Yuridik javobgarlik. Huquqbuzarlik - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Yuridik javobgarlik. Huquqbuzarlik

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

145.5 KB

Ko'chirib olish

Reja: Kirish …...……...………………………………………………………….4 1. Huquqbuzarlik tushunchasi va turlari………………………………….5 2.Yuridik javobgarlik tushunchasi va o’ziga xos xususiyatlari…………10 3.Yuridik javobgarlikning turlari……………………..………………….13 4.Yuridik javobgarlik asoslari…………...……………….......................16 Xulosa……………………………………..………………………………23 Foydlanilgan adabiyotlar ro’yxati……………………………………… 26 2

Kirish Davlat va huquq nazariyasi huquqshunoslikning nihoyatda boy serqirra shu bilan birga murakkab sirli olamiga kirishning kaliti bo‘lib xizmat qiladi. Huquqiy tafakkur, siyosiy va huquqiy dunyoqrash ong hamda yuridik madaniyatni shakllantrish,jamiyatdagi davlat huquqiy voqeliklar xususida muntazam tizimli bilimlar hosil qilish-bu fanning asosiy vazifasidir.Ushbu fanning o‘rganish obyektini davlat va huquq kabi tushunchalar tashkil etadi. Lekin achchiq haqiqatni tan olib aytish kerakki huquq bor joyda huquqbuzarlik ham bo‘lishi tayin. So‘ngi vaqtlarda demokratik huquqiy davlatni shakllantirish jahon taraqqiyotining asosiy maqsadi bo‘lib kelmoqda. Ushbu maqsad ijtimoiy hayotning mazmunini butunlay qamrab oladi. Demokratik huquqiy davlatning shakllantirilishi o‘sha davlatda huquqbuzarlikning oldini olish va unga qarshi kurash bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. Shunday ekan huquqbuzarlik va unga nisbatan qo‘llanadigan yuridik javobgarlik hech bir kishini befarq qoldirmasligi ayon. Insoniyat ming yilliklar mobaynida huquqbuzarlikning oldini olish chora- tadbirlarini ishlab chiqmoqda va amaliyotga tatbiq etib kelmoqda. Bu borada mustaqil O‘zbekiston Respublikasida ham qator ilmiy va amaliy harakatlar amalga oshirilmoqda. Zero, yangi demokratik davlatchilik binosini barpo etayotgan yosh va kelajagi buyuk davlatimizda huquqbuzarlikning oldini olish va kishilar ongida huquqqa,qonunlarga nisbatan hurmat va ehtirom g‘oyalarini singdirish bu kunning eng dolzarb,eng muhim masalalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. 3

Quyidagi kurs ishida davlat va huquq nazariyasining eng muhim sohalaridan biri huquqbuzarlik va yuridik javobgarlik xususida fikr-mulohazalar, qarashlar, bu sohalarning yuridik atama sifatidagi talqini va ma’no-mohiyati, jamiyat hayoti uchun ahamiyatli tomonlari ma’lum ma’noda ochib berilgan. Mening ushbu mavzuni tanlashimdan maqsad : birinchidan, ushbu sohaga yoshlik davrimdan qiziqishim va bu sohaning meni o‘ylashga majbur etadigan tomonlarini o‘zim uchun o’zlashtirish; ikkinchidan, keyingi paytlarda davlatimizda huquqbuzarlik darajasi nisbatan oshib bormoqda,bunga asosiy sabab bo‘layotgan omillar va huquqbuzarlikning ortishiga olib kelayotgan sharoitlar nimalardan iborat ekanligini aniqlash. uchinchdan, yosh demokratik davlatimizning kelajakdagi taraqqiyotiga o‘zimning arzimas bo‘lsada hissamni qo‘shish. 4

1. Huquqbuzarlik tushunchasi va turlari. Huquqbuzarlik ijtimoiy ma’noda jamiyat, fuqarolar va jamoat birlashmalarining huquq va manfaatlariga xavf tug‘dirishga qodir xulq bo‘lib, u ijtimoiy munosabatlarning rivojlanishini qiyinlashtiradi va ularning buzilishiga sabab bo‘ladi. Huquqbuzarlik qasd yoki ehtiyotsizlik ko‘rinishida bo‘ladigan, huquq qoidalariga rioya qilmaslik oqibatida jamiyat, davlat va fuqarolar (shaxslar) manfaatlariga etkaziladigan moddiy va ma’naviy zarar yoki xavfli harakat va harakatsizlikdir. Huquqbuzarlik –huquq va muomala layoqatiga ega subyekt tomonidan sodir etiladigan, huquq normalari talablariga zid keluvchi hamda shaxsga, mulkka, davlatga va butun jamiyatga zarar keltiruvchi ijtimoiy xavfli qilmishdir. Huquqbuzarlikning asosiy belgilari quyidagilardan iborat:  Huquq buzilishi ijtimoiy xavfli xususiyatga ega, ya’ni muayyan zarar keltiradi yoki shaxs, mulk, davlat, jamiyat uchun xavf tug‘diradi. Huquqiy adabiyotlarda nojo‘ya hatti-harakat ijtimoiy xavf ekanligi haqda munozaralar mavjud. Fikrimizcha, har qanday qonun buzish ijtiomiy xavflidir. Aks holda, qonunchilikka muvofiq har bir huquq buzilishi uchun belgilangan jazo muddatini qanday tushunish mumkin? Ba’zi vaqtlarda jazo qilmishga nisbatan og‘ir va qattiq belgilanadi. Shuningdek, sodir qilingan jinoyat uchun jarima sifatidagi javobgarlik, jamoa tanbehi belgilansa, ma’muriy nojo‘ya hatti-harakat uchun ikki oylik majburiy 5

