Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

27.40625 KB

Ko'chirib olish

Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi Reja: 1. Sud tizimi 2. Hindiston huquqiy tizimi 3. Fuqorolik va shunga o‘xshash sohalar huquqi

Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi 1926 yilda fransuz jinoyat qonunchiligi asosida yaratilgan Jinoyat kodeksi 1920-1930 yillarda musulmon delikt huquqini deyarli muomaladan chiqardi. Lekin ayrim musulmon qonunchiligi bo‘yicha jinoyat hisoblangan qilmishlar shu huquq sohasida ko‘rib chiqilsa-da, 1979 yilgi revolyutsiyaga qadar asosiy manba mazkur Jinoyat kodeksi edi. Inqilobdan so‘ng (1979 yil) yana qayta musulmon huquqi mavqei ko‘tarilib, 1926 yilgi Jinoyat kodeksi deyarli bekor qilindi. 1979 yilgi Konstitutsiya Eron Islom Respublikasida barcha jinoyat ishlari islom huquqi prinsiplari va shariat qonunchiligida belgilangan javobgarlik doirasida olib borilishi mustahkamlandi. Dastlab bu borada asosiy manba rolida shia huquqiy tizimining mashhur huquqshunoslari asrlari va Eron islom Respublikasi rahbari R.Xumoyniy fatvolari bo‘ldi. Lekin 1981 yil aprelda “Qasos to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinib, u fotillik va tan jarohati yetkazganlik uchun javobgarlikni nazarda tutuvchi 199 moddadan iborat edi. 1980 yil oxirlarida jinoyat qonunchiligi isloh qilinishi 1988 yilda Eronda yagona Jinoyat kodeksi yaratilishiga olib keldi va u shariatning xudud, qasos va tazir kabi huquqbuzarliklari uchun javobgarlikni aks ettirdi. Jinoyat qonunchiligi kabi musulmon huquqiy konsepsiyalar ta’siri ostida 1988 yilda Eronning Jinoyat protsessual kodeksi qabul qilingan. Shu bilan bir vaqtda Jinoyat protsessual kodeksi jinoyat ishlarini yuritishda umum demakratik prinsiplarini tan oladi. Bu holat Eron konstitutsiyasining 165 moddasida “Sud protsesslari ochiq bo‘lishi kerak, jamoat havfsizligi va manaviyatiga mos bo‘lmagan, shuningdek shaxsiy nizolar sud qarori bilan yopiq majlisda ko‘riladi” deb mustahkamlab qo‘yilgan. Sud’yalar barcha qarorlarni kodifikatsiyalangan qonunchilik asosida qabul qilish kerak (167 – m.). Jinoyat ishlari jinoyat ishlari bo‘yicha sudlari va islom inqlobiy sudlari tomonidan ko‘rib chiqiladi.Islom inqilobiy sudlari reglamendiga ko‘ra sud ikki sud’yani o‘z ichiga oluvchi 3 kishidan iborat bo‘lishi kerak. Amalda esa bunday sudlar bir sud’ya – diniy sud’yalardan iborat bo‘ladi. Sud tergovi oddiy tarzda himoyachi ishtirokisiz yuritiladi.

Sudlanuvchi sud chiqargan hukm bo‘yicha shikoyat qilishga haqli emas. Lekin Oliy sud o‘lim yoki boshqa jazolar berilgan jinoyat ishlari bo‘yicha hukmlarni qonunning qo‘llanilishi darajasini ular kuchga kirgunga qadar tekshirishi kerak. Odil sudlov bo‘yicha oliy kengash o‘lim jazosini tasdiqlashi yoki maskur jinoyat ishini uni ko‘rgan sudga qayta ko‘rish uchun qaytarishga haqli. Sud tizimi Eron konstitsutsiyasining 156 - moddasiga ko‘ra sud hokmiyati mustahkamdir va u islom huquqi normalari asosida amal qiladi. Odil sudlov bo‘yicha oliy kengash oliy instansiya bo‘lib u besh yilga vakolatli 5 a’zodan iborat bu kengash tarkibiga Oliy sudning Bosh sud’yasi va Bosh prokuror kiradi. Ikkialasi ham Shiya mujtahidlari bo‘lishi kerak. Boshqa uch a’zo esa musulmon huquqshunoslari tomonidapn saylanadi. Kengash vakolati quyidagioardan iborat: o‘lim jazosini tasdiqlash sud’yalarning tayinlashni tekshirish, qonun loyhalarini tayyorlash, kadrlar masalasini hal etish. Qonunning aniq va bir hilda ijro etilishi ustidan nazorat Oliy sud tomonidan amalga oshiriladi. Oliy sud raisi va Bosh prokuror odil sudlov bo‘yicha oliy kengash bilan oliy sud sud’yalari konsltatsiya o‘tkazgandan keyin 5 yil muddatga tayinlanadi. Oliy sud quyi sudlarning qarorlarining qonuniyligini tekshiruvchi apelatsiya instansiyasidir. Harbiy sudlar harbiy xizmat va harbiylashtirilgan muassasalarda xizmatni o‘tash bilan bog‘liq jinoyatlarni ko‘rib chiqadi. Konstiutsiyada sud hokimiyati boshlig‘i nazorati ostida bo‘lgan mansabdor shaxslarning g‘ayriqonuniy hatti harakatlari ustidan shikoyat beriladigan ma’muriy Adliya sudlari ham nazarda tutilgan. 1979 yilgi Konstitutsiya Konstitutsiyani himoya qilish bo‘yicha kengash maqomini belgilab bu Eronda konstitutsiyaviy nazaorat institutini mustahkamladi. Uning asosiy vazifasi majlis tomonidan qabul qilinadigan har qanday normativ aktning Islom normalariga mosligi va Konstitutsiyaviyligini tekshirishdan iborat.

