Лингвистик компрессияни амалга ошириш усулларининг тахлили

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

342 KB

Ko'chirib olish

Мундарижа Кириш……………………………………….………………………3 1-боб Лингвистик компрессияни амалга ошириш усулларининг тахлили 1.1. Суз ясалиши ва синтаксис даражасида Лингвистик компрессияни тузилиши (Аббревиатуралар)………………… 1.2. Паравербал коммуникатив муло қ отда қў лланадиган лингвистик компрессияларни таржима қилиш муаммоси. 2-боб Компрессия воситаларини амалга оширишнинг ёзувли усулларини текст даражасида тадкик килиш 2.1. Матнда семантик компрессиянинг шакллар…………………...23 2. 2 .Матнларнинг оғзаки типида компрессия воситаларини амалга оширишнинг усулларини тахлили.................................................... . 25 2.3. Бадиий ва публицистик матнларда лингвистик комрессиянинг қўлланиши. Хулоса……………………………………………………………… …31 Symmary……………………………………………………………… 34 Фойдаланилган адабиётлар руйхати………………………….. 36

КИРИШ Мамлакатимиз ижтимоий–сиёсий, маънавий-иқтисодий ислоҳатларини амалга оширишга жаҳон андозалари даражаси билим олган заковатли, ҳар томонлама баркамол, дунёқараши кенг миллий қадрларни тайёрлашда чет тилининг хизмати катта 1 . Ўзбекистон мустақиллигини қўлга киритган илк йиллардан бошлаб маъорифга катта эътибор қаратди. Шу жумладан Ўзбекистон чет давлатлар билан халқаро алоқа қилмасдан туриб ўз келжагини белгилаб бераолмаслигини тушинган ҳолда ўз эътиборини чет эл халқлари тили, маданияти, санъати, давлат тузилиши ва жойлашувига қаратди. Тил компрессияси муаммоси узоқ вақтлардан буён олимларнинг диққат-эътиборини жалб қилиб келмоқда ва лингвистикада кенг доирада изохга эга бўлди. Асл маъно-мохияти тил тизимининг ўзи билан белгиланадиган тил компрессияси ўзига хос универсал ходиса хисобланиб, коммуникация жараёнларини тезлаштириш ва енгиллаштиришга йўналтирилган. Бу ходиса тил воситаларининг вариативлигига, айнан тил бирликларининг нисбатан ихчамлашган компресс тузилмаларига ўзгариши имкониятларига асосланади. Тилда экономияга компрессия (айнан бир хил маънога эга бўлган гапни нисбатан сиқилган шаклда узатиш; баъзи-бир алохида сўзларни ёки сўз бирикмаларини қисқартириш), конденсация (текстни ихчамлашишига олиб келувчи гапдаги алоқаларни зичлаштириш) ва контаминация (сўз ёки гапнинг турли хил қисмларини бирлаштирилиши). Материалнинг ўтказилган тахлили шуни кўрсатдики, лингвистик компрессия тамойили оммавий коммуникация тилини (матбуот, радио ва 1 Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. Тошкет: – 2000, –Б. 91.

телевидениянинг тили) шакллантирувчи етакчи жихатлардан бири хисобланиб, тилда унинг ривожланишининг муайян босқичларида юз берадиган барча ходиса ва жараёнларни акс эттиради. Шуни таъкидлаш зарурки, унинг қуйидаги ўзига хос жихатлари мавжуд: информатив ва экспрессив функцияларнинг ўзига хос равишда чатишиб кетиши, ифоданинг қисқа ва аниқлиги (“телеграф услуби”) ва турли услубдаги элементларнинг бирикмаси. Мавзунинг ўрганилганлиги даражаси ва долзарблиги Оммавий коммуникациянинг замонавий воситалари, асосан телевидения сайёравий тус олиб, миллионлаб томошабинларга мурожаат қилмоқда ва шунинг асосида маданиятнинг янги типи – аудиовизуал маданият шаклланмоқда. Уларнинг шу ва бошқа ўзига хос хусусиятлари ва функциялари Ғарбда тахминан 20 – йиллардан бошлаб фаннинг ривожланган ва кенг тармоқли сохаси хисобланган оммавий маданият социологиясининг ўрганиш объекти бўлиб қолди. Соха мутахассислари унинг асоси 1910 йилда немис социологи М.Вебер томонидан яратилган деб хисоблашади. У методологик равишда матбуот социологиясини зарурлигини таъкидлади, унинг муаммолари доирасини кўрсатиб берди: унинг турли хил ижтимоий ва этномаданий гурухларга ориентацияси, одамнинг шаклланишидаги хиссаси, журналистга бўлган ижтимоий талаблар, матбуотни тахлил методлари. Социолог В.Парстонинг, хусусан К.Мангеймнинг асарларида оммавий коммуникация орқали жамият онгини идеологик манипуляция қилишни ўрганишга бўлган йўналиш кучайди. Бир қатор изланувчилар бу воситалар ва улар яратадиган оммавий маданиятни нисбатан ижобий планда, яъни алоқа воситалари турларига асосланган ижтимоий алоқа ва маданият (оғзаки, ёзма, аудиовизуал маданият) ривожланишининг янги босқичи сифатида кўришади.

