni aniqlashga bank ishonchliligining asosiy mezoni sifatida qaralib, u bank nazorati organlari uchun mo’ljallangan, ammo matbuotda ochiq e’lon qilinmaydi. O’zbekistonda har bir reyting muassasasi (bank axborot agentligi, «Kommersant – Daily» ekspert guruhi, Orgbank, «PAKK» firmasi, «Reyting» axborot markazi, Moliyaviy axborot tahliliy markaz) o’z umumlashtiruvchi usuliga ega. Ular muayyan moliyaviy ko’rsatkichlarga asoslangan bo’lib, banklar ishonchliligini baholashda ayrim ko’rsatkichlar ahamiyatini ifodalovchi ko’rsatkichlar to’plami, soni va salmoq koeffitsiyentlarini taqsimlashda bir-biridan farqlanadi. So’ngra muayyan ko’rsatkichlar yig’indisi sifatida har bir bank ishonchliligining jamlanma ko’rsatkichi chiqariladi. Mustaqil agentliklar tomonidan aniqlanadigan O’zbekiston banklarining shunday reytinglari ochiq matbuotda e’lon qilib boriladi.O’zbekiston banklarining muayyan reytinglari mamlakat bank tizimi xususiyatlarini albatta hisobga olishni talab qiladi. «Axbor-reyting» agentligi mutaxassislari G’arb va O’zbekiston nazariyotchi-amaliyotchilari tomonidan ishlab 3 Omonov A.A. Tijorat banklarining resurslarini samarali boshqarish masalalari. I.f.d. ilm. dar. ol. uch. taqd. et. diss. avtoref. – Toshkent, 2019. – 35 b.

chiqilgan uslublardan farqli o’laroq o’zlarining umumlashtirilgan reytinglarini aniqlash usulini, ya’ni respublikaning o’ziga xos rivojlanishini inobatga olgan holda qo’llaniladigan usulni ishlab chiqdilar. Ushbu usulning mohiyati quyidagidan iborat. Eng avvalo banklar balanslariga asoslanib, mutlaq moliyaviy ko’rsatkichlar aniqlanadi. 3. Banklarni kreditlash reytingini aniqlashdagi mavjud muammolar va ularni bartaraf etish yo’llari 2020 — 2025- Yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to’g’risida Moliyaviy sektorni izchil isloh qilish davomida qator chora-tadbirlar amalga oshirildi va natijada ilg’or bank biznesini yuritish hamda ushbu sektorda raqobat muhitini kuchaytirish uchun zarur huquqiy shart-sharoitlar yaratildi. Xususan, xalqaro standartlarga muvofiq keladigan va moliyaviy sohaga xorijiy investitsiyalar kiritish uchun jozibador huquqiy muhitni yaratadigan O’zbekiston Respublikasining “ O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida ”gi, “ Banklar va bank faoliyati to’g’risida ”gi, “ Valyutani tartibga solish to’g’risida ”gi hamda “ To’lovlar va to’lov tizimlari to’g’risida ”gi yangilangan qonunlari qabul qilindi. Shu bilan birga, bank sohasidagi hozirgi holat tahlili bank sektorida davlatning yuqori darajadagi aralashuvi, davlat ishtirokidagi banklarda menejment va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatining yetarli emasligi, iqtisodiyotda moliyaviy vositachilikning past darajasi kabi bank sektorini iqtisodiy yangilanishlar va jamiyat ehtiyojlariga mos ravishda rivojlantirishga to’sqinlik qilayotgan qator tizimli muammolar mavjudligini ko’rsatmoqda. Moliyaviy xizmatlarning ommabopligini oshirish, banklarning hududlarga kirib borishini kengaytirish va barcha aholi punktlarida bir xil turdagi xizmatlar ko’rsatilishini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha choralar ko’rilishi lozim. Bank tizimiga zamonaviy servis yechimlari asosida axborot texnologiyalarini, moliyaviy texnologiyalarni keng joriy etish, axborot xavfsizligini lozim darajada