Kengashning vakolat muddati 6 yil bo‘yib har uch yilda a’zolar tarkibini yarimi yangilandi. Moliyaviy iqtisodiy nazoratning maxsus organi moliya sudlari hisoblanadi. By sud majlisda tug‘ridan – tug‘ri bo‘ysunadi. Hindiston huquqiy tizimi Hindiston 1947 yil avgustda mustaqillikka erishdi hamda 1950 yil Respublika deb e’lon qilindi. Hindiston fedrativ Respublika bo‘lib 25 ta subyektga ega. Hokimiyat organi tizimi. Oliy qonunchilik organi - Prezident va ikki palata: Radjeya sabha shtatlar kengashi (250 o‘rin) va Loksabha halq palatasi (545 o‘rin) dan iborat parlament. Halq quyi palata Fedradsiyaning manfaatlarini butunligi, shtatlar kengashi (yuqori palata) Fedratsiya subyektlari manfaatlarini himoya qiladi. Shtatlar kengashiga saylovlar egri 238 a’zosi qonunchilik organlari a’zolarining proporsional saylov tizimi bo‘yicha 6 yilga saylanadi, 3/1 qismi har ikki yilda almashtirilib turiladi. Davlat boshlig‘i Prezident bo‘lib, shtatlar legislaturalarning saylanadigan deputatlarning va parlamentning ikki palatasiga saylanadigan a’zolardan tashkil topgan saylovchilar kollegiyasi tomonidan 5 yilga saylanadi. Umum milliy parlament a’zolarning saylovchilarning barcha ovozlari shtatlardagi saylovchilarning ovozlariga teng. Konstitutsiyaga muvofiq u ijro hokimiyati boshlig‘i, qurolli kuchlar bosh qo‘mondoni hamda parlamentning ajralmas qismi hisoblanadi. Prezident qonunlarni imzolashga qonun loyhalarni kiritishga, qabul qilingan qonunlarga veto qo‘yish huquqiga ega hamda vazirlarni tayinlaydi. Oliy hokimiyat deyarli hukmat va shaxsan vazir qo‘liga to‘plangan, Konstitutsiyaviy odat bo‘yicha Prezident halq partiyasida ko‘pchilikning qo‘llab quvvatlashiga ega partiyaning parlament fraksiyasining bosh lideridan vazirni tayinlaydi. Hukumat vazir taqdimotiga binoan Prezidant tomonidan tayinlanadigan vazirlarning bosh vazirini o‘z ichiga oladigan kollegial organ hisoblanadi.

Bosh vazir Prezidentning formal roziligiga binoan hukmat tarkibini o‘zgartirishi va vazirlarni lavozimidan ozod etishi mumkin. Vazir parlament palatasining deputati bo‘lishi 60 yil ichida bo‘lib qolishi kerak. Vazirlar kengashi halq palatasi oldida javobgar va ishonsizlik votumi berilgan holda Prezident tomonidan tarqatib yuboriladi. Biroq Prezident Bosh vazir maslahatiga binoan quyi palatani tarqatib yuborishi mumkin. Hindiston huquqiy tizimi turli xil huquqiy madaniyatlarni o‘zida aks etirgan bo‘lib o‘ziga hos ko‘rinishga ega. Bir hind huquqiy madaniyat va huquqtizimi mavjud emas hind huquqi tizimlashgan.Sohalarining ko‘pchiligi ingiliz huquqi ta’siri ostida shakllangan va bu sohalar yig‘indisi hind davlatining umum milliy huquqini tashkil etadi. Hindiston umumiy huquq (Anglo - sakson) huquqiy oilasiga kirishini esalatib etish lozim. Diniy e’tiqodi, irqidan qat’iy nazar barcha shaxslarga qo‘laniladigan hududiy harakterdagi milliy huquq bilan birga hindsitonda indus va musulmon huquqining shaxsiy diniy tizimi amalda. Indus huquqi - Afrika janubiy sharqiy Osiyo va Hindistoning hinduilikka e’tiqod qiladigan qabilalar huquqi, diniy huquqiy tizim. Huddi musulmon huquqi singari u din bilan bog‘liq va dastlab hunduilika e’tiqod qilgan ijtimoiy hayot shaxslari barcha aspektlarga yo‘naltirilgan edi. “Indus” tushunchasi nafaqat hunduilikka e’tiqod qiladigan shaxslarni balki o‘z hayotini indus huquqi bilan tartibga solinishini istaganlarni ham o‘z ichiga oladi. (ulavr hiristian, musulmon iudey bo‘lmaslikldari lozim) Indus huquqiy tizimi eng qadimgilardan hisoblanadi. Vetalar millodan avvalgi 2002 yilda tashkil etilgan hind diniy qo‘shiqlar, giminlar to‘plami. Alohida qaitorlarni hulq atvor qoidasi sifatida sharxlash mumkin bo‘lgan qadimgi tekstlar ham tarkibidan joy olgan. Huquqning keyingi rivojlanishi tarixi taniqli olimlar tomonidan yozilgan qoidalarning keng ma’lumotlari – “Dharmashastra” bilan bog‘liq Shulardan eng mashhuri Manu qonunlari – milloddan avvalgi 2 asr she’r shaklida Manu shohiga yozilgan qoildalar to‘plami. Dharmashastrlar ilohiy

