Адолат тушунчаси ва унинг ижтимоий аҳамияти - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Адолат тушунчаси ва унинг ижтимоий аҳамияти

Yuklangan vaqt:

20.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50.287109375 KB

Ko'chirib olish

Адолат тушунчаси ва унинг ижтимоий аҳамияти Режа: Кириш. I.Боб. Адолат инсон ҳатти- ҳаракати ва жамият тараққиётининг бош мезони. 1.1. Адолат тушунчасининг ўтмиш тарихий даврларда турлича талқин қилиниши. 1.2. Адолат ва унинг асосий мезонлари. II.Боб. Ёшлар дунёқарашини шакллантиришда ижтимоий адолатнинг ўрни. 2.1. Оила ва маҳалла адолатпарвар инсон тарбиясининг бош мактаби. 2.2. Раҳбар адолати ва етакчилик маьсулияти. Хулоса Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

2 Кириш Тадқиқот мавзуининг долзарблиги. Адолат инсонийликнинг мардлик, ҳалоллик, ва тўғрилик, оддийлик ва камтарлик, имон ва эътиқод, самимийлик ва садоқат, уятчанлик ва ор-номусдан иборат олийжаноб фазилатлар қаторида алоҳида аҳамият касб этади. Адолат бор жойда садоқат, меҳр оқибат ва барака бор. У инсонларни ғолибликка, аҳиллик ва иноқликка чорлайди. Тинчлик, осойишталикнинг, ўзаро ишонч ва ҳурматнинг замини ҳам адолатдир. Адолатсиз муҳитда эса келишмовчилик ва зиддиятлар илдиз отиб, каттадан-катта ижтимоий, иқтисодий ва маьнавий ўпирилишлар содир бўлиши мумкин. Адолат жамият, давлат ва кишилик ҳаёти учун ўта зарур ва улуғ неьмат. Шунинг учун ҳам адолат муаммоси доимо инсоннинг диққат марказида бўлиб келган. Ва у инсониятнинг ижтимоий-сиёсий онги ва ҳаётида жуда муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 14-моддасида “Давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фуқаролигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида амалга оширади” 1 – деб қонунийлаштириб қўйилганлиги ҳам фикримиз далили бўла олади. Адолат шу қадар ҳамма нарсани ўз ўрнига қўя биладиган фазилатки, у аҳлоқ- одоб қоидаларидан, ақл-идрок ва омма ҳаётининг ўзидан келиб чиқадиган, инсонни баркамоликка эриштирадиган энг олий фазилатларнинг негизидир. Ушбу мавзунинг долзарблиги шундаки Призидентимиз таькидлаганларидек, биз шунчаки демократик давлат эмас, балки адолатпарвар демократик давлат қуришга интилмоқдамиз. Адолатга интилиш халқимиз руҳий дунёсига хос энг муҳим хусусиятдир. 1 Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси .Тошкент: “Ўзбекистон”, 2010 й.

3 Зеро, маьнавий замин мустаҳкам, асрлар мобайнида шаклланган илғор анъаналар, тараққиётга хизмат қиладиган урф-одатлар ва қадриятлар асосига қурилган адолатпарвар сиёсатгина ҳаётийдир. Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари. Тадқиқотнинг мақсади адолат тушунчаси ва унинг ижтимоий аҳамиятини кўрсатиб бериш ва турли жиҳатлардан ёндошган ҳолда моҳиятини очиб бериш. Ушбу мақсаддан келиб чиқадиган вазифалар қуидагича: Биринчидан: Адолат тушунчасининг тарихий даврлардаги талқинларини кўрсатиб ўтиш; Иккинчидан: Адолат тушунчасининг жамият тараққиётининг бош мезони сифатидаги ўрнини кўрсатиб беришдан иборат. Тадқиқотнинг объекти ва предмети: Тадқиқотнинг обьекти И.А.Каримов асарлари шунингдек бошқа мутақаккирлар ижодида илгари сурилган адолат тушунчасига доир қарашлар. Предмети, бугунги кундаги адолат тушунчасининг амалий аҳамиятини кўрсатиб беришдан иборат. Тадқиқотнинг назарий ва метадологик асоси: Мазкур курс ишининг илмий назарий концепциясини белгилаб олишда И.А. Каримов асарлари, маьруза ва суҳбатларидан олинган маьлумотлар, шунингдек мавзуга оид олимларимизнинг назарий фикрлари, хулосалари методологик асос вазифасини ўтайди. Шунингдек, муаммони ўрганишда диалектик, тарихийлик ва мантиқийлик, қиёслаш ва илмий холисликка илмий билиш методларидан фойдаланилди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги: Адолат тушунчаси ва унинг ижтимоий аҳамиятини ўтмиш, тарихий давр ҳамда бугунги эркин фуқаролик жамиятидаги талқин булиш шакли кўрсатиб ўтилади.

4 I.Боб.Адолат инсон ҳатти- ҳаракати ва жамият тараққиётининг бош мезони. 1.1. Адолат тушунчасининг ўтмиш тарихий даврларда турлича талқин қилиниши. Адолат, араб тилида одиллик ва тўғрилик маьносини билдириб, у ижтимоий, фалсафий, аҳлоқий ва ҳуқуқий тушунчалар туркумига киради. Халқимизнинг энг қадимги оғзаки ижодида ҳам, ёзма манбаларда ҳам адолат тушунчаси ҳақида фикр юритилганда, у инсонлар ўртасидаги эзгулик, одамийлик, яхшилик тамойили сифатида қайд этилади. Дарҳақиқат, адолат сўзининг замирида қанча-қанча ҳикмат бор, ҳар бир инсон қалбан, жисман адолатга интилади. Чунончи, аждодларимизнинг қадим битиги бўлмиш “Авесто” да сиёсийҳуқуқий меросимиз тарихи ҳамда юртимизда яшаган эл-элатлар, афсонавий қаҳрамонлар, салтанатлар, давлат ва унинг бошқарув тизими, халқларнинг машғулотлари баён этилади. Унда зардуштийлик динининг қонун-қоидалари билан бирга, ижтимоий ҳаёт, жумладан, ота-онанинг фарзанд олдидаги ва фарзандларнинг ота-она олдидаги бурчи ҳақида ёзилган. «Авесто» да инсон ижтимоий меҳнати туфайли барча ёмонликдан, ёвузликдан қутулиши мумкинлиги ғояси ётади. ўаразгўйлик, ҳасад, манманлик, ўғрилик, талончилик, ноҳақлик иллатлари қораланади. Ушбу иллатларга қарши курашиш жамиятда адолат қарор топишига олиб келиши қайд этилади. “Ҳақ сўздан ўзга ҳеч нарса тўғрисида ўйлама, ҳақ сўздан ўзга ҳеч нарса тўғрисида суҳбатлашма, ҳаққоний амалдан ўзга ҳеч нарса билан шуғулланма”, - деб ёзилади “Авесто” да. Ҳурматли юртбошимиз “ Адолат ҳар ишда ҳамроҳимиз ва дастуримиз бўлсин” номли маьрузаларида шундай дегандилар: “Адолат ҳақида жуда чиройли гапириш мумкин. Аммо гап чиройли ва узоқ гапиришда эмас, балки ҳаётда адолатни ўрната олишда”.