Охирги йилларда оммавий маданиятнинг назарияси ва амалиёти муаммоларига, унинг бадиий маданиятнинг ретранслятори ва бадиий қадриятларни яратувчиси сифатидаги вазифасига қизиқиш кучаймоқда. Оммавий коммуникациянинг учта тури фарқланиб, улар умумий ижтимоий функцияларни бажаришади ва шу билан бирга тил ва мазкур коммуникатив воситанинг ишлаш усули билан боғлиқ бўлган ўзига хос хусусиятларга эгадир. Матбуот вербал ёзув тилидан, ундан ташқари фотографик тасвирлардан фойдаланади. Радио эса асосан оғзаки нутқдан фойдаланади. Бу аудиал коммуникатив воситадир (эшитишга мўлжалланган). Телевиденияда эса ифода этиш воситаларининг диапазони жуда кенгдир – бу аудиовизуал коммуникатив воситадир. Вербал ёзма тил телеэкранда хабар кўринишида (титрлар, заставка) ва мустақил текстлар кўринишида (телетекст) телевидения ва матбуотнинг синтези сифатида намоён бўлади. Радио тилини ва телевидения, матбуот тилини ўрганиш тадқиқотларимизнинг асосий объекти бўлди. О.Ф.Нечай 2 нинг нуқтаи-назарига қўшилган холда биз коммуникация жараёнини бир нечта иерархия босқичларида тахлил қилишни методологик жихатдан мақсадга мувофиқ деб топдик. Бироқ лингвистик жихатдан коммуникация рамзий (белгили) алоқа, тушунчали ёки образли жараён сифатида энг қимматли даража хисобланади, чунки коммуникацияни рамзий алоқа сохаси сифатида тахлил қилишда олдинги планга семиотик ва маданий муаммолар чиқади. Оммавий коммуникация текстларида зичлаштириб компресслашган конструкцияларни кўпроқ ишлатилиши журналистларнинг аудиторияни диққатини текстнинг минимал хажмини сақлаб қолган холда, ахборотнинг мазмунли сиғимини яратиш орқали жалб қилишга бўлган интилиши билан тушунтирилади. Бунда текстнинг экспрессивлиги ва ўзига хослиги сақланиб қолади. Тил компрессиясининг воситаларидан тўғри фойдаланиш муқаррар равишда текстнинг конденсациясига олиб келади. Шунинг учун тил 2 Нечай О.Ф. Ресурсы о телевизионной коммуникации и эстетике М. 1990. С.82