so‘zlarni ishlatib ular ko‘proq diniy huquqi va odat huquqlari yozuvlarining to‘plamlari bo‘lsada, Kodekslar, qonunlar deb atashgan. Dharmashastralardan “nibaguhazi” to‘plamlari ham ajralmasdir. Ular dharmashastrlarga sharh bo‘lib hisoblanadi. Nibaguhazlarning maqsadi dharmashastrlarni oddiy odamlarga tushuntirish ular sodda tilda yozilgan. Qadimgi indus adabiyoti asrlarini huquqiy ma’lumotnoma deb tushuntirish mumkin, ular “Smriti” deb ataladi, Sangskrit tilidan olingan bo‘lib yoshi ulug‘ olimlarning hadyasi degan ma’noni bildiradi. XVI asrda hukmron bo‘lgan musulmon huquqi Hindistonda Indus huquqining rivojlanishi to‘xtatib qo‘ydi. Shunday bo‘lsada bu huquq din sohasiga, manaviy hayotda qolaverdi. Hozirgi zamonda Indus huquqi shaxs maqomi reglamentida, nikoh va ajraldishni qo‘shgan holda, voyaga yetmaganlik va farzand qilib olish meros, diniy institutlarda kasta huquqini ko‘rib chiqishda bevosita ishlatiladi. Hindu huquqining o‘ziga yarasha sotsial iqtisodiy o‘zgarishlar asosida amalga oshdi, ular kaloniyadagi kaptalistik munosabatlarni rivojlantirishga xizmat qildi. Bularning natijasida qonun va sud pritsednti kelib chiqdi. Hindu huquqini qo‘llagan ingliz sud’yalari uning nuqsonlarini Ingliz umumiy huquqiy normalarini joylashtirar uning asosida yangi pretsedent yaratar edilar. Buning natijasida sud amaliyotida klassik hindu huquqi o‘rnini asta sekinlik bilan «Ingliz – hindu huquqi» egallay boshladi, u yozma huquq (tabbiy) manbalarga tayanmas edi, u endi pretsedent huquq xususiyatlarini qamrab olgan edi va hind sud’yalari undan foydalana boshladi. Ingliz hukmati nomaqbul bo‘lgan hindu huquqi normalariga o‘zgartirishlar kiritgan. Mustaqillikka erishgach hindu huquqiy tizimi yangi muhim bo‘lgan o‘zgarishlarni boshidan kechirdi, tamoyillari va manbalari, shuningdek har hil institutlari va normalari ham o‘zgarishlarining asosiy omili – qonun. Mustaqilik uchun kurash davrida hindu huquqining o‘zgarish rejasi muhokama qilinardi. 1947 yilda mustaqillik e’lon qilingach hindiston hukmati Hindu kodeksini parlament muhokamasiga qo‘ydi. Lekin loyha konstervativ kuchlar ta’sirida qabul qilinmadi. Uning o‘rniga 1953 – 56 yillarda 4 qonun ya’ni oila va meros huquqiga

bag‘shlangan qonunlar qabul qilindi. Bu hindu huquqini o‘zgartirishning zamonaviy varianti edi. Hozirgi vaqtda hindu huquqi quyidagi savollar asosida ko‘rib chiqilmoqda: shaxsiy statusning reglamenti, unga nikoh va ajralish vasiylik va homiylik, qarindoshlik, otalikka olish, oila mulki, aliment majburiyatlari, meros, diniy instutlar, shartnomaviy huquq elementlari, kasta huquqi va uning farqlari kirgan. Hindu g‘oyalari yerga egalik qilish konsepsiyasida ham saqlanib qolgan. Hindu huquqi kabi musulmon huquqi ham Hindistondagi musulmon jamiyatlari uchun saqlanib qolgan hamda davlatda ikkinchi o‘rinni egallaydi. Arab sharqi davlatlaridan farqli o‘laroq musulmon huquqi o‘zgartirilgan, Hindistonda Qur’on, sunnaga asoslangan musulmon huquqi urf-odatlari qo‘llaniladi. Hind huquqi indus huquqidan farqli ravishda butun davlat huquqida amalda bo‘lgan normalar yig‘indisi bo‘lgan milliy huquq. Din va millatidan qat’i nazar Hindistonda yashaydigan fuqorolar uchun hind huquqi normalari majburiydir. Hind huquqi Angliya boshqaruvi davrida shakllangan, uning shakllanishida Hindiston aholisi uchun inglizlar tomonidan yaratilgan qonunchilik aktlari katta rol o‘ynagan. Mustamlaka davrida qonunchilikni sistemalashtirishga oid ishlar qilindi, katta-katta qonun va kodekslar yaratildi, ular hattoki Angliyada amalda bo‘lgan huquqiy munosabatlardan ham o‘zib ketdi. Hindu va musulmon huquqi birga amalda bo‘lgan davlatda yaratilgan huquq o‘z-o‘zidan progressiv va mutloq qabul qilingan xulosa bo‘ldi. Mustaqillikni qo‘lga kiritish hind huquqi rivoji jarayoniga yangi bosim bo‘ldi. Mamlakat huquqiy sistemasini qayta shakllantirishda hal qiluvchi qadam 1950 yilda qabul qilingan Konstitutsiya bshldi, Hindiston Konstitutsiyasi qullikni eksplutatsiya qilishni, mamlakatda sotsial progressiv qayta qurishni, agra islohotlarning o‘tmish qoldiqlarini qoralaydi. Unda fuqorolarning demokratik huquq va erkinliklari, ularning kafolatlari keng berilgan bo‘lib, asosiysi fuqorolarning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklari buzilsa Oliy sudga murojaat qilish imkoniyatiga ega ekanliklari belgilangan.