5 Лекин минг йиллар давомида инсонга ҳамроҳ бўлиб келган ана шу адолат учун бўлган курашда инсоният мисилсиз қурбонлар ҳам берган. Адолат муаммоси қадимда ҳам, ҳозир ҳам инсониятнинг диққат марказида энг долзарб масала бўлиб келмоқда. Аввало маьнавий қадриятларимизни англатувчи адолат тушунчаси ҳар бир тарихий даврда турлича изоҳлаб келинган. Масалан, ҳукмрон синфлар ўз манфаатларига мос тартибларни ахлоқий ва ҳуқуқий меёрлар ёрдамида ёқлаб уларни адолатли деб таьрифлаганлар. Мазлум синфлар эса уларни янги, ўз манфаатларига монанд, адолатли муносабатлар билан алмаштиришни талаб қилганлар. Шу свбабдан жамиятда ҳамма вақт нима адолатли ва нима адолатсиз деган масала атрофида мунозара кетган улар адабиёт ва халқ ижодиётида ўз ифодасини топган. Жумладан ХI асрда яшаб ижод этган атоқли давлат арбоби, илк туркий достоннавис шоир Юсуф Хос Ҳожиб шундай дейди. Адолат учун ҳамма оёққа турар, Қарорли учун ерда ўт, ем унар. Тетик бўлсин, эй бег ва қилсин тоқат, Адолатли бўл, халққа қил марҳамат. Маьрифатли жамият маьрифатли, маьнавияти юксак, адолатпарвар инсонлардан таркиб топади. Бундай жамиятда соғлом ақл- идрок, соғлом фикр ва адолат устуворлик қилади ва бу йўлда фидоий донишмандлар кураш олиб борадилар. Бунга Шарқ цвилизациясининг ютуқлари, ўтмиш аждодларимизнинг маданий ва маьнавий бойликлари яққол мисол бўла олади. Абу Али ибн Сино, Юсуф Хос Ҳожиб, Абул Қосим Маҳмуд Замаҳшарий, Абу Наср Фаробий, Абдураҳмон Жомий, Ҳусайн Воиз Кошифий, Алишер Навоий, Хўжа Самандар Термизий, Амир Темур, Низомий Ганжнавий, Муҳаммад Жавҳар Заминдор, Муҳаммад Жабалрудий, Абулбарокат Қодирий, Фариддин Аттор, Маҳмуд Асад Жўшон, Абу Бакр ал- Хоразмий, Мунис Хоразмий каби Шарқнинг юзлаб оламга машҳур

6 донишмандлари ўтганки, уларнинг инсон ҳақида, ҳаёт, борлиқ, инсоний ахлоқ ва одоб, маьнавий камолот ва адолат ҳақида қолдирган мерослари, аьло фикрлари ҳозирги авлодни ҳам яхши ахлоққа тарғиб этишда, уларнинг руҳий оламини бойитиш, қалблари маьрифат нури билан сийлаш ва ёшларни адолатпарвар гўзал ахлоқли инсон қилиб тарбиялашда мислсиз аҳамият касб этиб келмоқда. Улуғ мутафаккир Алишер Навоий ҳам шоир, ҳам давлат арбоби сифатида адолатни ёқлади, бутун умри давомида уни тараннум этди. Навоийнинг адолат тўғрисидаги сиёсий қарашлари унинг ўлмас асарларида, хусусан, “Садди Искандарий” да ўз аксини топди. Улуғ шоир бу достонда адолатли шоҳ образини яратиш билан адолатли давлатга, тартибга эришишни орзу қилади. Буюк Алишер Навоийнинг замондоши, “Искандар ойнаси”, “Анвари Суҳайлий”, “Ахлоқи Мухсиний”, “ Калила ва Димна”, “ Махзаи-ул-иншо” каби кўплаб дунёга машҳур китобларининг муаллифи Ҳусайн Воиз Кошифийнинг адолат ҳақиқат ҳақидаги доно фикрлари ҳар қандай кишини ҳайратга солади. Жумладан у шундай дейди: “ Агар адолат ҳимоя қилинмаса, заиф ва кучли одамлар йўқолиб кетади. Мадомики, заифлар қирилиб кетар экан, кучлилар ҳам омон қолмайди. Чунки кишиларнинг турмуши бир-бири билан ўзаро боғлиқ. Хулласи калом, халқнинг ахволи адолатсиз яхшиланмайди”. ХVI асрда Ҳиндистонда яшаб ижод этган тарихчи олим Абулбарокат Қодирий Бобурийлардан Акбаршох даврида “ Качкўли Султоний “ номли асарини ёзади. “ Качкўли” гадойларнинг нарса соладиган идиши, гадойлар нима топса, качкўли идишига аралаштириб ташлайверганлар. Баьзи олим ва шогирдлар ҳам ҳаёлга келган фикрини ифодалаб ёки бошқа олимларни асарларидан ёқтириб қолган ҳикмат ва ҳикоятларни тўплаб китоб шаклига келтирганлар ва уни“ качкўл” деб атаганлар. Бу нарса Шарқда анчагача айланиб қолган.

