“Bank ishi” bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha tanishuv amaliyot hisoboti - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

“Bank ishi” bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha tanishuv amaliyot hisoboti

Yuklangan vaqt:

13.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

723.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI “BANK ISHI” FAKULTETI “Moliya kredit” kafedrasi “BANK ISHI” BAKALAVRIAT TA’LIM YO’NALISHI BO’YICHA TANISHUV AMALIYOT H I S O B O T I Toshkent

REJA: Kirish. 1. Tijorat banki tashkiliy tuzilishi va faoliyatini tashkil etishda korporativ boshqaruv asoslarini tahiil qilish . 2.Tijorat banki filialida dasturiy texnologiyalari asosida yaratilgan bank mahsulotlari va xizmatlarini o'rganish 3. Tijorat banklari kapitali va uning tashkil etish manbalari. 4. Tijorat banki faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari va moliyaviy natijalari bilan tanishish. Xulosa : Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati .

Kirish Bozor munosabatlarining muhim bo’g’inlaridan biri bo’lgan bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish zamirida iqtisodiyotni rivojlantirish, xalqaro bank tizimi talablariga mos keluvchi mahalliy banklar faoliyatini tashkil qilish va ular faoliyatini yanada takomillashtirish shu kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Jamiyat yaxshi taraqqiy qilgan bank tizimi va banklar faoliyatiga ega bo’lmasdan sog’lom taraqqiy qilishi mumkin emas. Iqtisodiyotni samarali boshqarish uning muhim subekti bo’lgan banklar faoliyatini o’rganishni, ularning ishlash usullari, funksiya va operasiyalarini bilishni taqozo qiladi. O’zbekiston Respublikasida ham bank tizimini erkinlashtirish va isloh qilish borayotgan shu bosqichda asosiy maqsad banklarimiz faoliyatini xalqaro bank amaliyoti andozalariga yaqinlashtirshdan, banklarning kapitalini ko’paytirgan holda, ularni xususiylashtirish, banklar faoliyatida yangi zamonaviy texnologiyalar qo’llash va umuman banklar faoliyatining samaradorligi orqali iqtisodiyotning samarasi va barqarorligiga erishishdan iborat. So’nggi yillarda O’zbekistonimiz iqtisodiyotida tub burilishlar ko’plab uchrab ularni bank sohasida ham yaqqol ko’rish mumkin. banklar iqtisodiyotning muhim richaglaridan biri bo’lib davlat iqtisodini yuritishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. Banklar maxsus muassasa sifatida o’ziga xos bo’lgan funksiya va operasiyalarni bajaradi. Ular bajardaigan bu funksiya va operasiyalar banklar faoliyatining qator boshqa bozor munosabat subektlari faoliyatidan ajralib turishiga asos hisoblanadi. Banklarning ish predmeti bo’lib pul mablag’lari hisoblanib, ular bozor munosabatining amalga oshirilishida vositachi sifatida maydonga chiqadilar. Pul doimo o’zi bilan ehtiyotkorona muomalada bo’lishni va saqlashni, uni ko’paytirishga harakat qilishni, uni iqtisod bilan samarali va oqilona ishlatishni talab qiladi. Respublikada bank infratuzilmalari kengayib borgan sari ularning mijozlari soni va shunga mos ravishda bajaradigan operasiyalari ko’lami hamda soni ko’payib boradi. Demak, bank operasiyalarini jahon andozalari talablari asosida tez va to’g’ri bajarish, mijozlarga sifatli xizmat ko’rsatish uchun bank tizimining barcha

tuzilmalari, bank boshqarmalari, filiallar, minibanklar uchun yetarli darajada malakali bank xodimlari talab etiladi. Bunday natijalarga erishish uchun albatta vatanga yetuk va malakali kadrlar juda kerak bo’ladi. Bu borada O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasida alohida ta’kidlab o’tilgan, “… iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o’sish sur’atlarini saqlab qolish, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish, qishloq xo’jaligini modernizasiya qilish va jadal rivojlantirish, iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish bo’yicha institusional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish va uning ustuvor mavqyeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojini rag’batlantirish, hududlar, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib holda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy ettirish, investisiyaviy muhitni yaxshilash orqali mamlakatimiz iqtisodiyoti tarmoqlari va hududlariga xorijiy sarmoyalarni faol jalb etish 1 ”. Bo’lajak bankirlar ushbu amaliyot orqali talabalar banklarda buxgalteriya hisobini tashkil qilish tertibi, hisobvaraqlar rejasini o’rganish, kredit, kassa operasiyalarining hisobi, naqd pulsiz hisob-kitob shakllari va ular orqali hisob- kitoblarni yuritish, barcha bank operasiyalarni rasmiylashtirish, shuningdek, buxgalteriya balansining tahlili va bank moliya hsiobotlarini tuzish bo’yicha bilimlarni yanada yaxshiroq o’zlashtira oladilar. Amaliyot davomida ish o’rganuvchilar bank funksiyalarini tatbiq etibgina qolmay o’z mulohaza va takliflarini ham berib boradilar. Bu orqali ya’ni yangi takliflar orqali banklar ham o’zlari uchun qaysidir ma’noda innovasiya qiladi va rivojlanishida yanada yuksakroq pog’onalarga qadam quyadi. Amaliyotning asosiy va muhim vazifasi tijorat banklarining faoliyatini va ular tomonidan olib boriladigan operasiyalar hisobini tashkil etilishini hamda ular asosida nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etishni o’rganishdan iboratdir. Amaliyot yakunlangandan so’ng o’rgangan bilimlarini yoritib berish talab etiladi ya’ni hisobot 1

yozib unda amaliyot davrida o’rgangan barcha bilimlarini yoritib, amaliyot vaqtida qilgan ishlarini yozib berish kerak bo’ladi. Shu orqali ularni tajribasisini oshirish siyosati amalga oshiriladi. Amaliyotchilarga dastur asosida bankda yo’nalishlar berilgan bo’lib unda, buxgalteriya bo’yicha buxgalteriya apparatining tuzilishi va qoidalari qaydnomasi, shaxsiy hisobvaraqdan ko’chirmalarni o’rganadilar. Hisob-kitob kassa xizmatining ko’rsatilishi yuzasidan mijozlarga hisob raqamlar ochish tartibi bo’yicha hisobvaraq ochish uchun ariza, imzolar va muhr namunasi tushirilgan varaqcha, kassa operasiyalari bo’yicha pul topshirganlik to’g’risida e’lonnoma, kirim kassa orderi (turli shakllari), chiqim kassa orderi, kirim kassa jurnali, chiqim kassa jurnali, balansdan tashqari kirim orderi, balansdan tashqari chiqim orderlari haqida amaliy ko’nikmalarni olib boradi. Bundan tashqari, kredit, lizing va factoring operasiyalari hisobi bo’yicha kredit olish uchun ariza, kredit berilishi va qaytarilishi bilan bog’liq bo’lgan hujjatlar, lizing va faktoring operasiyalari blan bog’liq hujjatlarni yuritib boradi, qimmatli qog’ozlar blankalari nusxalarini shakllari, valyuta operasiyalari bilan bog’liq hujjatlarni yozish va ularni yuritish tartibini o’rganadilar. Banklarning ichki operasiyalari hisobida esa bank asosiy vositalari va nomoddiy aktivlarni hisobga olish bilan bog’liq bo’lgan hujjatlar, kunlik balans, joriy, oylik va yillik buxgalteriya hisobotlari haqida amaliy ko’nikmalarini kengaytirib, oshirib borish ham amaliyotdan ko’zlangan maqsadlardan biridir. 1.Tijorat banki tashkiliy tuzilishi va faoliyatini tashkil etishda

“Korporativ boshqaruv” tushunchasi tijorat banki faoliyatini boshqarishda Kengash a’zolari va boshqa rahbar xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan asosiy faoliyat hamda qoidalar majmuasi tushuniladi. Shu bilan birga korporativ boshqaruv konsepsiyasi biznes yuritish etikasining andozalari va aksiyadorlarga bo‘lgan munosabatlarda mas’uliyat hissi hamda bank faoliyat ko‘rsatayotgan jamiyat talablarini e’tiborga olishni o‘z ichiga oladi. Tijorat korxonalarida bank kengashi a’zolari va rahbarlariga bankni boshqarish bo‘yicha erkin harakat qilish imkoni berilgan. Biroq, banklar faoliyati boshqa tijorat korxonalari faoliyatidan ancha farq qiladi. Misol uchun, agar tijorat korxonalari o‘z mablag‘lari asosida operatsiyalarni ko‘proq amalga oshirsalar, tijorat banklari, asosan, jalb qilingan mablag‘lar asosida operatsiyalarni amalga oshiradilar. Ayniqsa, banklar o‘z faoliyatini saqlash uchun aksiyadorlik kapitalidan foydalanishiga qaramasdan, bank faoliyati omonatchilar mablag‘larining yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Banklarning o‘ziga xos roli natijasida, banklarda korporativ boshqaruvni tashkil etishga har tomonlama o‘ylab yondashish zarur. Bankning asosiy maqsadi aksiyadorlarning manfaatlarini ko‘zlagan holda amaldagi qonunchilikda ruxsat etilgan hollarda bank faoliyati uning korporativ foydasini ko‘paytirishga yo‘naltirishdan iboratdir Bank avtomatlashtirilgan axborot tizimlari tushunchasi. Bank - bu mamlakatdagi pul mablag`larini boshqarish uchun yaratilgan moliyaviy institutdir. O`zbеkiston Rеspublikasi bank tizimining bosh maqsadi jahon talabiga mos kеluvchi, rivojlangan milliy krеdit tizimiga ega bo`lish, xo`jaliklar va aholining bo`sh turgan mablag`larini jalb qilish, uni samarali taqsimlash asosida aholining talablarini qondirish uchun zamin yaratish va yashash sharoitini yaxshilashga erishish. Bank axborot tizimi (BAT)-moliyalashtirish va kreditlashning belgilangan shartlariga muvofiq nazorat qilinadigan resurslarni o'zlashtirish, qaytarish va muvozanatlash vositasi bo'lgan yagona dasturiy-texnologik kompleks hisoblanadi. Bank axborot texnologiyasi - hisoblash texnikasidan foydalangan holda boshqaruv qarorini tayyorlash, qabul qilish va amalga oshirishni ta'minlash maqsadida ma'lumotlarni to'plash, ro'yxatga olish, uzatish, saqlash va qayta ishlash usullari asosida bank axborotlarini qayta ishlash