ta’minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar ko’rsatishda inson omili ta’sirini kamaytirish bo’yicha tezkor chora-tadbirlar ko’rish talab etilmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid Davlat dasturida belgilangan vazifalardan kelib chiqqan holda, shuningdek, xususiy sektor rivojlanishini rag’batlantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini, bank xizmatlari ommabopligi va sifatini oshirish uchun bank sektorini tubdan transformatsiya qilish maqsadida: 1. Quyidagilar O’zbekiston Respublikasida bank sektorini isloh qilishning asosiy yo’nalishlari etib belgilansin: moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, kreditlashni faqat bozor shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat resurslariga qaramligini pasaytirish, bank xizmati ko’rsatishni modernizatsiya qilish, banklarning samarali infratuzilmasini yaratish va faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek, banklar faoliyatiga xos bo’lmagan funksiyalarni bosqichma-bosqich bekor qilish orqali bank tizimining samaradorligini oshirish; kredit portfeli va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash, kreditlash hajmlarining mo’tadil o’sishiga amal qilish, muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va xalqaro amaliy tajribaga ega bo’lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash; davlat ulushi mavjud tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish, bank ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalari va dasturiy mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va bilimga ega bo’lgan investorlarga tanlov asosida sotish, shuningdek, davlat ulushi mavjud tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o’zida isloh qilish orqali bank sektorida davlatning ulushini kamaytirish;

yetarli darajada xizmat ko’rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat ishtirokini kuchaytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat ko’rsatish nuqtalari tarmog’ini rivojlantirish, shuningdek, respublika yagona moliya tizimining o’zaro to’ldiruvchi qismi sifatida nobank kredit tashkilotlarining shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish. 2. Quyidagilar: 2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi 1-ilovaga muvofiq; O’zbekiston Respublikasi bank tizimini isloh qilish bo’yicha “Yo’l xaritasi” 2- ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 3. 2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasini amalga oshirish bo’yicha, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi maqsadli ko’rsatkichlar 3-ilovaga muvofiq belgilansin: bank tizimi aktivlarining umumiy hajmida davlat ulushi bo’lmagan banklar aktivlari ulushini joriy 15 foizdan 2025-yilga kelib 60 foizgacha oshirish; banklar majburiyatlarining umumiy hajmida banklarning xususiy sektor oldidagi majburiyatlari ulushini joriy 28 foizdan 2025-yil yakuniga 70 foizgacha oshirish; 2025-yilga kelib davlat ulushi mavjud kamida uchta bank kapitallariga zarur tajriba, bilim va obro’ga ega kamida uchta strategik xorijiy investorlarni jalb qilish; umumiy kreditlash hajmida nobank kredit tashkilotlari ulushini joriy 0,35 foizdan 2025-yilga kelib 4 foizgacha oshirish. 4. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Markaziy bankining quyidagilar to’g’risidagi takliflari ma’qullansin: xalqaro moliya institutlari ko’magida “Ipoteka-bank” ATIB, “O’zsanoatqurilishbank” ATB, “Asaka” ATB, AT “Aloqabank”, “Qishloq qurilish bank” ATB va “Turonbank” ATBdagi davlat ulushlarini bosqichma-bosqich xususiylashtirish, bunda birinchi bosqichda ularni institutsional o’zgartirishni