7 Хусусан Қодирийнинг “ Качкўли Султоний” китобида шундай бир ибратли мисол келтирилади: Жамшид ҳам Анушервал каби тўртта узук ясатиб, унинг ҳар бирига биттадан сўз ёздириб қўйган эди. Биринчи узукда “Охисталик ва чора” деган сўзлар ёзилган бўлиб, бунинг маьноси: “Шошилиш ёмон хислат, барча ишларни шошилмай, чора- тадбирини топиб қилмоқ керак” демакдир. Иккинчи узукнинг кўзига “ Одиллик ва иморат” сўзлари ёзилган эди. Бунинг мазмуни: “ Мамлакатда адолат билангина иттифоқлик ва равнақ иморатини тиклаш мумкин” дегани эди. Учинчи узук кўзига: “Ростлик ва шошилиш” сўзлари ёзилган эди. Бунинг маьноси: “ Дўстларга фақат рост сўзлаш керак дегани эди. Тўртинчи узук кўзига: “Жазо ва инсоф” сўзлари ёзилган бўлиб, бунинг маьноси: “Бировни жазога тортаётган пайтда инсоф юзасидан иш кўриш керак” дегани эди. Жамшид ҳар бир узукни шу узук кўзидаги сўзлар мазмунига оид ишга қўл урганида тақиб олар ва унга доим қараб турар эди. Демак, ҳар бир ишни адолатли ҳал қилиш учун инсон аввало ўз сўзи, кўнгли, қалби ва виждони билан кенгашиб олмоғи, ховлиқмай, шошқалоқликка йўл қўймасдан ёндашмоқ лозим. Зеро, шошқалоқлик пушаймонликнинг синглисидир, дейди донишмандлар. Адолатпарварликка оид олижаноб инсоний фазилатлар айниқса Соҳибқирон Амир Темур шахсига хос эди. “ Ўғилларим миллатнинг роҳати, саодатини сақламоқ учун сизларга қолдираётган васият ва тузукларни яхши ўқинг, асло унутманг ва тадбиқ этинг. Миллатнинг дардларига дармон бўлмоқ вазифангиздир. Заифларни кўринг, йўқсилларни бойлар зулмига ташламанг. Адолат ва эзгулик қилмоқ доимий дастурингиз, раҳбарингиз бўлсин”.

8 Тарихий манбаларда келтирилишича, Амир Темур пири Тайободийга мурожаат қилиб маслаҳат сўраганида шайх унга фотиҳа бераётиб бир чиғаноқ узук ҳадя этади. Узукнинг кўзига форсча “русто-рости” сўзлари битилгандики, маьноси “ куч адолатда” демак эди. Кўҳна тарихимизнинг гувоҳлик билдиришича Соҳибқирон Амир Тумур бутун умри давомида пирининг шу ҳикматига амал қилган ҳолда ҳокимиятни бошқарган ва ҳамиша зафар қозонган. Ана шу ҳикматга ихлоси баланд бўлганлиги учун ҳам Темур уларни уч иқлимини ифодаловчи бодомсимон белгига номи билан қўшиб муҳр ясатади. Темур тамғасининг нақши “ русто- рости” бўлиб, ҳақгўй бўлсанг, нажот топасан демакдир. Унинг отларидаги тамға, танга, тиллаларига зарб бериладиган белги ҳам уч ҳалқадан иборат эди. Битикларда таькидланишича Темур беғараз, барчага бир хил жиддий ва одил қарайди, ҳеч бир кимсани бошқасидан фарқ қилмайдиган, бойни камбағалдан устун қўймайдиган, ҳалойиққа раҳмдил, барчага наф келтирувчи, ҳалойиққа ёрдам қилишни яхши кўрадиган, Шарқнинг буюк донишманди эди. “Адолат ва инсоф билан яратганнинг бандаларини ўзимдан рози қилдим. Гуноҳкорга ҳам, бегуноҳга ҳам раҳм қилиб, хаққоният юзасидан хукм чиқардим. Ҳайр-эҳсон ишлари билан одамлар кўнглидан жой олдим...” дейди, у ўз тузукларида. Асримизнинг энг етук, инсонпарвар, фидоий, ҳақиқатпарвар, адолатли раҳбар ва мутафаккири ким деганда Ўзбекистон Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримов деб, эьтироф этиш ҳеч муболағасиз адолатдан бўлади. Халқимиз руҳига узоқ йиллар давомида жароҳат етказган тоталитар тузумнинг ғайри-аҳлоқий сиёсати асоратларини кескин тугатиш, адолатпарвар демократик давлат қуришга асос солиш, Шарқ цивилизацияси ютуқларини, ўтмиш аждодларимизнинг маданий – маьнавий бойлигини ҳар

9 томонлама ўрганишга пухта замин яратилиши ва юртбошимизнинг “Адолат, ватан ва халқ манфаати ҳар нарсадан улуғ”, “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида”, “ Юксак маьнавият- енгилмас куч”, “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” каби асарларида адолатнинг ҳар бир ишимизда доимий ҳамроҳ ва дастуримиз эканлигини белгилаб бериши фикримизни далили бўла олади. “Ўзини адолатли деб келган, лекин ўта адолатсиз бўлган Марказ Ўзбекистонга, ўзбек халқига қанча тамға босмади, қанча маломат тошлари отилмади, дегандилар юртбошимиз Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг навбатдан ташқари IX сессиясидаги маьрузаларида, лекин маҳкам туриб адолатга эришдик. Ўзбекистонни бадном қилиш ўаракатларига зарба бердик. Бугун мана шу минбардан сизларга ёруғ юз билан айтаманки, “ пахта иши” билан қамалганларнинг ҳаммаси авф этилди”. Нодонлик ва ҳурофот, тенгсизлик ва адолатсизлик ҳукмрон жойда жаҳолат авж олади. Адолат йўқ жойда тараққиёт бўлмайди. Янги, адолатли ўзбек давлатчилиги пойдеворини барпо этишда Президентимизнинг кўрсатган ташаббус ва матонатлари тарихда абадий сақланиб қолажак. Биз Шарқ цивилизациясига мансублигимиз билан фаҳрланамиз чунки, Шарқ цивилизацияси халқни бўлғуси ўзгаришларга адолатпарварлик руҳида тарбиялаб боради.