jarayoniga aytiladi. Mujassamlashgan bank avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (BnAAT) mablag’ kiritish va kredit berishning berilgan shartlari bo’yicha nazorat qilinadigan mablag’larni o’zlashtirilish, qaytarilish va muvofiqlashtirilishni jadallashtirish vositasi bo’lgan yagona dasturiy texnologik majmuadan iborat bo’ladi. Mijozlar o‘z pul mablag‘larini bankka ishonib topshirar ekan bankka quyidagi asosiy talablarni qo‘yishlari mumkin: - Pul mablag‘larini ro‘yxatga kiritish va bankda bo‘lgan davrda ulardan hisobot olib turish. - Pul mablag‘larini saqlash javobgarligini ta'minlanishini talab qilish. - Pul mablag‘lari holati va ulardan foydalanishda olib borilayotgan moliya-pul operatsiyalariga oid axborotlar konfedinsialligini ta'minlash. Hozirgi davrda vujudga kelgan bank industriyasining rivojlanganlik holati ularga depozit ochish va mijoz mablag‘larini jalb qilish kabi oddiy xizmatlarga nisbatan yanada kengroq xizmatlarni taqdim etish imkoniyatini beradi. Ayni damda bankning moliyaviy xizmatlari borasida uning samarali faoliyatini ta'minlovchi asosiy omillar deb quyidagilarni ko‘rsatish mumkin - xizmatlar taqdim etish ko‘llami; - bank safarbarlik darajasi: o‘rab turgan moliyaviy sharoit muhit o‘zgarishiga adekvat reaksiya tezligi, ya'ni bank faoliyatini zamonaviy biznesga yo‘naltirish imkoniyati - ma'lum vaqtdagi tashqi omillar o‘zgarishidagi faoliyati, bu vaqt davomida ko‘rsatilgan o‘zgarishlar dolzarbligini saqlab qoladi; - bozorda keng ishtirok etish (geografik) tarqalganlik. Bunda har bir gegrafik regionda bank muassasasining jismoniy qatnashishi ko‘zda tutilmaydi; bankni masshtabliylik darajasi: bank o‘zining o‘tkazish qobiliyatini qo‘shimcha investitsiyalarga qanchalik kattalashtira oladi, yoki bankni o‘z biznes faoliyatida qanday minimal chegaralarda mumkin bo‘lgan rentabellik darajasini saqlay oladi; - bankni boshqarish darajasi: har bir real vaqt mobaynida resurslarni adekvat Korporativ xulq odobi qoidalari Bank tizimi xodimlari: korporativ madaniyat va xulq odobini namoyon etuvchilari hisoblanadi; o’z jamoasini va mehnatni qadrlaydi, bankning umumiy ishi uchun o’zida javobgarlik hissini tarbiyalab borishi zarur;

korporativ xulq odobi qoidalarini va qabul qilingan qo’shma qarorlarni hurmat qilishi, jamoa ishlarida ishtirok etishi, ishbilarmonlik va samarali hamkorlikka intilishlari zarur; hamkasblari va mijozlar bilan muloqot davrida xayrixoh bo’lishlari lozim; bank tizimi obro’sini tushirishga va bank xodimini mehnat imijini pastga urilishiga yo’l qo’ymasligi zarur; bank tizimining yaxshi an’analarini saqlashi, bank tizimida yangi ish boshlagan xodimlarga ushbu an’analarni, kasbiy tajraba va ko’nikmalarni etkazishi zarur.baholash va muhim strategik (uzoq muddatli) yoki tezkor ( qisqa muddatli) masalalar yechimlari uchun ularni mobilizatsiya, rekonstruksiya qilish; bank va moddiy komponentlar uchun sharoitlar yaratish, rivjlantirish, xizmat ko‘rsatish va bankni quvvatlashga hamma chiqimlarini hisobga olgan holda bank xizmatlari tannarxini raqobatbardoshligini oshirish. Biz quyidagi bank tizimidagi axborot arxetekturasining asosiy komponentlarini ko‘rishimiz mumkin.. Bank tizimidagi axborot arxitekturasining asosiy komponentlarini tuzilishi. Axborot texnologiyalari portfeli - kompyuterlar, dasturiy ta'minot, tarmoq va tizim quvvatlovchilariga investitsiyalar haqida eng samarali yechimlarni qabul qilish instrumentlarini va shu bilan birga tashkilot-muassasa darajasidagi texnlogiyalar uchun nazorat-kuzatuv va samarali ijroiy rahbarlik uchun talab qilinadigan, jamlangan tabiiy mavjud axborotlarni, xulosalarni o‘z ichiga oladi. Bank tizimi axborot arxitekturasining asosiy vazifalarini quyidagi ko‘rishimiz mumkin. Bankni atomatlashtirish qo‘mitasi (BAQ) Bank tizimining asosiy komponentlari Axborot texnologiyalari portfeli Bankni boshqa aktivlari kabi axborot texnologiyalarini boshqarishga va umumiy tavsiflariga “Axborot texnologiyalari portfeli” (ATP) deb ataladi. Axborot texnologiyalari portfelining asosiy komponentlarini shartli ravishda to‘rtta asosiy toifalarga bo‘lib qarash mumkin: Banklar ustavidan kelib chiqib, o‘zlari faoliyat ko‘rsatayotgan jamiyatning moliyaviy ehtiyojini qondirish kabi qo‘shimcha majburiyatlarga ega bo‘lishlari mumkin. Mazkur ehtiyojlarni qondirish davomida banklar o‘zlarining xavfsiz va ishonchli faoliyatlariga salbiy ta’sir etmaydigan faoliyat, xususan, jamiyatning

farovon hayoti, gumanitar va xayriya maqsadlari uchun yetarli darajada mablag‘lar ajratishi mumkin. Har bir bank, maqsadi samarali korporativ boshqaruvga yo‘naltirilgan mazkur Nizomga zid bo‘lmagan, bank korporativ boshqaruvi to‘g‘risidagi ichki hujjatlarni ishlab chiqishi va amalga kiritishi shart. Bank tomonidan ishlab chiqilayotgan korporativ boshqaruv to‘g‘risidagi ichki hujjat Nizomning O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2014-yil 2-iyuldagi 176-son qarori bilan tasdiqlangan, aksiyadorlik jamiyatlarining korporativ veb-saytlariga bo‘lgan talablar haqidagi talablariga muvofiq korporativ veb-saytlarni yuritish tartibini ko‘zda tutishi shart 2.Tijorat banki filialida dasturiy texnologiyalari asosida yaratilgan bank mahsulotlari va xizmatlarini o'rganish Bank avtomatlashtirilgan axborot tizimlari tushunchasi. Bank - bu mamlakatdagi pul mablag`larini boshqarish uchun yaratilgan moliyaviy institutdir. O`zbеkiston

Rеspublikasi bank tizimining bosh maqsadi jahon talabiga mos kеluvchi, rivojlangan milliy krеdit tizimiga ega bo`lish, xo`jaliklar va aholining bo`sh turgan mablag`larini jalb qilish, uni samarali taqsimlash asosida aholining talablarini qondirish uchun zamin yaratish va yashash sharoitini yaxshilashga erishish. Bank axborot tizimi (BAT)-moliyalashtirish va kreditlashning belgilangan shartlariga muvofiq nazorat qilinadigan resurslarni o'zlashtirish, qaytarish va muvozanatlash vositasi bo'lgan yagona dasturiy-texnologik kompleks hisoblanadi. Bank axborot texnologiyasi - hisoblash texnikasidan foydalangan holda boshqaruv qarorini tayyorlash, qabul qilish va amalga oshirishni ta'minlash maqsadida ma'lumotlarni to'plash, ro'yxatga olish, uzatish, saqlash va qayta ishlash usullari asosida bank axborotlarini qayta ishlash jarayoniga aytiladi. Jismoniy va yuridik shaxslarga kreditlash (lizing, faktoring, overdraft) tizimi, pul muomalasiga oid xizmatlar, plastik kartochkalar (UZ kart, Viza kart, Mastercard), depozitlarga bo‘sh pul mablag‘larini joylashtirish, chakana xizmatlar ko‘rsatish, pul o‘tkazmalari xizmatlari, to‘lov topshiriqlari bo‘yicha amaliyotlar, kassa xizmatlari hamda boshqa turdagi xizmatlarning yangidan-yangi ko‘rinishlari joriy etilmoqda.Xozirgi zamon talablari asosida banklarning elektronlashishini bank tizimining rivojlanishi omili sifatida ko‘rishimiz mumkin. Xususan bank xizmatlarini ko‘rsatishda kommunikatsiya va axborotlashuv eng asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Bu esa o‘z navbatida banklarning samaradorligini oshirish hamda ularning barqaror xizmat ko‘rsatishida o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.Bugungi kunda respublika tijorat banklari tomonidan bank kartalari yordamida yangi moliyaviy xizmatlar bozorini rivojlantirish vositasi bo‘lgan naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini kengaytirish maqsadida 18,4 mln. donadan ortiq bank kartalari muomalaga chiqarilgan. Ushbu kartalar orqali 2017 yil davomida mobaynida 52,9 trln so‘mdan ortiq, 2018 yilning to‘rt oyi mobaynida 12,7 trln. so‘mdan ortiq tranzaksiyalar o‘tkazildi. Quyida keltirilgan ma’lumotlar tahlil qilinganda, tijorat banklari tomonidan emissiya qilinayotgan plastik kartochkalar yildan yilga ortib borayotganini, bu esa o‘z navbatida tijorat banklari tomonidan aholi oylik ish haqi, pensiya, nafaqa va boshqa pul mablag‘lari bo‘yicha amaliyotlarni amalga oshirishda