kompressiyasini оммавий коммуникация текстларининг информативлик, стандартлашганлик, стереотиплилик, бахолаш каби умумий категориялари билан бир қаторда тўлалигича текстга доир категория деб қараш мумкин. Бунда текст категорияси деганда биз текстларнинг муайян турларига хос бўлган умумий типологик белгини тушунамиз. Бундан ташқари исталган текст категорияси текстнинг “универсал маъноси” бўлиб функционал- семантик асосда ажратилади. Шунинг учун текст лингвистикасининг замонавий босқичи бу текст категориялари тўпламини аниқлаш ва уларни тил ифодасини топиш хисобланади. Хозирги пайтда тил компрессияси оммавий коммуникациянинг асосий жихатларидан бири хисобланиб, кўрсатилган текстларнинг етакчи типологик белгиси бўлиб қолмоқда ва оммавий коммуникациянинг деярли барча жанрларида топилмоқда. Буларнинг барчаси оммавий коммуникация тексти – ўзининг структураси, коммуникативлиги, эстетик функциялари ва хоссаларига эга принципиал жихатдан янги маданий текст, ўзига хос метахабар деб хулоса чиқаришга имкон беради. Шундай қилиб, бизнинг фикримизча оммавий коммуникация мустақил услублиги хақидаги фикр хаққоний бўлиб, алохида ўрганишга лойиқдир. Исталган тилнинг бой имкониятлари тил ва тилга доир бўлмаган усуллар билан текстнинг мохиятли хажмини ва тўлалигини яратишга имкон беради. Бу бизга тилда матндаги компрессияни амалга оширишнинг турли усуллари: лингвистик, экстралингвистик ва график турлари бор деб тахмин қилишга асос беради. Тадқиқомизнинг қиммати ва долзарблиги шундан иборатки, биз бу муаммони кенгайтиришга ва уни матн даражасида кўриб ўтишга харакат қилдик. Тадқиқотнинг объекти ва манбалари. Битирув малакавий ишимизнинг объекти инглиз тилидаги оғзаки ва ёзма нутқда қўлланувчи лингвистик компрессиялар, инглиз тилидаги матнлар.

Тадқиқотнинг мақсад ва вазифалари. Тақдим этилаётган ишда биз компрессия принципининг тилни ишлаши ва мукаммаллаштиришдаги ролини кўрсатишни мақсад қилиб қўйдик. Биз ўз олдимизга тилда компрессияни амалга ошириш усулларини сўз ва матн даражасида чегаралаш; барча тил даражаларида компрессия принципларини лингвистик ўзига хослигини тахлил қилиш; оммавий коммуникация матнларидаги тил компрессияси ролини кўрсатиш ва уни матн категорияси сифатида аниқлаш вазифасини қўйдик. Иллюстратив материал сифатида турли хил инглиз-америка нашрлари хизмат қилди. Тадқиқотнинг методологик асослари ва тадқиқ усуллари. Ишда лингвистик анализнинг кузатиш, тасвирлаш, компонентлик, трансформацион ва солиштирма-қиёсий анализ методлари қўлланилди. Ишнинг илмий янгилиги. Битирув малакавий ишимизнинг янгилиги шундаки, ишда илк бор инглиз тилидпги лингвистик компрессиянинг оғзаки ва ёзма шакллари комплекс таҳлили қилинмоқда. Тадқиқотнинг назарий ва амалий аҳамияти. Битирув малакавий ишимизнинг назарий ва амалий аҳамияти бизнингча шундаки, ишдаги хулосаларидан инглиз тилидан таржима жарёнида қўлланиши ҳамда стилистика фанидан курс иши, битирув малакавий ишлари ёзишда. Очиқ дарслрада фойдаланиш мумкин. Ишнинг ҳажми ва тузилиши. Битирув малакавий ишимиз 70 саҳифадан иборат бўлиб «Кириш», 2 боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Ишимизнинг хулосалар қисмида малакавий ишимизнинг натижаларини баён қилдик. «Фойдаланилган адабиётлар руйхатида ишимизда фойдаланилган --- муаллифларнинг асарлари алфавит тартибида берилган.

1-боб. Лингвистик компрессияни амалга ошириш усулларининг тахлили 1.1. Суз ясалиши ва синтаксис даражасида л ингвистик компрессияни тузилиши ( Аббревиатурал ар) Оммавий коммуникация тили кўп функционал ва поливалент хисобланади. Бу тил турли хил ижтимоий ва маданий қатламлар тили хисобланади. Радио ёки экрандан янграётган нутқ кўп холларда одатдаги, кундалик хаётдаги ишлатиладиган нутққа яқинлашиб қолади. Натижада оммавий коммуникация тили бойиб, ранг-баранг тусга кира бошлади. Турли хил тиллар маданияти одамлари мулоқотга киришган пайтда алоқанинг янги