mehnatga yoki 15 kunga qadar ma’muriy qamoqqa tortilishi mumkin. Alohida olingan ijtimoiy xavfli harakat ochiq-oydin bo‘lmasligi (yo‘lovchining chorrahadan qizil chiroqda yoki taqiqlangan erdan o‘tishi)mumkin, basharti bu nojo‘ya harakat jamoat joyida bo‘lsa, u ochiq-oydin bo‘ladi va yaqqol ko‘zga tashlanadi.  Huquq buzilishi zid hatti-harakat xususiyatiga ega. Agar ijtimoiy xavf-huquq buzishining ichki belgisi bo‘lsa, zid hatti-harakat uning tashqi xususiyati hisoblanadi. Huquq buzilishi-huquqqa qarshi qaratilgan va ayni holda unga teskari hisoblanadi. Ijtimoiy xavflilik qonun buzilishining zid hatti– harakatiga bog‘liq bo‘ladi. Agar hatti–harakat alohida olingan shaxs yoki jamiyat uchun xavfli hisoblansa, u vaqtda huquqiy normalar bilan man qilinadi. Huquq buzilishi ijtimoiy xavfli hatti–harakatning yuridik ifodasidir.  Huquq buzilishi faqat odamlar tomonidan sodir etiladi. Huquq tarixidan ma’lumki, hayvonlar ham ba’zi vaqtlarda qonun buzilishining subyekti bo‘lib hisoblanadi. O‘rta asrlarda ba’zi mamlakatlarda hayvonlar to‘ng‘izlar, sichqonlar, kalamushlar, itlar va h.k. jinoyat qilganlar, shunga ko‘ra barcha yuridik qoidalarga muvofiq, ularni sud qilishgan bu haqda tergov olib borilgan, ular sudga chaqiruv varaqisi orqali chaqirilgan,prokuror va himoyachi sudda nutq so‘zlagan, sud hukmi chiqarilgan va ijro qilingan. Huquq buzilishi har qanday shaxs tomonidan emas o‘zi uchun hisob bera oladigan va muayyan xulq-atvorni boshqara oladigan shaxs tomonidan qilingan hatti-harakatdir. Shuning uchun o‘ziga hisobot bera olmaydigan (yoki layoqatsiz, 6

aqli norasolar) shaxslar, shuningdek, yoshlarning harakati qonun buzishi hisoblanmaydi.  Huquq buzilishi-hatti-harakat hisoblanib, u fikr, tafakkur timsoli emas. Xulq-atvor huquqqa qarama-qarshi harakatlarda yoki harakatsizlikda namoyon bo‘ladi. Tafakkur o‘z-o‘zidan ijtimoiy xavfning aniq va xolis mezoni bo‘la olmaganidek, kishi hatti-harakatining qonuniyligi yoki noqonuniyligini ham belgilamaydi. Gegelning “Falsafa huquqi” 1 asarida kishi o‘z harakati uchun javob berishi to‘g‘risida ta’kidlangan bo‘lsa, e’tiqod uchun, intilish uchun javob bermasligi atroflicha ifoda qilingan.  Huquq buzilishi-aybli qilmishdir. Agar shaxsning harakatida ayb bo‘lmasa,garchi uning holati cheddan qaraganda huquqiy tartibga qarama- qarshi ko‘rinsa ham uning harakati huquqnig buzilishi hisoblanishi mumkin emas. Masalan, zaruriy mudofaa holatida odam o‘ldirish. Huquqbuzarlik yuridik fakt bo‘lib hisoblanadi, u o‘z navbatida qo‘riqlovchi xarakterga ega bo‘lgan huquqiy munosabatlarni yuzaga keltiradi. Huquqbuzarlikning tarkibi muayyan huquq normalarini sharhlashda, uning mazmunini ochib berishda hamda dunyoqarash nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga egadir. U o‘z ichiga to‘rtta unsurni qamrab oladi: obyekt, subyekt, obyektiv tomon va subyektiv tomon. 1 Гегель Г.В. Философия права.-М.,1990,С.141,144,145,192. 7

Huquqbuzarlikning obyekti deb huquq bilan tartibga solinadigan va qo‘riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga aytiladi. Obyekt huquqiy normada aniq mustahkamlangan bo‘ladi. Huquqbuzarlikning obyektiv tomoni bo‘lib shaxsning harakat yoki harakatsizligi oqibatida huquqning buzilishi hamda uning ijtimoiy xavfliligi hisoblanadi. Bu huquqqa qarshi qilmishning tashqi tomonini ifodalaydi. Aynan shu ifodalanish holatiga qarab, huquqbuzarlik to‘g‘risida, ya’ni u qanday sodir bo‘lganligi va qay darajada zarar keltirganligi haqida fikr yuritish mumkin bo‘ladi. Obyektiv tomon ning unsurlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:  huquqqa qarshi qilmish;  huquqqa qarshi zararli oqibat;  huquqqa qarshi qilmish bilan zararli oqibat o‘rtasidagi sababiy bog‘liqlik;  joyi, vaqti, usuli va muhit. Huquqbuzarlikning subyekti bo‘lib, huquqbuzarlikni sodir qilgan yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. Subyektlarning xususiyatlari huquqbuzarlikning turiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, jinoiy va ma’muriy huquqning subyektlari bo‘lib faqat shaxslar hisoblanadi. Huquqbuzarlikning subyektiv tomoni-shaxsning huquqqa qarshi qaratilgan harakati yoki harakatsizligiga va ulardan kelib chiqadigan xavfli qilmishga nisbatan psixik-ongli ko‘rinishdagi munosabatdir. Huquqbuzarlik subyektiv 8