Hindistonni mustaqil davlatga aylantirish mustamlaka davrida qabul qilingan qonunchilik konsepsiyalaridan voz kechishi kerak degani emasdi. 1950 yilda qabul qilingan Hindiston Konstitutsiyasida oldin qabul qilingan huquq hali ham amldagi aytib o‘tilgan; shaningdek Oliy sud ham britan aktlari agar milliy suvirenitetga qarshi bo‘lmasa ularni qo‘llash mumkinligini aniqladi. 1960 yilda Hindistonda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan britan aktlari to‘g‘risida Qonun qabul qilindi, unda 258ta britan statuslar o‘zgartirildi. 20 asrning ikkinchi yarmida Hindiston huquqiy tizimi hindu huquqi va moslashtirilgan umumiy huquq boyliklari asosida rivojlandi. Ammo ingliz huquqiy madaniyati ta’siri ulkanligicha saqlanib qoladi. Hindiston umumiy huquq bilan faqat konsepsiyalari, tushunchilari va yuridik texnikasi bilangina bog‘liq emas. Ularni odil sudlov organlari funksiyalarining tizimi, sud jarayoni, hamda «huquq hukmronligi» g‘oyasi ham birlashtirib turadi. Hind yuristlari va sudyalari psixologiyasi xuddi ingliz kasbdoshlaridek, sud jarayoni xam. Huquq manbalari zamonaviy Hindiston huquqining qonun va sud pretsidenti hisoblanadi. Qonunlar va sudlarning xulosasi Konstitutsiyaga mos kelishi kerak. Konstitutsiyaviy qonunlar nazoratini Oliy sud olib boradi. Konstitutsiyaning 7 ilovasiga ko‘ra, qonunchilikda kompitensiya uchta ro‘yxatga muvofiq uyushma va shtatlarga bo‘linadi. «Uyushma ro‘yxati»da qonunchilik kompitensiyasi savollari aniqlanadi: mamlakat himoyasi, tashqi siyosat, tashqi iqtisodiy munosabatlar, bank ishi, pulning aylanishi, temir yo‘l, havo va suv axborotlari, shtatlararo savdo va boshqalar. Ro‘yxatda 100ta band bor. Qonunga tenglashtirilgan ro‘yxatda qonunlarni federatsiya va uning subyektlari tomonidan qabul qilinishi masalasini qamrab olgan. Bu ro‘yxatga 48ta savol kiritilib, unga jinoiy, fuqorolik, oilaviy, ijtimoiy, kasaba uyushmasi qonunchiligi va boshqalar. Uchinchi ro‘yxatga shtatlar kompitensiyasi kiradi. U 66 banddan iborat. Unga quyidagilar kiradi: jamoat xavfsizligi, militsiya, qamoqxonalar, o‘z-o‘zini boshqarish, sog‘liqni saqlash va sanitariya, ishsizlar va nogironlarga yordam

berish, madaniyat, ta’lim va boshqalar. Lekin qaysi savol bo‘yicha qonun qabul qilish shtatlar uyushmasi (kengashi)ning 2/3 qismi ovoz berishi bilan qabul qilinishi mumkin. Hind milliy huquqining muhim manbaidan biri sud pretsidenti hisoblanadi. Hindiston Konstitutsiyasida Oliy sud tomonidan yaratilgan pretsedent asosida davlat sudlari ishlarni olib borishlari lozimligi aytilgan. Shtatlarning yuqori turuvchi sudlari qarori quyi sudlar uchun majburiy bo‘lishi lozim. Bir shtatning yuqori turuvchi sudi qarori ikkinchi bir shtat sudiga majburiy emas. Hindistondagi pretsident ingliz huquqi tizimidan olingan. Angliyada ega bo‘lmagan xarakter pretsident qoidalariga berildi. 1845 yildan Hindistonda sudning qarorlari va boshqa xususiy to‘plamlar chop etila boshlandi. 1861 yildan to‘plamlarni chop etishga e’tibor berilib, u bizga sud amaliyoti va qonunchilikni tushuntirishi lozim edi. Bu yerda umumiy huquq va adolat huquqiga bo‘linmaydi. Hindiston sudlari ingliz pretsedentiga amal qiladi, hattoki u davlatga to‘g‘ri kelmasa-da, sudlarning qarori ba’zida Konstitutsiyaga o‘zgartirishlar kiritish bilan to‘g‘irlanadi. 1967 yilgi qarorga ko‘ra, sudni Konstitutsiyada berilgan huquqlarini parlament emas, faqat konstituant cheklashi mumkin. Boshqa sudlar Oliy sud pretsedentiga ergashishi kerak. Hind huquqi vujudga kelishiga odat asosiy rol o‘ynagan, hozirgi vaqtda esa u muhim bo‘lmay qolgan. Uni 1937 yilgi shariat qonunlarida, 1955-56 yilgi hind kodekslarida ham uchratishimiz mumkin. Fuqorolik va shunga o‘xshash sohalar huquqi. Hindiston huquqi xususiy va umumiy huquqqa bo‘linmagan, balki fuqorolik va savdo-sotiq huquqiga bo‘lingan. Fuqorolik sudlari kompitensiyasiga kiruvchi qarorlar, masalalar shu fuqorolik huquqi sohasiga kiritilgan. Ingliz tizimining murakkabligi aynan shu sohada ko‘rinadi. Shaxs statusi, meros masalalari hindu va musulmon huquqi normalari bilan tartibga solinadi. Hindu huquqining zamonaviy shakli oilaviy, meros, xomiylik masalalari, farzandlikka olish, aliment undirish, diniy maqsadlarga