вазиятлари пайдо бўлди (лингвистик интерференция ходисаси пайдо бўлади). Тилда бунга ўхшаш ходисалар она тилида қисқа синонимлар-ўринбосарлар (эквивалентлар) функциясига даъвогарлик қиладиган хорижий сўзлардан фойдаланиб тилнинг луғат захирасини бойитиш планида акс этади. Охирги пайтларда турли халқлар маданияти ва тилининг аралашиши ва бойишига бўлган мойиллик одамларнинг умумий европа уйини яратишга бўлган интилиши билан кучаймоқда ва эхтимол бу маънода инглиз тили миллатлараро мулоқот тилига айланади. Бундан ташқари инглиз тилига хос бўлган компрессия ходисаси кўпинча тил тизимларида хам кузатилмоқда. Инглиз тили ўзининг кенг тарқалганлиги сабабли бошқа тилларнинг фаолият юритишига ва хатто ривожланишига хам таъсир кўрсатиши мумкин деб хисоблашади. Тил одамлар алоқасининг энг мухим воситаси сифатида хамма вақт тилнинг ички қонунлари таъсири остида ўзгаришга учрайди ва охир- оқибатда бу ўзгаришлар тилнинг доимий ривожланишига олиб келади. Бу хақиқат жуда кўп сонли бахс-мунозараларга сабаб бўлмоқда ва тилнинг ривожланиши ва ишлашининг асосий омилларини ўрганиш муаммосини кўндаланг қўймоқда. Лингвист-олимлар тил ўзгаришга учрайдиган йўналиш ва бу ўзгаришнинг тезилиги тенг таъсир қилувчи бир неча хил кучлар, жумладан тилнинг ривожланиши ва ишлашини энг асосий омилларидан бири сифатида компрессия тамойили орқали белгиланади. XX аср лингвистика фанини ўрганишга бўлган замонавий йўналиш билан характерланади. Шу билан бир пайтда тил тизимли-структуравий тузилма сифатида қаралади, тил структурасида турли хил даражалар ажратилади, тил ва нутқ, синхрония ва диахрония, парадигматика ва синтагматика каби қарама-қаршиликлар киритилмоқда. Бунга ўхшаш кашфиётлар лингвистик компрессия хақидаги таълимотнинг кенгайишига

замин яратди. Компрессияга бўлган интилиш морфология сохасида, ундан ташқари синтаксисда хам учрайди. Дж. Керм инфинитив ва герундийнинг ишлатилишида лингвистик компрессия принципини намоён бўлишини аниқлаган. Дж. Керм улар билан айтиб ўтилган бирликлар ва конструкцияларни оддийлиги ва тежамкорлигини таъкидлаб ўтади. Масалан, герундий фақат иккита замонга эга бўлгани холда барча замонга хос бўлган маъноларни англата олади, холбуки улар шахсий феълнинг мураккаб маънолари тизими билан ифодаланади. Бундан ташқари герундий шарт майли учун махсус шаклларга эга бўлмагани холда, истак майли билан ифодаланувчи баъзи бир муносабатларни ифодалаши мумкин. 3 Л. Блумфилд инглиз тили синтаксисида компрессияни намоён бўлишига алохида диққат-эътиборни қаратади. У субститутлардан (ўриндош сўзлар) кенг фойдаланишни шунга ўхшаш экономиянинг намоён бўлиш шакли сифатида қарайди. Унинг кўрсатишича ўриндош сўзларнинг ишлатилиши нутқни анча тежамли ва айни пайтда ёрқин ва нюансларга бой қилади. 4 З. Херрис трансформацион грамматикада компресс ходисасини намоён бўлишини кўриб ўтади. Бунда бош гапда у ёки бу атоқли конструкциянинг киритилишида мураккаб гапнинг баъзи бир бўлакларини қисқариш рўй беради. Бунинг натижасида мураккаб фикр оддий гап доирасида берилади. Шундай қилиб катта хажмдаги ахборотни иккита, баъзан эса бир нечта гапда берадиган, қисқартирилган нисбатан тежамкор конструкцияси пайдо бўлади. Хэррис this, that, no, it ва бошқа бутун гапларни алмаштириши мумкин бўлган морфема-ўринбосарлар ажратилади. Улар бир бутун жумла ахборотининг битта элементини репрезентация функциясини бажаради. Бунда улар репрезентация қилинадиган жумланинг барча ўзига хослиги билан характерланиб, морфеманинг ўзига хос тури сифатида иштирок этади. 3 Арнольд И.В. Стилистика современного английского языка Л. 1973 С. 102 4 Блумфилд Л. Язык. М. 1988.С 98