10 1.2. Адолат ва унинг асосий мезонлари. Юртбошимиз иборалари билан айтганда, дунёда адолат қонуни мавжуд экан, уни ҳеч ким инкор этолмайди. Эртами- кечми ҳар бир инсон ана шу қонун олдида жавоб бериши муқаррар. Чунки, юқорида таькидлаганимиздек, адолат инсон хатти-ҳаракатининг бош мезони, барча фазилатларнинг энг улуғи, ҳамма нарсани ўз ўрнига қўя биладиган, инсонни севиш, ҳурмат қилишга, хақ- ҳуқуқларини поймол қилмаслик ва уни ҳимоя қилишга қаратилган, ҳақиқатни амалга оширувчи, инсон хатти- ҳаракатлари ва истакларини акс эттирувчи, элнинг осойиши, юртнинг оройиши ва дунёда энг умри боқий нарса. Адолат энг гўзал аҳлоқнинг тури бўлиб, уни жамийки камолотлар мажмуи, охиратда нажот, ёруғ жаҳонда саодатнинг боши дейиш жоиздир. Дунёнинг бирорта ишини адолатсиз тартибга солиб бўлмайди. Қандай одамлар, қандай фазилат соҳиблари адолатли инсон бўлишлари мумкин? Мард, оддий ва камтар, ҳалол ва хақгўй, уятчан ва самимий, виждонли ва номусли одамлар ҳеч қачон адолатсизликка йўл қўймайдилар. Мардлик – самарали иш ва тафаккур учун зарур бўлган инсон қалбининг улуғ фвзилатларидан бири. У ҳавф-хатарларни писанд қилмайдиган, мусибатлар қаршисида тик турувчи довюрак ва жасоратли инсонларга хос, азоб чекса ҳам нолимайдиган, қаҳрамонликни ўзига бурч деб биладиган, қўрқувдан жирканувчи, ҳар қандай шароитда ўзини оғир ва вазмин тута оладиган иродали ва қаьтиятли инсонларга хос фазилат. Абу Райҳон Беруний айтганларидек, мард одам шундай бўладики, эртаю- кеч душманга зарару, дўстга фойда келтиради. Номард эса хақни қўйиб, ноҳақ ишга қўл уради. Разилона ҳаёт кечириб, адолатдан йироқда юради. Адолат ва ахлоқий баркамолликнинг иккинчи муҳим шарти, оддийлик ва камтарликдир. Улар инсоний қадр – қимматни англатади, обрўни ошириб, лаёқатсизликни яширади. У шу қадар олийжаноб фазилатки, одамийликнинг

11 бошланиши, инсонни улуғликка чорлаш ҳам, манманликдан сақлаш ҳам, камтарлик ва оддийликдандир. Инсоннинг энг улуғ зийнати ҳам, либоси ҳам камтарликдир. Соддалик эса тарбияда, ўзини тута билишда, одамларга ҳурматда бўлишда, покизаликда ва қаноатда ўзини кўрсатадиган баланд ахлоқий маданиятдадир. Буюк Абдураҳмон Жомий шундай деганлар: Димоғингни кўтарма, бўлмайин десанг оёқ ости, Қамиш кеккайгани учун бўйра бўлди-ю, ҳамма босди. Адолат ҳалоллик ва хақгўйликни, номусли ва виждонли бўлишни талаб қилади. Инсон ақлининг пойдевори бўлган номус ҳеч қачон эгриликка тоқат қилолмайди. Айниқса, кўпчилик учун манфаатли ишга ҳар қандай вазиятда ҳам журъат эта билиш инсонлардаги чинакам номуслиликни англатади. Шунинг учун ҳам номусим зинҳор озор чекмасин деган одам энг оғир дақиқаларида ҳам адолат йўлида қатъият ва ирода билан иш юритади. Инсоннинг ўз мавқейини сақлаш, улуғлаш ва ардоқлаш, хижолат тортиш туйғуларини, оила ва аждодлар шаьнига доғ тушурмаслик маьносини ифодаловчи номус хатто қонун тақиқлай олмаган нарсаларни ҳам тақиқлай олади. Адолатли инсонга энг керакли зийнат виждон бўлиб, у инсон ҳаётининг одил раҳнамоси ва қонунлар қонунидир. Виждонли киши ноҳақ, адолатсиз ишлардан ғазабга келади ва буларга қаршилик билдиради, лекин виждон азобидан қийналмаган одам адолат ҳақида ўйламаса ҳам бўлади. Шундай экан, покликнинг сардори, одамийликнинг дуру гавҳари ва инсоннинг қадр- қимматини белгиловчи виждон адолатпарвар инсоннинг энг олийжаноб фазилати бўлиб қолмоғи лозим.

12 II.боб. Ёшлар дунёқарашини шакллантиришда ижтимоий адолатнинг ўрни. 2.1. Оила ва маҳалла адолатпарвар инсон тарбиясининг бош мактаби. Ҳаётнинг ҳар бир ишини адолат талабларига мослаб олиб боришда, ёшларни адолатга чорлайдиган ахлоқий хусусият ва одатларни чуқур хис этиш руҳида тарбиялашда оила ва маҳалланинг ўрни ва таьсири беқиёс каттадир. Чунки, инсоннинг энг соф ва покиза туйғулари, илк ҳаётий тушунча, адолат, ҳақиқат, тўғрилик, ҳалоллик ва инсоф ҳақидаги тасаввурлар биринчи навбатда оила ва маҳалла бағрида шаклланади. Фарзандларнинг характерини, табиати ва дунёқарашини белгилайдиган маьнавий мезон ва қарашлар одиллик ва хақиқатпарварлик, инсоф, номус ва виждон, садоқат ва олийжаноблик, меҳр-оқибат, андиша ва шарму –ҳаё, уят каби муқаддас тушунчаларнинг пойдевори оила ва маҳалла муҳитида шаклланади. Тарбия оиладан бошланади. Она сути билан кирган хислатлар узоқ вақт, ҳатто бир умр сақланиб қолади. Оилада болани оқ кўнгил, софдил эзгулик тарафдори қилиб ўстириш жараёнида у адолатли бўлиб ўсади. Аммо шуларга қарамай, оилада болаларга адолат туйғусини яхшилик билан узвий боғлиқ ҳолда сингдириш зарур. Оилада бола ёки ўсмир адолатсизлик кўрганида, уни ҳис этганида норозилик билдириш, адолатсизликни ёқотишни талаб қилишни ўрганади. Оилада кўп учрайдиган адолатсизлик турларидан бири ота-оналарининг ҳаддан зиёд нуфус талабчанлиги, якка ҳокимликка мойиллигидир. Бунинг кўринишлари, афсуски, жуда кўп, хилма-хил бўлиб, ота ёки онанинг муросасизлиги ўзини босолмай, ғазабини сочишини, шафқатсизликкача етиб бориши. Оилада кўп калтак еган, қўрқитилган болаларда адолат туйғуси заиф бўлади ёки бўлмайди. Ота ёки она ҳар қанча ёши улуғ бўлса ҳам, болаларнинг софдил инсонпарвар, маьнан баркамол ўсишига жиддий эьтибор беришлари зарур.