bag‘ishlanganlik, shuningdek shartnomalarning alohida turlarini (masalan qarz va hadya shartnomalari) ko‘rib chiqadi. Hindu huquqi huquqiylashtirilmagan. Yuqorida aytilganidek, hukumat alohida qonun rejalarini ishlab chiqish yo‘lidan bordi. 1955 yilda hindularning nikohi qonuniylashtirilgan, nikoh to‘g‘risida qonun qabul qilingan. 1956 yilda yana uchta qonun: voyaga yetmaganlar va xomiylik, meros, farzandlikka olish va oila a’zolariga moddiy yordam ko‘rsatish to‘g‘risida qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlar to‘plami hindu kodeksi deb ataladi. Hindu huquqi tarkibidan butun XX asr mobaynida kastadan va shaxsiy manfaatlardan xoli bo‘lgan, ba’zi oilaviy munosabatlarning arxaik xususiyatlari chiqarib tashlandi. 1950 yilgi Konstitutsiya kastaga qarshi turardi. Konstitutsiyaning 15- moddasida kastaga tegishlilik motivi bilan xo‘rlash ta’qiqlandi. Yuqorida aytib o‘tilgan nikoh to‘g‘risidagi qonunga muvofiq nikoh va ajralish bo‘yicha barcha masalalar qayta ko‘rilib chiqildi. Hindu konsepsiyasi bo‘yicha nikoh-ilohiy uyushma; u xotinni erning qarindoshlari kabi urf-odatlar bilan ko‘rilgan. Shartnoma obyektidek ayoldan ruxsat so‘ralmagan, nikohni tarqatib bo‘lmagan, ko‘p xotinlikka ruxsat berilgan. Shunig bilan birga hindu huquqi nikohni tuzishga ko‘pgina to‘siqlar yaratdi: turli xil kastadagilar va uzoq qarindoshlar o‘rtasidagi nikohni bekor qildi. Barcha normalar yangi hindu huquqi tomonidan rad etildi: barcha nikoh uchun yagona tizim kiritildi, kasta holatiga bog‘liq bo‘lmagan va kastalararo nikoh qonuniylashtirildi; hindu nikoh marosimlari ro‘yxatga olina boshladi; ajralish va aliment undirish masalalariga oid institut vujudga keltirildi.bundan tashqari tuziladigan nikohda er va xotin o‘rtasida rozilik, ayol va erkakning minimal yoshi bo‘lishini qonun talab qiladi. Shunday qilib hindu huquqida inqilob sodir bo‘ldi. 1954 yilgi maxsus nikoh to‘g‘risidagi qonun, 1955 yilgi nikoh to‘g‘risidagi qonunlarda ajralish ko‘zda tutilgan, ammo u ham kamdan-kam amalga oshirilgan. Shu davomida hindu huquqiy institutlarni qayta tashkil etish boshlanib, u esa odat normalarini cheklab qo‘ydi. Yetimlarni farzandlikka olishga ruxsat berildi.

Farzandlikka olingan bola qonuniy tug‘ilgan bolalar bilan birgalikda meros olish huquqiga ega buldi. Ayollarning huquqlari tarkibiga meros huquqlari ham kiritila boshladi (qayta ko‘rib chiqildi). Ammo olib tashlangan ko‘pgina normalar qishloqlarda urf-odatlar singari amalda bo‘lib kelmoqda. Turli kastalar o‘rtasidagi nikoh ham tarqalgan, nikoh to‘g‘risidagi masalalar er-xotin o‘rtasida emas, balki ularning ota-onalari tomonidan hal etilgan. Hindu huquqida meros turli qarama-qarshi normalarga ega edi. Ba’zi kastalarda ayollar erkak qarindoshlar bo‘yicha merosdan chetlatilgan, boshqalarida esa ayol qarindoshlari bo‘yicha; umuman olganda ota-onalaridan yoki aka- ukalaridan qolgan mol-mulkka egalik qilish huquqi cheklangan(stridxana), stridxananing vujudga kelishi hindu huquq maktablariga to‘g‘ri kelmas edi. XX asrning birinchi yarmida hindu huquqining shu sohasini qayta tuzish boshlandi. 1928 yilda hindularning merosga ega bulishi chegaralanishini chetlatish to‘g‘risidagi qonun, 1929 yilda hindularning meros huquqi to‘g‘risidagi qonun, 1937 yilda hindu ayollarining mol-mulki to‘g‘risidagi qonunlar qabul qilindi. 1928 yilgi qonun barcha shaxslarga meros huquqini berdi (kasalllarga, invalidlarga, urodlarga va boshqalarga). 1937 yilgi qonun ayollarning merosga bo‘lgan huquqlariga yangicha o‘zgarishlar olib kirdi; beva ayollar erlaridan qolgan mol- mulkka va oilaviy mol-mulkka ham egalik qilishlari mumkin bo‘ldi. Hindu xususiy huquqi va umumiy huquq o‘zaro bog‘liq ashyoviy huquq sohasida ham ingliz huquqi terminlari saqlanib qolgan. Ingliz terminlari tushunchasi ko‘pincha boshqacha ma’noga ega bo‘ladi. Ammo bu sohadagi Hindiston huquqshunoslarini shaxsiy status to‘g‘risidagi masalalar ko‘proq o‘ylantiradi. Musulmon olamidagi shaxsiy status masalalari musulmon huquqi bilan tartibga solinadi. Musulmon huquqi sohasi asosan ikkita umummilliy qonunga ega: 1937 yilgi musulmon shaxsiy huquqlarni qo‘llash to‘g‘risidagi va 1939 yilgi musulmon nikohlarini bekor qilish to‘g‘risidagi qonun. Brinchisi qonuniy meros,