tomonining zaruriy belgisi aybdir. Ayb huquqbuzarning huquqqa xilof hatti- harakatiga va ularning ijtimoiy xavfli oqibatiga nisbatan qasd yoki ehtiyotsizlik shaklidagi munosabatdir. Qasd- shaxsning huquqqa xilof hatti-harakatni sodir etayotgan paytida, bu harakatning huquqqa xilof ekanligini, ijtimoiy xavfliligini, uning oqibatini anglash yoki tushunishdir(to‘g‘ri qasd) yoki bu hatti-harakatning ma’lum oqibatni keltirib chiqarishiga ongli ravishda yo‘l qo‘yishdir.(egri qasd). Ehtiyotsizlik- shaxsning hatti-harakatlari natijasida kelib chiqishi mumkin bo‘lgan oqibatlarning oldini olishni nazarda tutib, beparvolik bilan o‘z-o‘ziga ishonib harakat qilishdir. Huquqbuzarlik xaraktari va ijtimoiy xavflilik darjasiga qarab ikki turga bo‘linadi: jinoyat va nojo‘ya ish. Jinoyat- ijtimoiy xavfli harakat yoki harakatsizlikdir. U davlatning ijtimoiy tuzumiga, jamiyatning siyosiy va iqtisodiy tizimiga, mulkka, fuqarolarning huquq va erkinliklariga xavfli tahdid soluvchi qilmishdir. Nojo‘ya ish –huquqbuzarlikning ko‘p tarqalgan ko‘rinishi bo‘lib, ijtimoiy xavfning yo‘qligi bilan xarakterlanadi va jazo choralarining qo‘llanishi qarab jinoyatdan farq qiladi. Nojo‘ya ishning quyidagi ko‘rinishlari mavjud: fuqarolik-huquqiy, ma’muriy-huquqiy va intizomiy-huquqiy. 9

2. Yuridik javobgarlik tushunchasi va o’ziga xos xususiyatlari. Huquqiy adabiyotlarda yuridik javobgarlikka turlicha ta’rif beradilar. Ba’zi huquqshunos olimlar yuridik javobgarlik deganda huquqqa xilof hatti-harakat uchun javob berish majburiyatini tan oladilar; boshqa mualliflar ma’lum bir mahrum bo‘lishlarga duchor bo‘lish majburiyatini, huquqqa xilof qilmish uchun salbiy oqibitlarni hisoblaydilar; uchinchilari huquqni buzish fakti emas, balki huquqni qo‘llash akti qabul qilinishi munosabati bilan kelib chiqadigan majburiyat, deb tushunadilar. to‘rtinchi guruhdagi mualliflar yuridik javobgarlik-davlat majburlov xususiyatiga ega bo‘lgan tadbirlarning amalga oshirilishi deb qaraydilar 1 ; beshinchilari bu tushunchani sanksiyani amalga oshirish bilan bog‘laydilar 2 ; oltinchi guruhdagi mualliflar huquqqa xilof hatti-harakat uchun subyektning hisob berish qobiliyatini majburiy ta’sir choralariga duchor bo‘lishi bilan bog‘laydilar 3 . Yuridik adabiyotda, ko‘p hollarda “javobgarlik” atamasi zaminida yuridik mujburiyatlarning turli-tumanligi ko‘rsatiladi. Yuridik javobgarlikka umumiy nazariy nuqtai-nazardan yondashish bunday tushunishning to‘g‘riligini tasdiqlaydi. Fanda shu narsa umumiy ravishda tan olinganki, javobgarlik huquqiy oqibatlarining turli xil ko‘rinishi bo‘lib, ma’lum faktlar mavjud bo‘lganda kelib 1 Х.Одилқориев ,А.Саидов,У.Тожихонов,. давлат ва ҳуқуқ асослари.Т. 2001. Б . 221 2 Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Муаллифлар жамоаси.Т.2009. Б .233. 3 А.Саидов,У.Тожихонов.Давлат ва ҳуқуқ назарияси.Т.2001.Б227. 10

chiqadi; bu huquq normalarning ijtimoiy munosabatlarning subyektlariga muayyan huquqlarni berish va ularga tegishli majburiyatlarni yuklash orqali ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladilar(ularga ta’sir ko‘rsatadilar). Huquq normalari huquq va majburiyatlarni keltirib chiqarishdan boshqa hech qanday o‘zga oqibatlarni nazarda tutmaydi. Y u ridik javobgarlik ham bunday majburiyatlarning ko‘rinishi hisoblanadi. Normativ hujjatlarni tahlil qilishdan shu narsa kelib chiqadiki, huquq normalari yuridik oqibatning ko‘rinishi bo‘lgan javobgarlikning kelib chiqishini huquq tomonidan salbiy baholanadigan yuridik faktlar (majburiyatlarni bajarmaslik, taqiqlashlarni, subyektiv huquqlarni buzish) bilangina bog‘laydi. Javobgarik o‘z mazmuniga ko‘ra, boshqa majbkriyatlardan farq qiladi, bu hammavaqt subyektning zimmasiga yuklatilgan, subyektga zarar keltiradigan majburiyat bo‘lib, uning huquqiy holatini cheklaydi va muayyan turdagi mahrum bo‘lishlarga olib keladi. Yuridik javobgarlikni majburiyatning ko‘rinishi sifatida tushinish- javobgarlikning u yoki boshqa jihatlarini aks ettiradigan o‘zga qarashlarni rad etish emas. Yuridik javobgarlikning yuklatilishi aybdor subyektning o‘z hatti- harakati uchun hisob berishini (javobgarlikka sabab bo‘ladigan hatti-harakatni sodir qilish sabablari, motivlarini tushuntirib berish) taqozo etadi. Javobgarlik huquqiy normaning sanksiyasida ko‘zda tutilgan ekan, demak, javobgarlikning yuklatilishi ham sanksiyaning amalga oshirilishidir. 11