13 Болаларни севиш, болажонлик-оилага қувонч келтиради. Аммо у меьёридан ошса, оқилона эмас, кўр-кўрона бўлса, адолатсизликка айланади. Бола оилада диққат эьтибор маркази эмас, балки оиланинг тўла ҳуқуқли аьзосидир. Болага фақат шундай ёндашиш, оила аьзоларининг ўзаро меҳрибончилиги, ўзаро бурчларини ҳис этишлари ҳақиқий адолат туйғусини уйғотади. Оиланинг “Ижтимоий онги” баландлиги ҳам муҳимдир. Оила аьзолари мамлакатда ва жаҳонда юз бераётган воқеалар ҳақида мустақил, холис ва адолатли фикр юрита олсинлар. Инсони маьнавий камолоти, ҳаётий мақсадлар оилада шаклланади. А.И.Герсен айтганидек, “Оила жамиятнинг биринчи ҳужайраси, адолатнинг биринчи ҳужайраси, адолатнинг илк боғчасидир...”. Бола ҳаётдаги дастлабки қадамлариданоқ адолат ва адолатсизликни идрок эта бошлайди. Инсон ҳаётининг энг муҳим қисми, жамиятимизнинг кичик ҳужайраси бўлган оила, қолаверса маҳалла муҳитида болаликдан бошлаб нима адолатли ва нима адолатсиз, ким ҳақ, ким ноҳақлигини ўз ўзи билан кўриб, уни чуқур англаб бормаса инсоният тараққиётига, жамиятнинг ривожланишига, инсонпарварлик ва демократия қоидаларига ҳамнафас бўлган адолатпарвар инсонни тарбиялаб бўлмайди. Соғлом авлод ўстириш, адолатли, ҳалол, инсонпарвар, виждонли ва номусли инсонни вояга етказиш келажак гаровидир. Буни болаликдан, оиладан бошламасликни иложи йўқ. Оилада фарзандлар онгига адолат тамоилларини сингдириб боришда катта ёшдаги оила аьзоларининг, хусусан ота-онанинг намунаси, уларнинг ахлоқий ва маьнавий қиёфаси муҳим аҳамият касб этади. Юртбошимиз инсонга маьнавият она сути, ота намунаси ва аждодлар ўгити билан сингиб боради деганларидек, одамзот учун бир умр зарур бўладиган адолат ва унинг мезонлари ҳам фарзандларга биринчи бўлиб оилада таркиб топа бошлайди.

14 Истиқлол бизга маьрифий, маданий адолатли, инсонпарвар мустаҳкам оила ва жамият қуриш имкониятларини яратиб берди. Шарқнинг таниқли мутаффаккири Насриддин Тусий ижтимоий адолатнинг қуидаги учта талаби ҳақида шундай дегандилар: Биринчи талаби аҳоли турли табақаларининг ўзаро уйғун бўлишини таьминлаш; Иккинчидан, эл- улуснинг ҳақ-ҳуқуқи тенг таьминланган ҳолда, кишиларни хизматга таьйинлашда шахснинг салоҳияти ва имкониятларидан келиб чиқиши керак; Учинчи талаби эса, барчанинг тенг фаровонлигини ҳимоя қилиб, бу фаровонликни амалга оширишдаги хизмати ва ҳуқуқига қараб ҳар бир инсон ўз улушини олишга имкон яратиш. Демак, бу талаблар нафақат жамият, ишлаб чиқариш корхоналари, ташкилот ва муассасалар миқёсида, балки оила аьзолари ва маҳаллаларда ҳам тўлиқ амал қилмоғи лозим. Масалан, оилада ўзининг дангаса, лоқайдлиги ва қайсарлиги билан туғишганлари устидан хукмрон бўлмоқчи бўлган фарзандни ота-она адолат юзасидан танобини тортиб қўйиши керак. Ўзини тута билиш, аҳлоқ –одоби, ўқиши ва меҳнатининг сифати, ҳатто саломатлигини ҳисобга олиб рағбатлантирилса, тўғри сўз, ҳалол, виждоннинг поклигини эьтиборга олиш оилада адолатпарвар инсон тарбиялашнинг муҳим омилларидан ҳисобланади. Ота-онанинг фарзандларни, фарзандлар эса ота-онани чин дилдан қадрлай билишлари, ўзаро ҳурмат ва иззат-икромда бўлишлари, бирбирларининг тақдирларига бефарқ бўлмасликлари, оила манфаати учун мардлик ва жонкуярлик билан ёндашувлари ҳақиқий маьнавий соғломлик ва адолатпарварликни англатади. Президентимиз “ Давлат жамиятнинг кескин табақаланишига ошибтошиб кетган бойлару камбағал қашшоқларга кетишларига йўл