ayollar huquqlari, nikoh, kelin uchun qalin, vasiylik, hadya to‘g‘risidagi munosabatlarni nazorat qiladi. Hududiy huquq diniy, jamoaviy odatlar bilan bog‘liq bo‘lmagan, faqtgina Hindistondagi ingliz hukmronligi davrida paydo bo‘lgan huquq. Bu huquqning vujudga kelishi boshqa dindagi odamlarni nazorat qilish uchun eng yaxshi usul edi. Bundan tashqari ham musulmon huquqi, ham hindu huquqi xristianlarni, yevriylarni, forsiylarni chetlab o‘tmoqda edi. Konstitutsiyaning 44-moddasida Hindiston fuqorolari uchun yagona fuqorolik kodeksi amalda bo‘lishi aytilgan. Hindistondagi fuqorolar o‘rtasidagi nikohni, ya’ni boshqa din vakillari o‘rtasidagi nikohni 1954 yilgi maxsus nikoh to‘g‘risidagi qonun nazorat qiladi. Shuningdek qonun er-xotinning roziligi bilan nikohni bekor qilishni ko‘zda tutgan. Mustaqillikda qabul qilingan Hindistonning amalda bo‘lgan zamonaviy fuqorolik va savdo qonunlari, muhim normativ aktlar quyidagilar: 1865 yilgi meros to‘grisidagi qonun, 1972 yilgi shartnoma to‘g‘risidagi, dalililar to‘g‘risidagi qonunlar, 1881 yilgi qimmatli qog‘ozlar to‘g‘risidagi qonun, 1930 yilgi maxsulotlarni sotish to‘g‘risidagi qonun, 1932 yilgi o‘rtoqlik va boshqalar. Nozik javobgarlik masalalari qonuniylashtirilmagan edi. Mustaqillikdan keyin qabul qilingan aktlar orasida quyidagilarni ajratish mumkin: 1956 yilgi kompaniyalar to‘g‘risidagi, 1957 yilgi mualliflik huquqi to‘g‘risidagi, 1963 yilgi shartnomalarning aniq ijro etilishi to‘g‘risidagi, 1963 yilgi da’vo to‘g‘risidagi, 1969 yilgi monopoliya va savdoning cheklanganligi to‘g‘risidagi, 1970 yilgi patent to‘g‘risidagi qonunlarni aytish mumkin. Bu qonunlar ham ingliz namunalaridan olingan. Mustaqillik davrida iqtisodiy qonunchilik keng rivojlangan. Hindiston hukumati davlatning asosiy sektorlarini, ya’ni milliy iqtisodning hayotiy muhim sohalarini boshqarib, nazorat qiladi. Bu sohadagi muhim qonunlar 1919 yilgi sanoat to‘g‘risidagi qonun hisoblanadi. Uning holatini chet el investitsiyalari ham nazorat qtladi. Barcha chet el kapitalining moliyaaiy operatsiyalari 1949 yilgi qonun asosida olib boriladi.

Hind va chet el sug‘urta kompaniyalari vakolatlari 1938 yilgi sug‘urta to‘g‘risidagi qonun bo‘yicha olib boriladi. Bu sohadagi muhim o‘rinni ingliz sug‘urta kompaniyalari egallaydi. Chet el kapitaliga asoslangan qo‘shma korxonalarning faoliyati 1947-50 yilgi va 1956 yilgi kompaniyalar to‘g‘risidagi qonun bo‘yicha nazorat qilinadi. 1980 yillarning o‘rtalarida Hindistonda chet el xususiy investitsiyasiga e’tibor kuchaydi. Shunga muvofiq hukumat iqtisodiy siyosat sohasini liberallashtirishga tushdi. Hindistondagi fuqorolik protsessual munosabatlarni 1908 yilgi fuqorolik protsessual kodeksi tartibga soladi. Fuqorolik prsessi ingliz modeliga asoslangan. Ammo mahalliy xususiyatga ham ega. Masalan, fuqorolik ishlarni vakillar sudida ko‘rishni nazarda tutmaydi. Sud qarorlari ustidan shikoyat berishning uch turi mavjud-apellyatsiya, taftish va nazorat tartibi. Hindistonda mehnat qonunchiligi boshqalarga qaraganda ancha erta XIX asrda rivojlangan. To‘g‘rirog‘i mehnat qonunchiligi, shuningdek kasaba uyushmasi huquqlari 1920 yildan keyin, ya’ni Butun Xindiston kasaba uyushmalari kongressi boshchiligidagi mamlakat kasaba uyushmalari tashkil topgan vaqtdan boshlab vujudga kelgan. Hindistondagi mehnat qonunchiligida katta o‘zgarishlar mustaqillikning birinchi yillarida o‘tkazildi:1947 yil sanoat masalalari to‘g‘risida qonun, 1948 yil fabrika ishi to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi va birinchi minimal ish haqi belgilandi. 1951 yil plantatsiya to‘g‘risidagi qonun ishchilar uchun qulayliklar yaratdi. Keyingi yillarda, ya’ni 1961 yil o‘qitish to‘g‘risida, onalik to‘g‘risida, 1965 yil premya to‘lovi to‘g‘risida qonunlar qabul qilindi. Ammo ular 1955 yilgi “hayot uchun kerakli maxsulotlarni ishlab chiqarish to‘g‘risida” va “hayot uchun kerakli xizmat ko‘rsatishning kafolatlari to‘g‘risida”gi qonunlar bilan birga qo‘llaniladi. 1975 yilda Indra Gandi hukumati “20 bandli dastur”ini amalga kiritib, ishchilarga bir qancha o‘zgarishlar kiritdi. Shtatlardagi ko‘pgina mehnat haqidagi qonunlar federal qonunchilik prinsiplari asosida olib boriladi. 1977 yildan mehnat qonunchiligini yagona tizimga solish uchun maxsus komitet o‘z ishini boshladi.