O‘z navbatida, zimmasiga javobgarlik yuklatilgan subyektdan muayyan hatti-harakatlarni sodir etishni, shuningdek, majburlash choralarini qo‘llaydigan maxsus organlarning harakat qilishini talab qiladi. Javobgarlikni amalga oshirish, albatta, shuni taqozo qiladiki, subyekt o‘zining psixofizik va ijtimoiy xususiyatlariga ko‘ra, majburlash choralarnni qabul qilish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Agar biz huquq tiliga murojaat qilsak, shu narsani ko‘ramizki, normativ hujjatlarda, “yuridik javobgarlik” atamasi o‘z ichiga subyektning ma’lum bir harakatlarini, xulq-atvorini amalga oshirish majburiyatini oladi. Bunga mulkiy mahrumliklarga duchor bo‘lish (jarima to‘lash, musodara,keltirilgan zararni to‘lash), shaxsiy mahrumliklarga duchor bo‘lishni (ozodlikdan mahrum bo‘lish majburiyatini) kiritish mumkin. Qonunlar mantlarida “javobgarlikni kuchaytirish”, “javobgarlikni engillashtirish”, “javobgarlikka tortish”, “javobgarlikdan ozod qilish”, “javobgarlikni bekor qilish” “javobgarlik bo‘ladilar”, “javobgarlikka tortiladilar” kabi iboralarni uchratish mumkin 1 . SHunday qilib, yuridik javobgarlik- sodir etilgan huquqbuzarlik uchun shaxsning davlat-hokimiyat xususiyatidagi ma’lum mahrumliklarga duchor bo‘lishidir. 1 Ўзбекистон Республикаси Жиноят ва Жиноят процессуал кодекслари . 1995 . 12

3 . Yuridik javobgarlikning turlari . Yuridik javobgarlik tabiati va mazmunini aniq belgilash uchun avvalo javobgarlikning o’zi nima degan savolga javob berih zarur.Javobgarlikning ikki xil ma’noda Pozitiv(ijobiy) va retrospektiv javobgarlik ma’nosida tushuninsh mumkin.Agar ijobiy javobgarlik kelajakdagi va mavjud ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo’lsa,retrospektiv javobgarlik o’z navbatida o’tmishga qaratilgan bo’ladi. Yuruidik javobgarlik-huquqbuzarga nisbatan huquq normalarida ko’zda tutilgan sanksiyalar asosida davlatning majburlov choralari bo’lib, bunda aybdor shaxs muayyan huquqlardan (shaxsiy,mulkiy,tashkiliy va hokaza) huquqlardan mahrum etilgan bo’ladi. Yuridik javobgarli quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi: 1) Yuridik javobgarlik davlat majburlov choralari bilan bog’liq; 2) Yuridik javobgarlik huquqbuzarlik bilan bog’liq 3) Yuridik javobgarlik huquqbuzar uchun salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi (ozodlikdan ota-onalik huquqidan mahrum etilishi yoki sodir etgan qilmishi uchun jarima va hokazo) 4) Huquqbuzarga qo’llanilagidigan choralarning xarakteri va hajmi huquq normalari sanksiyalarida o’rnatilgan bo’ladi; 5) Davlat tomonidan qo’llaniladigan majburlov choralari huquqni qo’llash davomida tegishli vakolatli organlar tomonidan qonunda belgilangan tartibda va protsessual shakllarga amal qilgan holda olib boriladi. Shaxsni javobgarlikka tortish masalasini hal etishda uning qilmishida huquqbuzarlikning tarkibi mavjudligiga ahamiyat berish hal qiluvchi rol o’ynaydi ya’ni huquqqa qarshi qilmishning obyektiv va subyektiv tomonlarini hamda obyekt va subyektlarni birgalikda bog’lagan holda o’rganish masalaning mazmunini ochib berishga,uni konkretlashtirishga yordam beradi. 13

Huquq buzilishining turlariga muvofiq yuridik javobgarlik ham to’rt turga bo’linadi: 1) jinoiy-huquqiy 2) fuqorolik-huquqqiy 3) ma’muriy-huquqiy 4) intizomiy huquqiy javobgarlik. Jinoiy-huquqiy javobgarlik fuqorolar tomonidan ijtimoiy va davlat tuzumiga,mulk shakllari,xo’jalik tizimi,shaxslar va fuqorolarning huquq va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlariga va hokazolarga qarshi tajovuz qilingnanda kelib chiqadi.jinoyat kodeksida ko’zda tutilgan talablarni buzish jinoyat hisoblanadi va shu jinoiy harakat yoki harakarsizlikka nisbatan jinoiy javobgarlik belgilanadi. Fuqorolik-huquqiy javobgarlik fuqorolarning, shaxslarning mulkiy munosabatlari va bu munosabatlarga bog’liq bo’lmagan shaxsiy munosabatlarga zarar yetkazganlik holatlarida belgilanadi. Fuqorolik-huququqiy javobgarlik Fuqorolik kodeksi,Yer Kodeksi,Oila kodeksi,Mehnat kodeksi va boshqalarda nazarda tutilgan holatlarda qo’llaniladi. Mamuriy-huquqiy javobgarlik huquqiy munosabatlarning buzilishi bilan bog’liq bo’lib,ularga –boshqaruvning o’rnatilgan umumtartib qoidalarini bajarmaslik,masalan,yo’l harakati qoidalarini va jamoat tartibini buzish,tabiatni muhofaza etishga qarshi harakatlar va boshqalar kiradi. Ma’muriy-huquqiy javobgarlik bo’yicha quyidagi jazo choralarini ko’rsatish mumkin:ogohlantirish; jarima solish; predmetni musodara qilish;(agar huquqni buzish quroli yoki obyekti bo’lsa); maxsus huquqlardan mahrum etish(ov qilish,transport vositalaridan foydalanish va hokazo); ma’muriy qamoq; axloq tuzatish ishlari va boshqalar. Intizomiy-huquqiy javobgarlikning belgilanish holatlari Mehnat kodeksida,ichki mehnat tartib qoidalarida hamda maxsus Nizomlarda nazarda tutilgan.Intizomiy-huquqiy javobgarlik mehnat va xizmat intizomini,harbiy va boshqa intizomni buziah bilan bog’liq bo’lib.ularga idoraning ichki tartib 14