qulaylik tug‘dirish bilan birgalikda, naqd pul bilan bog‘liq muammolarni osonlashtirayotganligini ko‘rishimiz mumkin. 1-rasm. 2 Muomalaga chiqarilgan bank kartalari soni Izoh: DUET kartalari bilan bog‘liq loyihalarning tugatilayotganligi sababli 2017 yil hamda 2018 yilning 1-choragi davomida kartalarning umumiy soni qisqargan Bank kartalari orqali o‘tkazilgan operatsiyalarning asosiy qismi savdo to‘lov terminallari, bankomatlar va infokiosklar orqali amalga oshirilgan. Hozirgi kunda jami o‘rnatilgan va aholiga xizmat ko‘rsatayotgan terminallar soni 238 mingdan, infokiosklar va bankomatlar soni esa 6 mingdan ko‘proqni tashkil etmokda. 2-rasm 3 . O‘rnatilgan hisob-kitob terminallari, infokiosk va bankomatlar soni 2 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari 3 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari

Banklar tomonidan xizmat ko‘rsatish sifati va qulayliklarini oshirish maqsadida terminallar soni yil sayin oshirib borilmoqda. 2017 yil mobaynida uning o‘sish sur’ati 1,1 martadan ko‘proq oshgan va 235 ming donadan ortiqni tashkil etgan. 2018 yilning 1 aprel holatiga esa 238 ming donaga etgan. Plastik kartochkalar orqali xizmat ko‘rsatish vositalaridan yana biri bankomatlar va infokiosklardir. Oldingi vaqtlarda faqat banklar hududida mavjud bo‘lgan bankomat va infokiosklarni hozirda juda ko‘p joylarida uchratishimiz mumkin. Bankomat va infokiosklar sonida ham oxirgi yillarda ancha o‘sishlarni kuzatish mumkin. Xususan, 2013 yil boshida mavjud bankomat va infokiosklar soni 1417 tani tashkil etgan bo‘lsa, bugungi kunga kelib ularning soni sal kam 4,3 baravarga oshib, 6069 donani tashkil qilmoqda. Zamonaviy to‘lov texnologiyalari va masofaviy bank xizmatlarini rivojlanishi bilan bir qatorda masofaviy naqd pulsiz to‘lovlar soni oshib bormokda. Jumladan, hozirgi kunda mobil telefonlar orqali to‘lovlarni amalga oshirish ommalashib bormoqda. Bu borada banklar tomonidan chiqarilgan 4,2 mln. donadan ortiq bank kartalarining egalari mobil to‘lov tizimlaridan foydalanmoqdalar. Mobil to‘lov tizimlari tijorat banklari tomonidan mustaqil yoki nobank tijorat tashkilotlari bilan hamkorlikda joriy qilinib, foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatmoqda. Bulardan keng tarqalgan tizimlar qatorida Click, Payme, M-bank hamda bir qancha tijorat banklarining (Mikrokreditbank, Ipotekabank, Xamkorbank, TIF Milliy banki, Agrobank, Asakabank) mobil to‘lov tizimlarini ko‘rsatish mumkin.

3-rasm 4 . Masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlaridan foydalanuvchilar soni 2007 yilda mamlakatimiz bank tizimiga kirib kelgan hamda bank xizmatlari bozorining asosiy qismini tashkil etuvchi Internet-banking xizmati so‘ngi yillarda mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan ham faol qo‘llanilib kelinmoqda. Ushbu xizmat turi so‘nggi yillarda yuqori sur’atlar bilan rivojlandi va banklarimiz tomonidan bir qancha yangi ko‘rinishlarda taklif qilish hollari kuzatilmoqda. Zamonaviy axborot texnologiyalari qo‘llangan holda masofaviy bank xizmati atamasi ostida birlashuvchi xizmatlar orasidan mamlakatimizda Internet-banking va mobil banking xizmatlariga bo‘lgan talab yuqoridir. 2-jadval Masofadan bank xizmatlarini ko‘rsatuvchi tizimlardan foydalanuvchilar soni 5 (2018 yil 1 aprel holatiga) № Bank YUridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar Jismoniy shaxslar Jami soni % da soni % da soni % da 1 AT Xalq banki 20,4 64 8.43 % 2,041, 945 35.4 0% 2,062, 409 34.3 1% 4 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari 5 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari

2 "Agrobank" ATB 41,9 54 17.2 9% 1,502, 188 26.0 4% 1,544, 142 25.6 9% 3 TIF Milliy banki 15,3 37 6.32 % 703,16 0 12.1 9% 718,49 7 11.9 5% 4 "Asaka" ATB 3,51 6 1.45 % 557,44 1 9.66 % 560,95 7 9.33 % 5 CHEKI "Hamkorbank" ATB 45,3 17 18.6 7% 146,77 4 2.54 % 192,09 1 3.20 % 6 AT "Aloqabank" 5,13 6 2.12 % 158,60 9 2.75 % 163,74 5 2.72 % 7 "Ipak Yo‘li" AITB 6,02 3 2.48 % 118,38 0 2.05 % 124,40 3 2.07 % 8 AT "O‘zsanoatqurilis hbank" 37,5 69 15.4 8% 75,549 1.31 % 113,11 8 1.88 % 9 "Ipoteka-bank" ATIB 19,5 05 8.04 % 73,516 1.27 % 93,021 1.55 % 1 0 ATB "Qishloq qurilish bank" 3,06 3 1.26 % 79,467 1.38 % 82,530 1.37 % 1 1 "Trastbank" XAB 4,27 5 1.76 % 70,640 1.22 % 74,915 1.25 % 1 2 "Mikrokreditban k" ATB 5,79 3 2.39 % 66,808 1.16 % 72,601 1.21 % 1 3 "Kapitalbank" ATB 6,28 0 2.59 % 51,216 0.89 % 57,496 0.96 % 1 4 "Invest Finance Bank" ATB 4,14 0 1.71 % 38,245 0.66 % 42,385 0.71 % 1 5 "Orient Finans" XATB 2,80 5 1.16 % 19,224 0.33 % 22,029 0.37 % 1 6 "KDB Bank O‘zbekiston" AJ 415 0.17 % 15,635 0.27 % 16,050 0.27 % 1 7 "Turon" ATB 5,51 6 2.27 % 10,018 0.17 % 15,534 0.26 %

1 8 "Asia Alliance Bank" ATB 3,48 8 1.44 % 11,217 0.19 % 14,705 0.24 % 1 9 "Davr-Bank" XATB 5,13 3 2.11 % 7,715 0.13 % 12,848 0.21 % 2 0 "Universal bank" XATB 1,90 3 0.78 % 6,620 0.11 % 8,523 0.14 % 2 1 CHEKI "Savdogar" ATB 2,26 6 0.93 % 4,679 0.08 % 6,945 0.12 % 2 2 "Hi-Tech Bank" XATB 511 0.21 % 5,462 0.09 % 5,973 0.10 % 2 3 "Turkiston" XATB 976 0.40 % 1,177 0.02 % 2,153 0.04 % 2 4 "ZIRAAT BANK" AJ 319 0.13 % 1,647 0.03 % 1,966 0.03 % 2 5 "Ravnaqbank" XATB 840 0.35 % 565 0.01 % 1,405 0.02 % 2 6 "Madad Invest Bank" XATB 123 0.05 % 684 0.01 % 807 0.01 % 2 7 Eron "Soderot" banki 29 0.01 % 223 0.00 % 252 0.00 % 2 8 “O‘zagroeksport bank” ATB 23 0.01 % 119 0.00 % 142 0.00 % Jami 242, 719 100. 0% 5,768, 923 100. 0% 6,011, 642 100. 0% Masofaviy bank xizmatlari foydalanuvchilar soni dinamikasini tijorat banklariga ko‘ra taqsimlab chiqsak, AT Xalq banki 2 mln. 62 ming foydalanuvchi, ATB Agrobank 1 mln. 544 ming foydalanuvchi, TIF Milliy banki 518 ming foydalanuvchi, ATB Asakabank 561 ming foydalanuvchi bilan etakchilik qilishmoqda. Jadvalda keltirilgan tijorat banklarining aksariyat mijozlari yangi joriy etilgan mobil banking xizmati vakillari hisoblanishadi.Yuqorida qayd etganimizdek, Internet-banking xizmati bank hisob raqamini statsionar kompyuter yoki noutbukdan internet orqali masofadan turib nazorat qilish imkonini beradi. Mobil bankingda esa bank hisob raqamini boshqarish vositasi sifatida mobil telefon xizmat qiladi.Tijorat banklarining