Jinoyat huquqi va jinoyat protsessi . Britan mustamlakasi qaramligiga tushmasdan oldin barcha hindular uchun musulmon jinoyat huquqi qo‘llanardi. Ingliz hukumati Hindistonga yangi jinoyat qonunchiligini kiritdi. Hind jinoyat kodeksi loyixasini T.Makoley boshchiligidagi britan huquqshunoslari komissiyasi yaratdi. Bu ishga 1833 yildan kirishilib, 1862 yil 1-yanvarda bu loyixa general gubernatorlik qonunchilik kengashi tomonidan ma’qullandi va kuchga kirdi. Hindiston jinoyat kodeksi ingliz umumiy huquqiga asoslangan: ingliz huquqshunoslari g‘oyalari va konsepsiyalarini o‘zida saqlab qolgan. Mualliflar o‘z navbatida fransiya jinoyat kodeksi va Amerikaning Luiziana shtatining jinoyat kodeksidan foydalanishgan. 1860 yilgi Jinoyat kodeksi tarkibi va shakli bo‘yicha tarixda o‘xshashi bo‘lmagan haqiqiy jinoiy-huquqiy akt hisoblanadi. U o‘zida ko‘pgina masalalarni, jinoyatda ishtirokchilik, jinoyat sodir etish bosqichlari, holati, javobgarlikdan ozod qiladigan holatlar, jinoyatga javobgarlikning bosqichma-bosqich olib borilishi to‘g‘risidagi savollarga javob berilgan. Hindular kodeksida esa davlatning o‘ziga xos savollari va qiyinchiliklari berilgan: foxishalik uchun javobgarlik, insonlarni qurbonlikka keltirish, bevalarning yoqilishi, qasos va boshqalar. Bu jinoyat kodeksi 23 bob va 500 moddadan iborat. Birinchi olti bob jinoyat kodeksining umumiy qismini tashkil qiladi. Qolganlari maxsus qism bo‘lib, ular hajmi jihatdan farq qiladi. Jinoyat kodeksi jinoyatlarni har xil turlarga bo‘ladi: davlatga qarshi jinoyatlar, qurolli kuchlarga, jamoat tartibiga, shaxsga va mulkka , sog‘liqqa, nikohga va dinga, xavfsizlikka, axloqqa qarshi jinoyatlar. Jinoyat kodeksi moddari belgilangan tuzilmaga ega. Maxsus qism moddalari jinoyatlarni ta’riflaydi; ba’zilari esa jinoyatlarni emas, bishqa tushunchalarni aniqlaydi(masalan, mol-mulkni o‘g‘irlash 410-modda).1860 yilgi Jinoyat kodeksini chiqarish ingliz mustamlakalari orasida jinoyat huquqini rivojlantirish uchun asosiy odim bo‘ldi. Hozirda ham 1860 yilgi jinoyat kodeksi ko‘pgina ulkan davlatlarda, Hindiston, Bangladesh, Pokiston va birmada jinoyat huquqining asosiy manbasi bo‘lib qolgan. U Osiyo va Afrikadagi ingliz mustamlakalarida amalda