qoidalarini buzish,ishga kech kelish yoki ishdan barvaqt ketish va shu kabi holatlar kiradi. Jinoiy va fuqorolik –huquqiy javobgarlikni belgilash faqat sud va xo’jalik sudlari tomonidan amalga oshiriladi. Ma’muriy va intizomiy-huquqiy javobgarlik ichki ishlar organlari,mansabdor shaxslar va tegishli vakolatga ega shaxslar(ma’muriyat) tomonidan amalga oshiriladi Yuridik javobgarlik -bu huquqbuzarlik sodir etgan shaxsga nisbatan protsessual tartibda qonunchilikda belgilangan davlat majburlov choralarini qo’llashdir. Yuridik javobgarlik-huquqbuzarning huquq normalariga asoslangan va huquqbuzarlik faktidan kelib chiqadiga qilmishi uchun javob berish va davlat majburlov choralari shaklidagi noxush oqibatlarga chidash majburiyati hamda shunday oqibatlarga haqiqatan duchir bo’lishidir. ___________________________ . Далвт ва ҳуқуқ назарияси.,I.Boboyev va boshqalarТ,2005. 15

4.Y uridik javobgarlik asos lar i. Yuridik javobgarlik asoslari to‘g‘risida ikki xil ma’noda fikr yuritish mumkin: inson nimaga muvofiq javob beradi-qonun, shartnoma asosida va u nima uchun javob beradi-sodir etilgan huquqbuzarlik uchun. Huquqbuzarlik muhofaza qiluvchi huquqiy munosabatlarni vujudga keltiruvchi yuridik faktdir. Huquqbuzarlik tarkibiga ko‘ra murakkab tuzilmadir. Bu murakkab tuzilishli huquqiy tushuncha. Huquqbuzarlikning tarkibi- uning elementlari yig‘indisidir. Huquqbuzarlik faqat o‘zining barcha elementlariga ega bo‘lgan taqdirdagina yuridik javobgarlikning asosi bo‘la oladi. Huquqbuzarlik tarkiban to‘rtta elementdan tashkil topadi: 1. huquqbuzarl i kning obyekti; 2. huquqbuzarl i kning obyektiv t o mo ni; 3. huquqbuzarl i kning subyekti; 4. huquqbuzarl i kning sub y ektiv tomoni 1 . Huquqbuzarlikning ob y ekti. Bu atrofdagi borliqqa qaratilgan huquqqa zid hatti-harakatdir. Jinoyat huquqi nazariyasida jinoyatning umumiy, bir turdagi va bevosita obyektlari ajratiladi.Davlat va huquq nazariyasida ushbu tavsif huquqbuzarlikning barcha obyektlariga to‘liq qo‘llanilishi mumkin. Huquqbuzarlikning umumiy obyekti-doimo huquq bilan, uning u yoki bu 1 . Далвт ва ҳуқуқ назарияси.,Т,2005.291-бет. 16

tarmog‘i bilan muhofaza qilinuvchi barcha ijtimoiy munosabatlardir. Jamiyatdagi barchainsonlar o‘zlarining ijtimoiy talablari va manfaatlarini amalga oshirib, majburiyatlarni bajarib,hatti-harakatlari uchun javob berar ekanlar, o‘zaro turli xil aloqalarga kirishadilar. Ulran bu aloqalarsiz tasavvur etish mumkin emas. Ushbu aloqalar ijtimoiy munosabatdir. Ijtimoiy munosabalar tarkibining uchta elementini ko‘rsatish mumkin: 1. ishtirokchilar, ya’ni munosabatning subyektlari; 2. ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqa(o‘zaro hatti-harakat); 3. munosabatning obyekti (subyektlarning talabini qondirishga, ularning bigalikda xavfsiz yashashini ta’minlashga qodir narsalar). Huquqbuzar obyektning mana shu barcha elementlariga tajovuz qilishi mumkin. Huquqbuzarlikning bir turdagi obyekti- huquqbuzar tajovuz qiladigan ijtimoiy munosabatlarning bir turdagi guruhidir. Masalan mehnat huquqida mehnat intizomi, yoshlar mehnati, ish haqi va boshqalar; jinoya huquqida- mulkchilik munosabatlari, boshqaruv tartibi, odil sudlov va boshqalar. Huquqbuzarlikning davomiy obyekti, binobarin, buzilgan ijtimoiy munosabatlarning alohida guruhlarini ko‘rsatadi, ularni ijtimoiy munosabatlarning umumiy guruhidan ajratib olish imkoniyatini beradi,qaysi huquq tarmog‘i bilan tartibga solinishini ko‘rsatadi. Huquqbuzarlikning bevosita obyekti huquqbuzar tajovuz qilgan aniq ne’matlar, manfaatlar, shaxs unig sog‘ligi, qadr-qimmati, g‘ururi, mulki va boshqalar. Huquqbuzarlikning bevosita obyektini davomiy obyekt aniqlishtiradi 17