(faoliyatini transformatsiya qilish), ikkinchi bosqichda esa davlat aksiyalari paketini sotishni nazarda tutish; bank tizimini isloh qilish davrida aholining moliyaviy xizmatlarga bo’lgan talabini qondirish, investitsiya loyihalarini qo’llab-quvvatlash mexanizmini (“loyihalar fabrikasi”) keng joriy qilish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini ta’minlash maqsadida “Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki” AJ, “Agrobank” ATB va “Mikrokreditbank” ATB ustav kapitallarida davlat ulushini saqlab qolish; ayrim banklarning faoliyatini diagnostika qilish va moliyaviy ahvolini baholash asosida, me’yoriy talablaridan hamda ularni qayta tashkil etishning iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiqligidan kelib chiqqan holda qonun hujjatlariga muvofiq ularni konsolidatsiyalash. 5. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzurida vazirlikning tasdiqlangan shtatlar soni doirasida Davlat ulushiga ega tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish bo’yicha loyiha ofisi tashkil etilsin hamda unga quyidagi huquqlar berilsin: tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish jarayonlariga maslahatchi sifatida xalqaro konsultantlarni jalb qilish; tijorat banklarini transformatsiya qilish va xususiylashtirish masalalarida xalqaro moliya institutlari va salohiyatli xorijiy investorlar bilan muzokaralar olib borish va bitimlar tuzish. Belgilansinki, Loyiha ofisiga O’zbekiston Respublikasi moliya vazirining birinchi o’rinbosari rahbarlik qiladi. 6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligi 2024-yildan kechiktirmay Xalqaro valyuta jamg’armasi va Jahon banki dasturi (FSAP) asosida moliyaviy sektor holatini baholashni o’tkazish choralarni ko’rsin. 7. Vazirliklar, idoralar va mahalliy davlat hokimiyati organlari rahbarlari tomonidan banklarning, shu jumladan kredit portfeli va bank aktivlarini shakllantirish bilan bog’liq tadbirkorlik tavakkalchiliklarini boshqarish faoliyatiga aralashish taqiqlansin.

O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi banklar va bank faoliyati to’g’risidagi qonunchilikning banklar faoliyatiga davlat organlarining ma’muriy aralashuviga yo’l qo’ymaslik qismi ijro etilishi ustidan nazoratni kuchaytirsin. Oldingi tahrirga qarang. 7 1 . Belgilansinki, Markaziy bankning faoliyat yuritishini ta’minlovchi o’z idoraviy bo’ysunuvidagi korxona va tashkilotlarning tegishli tuzilmaviy bo’linmalari Markaziy bank, shuningdek, uning Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar bo’yicha bosh boshqarmalari hududi va binolarida bepul joylashtiriladi. (7 1 -band O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 9-iyundagi PF-152- sonli Farmoniga asosan kiritilgan — Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 10.06.2022-y., 06/22/152/0507-son) 8. O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag’allikni qisqartirish vazirligi Moliya vazirligi bilan birgalikda ikki oy muddatda Tadbirkorlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash davlat jamg’armasini boshqarish bo’yicha kengash tarkibiga mustaqil a’zolarni kiritish orqali uni institutsional jihatdan mustahkamlash choralarini ko’rsin. 9. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligi boshqa manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda uch oy muddatda qonun hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan o’zgartirish va qo’shimchalar to’g’risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi “Respublika iqtisodiyotiga to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish mexanizmlarini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4300-son qaroriga 1- ilovaning 1 — 3-pozitsiyalari o’z kuchini yo’qotgan deb hisoblansin. 11. Mazkur Farmonning ijrosini nazorat qilish O’zbekiston Respublikasining Bosh vaziri A.N. Aripov va O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisi M.B. Nurmuratov zimmasiga yuklansin. 2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish

STRATEGIYASI 2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi (keyingi o’rinlarda — Strategiya) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturiga muvofiq, shuningdek, Jahon bankining mamlakat bank tizimi joriy holatini o’rganish natijalari bo’yicha asosiy xulosalari va tavsiyalarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan. Strategiya bank tizimini rivojlantirishning maqsadlari, vazifalari va ustuvor sohalarini, 2020 — 2025-yillarda bank tizimini transformatsiya va isloh qilish yo’nalishlarini, xorijiy mamlakatlarning moliya sektorini transformatsiya qilish tajribasi asosida va moliyaviy sohadagi jahon tendensiyalarini hisobga olgan holda ehtimoliy yechimlarni izlash yo’llarini belgilaydi.