Унда турли хил семлар функциялари бир-бирига бирикади: “I don’t love him? – who so?”, “so” ўзида инкор семларини, модалликни, ундан ташқари харакат субъектини, унинг холати ва харакатини бирлаштиради. 5 Назарий жихатдан тил компрессияси муаммолари А. Мартине ишларида тўлиқроқ акс этади. Компрессия принципини тилнинг барча даражаларига таъсирини ўргана туриб А. Мартине унга умуман олганда тил тизимининг ривожланиши ва ўзгаришини белгиловчи омил сифатида қарайди. 6 Синхрония-диахрония қарама-қаршилиги муносабати билан Ш.Балли хам компрессия тилнинг ривожланишида мухим ахамият касб этади деган хулосага келади. Компрессияни намоён бўлишини Ш .Балли энг аввало ихчамлиликка (компрессияга) бўлган интилиш деб хисоблайди. У француз тилининг илк даврлари учун баъзи бир сўзларнинг компрессияси хос деб хисоблайди. Бунда “элементлар сўзлар ичига бирикиб кетади, негаки охиргилари оддий, бўлинмайдиган бирликларга айланиб кетади”. Замонавий француз тилида асосан синтаксик бирикмалар ихчамлашишга учрайди ва бунда сўз бирикмаси таркибига кирувчи сўзлар ўзининг эркинлигини йўқотади, яъни алохида сўзлар эмас, балки бутун сўз бирикмалари оддий, бўлинмас бирликларга айланади. Тил компрессияси муаммолари билан рус лингвистлари хам шуғулланишган. Масалан, А.М. Пешковский диаалогга оид нутқда экономияга алохида эътибор беради; коммуникация жараёнида хамсухбатлар бири-бири билан деярли муфассал иборалар ишлатиб гаплашмайди. Вазиятга таянган холда улар нафақат алохида сўзларни, балки бутун жумлаларни хам тушуриб қолдириши ва айни пайтда бир-бирини жуда яхши тушуниши мумкин. Гаплашувчиларнинг фикридаги нутқ вазияти ёки олдинги тажрибанинг умумийлиги орқали берилган нарсани “тушуриб қолдириш” тил учун нормани ташкил қилади ва бизнинг барча фаолиятимизни, шу жумладан 5 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования М. 1981 С 53 6 Мартине А. Принципы экономии в фонетических изменениях М. 1970 С 112

нутқ фаолиятининг қонуни орқали тушунтириб берилади: бу кучни тежаш қонунидир. 7 Е.Д. Поливанов тил экономиясини “одам эринчоқлигининг намоён бўлиши”, “ишчи кучининг тажалиши” сифатида кўради. У гапдаги сўзлар баъзан тўлиқлигича айтилмаслиги ва уларнинг маъноси мулоқот вазиятидан тушунилишини таъкидлаб ўтади. Е.Д.Поливанов “Здравствуйте” сўзини мисол сифатида келтириб ўтади. Бу сўз ўзининг товуш таркибини ўзгартирган бўлса-да (салом алейкум) , ўз маъносини ва ахамиятини сақлаб қолган. 8 В.Г.Гак тил синтаксик таркибининг спецификаси алоқаларнинг зичлашиши ёки конденсацияси хисобланади деб таъкидлайди. Бунда сезиларли конденсация эргаш гапни равишдошли иборани алмаштиришида кузатилади. Шундай экан кўпчилик лингвистларнинг диққат-эътиборини жалб қилган тил компрессияси муаммоси тил ўрганишнинг зарурий жихатларини ёритиб беради; кўрсатиб ўтилган ходиса тилнинг универсал хоссаси бўлиб, умуман олганда тил учун хосдир. Бироқ бу барча тиллари учун хос бўлган ходиса алохида тиллар доирасида турлилича намоён бўлади. Аналитик тилларда компрессия қонунининг таъсири синтаксис сохасида, хусусан инглиз тилида жуда аниқ намоён бўлади. Тил ривожланиши давомида лингвистик компрессия қонунининг таъсири турлича намоён бўлади. Унинг таъсири даражаси тарихнинг турли даврларида бир хил бўлмайди. Бундан ташқари тил турли сохаларида компрессия тамойили бир хил даражада намоён бўлмайди. Масалан, хозирги пайтда тилдаги компрессияга бўлган интилиш кучга кирмоқда ва у оммавий коммуникация текстларида яққол намоён бўлиб, келажакда коммуникациянинг энг асосий усулларидан бири бўлиши аниқ. Бунга компьютеризациянинг ривожланиши замин яратади. Ундан ташқари 7 Пешковский А. И. Руский синтаксис в научном освешение М. 1976 С .38 8 Поливанов Е. Д. Статьи по обшему языкознанию М. 1988 С .45