yoki uning elementlaridan qaysi biri tajovuz predmeti bo‘lganligini ko‘rsatadi. SHunday qilib, har qanday huquqbuzarlik bir vaqtning o‘zida umumiy, davomiy va bevosita obyektga tajovuz qiladi.Huquqbuzarlik ijtimoiy munosabatlarni buzish bilan bir qatorda, bu munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalarga ham tajovuz qiladi. Huquqbuzarlikning obyektiv tomoni huquqqa xilof hatti-harakatning tashqi ifodasidir. Aynan ana shu ifodaga muvofiq, huquqbuzarlik to‘g‘risida nima yuz bergaligi va qanday zarar etkazganligi haqida mulohaza yuritish mumkin bo‘ladi. har qanday huquqbuzarlik obyektiv tomonining elementlari quyidagilardir. Birinchidan,aybli hatti-harakat, ya’ni insonning irodasi va idroki nazorati ostidagi hatti-harakat. Bu harakat yokt harakatsizlik bilan ifoda etiladi. Harakat- insonning faol hatti-harakatidir, harakatsizlik-passiv xulq-atvordir. SHaxs harakat qilishga majbur,ya’ni o‘zining huquqiy burchlarini bajarishi lozim bo‘lganda, harakatsizlik huquqbuzarlik bo‘ladi. harakat qilish majburiyati bevosita qonundan kelib chiqadi. Masalan, shifokor bemorga yordam bermadi, ammo yordam berishga majbur edi; shaxs boshqa shaxsni hayoti uchun xavfli holatda tashlab ketdi,ammo u o‘ziga xavf tug‘dirmagan holda yordam berishi mumkin edi. Harakat qilish majburiyati shartnomaga muvofiq kelib chiqishi mumkin. Masalan, kapital qurilish shartnomasiga muvofiq, pudratchi qurilish ishlarini faol olib borishi kerak, harakatsiz bo‘lishi kerak emas. Harakat qilish majburiyati kasb 18

majburiyatidan kelib chiqishi mumkin. Masalan qorovul obyektga kirgan begona kishini ushlashi lozim edi. Lekin u bu ishni qilmadi, haydovchi garjdan chiqish oldidan mashinaning texnik holatini tekshirmadi va h.k. Ikkinchidan, jinoiy hatti-harakatning huquqqa xilofligi, ya’ni uning huquqiy normalarga zidligi, huquq bilan man qilinadi. Huquqqa xiloflilik, jinoiy hatti- harakatning qonun bilan man qilinganligi uch xil yo‘l bilan ifodalanadi: a) to‘g‘ri man qilish yo‘li bilan: “og‘ir va mehnat sharoiti zararli bo‘lgan ishlarda, hamda er osti ishlarida xotin-qizlar mehnatidan foydalanish man qilinadi” 1 . b)bilvosita, normadagi huquqqa xilof harakat aiiqlan-ganda va uni sodir etganlik uchun jazo belgilanganda man qilish yo‘li bilan, qayd etilganlar yoki oddiy aytilganda “hatti- harakatqonun bilan man qilingan” degan ma’noni anglatadi. Jinoyat kodeksi maxsus qismining barcha normalari shunga muvofiq shakllantirilgan; v)huquqiy normada ijobiy huquqiy hatti-harakatni bayon qilish yo‘li bilan. Bunda hatti- harakatning qarama-qarshi varianti nomaqbul hisoblanadi va shuning uchun man qilinadi. masalan,oldi-sotdi shartnomasiga muvofiq, sotuvchi xaridorga ashyoni topshirishga majbur, xaridor esa sotuvchiga pul to‘lashga majbur bo‘ladi. B unda hatti-harakatning boshqa shakli ( pulni va tovarni bermaslik ) man qilinadi. Uchinchidan zarar,ya’ni jinoiy hatti-harakat, huquqbuzarlik orqali etkazilgan ziyon natijasida kelib chiquvchi salbiy oqibatdir. Ushbu noxush oqibatlar mulkiy (mulkni yo‘qotish, boy berilgan foyda), nomulkiy(haqorat, tuhmat) tashkiliy(o‘z 1 Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси..1995йил 21декабрь. 19

huquqini amalga oshirish imkoniyatidan mahrum bo‘lish), shaxsiy(hayotdan mahrum qilish, sog‘liqqa zarar etkazish) va boshqa xususiyatli bo‘lishi mumkin. To‘rtinchidan jinoiy hatti-harakat va kelib chiqqan zarar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanish-hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanish natijasidagi zarurat tufayli biri ikkinchisini tug‘dirishidir. Huquqbuzarni javorgarlikka tortish uchun har bir aniq ish bo‘yicha huquqbuzarning hatti-harakati bilan etkazilgan zarar o‘rtasidagi sababiy bog‘lanish borligini aniqlash lozim. Boshqacha qilib aytganda,etkazilgan zarar (o‘lim, tan jarohati,moddiy zarar shu kabilar) bevosita nohuquqiy hatti-harakat oqibatida yuz bergan bo‘lishi lozim. Modomiki, obyektiv olam hodisalarining o‘zaro aloqadorligi natijasida sabab va oqibat ko‘pincha o‘rin almashsa, jinoiy ishlarni ochishda va ko‘rishda,shuningdek boshqa huquqbuzarlik bo‘yicha kelib chiqqan oqibatga u yoki bu hatti-harakatning vaqt bo‘yicha ta’sirini doimo aniq belgilab olmoq lozim. Huquqbuzarlikning subyekti- nohuquqiy hatti-harakat sodir etgan, ya’ni huquqni buzgan shaxs. Har qanday shaxs ham huquqbuzarlikning subyekti deb tan olinmaydi, faqat g‘ayriqonuniy hatti-harakat-sodir etilgani uchun javob berish layoqatiga ega bo‘lganlargina tan olinadi. G‘ayriqonuniy hatti-harakat asosida muomala layoqati(o‘z harakati bilan qonunda belgilangan huquq va burchlarni amalga oshirish layoqati)yotadi. SHuning uchun ham muomala layoqatiga ega bo‘lmagan shaxs doimo huquqiy layoqatsizdir. Ula huquqbuzarlikning subyekti bo‘la olmaydilar. SHunday ekan, yosh bolalar va sud tomonidan muomala 20