I. Bank tizimining joriy holati O’zbekiston Respublikasi bank tizimi bugungi kunda bank xizmatlarining an’anaviy sohalari — kreditlash, depozit operatsiyalari, hisob-kitob va kassa kabi xizmatlarini ko’rsatuvchi 31 ta tijorat bankidan (keyingi o’rinlarda — banklar) tashkil topgan. Mamlakatimiz mustaqilligi davrida banklar davlat ishtirokidagi korxonalarni va davlat rivojlanish dasturlarini imtiyozli foiz stavkalarida moliyalashtirishga faol jalb etgan holda muayyan maqsad va vazifalar uchun tashkil etildi. Natijada imtiyozli kreditlarning bank tizimi umumiy portfelidagi ulushi 60 foizdan ko’proqni tashkil etmoqda. Bank sektorida davlat ustun mavqega ega — 31 ta bankdan 13 tasining kapitalida davlat ishtiroki mavjud bo’lib, ularning kapitali bank tizimi jami kapitalning 87 foizidan ko’prog’ini, aktivlari esa umumiy aktivlarning 85 foizidan ko’prog’ini tashkil qiladi. 2017-yilda boshlangan bank sektorini isloh qilishning faol bosqichi valyuta bozorini liberallashtirish, bank faoliyatidagi eskirgan cheklovlarni olib tashlash va banklarni ularga xos bo’lmagan funksiyalardan ozod qilish, bank xizmatlari ommabopligini oshirishga qaratildi. 2019-yilda bank tizimida bir qator sifat o’zgarishlari amalga oshirildi. Xususan: bank ishining zamonaviy standart va tamoyillariga mos keluvchi yangi tahrirdagi “ Banklar va bank faoliyati to’g’risida ”gi va “ O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida ”gi O’zbekiston Respublikasi qonunlarining qabul qilinishi; O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi ishtirokida investitsiya loyihalarini moliyalashtirish mexanizmlarining isloh qilinishi; davlat dasturlarini Markaziy bankning asosiy stavkasidan kam bo’lgan stavkalarda kreditlash amaliyotidan voz kechilishi va 2021-yildan kreditlashning bozor shartlariga o’tilishi; tadbirkorlikni rivojlantirish davlat maqsadli dasturlari doirasida kreditlashning 3 ta bank — AT Xalq banki, “Agrobank” ATB va “Mikrokreditbank” ATBda jamlanishi;

tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan imtiyozli moliyaviy qo’llab-quvvatlash mexanizmining Tadbirkorlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash davlat jamg’armasi orqali tashkil etilishi; bozor tamoyillari asosida ipoteka kreditlari hisobidan aholini uy-joy bilan ta’minlashning yangi tartibi joriy etilishi; Jahon banki bilan hamkorlikda tijorat banklari faoliyati ustidan prudensial nazorat mexanizmlari va tartib-taomillarini ularning Bazel qo’mitasi tamoyillariga mos kelishi nuqtai nazaridan baholashdan o’tkazilishi. II. Bank tizimini rivojlantirishdagi qiyinchiliklar va muammolar Bank sektorida davlatning ustun mavqeyi, banklarning turli davlat dasturlari va korxonalarini moliyalashtirish uchun vositachi sifatida faol jalb qilinishi quyidagi tizimli xatarlar va muammolarga olib keldi: Jahon bankining “Biznes yuritish” reytingidagi past ko’rsatkichlar — reytingning “Kredit olish” yo’nalishida O’zbekiston 67-o’rinni egallab turibdi; yirik tijorat banklarining tarmoqdagi zamonaviy talablarga muvofiq transformatsiya jarayonlarida ortda qolishi, korporativ boshqaruv standartlari, axborot texnologiyalari mahsulotlari, aktivlar va passivlarni boshqarish, mijozlar bilan aloqa qilish bo’yicha zamonaviy usullarni amaliyotga joriy qilishda kechikishi; davlat ishtirokidagi banklarning ustuvor dasturlar, sektorlar va davlat ulushiga ega korxonalarga bozor stavkalaridan past stavkalarda kreditlar beruvchi an’anaviy “rivojlantirish banklari” vazifasini qisman bajarishi. Chet el valyutasida uzoq muddatli imtiyozli moliyalashtirishning mavjudligi daromad egri chizig’ining pasayishiga olib kelib, bu, o’z navbatida, davlat ishtirokidagi korxonalar uchun uzoq muddatli kreditlarning qisqa muddatli kreditlardan ko’ra arzonroq bo’lishiga sabab bo’ladi va ularning milliy valyutada emas, balki chet el valyutasida qarz olishini rag’batlantiradi; aktivlar va passivlar dollarlashuvining yuqori darajasi mavjudligi, kreditlar va depozitlarning yirik kompaniyalar va iqtisodiyotning alohida sektorlarida jamlanishi banklarni valyuta va kredit xatarlariga, shuningdek, likvidlik xavfiga