chakana to‘lovlar, shu jumladan, bank kartalari vositasida amalga oshirilgan to‘lovlar bo‘yicha o‘zaro hisob-kitoblari Markaziy bankning Kliring tizimi orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, Markaziy bankning Kliring tizimi, chakana to‘lov tizimlari bilan birgalikda ishlashidan tashqari, Moliya vazirligi G‘aznachiligining axborot tizimi va xizmat ko‘rsatuvchi tashkilotlarning billing tizimlari bilan integratsiya qilingan holda to‘lovlarni o‘tkazish imkonini beradi.Mobil to‘lov tizimlari orqali ko‘rsatilayotgan xizmatlar asosan mobil operatorlar, internet provayderlar xizmatlari uchun (nobank chakana to‘lov tizimlari orqali) to‘lovlarni o‘tkazish bo‘lib, kommunal to‘lovlar, soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni Kliring tizimi orqali o‘tkazish salmog‘i yuqori bo‘lib kelmoqda. Joriy yilning o‘tgan to‘rt oyi mobaynida Markaziy bankning Kliring tizimi orqali xizmat ko‘rsatuvchi va boshqa tashkilotlar hisobiga amalga oshirilgan to‘lovlar summasi 2 trln. so‘mga etib, tranzaksiyalar soni esa 15 mln.dan oshdi. 4-rasm 6 . Markaziy bankning kliring tizimi orqali amalga oshirilgan chakana to‘lovlar. Ayni paytda tijorat banklari Internet tarmog‘ida mavjud web-saytlarida bank faoliyati, mijozlarga kerakli yangi xizmat turlari bo‘yicha ma’lumotlar berib 6 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari

borishmoqda. Markaziy bankning veb-sayti orqali esa davlat interaktiv xizmatlarini ko‘rsatish yo‘lga qo‘yilgan. Bank oldiga qo‘yilayotgan vazifalarning ko‘lami kengligini hisobga olib, “2016- 2018 yillarda zamonaviy bank xizmatlarini joriy etish Strategiyasi” ishlab chiqilgan bo‘lib, undagi vazifalar bosqichma-bosqich bajarilmoqda. SHuningdek, axborotlarni muhofaza qilinishini va elektron to‘lov tizimlarini to‘xtovsiz ishlashini ta’minlash va axborotlarni kriptografik himoyalash tizimlarini keltirilgan talablar asosida bankning barcha bosh buxgalterlari foydalanayotgan elektron raqamli imzo kalitlarini davlat standartidagi yangi PKI Styx Client e-Pass kalitlariga o‘tkazilgan. “ TIF Milliybank ” ATB 2017 yilning 1-yarmidan “Integrirovannaya Avtomatizirovannaya Bankovskaya Sistema” (IABS) to‘lov dasturi orqali mijozlarga xizmat ko‘rsatishni boshlayotganligi munosabati bilan jismoniy shaxclarning bankga qo‘yilgan omonat mablag‘lari xafsizligini ta’minlash maqsadida 2017 yil 2-yarim yilligida har bir omonatchining o‘z mablag‘lari bilan bog‘liq amaliyotlarni amalga oshirishni barmoq izi orqali tasdiqlash tizimi joriy etilgan. Bugungi kunda bankda yuridik shaxslar uchun “SMS Banking”, “Internet Banking” va “Mobil Banking”, jismoniy shaxslar uchun “Omonat-SMS” xizmat turlari mavjud bo‘lib, ularga jalb etilgan mijozlar soni kun sayin ortib bormoqda.

5-rasm. 2013-2017 yillar oralig‘idagi mijozlarga masofadan xizmat ko‘rsatish tizimiga ulangan mijozlar soni Manba: “TIF Milliybank” ATB ma’lumotlari Bankda daromad keltiruvchi zamonaviy interaktiv bank xizmat turlaridan yuridik shaxslarga mo‘ljallangan “Internet Banking”, “SMS Banking” va “Mobil Banking” xizmat turlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. YUqorida qayd etilgan ma’lumotlar asosida shuni aytib o‘tish mumkinki, masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlaridan («SMS-banking», «Internet-bank», «Mobil-banking») foydalanuvchilar soni yildan yilga ortib borish tendensiyasiga ega bo‘lib, 2018 yil 1 may holatiga “SMS-Banking” xizmat turidan 14109 nafar, “Internet Banking” xizmat turidan 3566 nafar, “Mobil Banking” xizmat turidan 2625 nafar mijoz foydalanib kelishmoqda. 6-rasm. “SMS Banking” xizmat turining 2013-2017 yillar oralig‘idagi ko‘rsatkichlar dinamikasi Manba: “TIF Milliybank” ATB ma’lumotlari 6-rasmda keltirilgan ma’lumotlardan shuni ko‘rish mumkinki, so‘ngi besh yil mobaynida bank tomonidan taklif etilayotgan “SMS-bank” xizmatidan faol foydalanib kelayotganlari soni 7 barobardan ko‘proqni tashkil etgan, ya’ni 2012 nafardan 14109 nafarga qadar etgan.

7-rasm. “Internet Banking” xizmat turining 2013-2017 yillar oralig‘idagi ko‘rsatkichlar dinamikasi 7-rasmda qayd etilgan ma’lumotlarda ham taklif etilayotgan interaktiv xizmatlarning yana bir turi - “Internet-banking” xizmatidan foydalanib kelayotganlar sonining so‘ngi besh yil mobaynida 6 barobarga yaqin o‘sganini, ya’ni ularning soni 612 tadan 3566 tagacha oshganligini ko‘rish mumkin. 2017 yil uchun belgilangan yangi taxrirdagi bank xizmatlari tariflariga asosan bir oylik abonent to‘lovlari eng kam oylik ish haqidan kelib chiqqan holda “SMS- Bank” xizmat turi uchun 10%, “Internet Banking” xizmat turi uchun 20% hamda “Mobil Banking” xizmat turi uchun 25% miqdorida belgilangan. Bugungi kunga kelib interaktiv bank xizmatlari har oyda o‘rtacha 500 mln. so‘mdan ortiq daromad keltirmoqda va bu ko‘rsatkichlar ortib bormoqda. Quyida keltirilgan 8-rasm hamda 3-jadvalda “Mikrokreditbank” ATB tomonidan yangi joriy etilgan “Mobil Banking” ilova tizimidan olinayotgan daromadlar bankning boshqa interaktiv xizmatlaridan olinayotgan bank daromadlari tarkibida juda tez sur’atlarda o‘sib borayotganini ko‘rishimiz mumkin. Xususan, “Mobil Banking” ilova tizimidan olinayotgan daromadlar 2016 yil yakuniga ko‘ra barcha masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlaridan olinayotgan daromadlarning 2,5 foizini tashkil qilgan bo‘lsa, ushbu ulush 2017 yil yakuniga kelib 10 foiz, 2018 yil 1 choragi yakuniga kelib esa 15 foizga etganligiga guvoh bo‘lamiz.

8-rasm. Har bir interaktiv bank xizmati daromadining interaktiv bank xizmatlari umumiy daromadidagi ulushi o‘zgarishi (foizda) Manba: “ TIF Milliybank ” ATB ma’lumotlari 3-jadval Interaktiv bank xizmatlaridan olingan daromadlar (million so‘mda) № Xizmat turi I chora k II chora k III chora k IV chora k Jami 2013 1 SMS-Bank 403.4 420.2 422.7 436.5 1,682. 8 2 Internet-Bank 185.5 199.2 214.9 227.7 827.3 JAMI 588.9 619.3 637.6 664.2 2,510. 1 2014 1 SMS-Bank 428.0 419.1 451.4 585.3 1,883. 8 2 Internet-Bank 225.5 222.5 259.4 356.5 1,063. 9 JAMI 653.5 641.6 710.8 941.8 2,947. 7 2015 1 SMS-Bank 674.5 700.3 552.1 789.0 2,715. 9

2 Internet-Bank 416.0 428.9 350.6 427.6 1,623. 1 JAMI 1,090. 5 1,129. 1 902.7 1,216. 6 4,338. 9 2016 1 SMS-Bank 595.7 621.4 651.0 758.1 2,626. 2 2 Internet-Bank 438.3 463.8 489.4 585.4 1,976. 9 3 Mobil-bank 0.0 0.0 28.5 89.4 117.8 JAMI 1,034. 1 1,085. 2 1,168. 9 1,432. 8 4,720. 9 2017 1 SMS-Bank 783.0 882.3 765.4 675.9 3,106. 5 2 Internet-Bank 605.1 578.6 538.3 433.0 2,155. 0 3 Mobil-bank 123.8 153.0 154.0 148.5 579.2 JAMI 1,511. 9 1,613. 8 1,457. 7 1,257. 4 5,840. 7 2018 1 SMS-Bank 761.9 761.9 2 Internet-Bank 442.8 442.8 3 Mobil-bank 210.1 210.1 JAMI 1,414. 7 1,414. 7 Manba: “ TIF Milliybank ” ATB ma’lumotlari YUqorida ko‘rsatilgan ishlarni davomiyligini ta’minlash va yangi zamonaviy axborot texnologiyalarini bankimizga yanada tadbiq qilish maqsadida, 2018 yilda amalga oshirilishi zarur bo‘lgan ustuvor vazifalar belgilab olingan. Jumladan: - Bankning hududiy filiallarida aloqa sifatini yaxshilash maqsadida simli aloqa kanallarini optik tolali aloqa kabellariga bosqichma-boschiq o‘tkazish; - Viloyat va hududiy filiallarning moddiy texnik bazasini yanada mustahkamlash, zamonaviy kompyuter va orgterxnika vositalari bilan ta’minlash; - “Mobil Banking” ilova tizimi imkoniyatlarini kengaytirib borish;