15 қўймаслиги керак” деганларидек, оила аьзолари ўртасида ҳам маьнавий ва моддий жиҳатдан адолатсизликка йўл қўймаслик керак. Ўз моҳияти, фаолияти, мазмуни ва шакллари билан шарқона фикрлаш, адолатли иш кўриш тарзи каби халқимизнинг ўзига хос фазилатларини акс эттирувчи маҳалла мамлакатимиз ижтимоий сиёсий ҳаётида алоҳида ўрин эгаллайди. Мустақиллик йилларида маҳаллалар фаолияти бутунлай янгича мазмун кашф этиб, Прездентимиз айтганларидек, маҳаллаларнинг ҳар қандай масалаларни ечишга қурби етадиган бўлиб қолди. Чунки энг адолатли муҳит, энг адолатли ижтимоий шароит, вазият фақат маҳаллада бўлиши мумкин. Ҳеч бир корхона, ҳеч бир идора ёки жамоат ташкилоти ҳар бир ишни адолатли хал этишда маҳалла билан тенглаша олмайди. У ерда ҳаёт тажрибаси катта, заминга яқин, кўпни кўрган, барча ишни виждонан, ҳалоллик ва инсоф билан жой- жойига қўя биладиган фидоий, мард ва қалби пок инсонлар яшайди ва фаолият кўрсатади. Шунинг учун ҳам халқаро ҳамжамияти томонидан “ ўзбек модели” деб эьтироф этилган беш тамойилнинг бири кучли ижтимоий сиёсатни адолатли тарзда амалга оширишда аввало маҳалла аҳолиси манфаатлари кўзда тутилади. “Фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органлари тўғрисида” ги, “Маҳалла ҳайрия жамғармасини ташкил этиш тўғрисида” ги, “Кам таьминланган оилаларни ижтимоий ҳимоясини кучайтиришга оид тадбирлар тўғрисида” ги, шунингдек икки ёшгача, 16 ёшгача болалари бўлган оилаларга нафақалар тайинлаш ҳақидаги фармон ва қонунларининг барчасида ижтимоий адолат масаласи бош мавзу этиб белгиланган. Демократизм, ошкоралик, ижтимоий адолат, инсонпарварлик, маҳаллий аҳамиятга молик масалаларини хал этишдаги мустақиллик шулар жумласидандир. Махсус ишлаб чиқилган низомларда ҳам кўрсатилаётган

16 ёрдам ёки белгиланаётган нафақаларнинг сўзсиз адолатли ва адресли бўлишлиги белгилаб қўйилган. Оила аьзоларининг, айниқса болаларнинг моддий фаровонлигини оширишда оила маьсулиятини ошириш, ҳар томонлама жисмоний ва маьнавий ривожланиш, билим ва ҳунар даражасини ошириш учун уларга зарур шарт-шароитлар яратиш ҳақидаги кўрсатмалар маҳаллалар томонидан оилаларни ижтимоий ҳимоя этишнинг асосий мазмунини ташкил этади. Бинобарин, барча эзгу мақсадларимизни амалга оширишнинг бош қуроли бўлган адолат ва унинг мезонларига оила ва маҳаллада қанчалик эьтибор берилса, хақсизлик, диёнатсизлик ва норозилик сояси бўлмайди. Аксинча барқарорлик, эзгу мақсадлар ва камолот учун кенг йўл очилиб, давлат қудратли, юрт обод ва халқ бахтиёр яшайди. 2.2. Раҳбар адолати ва етакчилик маьсулияти. Миллий маънавиятимизнинг қадим удумига кўра раҳбарнинг, юрт бошқарувчининг энг асосий фазилати – адолат саналган. Бугун ҳам шундай. Аммо бугунги давримизда адолат тушунчаси илгариги тасаввурлардан анча фарқ қилади. Бугун воқеан адолатли бўлиш учун бир гуруҳ инсонлар жамоасини бошқариб боришни зиммасига олган одамдан кўп нарса талаб этилади. Раҳбарлик махорати ва қобилиятида катта мазмун бор. Тўғри режа туза билиш тез қарор қабул қилиш, ишни вақтида пухта бажара билиш ҳамда малакали мутахасисларни танлаш ва адолат доирасида уларга қулай шароит яратишни ташкиллаштириш ҳамманинг ҳам қўлидан келавермайди. Раҳбар адолати, элу юртга етакчилик қилишдек оғир маьсулиятни бўйнига олган одамнинг адолати айниқса бугунги кунда беқиёс аҳамиятга эгадир. Юртбошимиз Ислом Каримов таькидлаганларидек, халқ очликка, йўқчиликка, ҳамма нарсага чидаши мумкин, аммо адолатсизликка чидай

17 олмайди. Одил ҳукмдор, адолатли раҳбар ғояси Фаробийдан тортиб Алишер Навоийгача ва яна бошқа кўп мутафаккирларимизнинг улуғ маьнавий ғояси бўлиб келган. Шарқда қадимдан жуда машҳур бўлган “Сиёсатнома” номли асарида подшоҳ, ҳоким, амир ва беклар, замонавий тил билан айтганда, раҳбарнинг бош вазифаси ер юзини ёмонлик қилувчилардан тозалаш, жаҳонни адолат ва осойишталик билан обод қилишдан иборатдир. Раҳбар ақлли ва билимли бўлолсагина, одоб, ахлоқ, қоидаларига риоя қила олса, ўз бурчини одиллик, ҳалоллик билан бажара олса, маьсулиятини англаб, ўзаро кенгаш билан фаолият юргизса шундагина жамият истиқболли бўлади. Илк ўрта асрнинг буюк мутафаккирларидан Абу Наср Фаробийнинг фикрича ўзида 12 туғма хислатни бирлаштирган кишиларгина ақлли ҳисобланар экан. Шулардан иккитаси адолатга таалуқлидир. Ақлли инсон ўз табиати билан адолатни севадиган ва адолат учун курашувчиларга адолатсизликка, жабр-зулм ўтказувчиларга нафрат билан қарайдиган бўлсин, ўз одамлари ва бошқаларга адолатли бўлиш, гўзал ва яхши ҳисобланган нарсаларни барчага тақдим этган ҳолда одамларни адолатга тарғиб этадиган, адолатсиз оқибатларини йўқотадиган, уларга йўл қўймайдиган бўлиши керак. Ҳар бир одам адолатли бўлсин, аммо қайсар бўлмасин, адолат олдида қайсарлик қилиб, ўзбилармонликка берилмасин, лекин ҳар қандай адолатсизлик, пасткашлик олдида лафзли бўлсин, ўзи зарур деб билган нарсани амалга оширишда қаьтийлик кўрсатсин, қўрқмас, жасур бўлсин, қўрқиш ва ожизликни билмасин. Абу Наср Фаробий ҳоким ёки бошлиқларнинг қуидаги ўн икки фазилатни мужассамлаштирган бўлишлари кераклигини таькидлайди: • Тўрт мучаси соғ бўлиб, ўз вазифасини бажаришда нуқсон бўлмаслиги;