layoqatiga ega emas deb tan olingan fuqarolar yuridik javobgarlikka tortilmaydilar.To‘liq fuqarolik muomala layoqati o‘n sakkiz yoshga to‘lgandan keyin vujudga keladi. Jinoyat huquqidagi ma’lum darajadagi og‘ir jinoyatlar sodir etilganda o‘n to‘rt yoshga to‘lgan shaxslar jinoyatning subyekti deb topilishi ham mumkin. Huquqbuzarlik bolalar (o‘n to‘rt yoshga to‘lmagan shaxslar) yoki muomala layoqatiga ega bo‘lmagan shaxslar tomonida sodir etilgan bo‘lsa, ularning ota-onalari yoki homiylari etkazilgan zarar uchun mulkiy javobgarlikka jalb qilinadilar. Jinoyat sodir etish vaqtida sud tomonida layoqatsiz deb tan olingan shaxs jinoiy javobgarlikka emas, majburiy davolanishga jalb etiladi. Huquqbuzarl i kning subyektiv tomoni ni ayb tashkil etadi. SHaxsning sodir etgan nohuquqiy harakatiga nisbatan ruhiy munosabati bo‘lgan ayb turli shakllarga ega bo‘ladi. u qasddan yoki ehtiyotsizlikdan bo‘lishi mumkin, qasd o‘z navbatida to‘g‘ri va egri bo‘ladi. Qasd- shaxs o‘z hatti-harakatining huquqqa xilofligini va uning natijasida ijtimoiy xavfli, noxush oqibatlar kelib chiqishi mumkinligini bilibgina qolmay, balki shu oqibatlarning kelib chiqishini xohlab(to‘g‘ri qasd) yoki ongli ravishda yo‘l qo‘yishida (egri qasd) namoyon bo‘ladi. Jinoyat huquqi va ma’muriy huquqda aybning shakli bo‘lgan ehtiyotsizlik jinoiy beparvolik va jinoiy o‘z-o‘ziga ishonishga bo‘linadi. Jinoiy beparvolikda shaxs o‘z hatti-harakatlarini huquqqa xilof deb o‘ziga hisobot bera olmaydi, uning oqibatlarini ko‘ra olmaydi, ammo ularni ko‘ra bilishi mumkin va lozim edi. 21

Masalan,ishchi qurilayotgan binodan qurilish materiallari chiqindilarini pastga tashlayotib, o‘tib ketayotgan yo‘lovchiga jarohat etkazadi.O‘zbilarmonlik qilgan shaxs o‘zining harakati huquqqa hilofligini biladi, uning zararini va xavfli oqibatini anglagan holda, engiltaklik bilan uning oldini olishni mo‘ljallaydi. Masalan, haydovchi yaxmalak yo‘lda tezlikni oshirish mumkin emasligini bilsa- da,kelib chiqishi mumkin bo‘lgan oqibatni his etadi, lekin o‘zining kasb mahoratiga ishonib,avtohalokatni chetlab o‘taman deydi. Fuqarolik huquqida qo‘pol ehtiyotsizlik va engil ehtiyotsizlik turlari ajratiladi. Aybdan tashqari sabab huquqbuzarlik subyektiv tomonining muhim elementidir. Sabab-huquqbuzarlikka nisbatan ichki hissiyt va maqsad-huquqqa xilof hatti-harakat sodir etgan huquqbuzarlikning intilgan yakuniy oqibatidir. Ayb bila chigal hodisa tushunchasi chambarchas bog‘liq.CHigal hodisa- shaxsning xohish va irodasi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda vujudga keluvchi faktdir. C h igal hodisa-shaxsning xohish va irodasi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda vujudga keluvchi faktdir. C h igal hodisa tabiiy hodisalar (suv toshqini, yong‘in), boshqa shaxslar harakatining natijasi bo‘lishi mumkin. Lekin u doim aybsiz zarar etkazishda namoyon bo‘ladi, ammo o‘zining ayrimtashqi belgilari bo‘yicha huquqbuzarlik tushunchasiga muvofiq keladi. U ayb (qasddan va ehtiyotsizlikdan)dan xoli bo‘lgan holda,shaxsga nisbatan javobgarlik belgilamaydi. 22