Bank tizimida joriy etilgan “Internet Banking” xizmat turini hozirgi zamon talabidan kelib chiqqan holda bankning korporativ mijozlariga mo‘ljallab IABS dasturiy majmuasida alohida “Korporativ internet Banking” funksional modulini ishlab chiqish. 3. Tijorat banklari kapitali va uning tashkil etish manbalari. Kapital zaxiralar — soliqlar va yig‘imlar to‘langandan so‘ng sof foyda yoki avvalgi yillarning taqsimlanmagan foydasi hisobidan shakllangan zaxiralar. Ulardan bank faoliyatida vujudga keladigan har qanday zararlarni ular yuzaga kelishi bilanoq hech qanday cheklashlarsiz qoplash uchun foydalanilishi mumkin standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar — bank faoliyati davomida umuman yoki biror-bir faoliyat turi natijasida ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash maqsadida tashkil qilinadigan zaxiralar maxsus zaxiralar — “substandart”, “qoniqarsiz”, “shubhali” va “umidsiz” sifatida tasniflangan aktivlar bo‘yicha ehtimoliy zararlarni qoplashga mo‘ljallangan

zaxiralar nomoddiy aktivlar — moddiy-ashyoviy ko‘rinishga ega bo‘lmagan, bir yildan ortiq foydali xizmat muddatiga ega bo‘lgan va bank xizmatlarini ko‘rsatishda yoki ma’muriy maqsadlarda foydalaniladigan nomonetar, identifikatsiyalanadigan aktivlardir (dasturiy ta’minot, foydalanish huquqi, marketing va texnik ma’lumotlari, gudvill, muddati uzaytirilgan soliq majburiyatlari va boshqalar gudvill — xaridor tomonidan bank sotib olinishida uning sof aktivlari (barcha aktivlarning bozor bahosi va barcha majburiyatlarning bozor bahosi o‘rtasidagi farq) qiymatidan ortiq to‘lanadigan summa; leveraj — bank jami aktivlarining kapital bilan ta’minlanganlik darajasini aks ettiruvchi ko‘rsatkich regulyativ kapital — bank faoliyatini tartibga solish va prudensial normativlar hisob-kitobini amalga oshirish maqsadida hisob- kitob qilish yo‘li bilan aniqlanadigan bank kapital muddati uzaytirilgan soliq majburiyatlari — .kelgusida to‘lanishi lozim bolgan soliqqa tortish davridagi farqiga taalluqli bo‘lgan daromad solig‘i summasi muddati uzaytirilgan soliq talablari — kelgusida to‘lanadigan daromad solig‘i summasi kreditning qayta hisoblash omili — bu balansdan tashqari aktivlarni tavakkalchilik darajasini hisoblashda ularga nisbatan qo‘llaniladigan koeffitsiyent O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki mamlakatimiz birinchi Prezidenti I.Karimov 1991 yil sentabr oyida chiqargan Farmon bilan tashkil etilgan. Bank oldiga mamlakatimiz kompaniyalarining tashqi savdo operatsiyalari bo‘yicha xalqaro andozalar darajasida xizmat ko‘rsata oladigan, O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni, ilg‘or texnologiyalarni jalb etishga qodir bo‘lgan moliya muassasasi yaratish vazifasi qo‘yilgan. Mohiyatan, bugungi kunda O‘zmilliybank mamlakatimiz bank tizimining xalqaro moliya bozorlaridagi “tashrifnoma”si bo‘lib qoldi. Konservativ, puxta o‘ylangan siyosatga tayanib, Bankni boshqarishning samarali mexanizmlarini, o‘sish strategiyasini ishlab chiqdi. Bu holat unga dadil va jo‘shqin rivojlanib, professional moliya muassasasi, o‘z mijozlarining ishonchli sherigi sifatida mustahkam obro‘ga ega bo‘lish imkonini berdi. Bank bozor o‘zgartishlarini amalga oshirishda faol yetakchilik qilib kelmoqda. Loyihalarni moliyalash, universal tijorat, investitsiya va jamg‘arma banklari funksiyalarini eng

maqbul tarzda uyg‘unlashtirib ishlayotgan O‘zmilliybank O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga muvaffaqiyatli kirib borishiga yordam bermoqda. Mamlakatimiz mustaqillik yillarida iqtisodiy rivojlanishi dinamikasi Bank tarixida aks etgan. O‘zmilliybank mamlakatimiz bank xizmatlari bozorida peshqadamlik qilayotgani, barqaror rivojlanayotgani, uning depozit bazasi beto‘xtov o‘sib borayotgani, xorijiy kredit yo‘nalishlari keng ko‘lamda jalb etilayotgani O‘zmilliybank O‘zbekiston iqtisodiyotining amalda barcha tarmoqlariga mansub investitsiya loyihalarini moliyalashda faol qatnashishida yordam berdi. Mustaqillik yillarida Bank iqtisodiyot tarkiban chuqur qayta qurilishini ta’minlovchi loyihalarni moliyaladi. Bular, neft va metallarni qazib olish hamda qayta ishlash, qishloq xo‘jaligi mashinasozligi, kimyo sanoati hamda mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish, to‘qimachilik sanoati, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, sayyohlik, havo va temir yo‘l transporti, aloqa, kichik va o‘rta biznesni 6 rivojlantirish loyihalari va O‘zbekiston iqtisodiyotining yangi qiyofasini shakllantiruvchi boshqa ko‘plab loyihalardir. Mamlakatimiz bank sho‘’basi jadal rivojlanayotgan sharoitda Milliy bank O‘zbekistonda va Markaziy Osiyoda birinchi bo‘lib hisob yuritish xalqaro andozalariga mos keladigan yangi hisobvaraqlar rejasidan foydalanishga o‘tdi2004 yilda “Globus” avtomatlashtirilgan bank tizimini amalga kiritish ishlari nahoyasiga yetdi. Hozirgi kunda bu tizim Bankning barcha bo‘lim va filiallarida amal qilmoqda. Mamlakatimizning iqtisodiy muhim hisoblanuvchi barcha mintaqalarida joylashgan 90ta filiali keng doiradagi xizmatlar ko‘rsatilishini ta’minlamoqda. Shuningdek, Milliy bank Moskva shahrida o‘zining “Aziya-Invest Bank” sho‘’ba bankiga ega. Milliy bank keng doirada yuritayotgan faoliyat ichki va xalqaro bank operatsiyalarining amalda barcha sohalarini qamrab olgan. Endi u xalqaro andozalar darajasida bank xizmatlari ko‘rsatish imkonini beruvchi zamonaviy bank texnologiyalarini rivojlantirmoqda. Bank xalqaro moliya tashkilotlari, xorijiy banklar va eksport-import agentliklari ajratayotgan kredit yo‘nalishlaridan foydalanish maqsadida korporativ xizmatlar ko‘rstib, ular bilan aloqalarni kengaytirish hamda mustahkamlash borasida aniq maqsadli siyosat yuritmoqda.

Xususan: Tashqi savdo faoliyati Milliy bank O‘zbekistondagi butun tashqi savdo oborotining 70%dan ortig‘i bo‘yicha xizmat ko‘rsatmoqda. Bunda eksport- import bo‘yicha kreditlashning bo‘nak to‘lovlari qaytarilishi, kontraktlar ijro etilishi yuzasidan kafolatlar berish, veksellarni diskontlash, forfeyting, faktoring, o‘zbekistonlik eksportchilarga bevosita bank kreditlari berish, loyihalarni moliyalash, eksport-kredit agentliklari ishtirokida eksport-importni moliyalash kabi mexanizmlari qo‘llanilayapti. To‘lov muddati suriladigan akkreditivlar qo‘llanilmoqda, mijoz tovarni yetkazib berayotganda va sotayotganda mablag‘larni konsignatsiya shartlarida bir martalik konvertatsiyalash ishlari amalga oshirilayapti; Loyihalarni moliyalash Milliy bank loyihalarni moliyalashda yangi korxonalar qurish, ishlab turganlarini modernizatsiyalash yoki texnik qayta qurollantirish (jumladan, mashina-uskunalar sotib olish, qurilish-montaj va boshqa ishlarni bajarish), shuningdek ishlab chiqarish hamda xizmat ko‘rsatish sohasi obyektlari normal faoliyat yuritishini ta’minlash uchun zarur xom ashyo va materiallarning bir qismini sotib olish ko‘zda tutilgan investitsiya loyihalarini moliyalashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Kreditlar iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarida tarkibiy o‘zgartishlarni ta’minlovchi eng muhim investitsiya loyihalarini moliyalash uchun mo‘ljallangan. Yirik xalqaro moliya muassasalari kredit yo‘nalishlarining aksariyat qismi tijorat asosida, bevosita hukumat kafolatlari taqdim etmasdan jalb qilinmoqda; Investitsiyalashga doir bank ishi O‘zmilliybank investitsiya banki sifatida mamlakatimizda infrastrukturasi rivojlangan, O‘zbekistondagi iqtisodiy islohotlarni faol qo‘llab-quvvatlayotgan, moliya hamda sanoat sho’balari rivojlanishiga yordam berayotgan eng katta bank hisoblanadi. Bankning investitsiya portfeli to‘qimachilik, oziq-ovqat sanoati, qurilish, agrobiznes, transport va sayyohlik, moliya sho’basi korxonalarining aksiyalarini qamrab olgan. Kichik biznes va hususiy tadbirkorlikni qo‘llabquvvatlash, uning investitsiya loyihalarini moliyalash – bank faoliyatidagi shubhasiz ustuvor yo‘nalishdir; Chakana xizmatlar Omonatlar Aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlar doirasini kengaytirish siyosatiga qat’iy amal qilib, Bank aholining jalb etilgan