18 • Бошлиқ табиатан нозик ва фаросатли бўлсин, суҳбатдошининг фикрларини тез англаб олсин; • Хотиранинг кучли бўлишлиги; • Зеҳиннинг ўткирлиги, зукколик ва сезгирлик; • Ўз фикрини тиниқ ва равшан ифодалай билиш, чиройли сўз ва ибораларни қўллай билиш; • Устоз кўрган, билим ва маьрифатга хавасли бўлиш, ўқиш ва ўрганишда чарчаб қолмаслиги; • Ҳар бир соҳада нафсни тия билиш, қимор ва бошқа ўйинлардан узоқда бўлиш; • Ҳақиқатчи, одил ва тўғри одамларни ҳурмат қилиш, ёлғончилардан жирканиш; • Ўз қадрини билиш, номусли ва ориятли бўлиш, пасткашлардан юқорида туриш, туғма олий химмат, улуғ фазилатлар соҳиби бўлиш; • Молу- дунёга берилмаслик; • Табиатан одил ва адолатли бўлиш, одил одамларни севиш, барчани адолатга чақириш, таниш ва бегоналарга ҳам ҳақиқат қилувчи, ноҳақ жабрланганларга ёрдам бериш, ҳар қандай хақсизлик ва разолатларга муросасиз бўлиш; • Ҳар бир ишни амалга оширишда қаьтиятли, саводли, журьатли, жасур бўлиш, қўрқоқлик ва хадиксирашга йўл қўймаслик. Лекин бундай баркамол, етук, туғма фазилат соҳиблари жамиятда жуда кам топилади. Бу ҳол айниқса мустақилликдан олдин мамлакатимизда жуда сезилиб турарди. Бу ҳақда Президентимиз “ Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” номли асарларида шундай дейдилар: “Бошқа минтақалардан жўнатилган кадрларнинг баьзилари республика эҳтиёжлари ва кулфатларига ҳамдард бўлиш у ёқда турсин, балки партия,

19 совет ва ҳуқуқни муҳофаза этиш органлари ва бошқа органларда ўзларини раҳбар лавозимларига тайинлашларини ўзбошимчалик қилиш учун берилган ёрлиқ деб билдилар”. Раҳбарнинг фаолиятига тўғри баҳо бериш ҳам адолатдандир. Содир бўлган барча нохуш воқеаларни фақат битта раҳбарнинг айби деб баҳолаш ёки эришилган ютуқларни ўчириб ташлаш одатлари собиқ қизил империя даврида одат тусига айланганди, айниқса Республикамизнинг биринчи раҳбари Шароф Рашидовга баҳо беришда. Раҳбарлар орасидаги хўжакўрсинчилик, дабдаба ва кўзбўямачилик, ошнаоғайнигарчилик ва фитна мустақиллигимиз арафасида авж олиб, содир бўлган иллатларни барчасини Рашидов номи билан боғлаш адолатдан эмас эди. Ўтмишнинг бундай иллатларидан покланишида Президентимиз Ислом Каримовнинг хизмати ниҳоятда катта бўлди. Ҳали мустақилликка эришмасимизданоқ, юртбошимиз зўр қатъият ва журъат билан шундай дегандилар: “ Агар олий адолат мавжуд бўлса, бизнинг эьтиқодимизга кўра, халқ фикри олий ҳақиқатдир, худди ана шу ҳақиқат, ўша кишининг номи билан боғлиқ бўлган, республика ҳаётидаги ўзгаришларда катта аҳамиятга эга бўлган улкан ўзгаришларни рад эта олмайди”. Раҳбарликнинг нозик ва сирли томонлари жуа кўп. Ҳар бир масалада ўзаро кенгашиб фаолият кўрсатиш, раҳбарнинг шахсан ўзи бажариши керак бўлган ишни бошқа одамга ишониб топшириб қўймаслик, қўл остидагиларнинг бажарган ишларини мунтазам текшириб бориш, унга адолатли баҳо бериш, малакали хизматчиларни топа билиш, мансаб ва омаддан ҳаволаниб кетмай камтар бўлиш, хасис ва очофат бўлмаслик, кишиларни бошқаришда уларнинг хулқи ва мижозий хислатларни эьтиборга олиш, тадбир билан иш юритиш ва тарбия сабоқларига қаьтий риоя этиш раҳбар мувафаққиятининг энг муҳим гаровларидандир.

20 Донолар, уйнинг бекаси иккита бўлса ховли супургисиз қолади деганларидек, давлат ёки оилада раҳбар иккита бўлса, бундай давлат ҳам, хароб бўлади. Лекин ҳамма нарсани ўзим биламан деб кўпчилик билан кенгашмаган раҳбар ҳам тарзда омадсизликка маҳкум бўлади. Катта раҳбарнинг тақдирини уни ўзи танлаган кичик-кичик амалдорлар яратади. Бу раҳбарликнинг олтин қонунидир. Ва яна энг муҳими халқ томонидан юклатилган вазифаларни амалга оширишга виждонан ёндашувдир. Ўзбекистон Республикаси Конститутциясининг 92моддасида шундай дейилади: “ Ўзбекистон халқига садоқат билан хизмат қилишга, республиканинг Конститутцияси ва қонунларига қатъий риоя этишга, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларига кафолат беришга, Ўзбекистон Республикаси Президенти зиммасига юклатилган вазифаларни виждонан бажаришга тантанали қасамёд қиламан” Раҳбарлик ва бошқарув ишларида порахўрлик ва таьмагирлик, виждони ва эьтиқодини пулга сотиш давлат ва жамиятни пароканда қилади, жиноятчиликни кўпайтириб ҳукуматнинг емирилиши ва ватаннинг ҳаробалигига сабабчи бўлади. Қаерда порахўрлик авж олса, ўша ерда адолат ҳам, виждон ҳам оёқ ости бўлади. Чунки порахўр ўз виждонини сотиб, ёмон одамни яхши деб мақтайди ва яхшини қоралаб жазолайди. Порахўр таьмагирлар олимми, раҳбарми, ишчими, ким бўлишидан қатъий назар, халқ бошига битган балодир. Шунинг учун ўам президентимиз айтганларидек, биз бугун афсус надомат билан фикр юритиб, бартараф этиш чораларини излаётган нохуш холатни вужудга келтирувчи асосий сабаб шундан иборатки, кўп ҳолларда давлат ходими, давлат хизматчиси, яьни давлат ваколатидан фойдаланадиган амалдор шу ваколатини суистеьмол қилишга интилади. Чунки унинг қўлида ваколат бор. Ана шундай ҳолда нопок ходим давлатни ниқоб қилиб, моддий бойликларни тақсимлаш, ишлаб чиқариш соҳасига қўшилиш, кадрлар