X U L O S A J a m i y a t n i n g h u q u q i y m a d a n i y a t i m u s t a q i l l i k d a v r i d a j i d d i y o ‘ z g a r i s h l a r g a u c h r a g a n l i g i , u n i n g d a r a j a s i k o ‘ t a r i l g a n l i g i , u n i n g m a z m u n i d e m o k r a t i k k a d r i y a t l a r v a g o y a l a r b i l a n b o y i g a n l i g i t o ‘ g r i s i d a x u l o s a k i l i s h m u m k i n . A g a r q i s q a c h a a y t a d i g a n b o ‘ l s a k , h u q u q q a m u n o s a b a t o ‘ z g a r d i . B i r o q y a n a k o ‘ p i s h l a r n i q i l i s h k e r a k b o ‘ l a d i . M e n i m c h a , h u q u q b u z a r l i k n i n g o l d i n i o l i s h v a u n g a n i s b a t a n y u r i d i k j a v o b g a r l i k n i b e l g i l a s h d a m u v a f f a q i y a t g a e r i s h i s h u c h u n u n i n g b a r c h a t a r k i b i y k i s m l a r i n i k o m p l e k s i s l o x k i l i s h v a t a k o m i l l a s h t i r i s h k e r a k b o ‘ l a d i . H u q u q b u z a r l i k k a n i s b a t a n y u r i d i k j a v o b g a r l i k b e l g i l a s h d a e ’ t i b o r m a r k a z i d a s h a x s , u n i n g h u q u q l a r i , e r k i n l i k l a r i v a q o n u n i y m a n f a a t l a r i x a m d a m a d a n i y a t d a g i o l i y q a d r i y a t b o ‘ l g a n s h a x s n i n g , « b a r c h a n a r s a l a r n i n g m e z o n i b o ‘ l g a n i n s o n » n i n g m a q o m i n i m u s t a x k a m l a s h g a q a r a t i l g a n b a r c h a h u q u q i y v o s i t a l a r , m e x a n i z m l a r v a i n s t i t u t l a r t u r a d i . H u q u q i y t a r b i y a v a h u q u q i y t a ’ l i m n i h u q u q i y r i v o j l a n i s h i , h u q u q i y o n g n i n g k o ‘ t a r i l i s h i g a h u q u q b u z a r l i k n i n g o l d i n i o l i s h n i n g m u x i m o m i l l a r i s i f a t i d a q a r a s h l o z i m . V a z i f a l a r v a m a k s a d l a r n i b e l g i l a b o l m a s d a n t u r i b j a m i y a t n i n g h u q u q i y o n g i n i k o ‘ t a r i b b o ‘ l m a y d i . H u q u q i y d a v l a t n i s h a k l l a n t i r i s h v a z i f a s i n i y u k s a k h u q u q i y m a d a n i y a t s i z a m a l g a o s h i r i b b o ‘ l m a y d i . X u d d i s h u n i n g d e k , h u q u q o ‘ z i g a m u n o s i b o l i y q a d r i y a t o ‘ r n i n i o l m a s e k a n , d e m o k r a t i k f u q o r o l i k j a m i y a t i n i y a r a t i b b o ‘ l m a y d i . Q a b u l q i l i n g a n « J a m i y a t d a x u q u q i y m a d a n i y a t n i y u k s a l t i r i s h n i n g m i l l i y d a s t u r i » d a h u q u q b u z a r l i k k a k a r s h i k u r a s h , y u r i d i k j a v o b g a r l i k v a u n i n g a s o s i y y o ‘ n a l i s h l a r i 23

b e l g i l a b b e r i l g a n . S h u d a s t u r g a a s o s l a n g a n x o l d a q u y i d a g i l a r n i b a j a r i s h k e c h i k t i r i b b o ‘ l m a s v a z i f a l a r d e b x i s o b l a y m a n :  b a r c h a d a v l a t o r g a n l a r i v a m a n s a b d o r s h a x s l a r n i n g q o n u n g a x a m d a h u q u q q a h u r m a t b i l a n m u n o s a b a t d a b o ‘ l i s h i g a e r i s h i s h ;  h u q u q b u z a r l i k k a q a r s h i k u r a s h d a f u q o r o l a r n i n g o ‘ z i n i - o ‘ z i b o s h q a r i s h o r g a n l a r i , j a m o a t b i r l a s h m a l a r i , o m m a v i y a x b o r o t v o s i t a l a r i n i n g r o l i n i k u c h a y t i r i s h ;  q o n u n c h i l i k t i z i m i n i t a k o m i l l a s h t i r i s h b i l a n b i r k a t o r d a q o n u n l a r n i n g h a y o t g a a n i q v a i z c h i l t a t b i k e t i l i s h i g a , u l a r g a k a t ’ i y v a o g ’ i s h m a y r i o y a q i l i n i s h i g a e r i s h i s h z a r u r ;  f u q o r o l a r n i q o n u n g a i t o a t k o r l i k r u x i d a t a r b i y a l a s h , x a r k i m d a q o n u n g a x u r m a t t u y g u s i n i s h a k l l a n t i r i s h , u l a r n i n g o n g i g a “ Q o n u n g a s a d o q a t o ‘ z V a t a n i g a v a x a l q i g a s a d o q a t d a n u s t u n t u r a d i ” d e g a n g ’ o y a n i s i n g d i r i s h ;  a x o l i n i n g h u q u q i y m a ’ r i f a t l i q i l i s h g a p r o f e s s i o n a l y u r i s t l a r n i n g k u c h l a r i n i j a l b k i l i s h l o z i m d e b o ‘ y l a y m a n . Men ushbu kurs ishimda yuqoridagi takliflarni hayotga tatbiq etish choralarini yana bir bora izlab ko‘rdim va ularga javob topishga xarakat qildim. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 24

1. Rahbar iy adabiyotlar 1. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 2. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 б. 3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 4. Karimov I . А. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. – Т.:Ma’naviyat, 2008. 5. Каримов .И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. 2010 йил 12 ноябрь. Олий Мажлис қонунчилик палтаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси. 2.Normativ-huquqiy hujjatlar 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т ошкент , “Ўзбекистон” 2012- й. 40 б. 2. Жамиятда хукуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. 1997 йил . 9-сон. 3. "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил тилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги Конституциявий қонун. 2002 йил. 4 апрел. 4. "Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида" ги қонун. (Янги таҳрирда) 2012 йил 24 декабрь. 1.Maxsus adabiyotlar 25

1. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 2. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Т.:ТДЮИ, 2004. –138б. 3. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 4. Сабуров Н.,Сайдуллаев Ш. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Ўқув қўлланма. Т. : T ДЮИ , 2011. – 172 б . 5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик. Т.:Адолат, 2007 й. 916 б. 6. Odilqoriyev X . T . Davlat va huquq nazariyasi . Darslik. T.: “Sharq”, 2009-y. 592 b. 26

O'xshashlar

Fuqarolik-huquqiy javobgarlik

Xalqaro tashkilotlarning asosiy funksiyalari

Huquq tizimining tarkibiy tuzilishi

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari

Huquq normasi tushunchasi