mablag‘lari va xususiy omonatlar bo‘yicha mamlakatimiz moliya bozorida yetakchilar safiga qo‘shildi. Hozirgi kunda Bank chakana xizmatlarning 70dan ziyod turini taqdim etmoqda. O‘zmilliybank bo‘lim va filiallari orqali ko‘rsatiladigan elektron xizmatlar doirasi kengayishi, aholining bankka ishonchi ortishi, omonatlar shartlarini maqbullashtirish, yangi depozitlarni ishlab chiqish va joriy etish, xizmatlar sifatini oshirish borasida aniq maqsadli ishlar olib borilishi natijasida mijozlar soni ancha ko‘paydi. Amalga oshirilgan ishlar O‘zmilliybankka aholining jalb etilgan depozitlari bo‘yicha O‘zbekistonda peshqadamlik mavqeini egallash imkonini berdi; Plastik kartochkalar Bank aholiga ko‘rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirish borasida plastik kartochkalarning har xil turlariga katta ahamiyat berib qaramoqda. Ularni joriy etishda O‘zmilliybank eng zamonaviy texnologiyalardan dadil foydalanib, chinakam novatorlik qilayapti. O‘zmilliybank kartochkalari bo‘yicha to‘lovni qabul qiladigan savdo-servis korxonalari tarmog‘i kengayishi bu kartochkalar aholi orasida yanada ommalashib ketishiga yangi turtki berdi. O‘zmilliybank milliy valutada hisob-kitoblar qilish uchun mo‘ljallangan so‘m kartochkalari, Visa Classic va Visa Electron xalqaro kartochkalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatmoqda. Shuningdek, O‘zmilliybank O‘zbekistonning o‘zida ham, undan tashqarida ham xizmatlar va mahsulotlarning quyidagi yangi turlarini taklif qilishi mumkin: Elektron banking Bankning bo‘lim va filiallari mamlakatimizning iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan barcha mintaqalarida joylashgan. Ular mijozlarga bank xizmatlarining butun kompleksini taqdim etayapti, elektron banking tizimi, ya’ni bankomatlar, savdo va servis korxonalaridagi terminallar orqali zamonaviy bank xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini ta’minlayapti; “Bank-mijoz” tizimi “Bank-mijoz” dasturiy kompleksi bank bilan mijoz avtomatlashtirilgan tarzda o‘zaro hamjihat ishlashi uchun mo‘ljallangan, pul mablag‘larini real vaqt rejimida tezkor boshqarish imkoniyatini oshirishda yordam beradi. AFIRATOning 25-yillik konferensiyasi va Bosh assambleyasi

o‘tkazilayotganda bank ilgari surgan “Mijozlarga masofadan elektron xizmatlar ko‘rsatish tizimi” mahsuloti uchun “Texnologiyalarni rivojlantirish” nominatsiyasida Milliy bankka AFIRATO mukofoti taqdim etildi. 9 Milliy bank O‘zbekiston kredit bozorida peshqadamlik qilmoqda. Bank sanoatning barcha tarmoqlariga hamda mulkchilikning har qanday shakliga mansub korxona va tashkilotlarga milliy va xorijiy valutada kreditlar berayapti. Bank oborot sarmoyasini moliyalash, eksport va importni moliyalash, loyihalarni moliyalash uchun kreditlar ajratmoqda. Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash, uning investitsiya loyihalarini moliyalash – Bank faoliyatining so‘zsiz ustuvor yo‘nalishidir. O‘zbekiston bilan Rossiya Federatsiyasi o‘rtasida eksport-import operatsiyalarini bajarish, yagona bank fazosini shakllantirish uchun ishonchli moliya tuzilmasi bo‘lishini ta’minlash maqsadida tashkil etilgan “Aziya-Invest Bank” sho‘’ba banki Rossiya moliya bozorida mustahkam mavqeni egallab turibdi. Hozirda bankning asosiy kuch-g‘ayrati ustuvor tarmoqlarga xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish, kichik va o‘rta biznes loyihalarini amalga oshirish, korporativ va chakana mijozlar doirasini kengaytirish, fond bozoridagi ish samaradorligini oshirish, O‘zmilliybankni institutsional rivojlantirish va xususiylashtirish dasturini ishlab chiqish kabi vazifalarga yo‘naltirilmoqda. O‘zmilliybank tuzilishida keng ma’nodagi investitsiya bankini rivojlantirish eng muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bank investitsiyalaridan ko‘zlangan maqsad, hozirgi kunda ham, uzoq muddatli istiqbolda ham bankning tijorat manfaatlari iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari, mijozlar manfaatlari bilan eng maqbul darajada uyg‘unlashuviga erishishdan, aktivlarni diversifikatsiyalash, xatarni minimallashtirish hamda resurslar samaradorligini oshirishdan iboratdir. Milliy bank daromadliligi darajasi yuqori ekani olib borilayotgan kredit va tijorat faoliyatiga puxta o‘ylab yondashilayotgani hamda oqilona konservativ siyosat yuritilayotgani bilan uyg‘unlikda unga keyingi besh yil mobaynida BIS ishonchlilik reytingi bo‘yicha jahonning eng ishonchli banklari orasida yetaksi mavqeni egallab turish imkonini bermoqda.

Bank xorijiy sheriklar oldida o‘z zimmasiga olgan barcha majburiyatlarni to‘la hajmda va belgilangan mudatlarda bajarib kelayapti. Bank faoliyat yuritayotgan butun davr mobaynida hali biror marta ham tashqi to‘lovlar bajarilmagan holati yuz 10 bermadi. Aksincha, O‘zmilliybank kredit tarixiga baho bergan yetakchi eksportimport agentliklari kredit yo‘nalishlari hajmini davlat kafolatlarisiz oshirayaptilar. Hozirgi vaqtda Milliy bank oldida quyidagi asosiy vazifalar turibdi:  Mavjud va potensial mijozlar maqsad guruhlarining ehtiyojlari hamda talablariga javob beruvchi faol marketing siyosatini shakllantirish;  Korporativ mijozlar bilan ishlarni kuchaytirish. Mumkin qadar ko‘proq birinchi darajali mijozlarni bankka jalb etish va uzoq muddatli asosda biriktirib olish;  Mijozlar bilan ishlashning andozaviy texnologiyalarni har bir mijozga alohida yondashuv bilan uyg‘unlashtirishga asoslangan yangi ideologiyasini joriy etish;  mamlakat chakana bozoridagi peshqadamlikni saqlab qolish;  Investitsiya dasturini, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish dasturini amalga oshirishda davlatga maksimal darajada yordam berilishini, respublikamiz eksporti qo‘llab-quvvatlanishini ta’minlash;  Mijozlar keng doirasiga tayanib, aktivlar va passivlar strukturasining muvozanatli holatini ta’minlash, ularni boshqarishning zamonaviy usullarini joriy etish;  Resurs bazasini diversifikatsiyalash, jumladan bunda tashqi moliyalashdan foydalanish;  Bankning xorijiy investorlar oldidagi katta obro‘sidan, xalqaro andozalar bo‘yicha bank ishonchliligining yuqori ko‘rsatkichlaridan foydalanib, xalqaro bozorlarda bank uchun maqbul narxlarda sarmoya jalb etish borasidagi ishlarni faollashtirish;  Daromadlilik, likvidlikni oshirish, valuta va bozorga oid xatarlarni kamaytirish maqsadida investitsiya portfeli tuzilishini maqbullashtirish;

 Bankni boshqarishning moslashuvchan tuzilishini barpo etish. Bunda boshqaruvning iqtisodiy vositalariga hamda vakolatlarni taqsimlashning maqbul tizimiga asoslanish 4. Tijorat banki faoliyatining asosiy ko’rsatkichlari va moliyaviy natijalari bilan tanishish. Har qanday faoliyatdagidek bank faoliyati ham mavjud mablag’larni eng kam xatar asosida joylashtirib yuqori daromad olish imkoniyatiga ega bo’lishni ko’zda tutadi. Yuqori daromad olish esa o’z navbatida banklar olib boradigan operatsiyalarning xatarlilik darajasini oshiradi, chunki banklar asosan chetdan jalb qilingan resurslar bilan ishlaydilar. Ular bir tomondan o’z aktsiyadorlari oldida javobgar bo’lsalar, ikkinchi tomondan, o’z mablag’larini ishonib topshirgan va bank xizmatlaridan

foydalanayotgan mijozlar oldida majburiyatga egadirlar. 4-jadval 7 O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining kredit quyilmalari YaIMdagi ulushi Ko’rsatkichlari 2013 2014 2015 2016 2017 2018 YaIM (mlrd. so’m) 119002,0 144900 171400 199 325 249 136 407500 Banklar ning jami aktivlari (mlrd. so’m) 26530 34809 42685 84 075 166 631 214420 Bank aktivlari YaIMga nisbatan foizi 22,3 24,0 24,9 42,2% 66,9% 52,6% Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamiz tijorat banklari kredit quyilmalari umumiy summasi yillar mobaynida o’sish tendentsiyasiga ega. 2013 yilda banklarning kredit qo’yilmalari salmog’i 26,5 trln.so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2017 yilga kelib 2,2 barobarga oshgan. 2018 yilda esa o’tgan yilga nisbatan 14,3 foizga pasayish kuzatilgan. Shuningdek, YaIMni o’sish dinamikasi ham yuqori sur’atlarda o’sayotganligini ko’rish mumkin. Xususan, mamlakatimizda YaIM so’nggi besh yil ichida deyarli 2,8 barobarga o’sgan. Shunga mos ravishda banklarning kredit qo’yilmalarining YaIMdagi ulushi ham yildan-yilga o’sib 7 Cbu.uz