bo‘lgan kodeksga asos bo‘lib xizmat qiladi: Singapur(1872), Seylon(1883), Malayziya(1906), Bruney(1952). Yuqorida sanab o‘tilgan kodekslar Hindiston Jinoyat kodeksi tekstlarini ko‘chiradi va ular bir-biridan faqat modda raqamlari bilan farq qiladi. 1950 yilgi Konstitutsiyada uyushma va shtatlarning jinoyat huquqi masalalariga bag‘ishlangan moddalari bor. Agar qonunlar o‘rtisida qarama- qarshiliklar kelib chiqsa, ya’ni Hindiston parlamenti tomonidan chiqarilgan qaror bilan shtatlar qonunchilik palatasi qarori bir-birini inkor qilsa, mahkama shtatlar qarorini bekor qiladi. Hindiston zamonaviy jinoyat huquqida oltita jazo turi mavjud: jarima, mol- mulkni musodara qilish, oddiy qamoq, ozodlikdan mahrum qilish qiyin ishlar bilan, umrbod ozodlikdan mahrum qilish va o‘lim jazosi. Hindistondagi jinoyat protsessi ingliz-amerikacha namunaga asoslangan. Jinoyat protsessual huquqining asosiy manbasi 1973 yil 1898 yilgi kodeksning o‘rniga qabul qilingan va 1974 yil 1-yanvardan kuchga kirgan Jinoyat protsessual kodeksi hisoblanadi. Yangi jinoyat protsessual kodeksi kambag‘allarga huquqiy yordamning kafolatlanishi, protsessning tezlashishini o‘zida jamlagan. Lekin jinoyat protsessining asosiy tuzilishi o‘zgartirishlarsiz qoldi. 1973 yilgi Jinoyat protsessual kodeksida ayblanuvchi huquqlarining kafolatlari bayon qilingan.lekin ba’zida bu normalarning istisno holatlari ham bo‘ladi. Umumiy qoidaga ko‘ra, gumon qilinuvchilar advokat xizmatidan foydalanish huquqiga ega va ular 24 soat ichida sudyaga topshirilishi kerak. Sudya gumon qilinuvchini garov evaziga qo‘yib yuborishi mumkin. Sud tizimi. Hindistonda yagona sud tizimi amalda. Sud tizimining quyi bo‘g‘ini qishloqlardagi panchayatlar sudi bo‘lib, ular muhim bo‘lgan jinoyat va fuqorolik ishlarini ko‘rib chiqishgan. Shaharlarda ham shunday sudlar mavjud, hattoki avtomobil xodisasi bo‘yicha ham bor. Ular xalq sudlari deb ataladi. Ikkinchi bosqich sudlari munsiflar sudi hisoblanadi. Ular faqat fuqorolik ishlarini ko‘radi (1000dan 5000 rupiygacha bo‘lgan da’volarni). Undan yuqorida

qo‘shimcha sudlari turadi (ular ham fuqorolik ishlarini ko‘radi, lekin pulning ahamiyati yo‘q). Mahalliy sudya qo‘shimcha sudlarning qarorlari ustidan shikoyatlarni ko‘rib chiqadi. Shtatlar poytaxtlarida va Kalkuttada shahar sudlari bo‘lib, ular apellyatsiya funksiyasini bajaradi. Shtatlarning yuqori sudi birinchi instansiya va apellyatsiya sudi sifatida bo‘ladi. Qo‘shni teritoriyalar o‘zining yuqori sudiga ega bo‘lishi mumkin, ko‘pgina kichik shtatlar umumiy yuqori sudiga ega bo‘ladi (shtatlararo). Yuqori sud shtatdagi ma’muriy av harbiy sudlarning faoliyatini boshqarib turadi. U barcha masalalar bo‘yicha buzilgan huquqlarni tiklash uchun qarorlar chiqarishi mumkin. Hindiston yagona sud tizimining yuqori organi Oliy sud bo‘lib, u bosh sudya va 17 a’zodan iborat. U birinchi instansiya sudi sifatida shtatlar o‘rtasidagi kelishmovchiliklarni ko‘rib chiqadi. Jinoyat va fuqorolik ishi bo‘yicha apellyatsiya sudi bo‘lib hisoblanadi. Hindiston Oliy sudining muhim funksiyasi konstitutsiyaviy nazorat hisoblanadi. Shuningdek, Konstitutsiya bilan kafolatlangan asosiy huquq buzilganda ham shu sudga murojaat qilish mumkin. Federal sud tizimida apellyatsiya va quyi sudlari ham, ya’ni sessiya sudlari va magistratlar sudlari bor. Konstitutsiyaga muvofiq Oliy sud a’zolarini Prezident Vazirlar Mahkamasi bilan birga davlatning mashhur huquqshunoslari orasidan bosh sudyani tayinlaydi. Parlamentning ma’qullashi kerak emas. sudya 65 yoshida istefoga chiqishikerak, nomaqbul xulqi uchun ham vaqtidan oldin bo‘shatilishi mumkin. Oliy sud a’zolari tarkibini tuzishda Prezident farmoni parlamentning har ikki palatasidan 2/3 qism ovoz olganda kuchga kiradi. Shtatlarning yuqori sudi sudyalarini bosh sudya va shtat gubernatori bilan kelishilgan holda prezident tayinlaydi. Boshqa sudyalarni Hindiston prezidenti bosh sudya bilan, shuningdek boshqa mansabdor shaxslar bilan birgalikda tayinlaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. A.Y.Suxarov. Pravoviye sistemi stran mira. Ensiklopedicheskiy spravochnik. Izdatelstvo Norma. Moskva-2000 2. R.David, Joffre-Spinozi.K Osnovniye pravoviye sistemi sovremennosti. Moskva Mejdunarodniy otnosheniya, 1996g. 3. A.X.Saidov Xozirgi zamon asosiy xukukiy tizimlari. Toshkent-2004. 4. Z.Islomov Davlat va xukuk nazariyasi. Toshkent TDYUI-2001. 5. A.X.Saidov Sravnitelnoye pravovedeniye i yuredicheskaya geografiya mira. Moskva-1993. 6. Svaygert.K Vvedeniye v sravnitelnoye pravovedeniye v sfere chastnogo prava T.1. Osnovi.m Mejdunarodniy otnosheniya 1998g.

O'xshashlar

Huquq tizimining tarkibiy tuzilishi

O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimi

Huquq normasi tushunchasi

Diniy va an`anaviy huquqiy oilalar

Hozirgi zamon huquqiy tizimi