компрессия тамойили тилда ўзини ифода этишнинг оптимал усулларини ишлаб чиқади. Умуман олганда оммавий коммуникация тили учун “гомогенизация” жараёни хосдир, яъни синтез, мулоқот турли типларининг бирикиши юз беради. Охирги пайтларда адекват қабул қилиниши учун нафақат билиш мохиятига оид, балки қизиқарли шаклга эга бўлган ахборот тури афзал кўрилмоқда. Шунинг учун турли хил жанр, услубга оид компонентларни битта умумийликка бирлаштирувчи оммавий коммуникация текстлари структурасининг гомогенизацияси – бундай тур текстларининг ўзига хос қирраси бўлиб, хозирги кунда кўплаб ўқувчилар ва томошабинларнинг қизиқишини уйғотмоқда. Тилда компрессияга бўлган мойиллик нафақат тилнинг ишлашида (нутқда механизмга интилиш, текстларда турли қисқартмаларни ишлатиш ва бошқалар) балки унинг ривожланишида хам кузатилади; у тил системасининг барча тизимларида кузатилади: фонетикада, морфологияда, синтаксисда ва энг аввало сўзлар хосил қилишда. Компрессия қонуни сўз ясаш сохасида жуда кўп ишлатилади. Бу жараён оммавий коммуникация текстларида яққол кўзга ташланади. Фан, техника ва маданиятнинг, шу билан бирга халқаро алоқаларнинг гуркираб ривожланиши натижасида сўз ясалишининг тежамкор усуллари орқали янги атамаларни талаб қиладиган янгдан-янги тушунчаларнинг кўпайишига мойиллик кузатилмоқда. Улардан бири полисемия хисобланиб, у луғатни бойитишнинг энг тежамкор усулини кўрсатиб қолмасдан, уни ўзлаштиришнинг энг тежамкор усулини аниқлаб, гапни ёрқин, кўргазмали, хажмли қилади. Полисемия битта сўз ёрдамида мазкур сўзнинг турли хил маъноларини ажратишга ёрдам беради ва сўзнинг ташқи кўринишини ўзгартирмасдан унинг турли хил нозик жихатларини очишга ёрдам беради. Масалан, “ job ” сўзи “ a piece of work ” or “employment” деган маъноларни англатади. Охирги пайтларда бу сўз “office” маъносида ишлатила бошланди, яъни “a place

where one can find or get a job ” (We visited all jobs, we went from one job to another, but we could find nothing). а) Аббревиация Сўз ясалишининг энг тежамкор усулларини, хусусан аббревиация, конверсия ва телескопиянинг ривожланиши ва ишлатилиши онгли характерга эга бўлиб бормоқда. Аббревиатураларни номинациянинг ўзига хос типи сифатида спецификасини аниқлаш билан боғлиқ бир қатор масалаларнинг ишлаб чиқилмаганлиги сабабли қисқартирилган отларга хар-хил ёндошувни талаб қилувчи турли хил қисқартмалар орасида чуқур принципиал фарқлар мавжуд бўлиб улар шалланиш усули, таркиби, структураси, мустақиллик даражаси билан уларни хосил қилувчи сўз бирикмаларидан фарқ қилади (таққосланг. BL (Britiah Leyland, Dems (Democrats), CND (Campaign for Nuclear Disarmament), Lady Di (Diana). Дунёда сахифаларида атиги битта хам аббревиатурага доир қисқартма топилмайдиган газета мавжуд эмас. Замонавий тилларда аббревиация оммавий коммуникация (асосан матбуотда) текстлар яратишнинг асосий усулларидан бири хисобланади. Бу лингвистик компрессияга (жой, вақт) мойиллигидан гувохлик беради. Аббревиатуранинг мухокамага қўйилган муаммолари заминида номинация структураси ва сўз маъноси нуқтаи-назаридан қизиқиш уйғотади. Аббревиатуралар иккиламчи номинатив белгилар сифатида тавсифланиши мумкин экан, қисқартирилган номлар ихчамлаштирилган (конденсирланган) белгига эга бўлиб, белгилар универбацияси натижаси хисобланади. Е.С. Кубряковнинг фикрига кўра, аббревиатура шаклланишида мухим ахамиятга эга бўлган семантик сурилиш асосланган номлардан асосланмаганларга ўтиши кўринишида рўй беради. Бунинг маъно-мохияти шундан иборатки, “бу холларда белгиланадиган усулни таърифлаш турличадир”; “ихчамлаштирилган бир нечта сўз номлари белгиланаётган