bormoqda. O’tgan besh yil ichida YaIMga nisbatan kredit qo’yilmalari salmog’i qariyb 3 barobarga o’sganligini ko’rish mumkin. Lekin rivojlangan davlatlarda bu ko’rsatkich ancha yuqori darajaga ega. 5-jadval 8 Tijorat banklari kredit qo ’ yilmalarining tarmoqlar bo ’ yicha taqsimlanishi Ko’rsatkichlar nomi 01.01.2018 y. 01.01.2019 y. O’zgari sh , foizdamlrd. so’m ulushi, foizda mlrd. so’m ulushi, foizda Jami kreditlar 110 572 100% 167 391 100% 51,4% Sanoat 45 223 40,9% 66 690 39,8% 47,5% Qishloq xo’jaligi 4 742 4,3% 9 422 5,6% 98,7% Qurilish sohasi 3 424 3,1% 5 880 3,5% 71,7% Savdo va umumiy xizmat 5 246 4,7% 10 786 6,4% 105,6% Transport va kommunikatsiya 16 205 14,7% 20 913 12,5% 29,1% Moddiy va texnik ta’minotni rivojlantirish 472 0,4% 2 746 1,6% 481,6% Uy-joy kommunal xizmati 996 0,9% 1 821 1,1% 82,9% Jismoniy shaxslar 13 600 12,3% 24 427 14,6% 79,6% Boshqa sohalar 20 665 18,7% 24 705 14,8% 19,6% Tijorat banklari kredit qo’yilmalari hajmi hisobot yili davomida 56,8 trln. so’mga yoki 151 foizga o’sib, 2019 yilning 1 yanvar holatiga 167,4 trln. so’mga etdi hamda kredit qo’yilmalarining YaIMdagi ulushi 41,8 foizga etdi. Kredit qo’yilmalarining (netto) jami aktivlar tarkibidagi ulushi esa 78,8 foizgacha oshdi. Tijorat banklari kredit qo’yilmalari etarli darajada diversifikatsiyalangan bo’lib, respublika bank tizimida iqtisodiyot tarmoqlari faoliyati bilan bog’liq xatarlar mo’’tadil darajada shakllangan. Xususan, 2019 yilning 1 yanvar holatiga tijorat banklari kredit qo’yilmalarining 39,8 foizi sanoat, 12,5 foizi transport va kommunikatsiya sohasi, 14,6 foizi jismoniy shaxslar, 6,4 foizi savdo va umumiy xizmat ko’rsatish sohasi, 5,6 foizi qishloq xo’jaligi sohasiga hamda 3,5 foizi qurilish sohasi hissasiga to’g’ri keladi. 8 Cbu.uz

O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga ajratilgan kredit qo’yilmalarining o’sishi qisqa muddatli yoki uzoq muddatli kreditlar o’sishi evaziga o’zgarishini tahlil etish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli tijorat banklari tomonidan berilgan qisqa va uzoq muddatli kreditlarning amaldagi holatini tahlil qilish muhim ahamiyatga egadir. 6-jadval 9 Tijorat banklari tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga ajratilgan kreditlar dinamikasi (yil boshiga, foizda) Ko’rsatkichlar 2014 2015 2016 2017 2018 Kreditlar, jami: 100 100 100 100 100 qisqa muddatli 21,9 21,2 20,2 20 4,3 uzoq muddatli 78,1 78,8 79,8 80 95,7 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamiz banklari tomonidan berilgan kreditlarning umumiy hajmida qisqa va uzoq muddatli kreditlarning o’zaro nisbati barqarorligicha qolgan. Ta’kidlash lozimki, ajratilgan mazkur kreditlarning 86,7 foizi ichki manbalar hisobiga berilgan bo’lib, tashqi qarzlar asosan uzoq muddatga, faqat iqtisodiyotning strategik tarmoqlarini modernizatsiya qilish, kichiq biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini qo’llab-quvvatlash bo’yicha investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun jalb qilinmoqda. Banklarning umumiy kredit portfelida uzoq muddatli kreditlarning ulushi esa 95,7 foizni tashkil qilib, ularning hajmi qariyb 2 barobarga oshgan. Banklarning investitsiya jarayonlaridagi ishtiroki yanada faollashib bormoqda. Banklar tomonidan ajratilayotgan investitsion kreditlar ustuvor ravishda iqtisodiyotning sanoat tarmoqlarini modernizatsiya qilish, zamonaviy infratuzilmani shakllantirish va rivojlantirish, hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan yuksaltirish hamda yangi ish o’rinlari tashkil etishga qaratilgan dasturlar doirasidagi investitsion loyihalarni moliyalashtirishga yo’naltirilmoqda. 2017 yil davomida tijorat banklari tomonidan iqtisodiyot real sektori 9 Cbu.uz

korxonalarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash hamda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalashga doir investitsiya loyihalarini moliyaviy qo’llab- quvvatlash maqsadlari uchun 16,1 trln. so’m yoki 2016 yilga nisbatan 1,3 barobarga ko’p investitsiya kreditlari ajratildi. Xususan, tarmoqlar kesimida qaralganda jami ajratilgan investitsiya kreditlarining 6,2 trln. so’mi (38,8 foizi) sanoat sohasiga, 2,1 trln. so’mi (13 foizi) qishloq xo’jaligi sohasiga, 1,6 trln. so’mi (9,9 foizi) transport va kommunikatsiya sohasiga, 1,4 trln. so’mi (9 foizi) qurilish sohasiga, 1,3 trln. so’mi (7,8 foizi) xizmat ko’rsatish sohasiga va 3,5 trln. so’mi (21,4 foizi) boshqa sohalarga yo’naltirilgan. Banklar tomonidan investitsiya loyihalarini moliyalashtirishda asosiy e’tibor, 2017 yilga mo’ljallangan davlat investitsiya dasturi, iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini rivojlantirish va modernizatsiya qilish, mahalliylashtirish hamda hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlariga kiritilgan loyihalarni o’z muddatida to’liq moliyalashtirishni ta’minlashga qaratildi. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 dekabrdagi «2017-2019 yillarda tayyor mahsulotlar, butlovchi buyumlar va materiallar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish bo’yicha istiqbolli loyihalarni amalga oshirishni davom ettirishga oid chora-tadbirlar to’g’risida»gi PQ-2698- sonli Qarori ijrosini ta’minlash maqsadida banklar tomonidan raqobatbardosh, import o’rnini bosuvchi va eksportga mo’ljallangan mahsulotlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirishga qaratilgan investitsiya loyihalarini moliyalashtirishga 2,6 trln. so’m miqdorida kreditlar ajratildi. 8 Tijorat banklari kredit qo’yilmalari hajmida uzoq muddatli kreditlarning yuqori salmoqqa ega ekanligi xorijiy banklar va moliya institutlarining kredit liniyalari hisobidan katta miqdorda investiqiyaviy loyihalarni kreditlanganligi bilan izohlanadi. Tijorat banklari kreditlash amaliyotining samaradorligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan yana biri kreditlarning turi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda respublikamiz bank amaliyotida kreditlar turlariga ko’ra ikki yirik guruhga bo’linadi:

- qisqa muddatli kreditlar (1 yil muddatgacha beriladigan kreditlar); - uzoq muddatli kreditlar (1 yildan ortiq muddatda beriladigan kreditlar); O’rta muddatli kreditlar toifasini bekor qilinishining asosiy sabablari quyidagilardan iborat: 1. Xalqaro bank amaliyotida kreditlarning asosan qisqa va uzoq muddatli turlari tan olinadi; 2. Respublikamiz bank tizimida o’rta muddatli kreditlarning sezilarli qismi bir necha marta prolongatsiya qilinishi natijasida uzoq muddatli kreditlarga aylandi va natijada ularning buxgalteriya hisobini yuritishda va tahlil qilishda qiyinchiliklar yuzaga keldi; 3. Ayrim tijorat banklarida qisqa muddatli kreditlarni muddatida qaytarilmasligi, prolongatsiya qilinishi natijasida ularning muddatini bir yildan oshib ketishi, ya’ni o’rta muddatli kreditlarga aylanishi yuz berdi. Tijorat banklari tomonidan berilgan qisqa muddatli kreditlarning uzoq muddatli kreditlarga nisbatan qiyosiy tahlilini amalga oshirish kreditlash amaliyotining tahlilini boyitishga xizmat qiladi. 7-jadval 10 Respublikamiz tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotni turli sube’ktlariga ajratilgan kreditlar,(mlrd.so’m) Ko’rsatkichlar 01.01.2017 yil 01.01.2018 yil O’zgarishi Mlrd.so’m % Aktivlar 84 075 166 631 82 556 198,2 Iqtisodiyotni real sektoriga berilgan kreditlar 52 610,5 110 572,1 57 962 210,2 Kichik biznes sube’ktlariga berilgan kreditlar 15870 19565 3 695 123,3 Investitsion kreditlar 12200 16085 3 885 131,8 Jadval ma’lumotlarini ko’radigan bo’lsak, tijorat banklari tomonidan mkamlakat iqtisodiyotiga ajratilayotgan kredit qo’yilmalari hajmi yildan-yilga oshib bormoqda. Masalan, iqtisodiyotna real sektoriga berilgan kreditlar hajmi 10 Cbu.uz