21 масаласини ҳал этиш каби нозик масалаларида аралаша бошлайди ва натижада коррупция ва жиноятчилик, порахўрлик каби жирканч ходисалар юз беради. Ҳаёт ўз йўлида давом этаверади. Раҳбарлар келиб кетади, эл халқ қолади. Лекин ана шу раҳбар халқ кўнглидан ўзига жой топа оладими, эсда қоладиган бирон ҳайрли иш қилдими? Одамларнинг бошини қовуштириб, ўзи ибрат бўлиб, уларни улуғвор вазифаларни бажаришга сафарбар эта олдими? Ҳар бир раҳбар бу ҳақда доимо ўйлаши, ўзига ўзи савол бериб кўриши керак. Адолатпарвар раҳбарнинг ахлоқий ҳислатлари бемалол қонун ўрнини боса олади. Барча бўғинларда адолатли, инсофли, диёнатли, билимдон, тажрибали раҳбарлар бошчилик қилмас экан, мустақил мамлакатимизнинг обрўси, унинг манфаати учун мардлик, жонкуярлик билан ишламас экан ишларимиз кўнгилдагидек бўлмайди. Қолаверса, адолат ва қонун устуворлиги учун унинг талабларини ҳаётимизга жорий этиш учун биргалашиб курашмоғимиз фидоий бўлмоғимиз керак. Адолат ва қонун каттаю кичик, жинсидан, миллати, эьтиқоди ва мансабидан қатъий назар, барчамиз учун устувор бўлмоғи даркор.

22 Хулоса Жисмоний ва айниқса маьнавий соғлом авлодни вояга етказиш мураккаб ва узоқ давом этадиган жараёндир. Шунинг учун ҳам янги авлодни тарбиялаш биздан давлат иши, давлат фаолиятининг устувор йўналишларидан бири бўлиб қолди. Албатта, жамиятда адолат ўзидан-ўзи жорий этилиб қолмайди. Адолат шиорини айтиш ёки ёзиб қўйиш билан иш ҳам битмайди. Ҳар бир инсон ўзи ҳаётида адолатни ҳимоя қилиши ва адолатсизликка қарши чиқа олиши зарур, бўлган ҳолатларга тушади. Ана шундай нозик ҳолатларда бировларнинг панд-насиҳати эмас, балки инсоннинг ички маьнавий олами гўзаллиги, софлиги ёки хунуклиги, нопоклиги ёки лоқайдлиги билиниб қолади. Бундай лаҳзаларда одам танлаган маьнавий ахлоқий йўл орқали маьнавий дунёси қандай бўлишини белгилайди. Инсон адолатпарвар бўлиши учун доимо ва фаол равишда улғайиб, камол топиб бориши керак. Шу маьнавий улғайиш адолатпарварлик шартидир. Ёшларни ижтимоий ҳимоялашда адолат мезонларига мувофиқ боқимандалик кайфиятларига барҳам бериб, ташаббускор ва ғайратли ёшларга кенг йўл очиш ҳозирги шароитда ижтимоий адолатни қарор топтиришнинг зарур шартларидан биридир. Мустақил, демократик, ҳуқуқий, адолатли давлатни қуриш ва мустаҳкамлаш учун жамиятимиз фаровонлиги ва миллий тикланиш вазифаларини амалга оширишга қодир ёш авлодни тарбиялаб вояга етказиш учун республикамиздаги бутун таьлим тарбия маориф соҳаларида ишлаб чиқилган туб ислоҳотларни оғишмай амалга ошириш давлатимиз, жамиятимизнинг порлоқ келажаги учун ғоят муҳим аҳамиятга эга. Демак, адолат бугунги кунда Ўзбекистон Республикасининг келажаги буюк давлатимизнинг тушунчасига айланиб бормоқда.

23 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 1. А. Шер “Ахлоқшунослик”. Т.: 2000. 2. Абу Наср Фаробий “ Фозил одамлар шаҳри”. А.Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти 1993й. 3. Амир Темур “ Ривоят ва ҳақиқат”. Тошкент, 1996 й. 4. В. Воронцов “ Тафаккур гулшани”. Ғофур Ғулом номидаги адабиёт ва саньат нашриёти, Тошкент, 1981 й. 5. Г.А. Носирхўжаева “Этика”. Т.: 2003 6. И.М. Мўминов Амир Темирнинг Ўрта Осиё тарихида тутган ўрни ва роли. «Тошкент», 1993 йил. 7. Й.Ш. Жумабоев Ўрта Осиё этикаси тарихи очерклари. Т. 1980. 8. Йўлдошев Ж., Хасанов С. Авестода ахлоқий таълимотий қарашлар. Т. 1992 й. 9. М. Имомназаров. “ Миллий маьнавиятимиз назариясига чизмалар”. Тошкент. 1998 й.

O'xshashlar

Қонунийлик тушунчаси ва унинг асосий белгилари

Ҳуқуқ тизими ва тушунчаси

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Фуқаролик жамияти - тушунчаси ва тузилиши