duchor qiladi. 2020-yil boshida xorijiy valyutada nominallashtirilgan kreditlar jami kreditlar hajmining 48 foizini, chet el valyutasidagi depozitlar va fondlar esa jami depozitlar hajmining 44 foizini tashkil etadi. Davlat ishtirokidagi banklar tomonidan berilgan kreditlar umumiy hajmining 36 foizi 10 ta eng yirik qarz oluvchilar hissasiga to’g’ri keladi; banklar biznes-modellarining korporativ mijozlarga xizmat ko’rsatishga yo’naltirilganligi, nobank moliya tashkilotlari, innovatsiyalar va axborot tizimlarining sust rivojlanganligi sababli moliyaviy ommaboplikning past darajadaligi. Natijada, boshqa mamlakatlarda jismoniy shaxslar va korporativ mijozlarga ajratilgan kreditlar bir me’yorda taqsimlangan bir vaqtda, mamlakatimizda jismoniy shaxslarga ajratilgan kreditlar jami kredit portfeli hajmining 19 foizini, korporativ mijozlarga ajratilgan kreditlar esa 81 foizni tashkil etmoqda; nobank kredit tashkilotlari, shu jumladan mikromoliyalashtirish institutlarining yetarli darajada rivojlanmaganligi. Buning oqibatida faoliyatini endi boshlayotgan tadbirkorlar qatlamini qamrab oladigan, ularning bosqichma-bosqich bank kreditlarini jalb qila oladigan to’laqonli biznes darajasigacha “o’sishiga” imkon yaratuvchi samarali mexanizmlar yaratilmagan. III. Islohotlarning maqsadlari va ustuvor yo’nalishlari Strategiyaning maqsadi zamonaviy bank tizimini shakllantirish, banklarning investitsiyaviy jozibadorligini oshirish va bank xizmatlarining yangi standartlarini joriy etishga qaratilgan bank tizimida kompleks o’zgartirishlarni amalga oshirishdan iborat. Quyidagilar O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilishning ustuvor yo’nalishlari hisoblanadi: moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish, faqatgina bozor talablari asosida kreditlash, banklarning davlat resurslariga bo’lgan qaramligini kamaytirish, bank xizmatlarini modernizatsiya qilish, samarali infratuzilma yaratish va banklar faoliyatini avtomatlashtirish, shuningdek, banklarning asosiy