2017 yilda 2016 yilga nisbatan 210,2 foizga, kichik biznes sube’ktlariga berilgan kreditlar esa, 23,3 foizga, investiitsion kreditlar 31,8 foizga oshganligini ko’rish mumkin. Bularnig hammasi albatta mamlakatimizda bank-moliya sohasida olib borilayotgan izchil islohotlarning mevasi desak adashmymiz. Shunigdek, so’nggi yillarda mamlakatimiz banklari kredit portfeli ham tubdan yaxshilanib bormoqda. Banklarimiz turli xil sohalarga o’zlarining kredit qo’yilmalarini joylashtirishda samarali ishlar olib borishmoqda. Bank kredit portfelining diversifikatsiyasi ko’p jihatdan kredit tavakkalchiliklarini boshqarishning zarurligi bilan belgilanadi. Kredit portfelini boshqarish va kreditlar qaytaruvchanligini monitoring qilish yuzasidan chora- tadbirlar bank Kredit qo’mitasining rahbarligida amalga oshiriladi. Kredit portfelini boshqarish bilan bog’liq bankning faoliyatida tavakkalchiliklarning ortib borishiga yo’l qo’yilmasligi ustidan monitoring olib boriladi. Ichki audit bosh boshqarmasi bank kredit portfelini vaqti-vaqti bilan baholash va audit tekshiruvidan o’tkazilishi yuzasidan nazoratni amalga oshirib, bank yalpi kredit portfelini, uning sifati va kredit jarayonlari yaxlitligini mustaqil baholashni amalga oshiradi. Xususan: a) kreditlarning sifatini aniqlaydi; b) kreditlashga doir taqsimlangan vaqolatlarga rioya etilishini o’rganadi; v)kreditlash jarayonini boshqarish sifatini baholaydi: g)rasmiylashtirilgan kredit xujjatlari, ularning moliyaviy tahlili, garovni baholash va rasmiylashtirish tadbirlarini amalga oshirishda tasdiqlangan siyosat hamda o’rnatilgan qonunchilik me’yorlariga rioya etilishini baholaydi. Hozir respublikamizda tijorat banklarining operatsiyalarini tartibga soluvchi huquqiy asos “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi va “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi qonunlar hisoblanadi. Ushbu qonunlarda tijorat banklari amalga oshiradigan amaliyotlar majmui belgilab qo’yilgan: depozitlar va aholi omonatlarini jalb qilish, kreditlar berish, investitsiyalarni moliyalashtirish, hisob-kitoblarni amalga oshirish, kassa xizmati ko’rsatish, valyuta operatsiyalarini bajarish va h. k.

Hozirgi kunda banklarimiz kredit portfeli tarkibida turli xil tarmoqlarga kreditlar ajratilmoqda. Ushbu kreditlar o’z navbatida iqtisodiyotni texnik va texnologik qayta qurollantirishda, iqtisodiyotni diversifikatsiya darajasini oshirishga xizmat qiladi. Xulosa qiladigan bo’lsak, banklarimiz tomonidan ajratilgan kreditlar slmog’i oshib bormoqda. Bu o’z navbatida iqtisodiyotimizni yanada rivojlantirishda, mamlakatda yangi ish o’rinlarin yaratilishida, shuningdek, aholi turmush farovonligini oshirishda o’zining ijobiy natijasini bermoqda. Umuman olganda tijorat banklari kredit portfeli diversifikatsiyasini samarali joriy etilishi nafaqat banklardi kredit risklarini boshqarishni osonlashtiradi, balki turli xil sohada faoliyat yurituvchi sube’ktlarning kreditga bo’lgan ehtiyojini ham qondiradi. Noto’g’ri shakllantirilgan kredit portfeli ko’p hollarda tijorat banklarini bankrotlik yoqasiga ham olib kelishi mumkin. XULOSA

Mamlakatimiz iqtisodiyotining etakchi tarmog‘i hisoblanadigan bank tizimi zamon talabiga javob berishi uchun zamonaviy texnologiyalardan foydalanishi dolzarb masala bo‘lib hisoblanadi. Zamonaviy texnologiyalar asosida masofaviy interaktiv bank xizmatlari, xususan mobil-banking xizmati bilan bog‘liq ishlarning yanada faollashtirilishi eng muhim masala ekanligi shubhasiz. Mijozlar (aholi, tadbirkorlik sub’ektlari) tomonidan zamonaviy texnologiyalar imkoniyatlaridan to‘g‘ri foydalanilishi sababli o‘z bizneslarida hamkorlarni tanlash, shartnomalar tuzish, tashqi bozorga tezkor chiqishda keng imkoniyatlar yaratib, bu esa ularning raqobatbardoshligini oshirishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu o‘z navbatida, milliy iqtisodiyotimiz barqarorligini ta’minlaydi. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, plastik kartochkalarni rivojlanishi iqtisodiyotimiz rivojlanishiga, jumladan pulning bankdan tashqari aylanmasini qisqartirishga, pulning aylanish tezligining maqbul doirada bo‘lishiga, pul massasiga xizmat ko‘rsatish xarajatlarini kamayishiga, aholini bank bilan ishlashini takomillashtirishga va boshqa bir qator ijobiy faktorlarning rivojiga olib keladi. Plastik kartochkalar ularga xizmat ko‘rsatadigan dasturiy ta’minotlar, terminallar va bankomatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. Biroq, yurtimizda 18 mln. oshiq bank plastik kartasi chiqarilgan bo‘lsa, shularga xizmat ko‘rsatuvchi 6069 dona bankomat va infokiosklar mavjud. Bu esa har bir bankomat va infakiosklar xissasiga 3 mingdan ortiq bank plastik kartochkalari to‘g‘ri kelishidan dalolat beradi. SHu sabali rivojlangan davlatlar misolidan kelib chiqqan holda mobil banking tizimini respublikamiz hududidagi tijorat banklarida keng qo‘llash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunga asos qilib quyidagi ma’lumotlarni keltirib o‘tish mumkin: Dunyoda hozir 2 mlrd. ga yaqin mobil operatsion tizim (“Android” mobil operatsion tizimi - 1 mlrd. 200 mln. hamda “iOS Apple” mobil operatsion tizimi - 700 mln.dan ortiq) foydalanuvchilari mavjud. Mobil operatsion tizim

foydalanuvchilari bu - xozirgi kundagi shaxsiy bankomat va infokiosk egalari hisoblanishadi. CHunki ular o‘z telefonlari orqali bankomat va infokiosklar bajara oladigan barcha operatsiyalarni amalga oshira olishadi. Bugungi kunda ushbu amaliyotlarni amalga oshirishda O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat olib borayotgan “UZCLICK”, “UZCARD” mobil ilovalari hamda tijorat banklari tomonidan keng tadbiq etilayotgan “Mobil banking” tizimlarini ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin. Xulosa o‘rnida yuqorida qayd etilgan fikrlarni umumlashtirgan holda mamlakatimiz bank tizimida masofaviy bank xizmatlaridan foydalanishda xorij tajribasini qo‘llash ahamiyati yuqori ekanini qayd etish lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO ’ YXATI : 1. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidenti matbuot xizmati davlat rahbarining 2019– yil uchun mo ’ ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga Murojaatnomasi ; 2 . 2017-2021- yillarda O ’ zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo ’ nalishi bo ’ yicha Harakatlar strategiyasi ; 3. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni 2016 yil; 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 6 maydagi “Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ 2344- sonli Qarori; 5. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining «O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobini yuritish va buxgalteriya ishlarini tashkil qilish tartibi to’g’risida»gi 1834–son yo’riqnoma 2015 yil 11 iyul; 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yilning asosiyyakunlari va 2016 yilda O’zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning eng muxim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi; 7. Abduvaxidov F.T., Umarov Z.A., Djurayev K.N. Banklarda buxgalteriya hisobi. O’quv qo’llanma. –T.: TDIU, 2010. –224 b; 8. Abdullayev Yo., Qoraliyev T., Toshmurodov Sh., Abdullayeva S. Bank ishi. O’quv qo’llanma –T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009 yil, 196 b; 9. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. O’quv qo’llanma . – T .: TMI , 2003.–305 b ; 10. Abdullayeva Sh.Z. Bank risklari va kreditlash. –T.: Moliya, 2002. b; 11 . Bank V.R. Organizasiya i buxgalterskiy uchet bankovskix operasiy: Ucheb. pos. - M.: F i S, 2014. - 153 s; 12. Diana Mak Noton, Donald Dj. Karlson, Klayton Tausend Ditd i dr. Organizasiya raboti v bankax: v 2–x tomax. Tom 2. Interprirovaniye finansovoy otchetnosti. Per. s ang. –M.: Finansi i statistika, 2016. –240 s; 13. Banklarda buxgalteriya bisobi. Darslik. I nashri. Omonov A.A., Qoraliyev T.M. TMI, -T.: dqtisod-Moliya», 2014. 241 b;

14. Navro’zova K.N. Banklarda buxgalteriya hisobi va operasion texnika. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”, 2010 yil, 280 bet; Foydalanilgan veb saytlar ro’yxati: 1. www.cbu.uz (O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki); 2. www.lex.uz (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi); 3. www.stat.uz (O’zbekiston Respublikasi statistika ko’mitasi); 4. www.my.gov.uz (Yagona interaktiv davlat xizmatlari portal); 5. www.xb.uz (Aksiyadorlik tijorat Xalq banki); 6. www.banker.uz (Banklar to’g’risidagi sayt).

O'xshashlar

“Bank ishi” bakalavriat ta’lim yo’nalishi bo’yicha ishlab chiqarish amaliyoti hisoboti

Hisobot. Bank ishi ta’lim yo’nalishi bo’yicha ishlab chiqarish amaliyoti

ATB “Qishloq Qurilish Bank” Gala Osiyo filialida amaliyot hisoboti

Navoiy shahar Moliya bo’limida amaliyot hisoboti

“Poytaxt avto parking” MCHJ da amaliyot hisoboti