faoliyat turi bilan bog’liq bo’lmagan funksiyalarini bosqichma-bosqich bekor qilish orqali bank tizimining samaradorligini oshirish; kredit portfeli sifati va tavakkalchiliklarni boshqarish sifatini yaxshilash, kreditlash hajmlari o’sishining mo’tadil darajasiga amal qilish, muvozanatlashgan makroiqtisodiy siyosat yuritish, korporativ boshqaruvni takomillashtirish va xalqaro miqyosda amaliy tajribaga ega bo’lgan menejerlarni jalb qilish, moliyaviy tavakkalchiliklarni baholash uchun texnologik yechimlarni tatbiq etish orqali bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash; davlat ulushi mavjud bo’lgan tijorat banklarini kompleks transformatsiya qilish, bank ishining zamonaviy standartlarini, axborot texnologiyalarini va dasturiy mahsulotlarni joriy etish, banklardagi davlat aksiyalari paketini zarur tajriba va bilimga ega bo’lgan investorlarga tanlov savdolari asosida sotish, shuningdek, davlat ulushi mavjud bo’lgan tijorat banklari va korxonalarni bir vaqtning o’zida isloh qilish orqali bank sektorida davlatning ulushini kamaytirish; yetarli darajada xizmat ko’rsatilmayotgan va zaif qatlamlarda davlat ishtirokini ko’paytirish va manzilli chora-tadbirlarni amalga oshirish, aholi va kichik biznes uchun masofaviy xizmatlarni keng joriy qilish, kamxarj xizmat ko’rsatish nuqtalari tarmog’ini rivojlantirish, shuningdek, respublikaning yagona moliya tizimidagi o’zaro to’ldiruvchi qism sifatida nobank kredit tashkilotlarining shakllanishi va rivojlanishi uchun qulay shart-sharoitlar yaratish orqali moliyaviy xizmatlar ommabopligini va sifatini oshirish.

Xulosa 2020 — 2025-yillarga mo’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi (keyingi o’rinlarda — Strategiya) O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 2-martdagi PF-5953-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturiga muvofiq, shuningdek, Jahon bankining mamlakat bank tizimi joriy holatini o’rganish natijalari bo’yicha asosiy xulosalari va tavsiyalarini inobatga olgan holda ishlab chiqilgan. Strategiya bank tizimini rivojlantirishning maqsadlari, vazifalari va ustuvor sohalarini, 2020 — 2025-yillarda bank tizimini transformatsiya va isloh qilish yo’nalishlarini, xorijiy mamlakatlarning moliya sektorini transformatsiya qilish tajribasi asosida va moliyaviy sohadagi jahon tendensiyalarini hisobga olgan holda ehtimoliy yechimlarni izlash yo’llarini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi bugungi kunda bank xizmatlarining an’anaviy sohalari — kreditlash, depozit operatsiyalari, hisob-kitob va kassa kabi xizmatlarini ko’rsatuvchi 31 ta tijorat bankidan (keyingi o’rinlarda — banklar) tashkil topgan. Mamlakatimiz mustaqilligi davrida banklar davlat ishtirokidagi korxonalarni va davlat rivojlanish dasturlarini imtiyozli foiz stavkalarida moliyalashtirishga faol jalb etgan holda muayyan maqsad va vazifalar uchun tashkil etildi. Natijada imtiyozli kreditlarning bank tizimi umumiy portfelidagi ulushi 60 foizdan ko’proqni tashkil etmoqda. Bank sektorida davlat ustun mavqega ega — 31 ta bankdan 13 tasining kapitalida davlat ishtiroki mavjud bo’lib, ularning kapitali bank tizimi jami kapitalning 87 foizidan ko’prog’ini, aktivlari esa umumiy aktivlarning 85 foizidan ko’prog’ini tashkil qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Meyoriy-huquqiy hujjatlar 1. O’zbekiston Respublikaganing Konstitutsiyasi. – T.: O’zbekiston, 2021 yil 8 dekabr. 2. O’zbekiston Respublikaganing Fuqarolik kodeksi. T.: Adolat, 2020 yil. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 12.05.2020 yildagi PF- 5992-son 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston Respublikagani yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi to’g’risida» 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Fuqarolarning O’zbekiston Respublikasi tijorat banklaridagi omonatlarini himoyalash kafolatlarini ta’minlashga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Farmoni. 2008 yil 28 noyabr 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tijorat banklari moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazagani rivojlantirish chora – tadbirlari to’g’risida” gi PQ – 2344 sonli Qarori. 2015 yil 6 may

O'xshashlar

ATB “Qishloq Qurilish Bank” Gala Osiyo filialida amaliyot hisoboti

Banklar faoliyatini nazorat qilishda qo’llaniladigan usullar

“Agrobank” ATB Andijon viloyati Jalaquduq filialida amaliyot hisoboti

Kredit va uning hozirgi zamon shakllari

Xalqaro pul kredit munosabatlari va ulari tartibga solish