нарсанинг майда бўлаклари ва характеристикаси хақида батафсил маълумот беради”; аббревиатура эса кўпинча бу номларнинг шартли ўринбосари хисобланади. Шундай қилиб, кўпчилик холларда аббревиатура ўзининг тўлиқ коррелятини тежамкор эквиваленти вазифасини бажаради: 9 Vets – veterans AWACS – Advanced Warning Control Systems TV ads – advertisements Nuke sub – nuclear submarine H-bomb – hydrogen bomb Белгилашнинг тўлиқ ва қисқа вариантлари эксплицитлик ўлчами ва маънонинг айрим компонентларини ифодалаш бўйича фарқ қилади: тўлиқ маънога эга бўлган элементлар таниб бўлмас даражада редукцияга учраши мумкин ва улар қолдирган из хосил қилувчи сўзларнинг инициал бўғинларидан инициал харф белгиларигача ўзгариб туради. Мазкур холда муайян моделлар хосил бўлиб уларга мос равишда қисқартмалар шаклланади: 1. Қисқартма отлар – coops, vets, pubs. 2. Инициал қисқартмалар (акронимия) – PC – personal computer, HVM – home video Market. 3. Атрибутив сўз бирикмасининг биринчи қисмининг қисқариши – A- bomb, X-rays. 4. Инициал қисқартма+қисқартмали феъл – Voice of America; MOD – Minister of Defense. 5. Инициал қисқартма+белги – c.i. (cost insurance); d.s. (demand supply). 6. Инициал қисқартма+қисқартма олд қўшимча – H/W – high way; R/E – re entry. Бироқ демотивация жараёни турлича тўлиқлик билан амалга оширилишини таъкидлаб ўтиш зарур (таққосланг. Ўз мотивациясини қисман йўқотган тўлиқ демотивацияланган қисқартмалар ва аббревиатуралар). 9 Кубрякова Е. С. Типы языковых значений М. 1981- С. 79

Масалан, RUC (Royal Ulster Constabulary) – Navies (navy ship), gym-shoes (gymnasium). Аббревиатура турли типлари орасидаги фарқлар уларни янги хосил қилувчи асослар сифатида иштирок этиши билан боғлиқ. Мазкур ходиса матбуот сахифаларида кўп учрайди. Аббревиатура хосилаларини шаклланиш эхтимоли тилда янги компрессланган ўзак сўзларнинг хосил бўлишидан дарак беради: GUS (Great Universal Stores) – Gussies – ГАС компанияси акциялари; LSD (Librae, Solidi, Denarii) –LSD-eism – пулга сиғиниш; NIC – (National Incomes Commission) – Nicky; WRAC (Woman Royal Army Corps) – Wrac – қуруқлик қўшинларининг аёллар ёрдамчи хизмати аъзоси; Бир типли хосилаларни хам таққосланг: WRAF – Wraf; WREN – Wren; YCI – Ycier; CB –CB’re; RAF – (Royal Air Force) – rafer – (қироллик хаво кучларининг учувчиси); МС (master of ceremonies) – to emcee; OK – to okay. Таъкидлаш зарурки лексик аббревиатура номлари автономлиги (мухторлиги) жихатидан луғатларда белгиланган автоном номинацияларнинг энг яққол типи хисобланади. Автоном бўлмаган номинациялар асосан график қисқартмлар кўринишида берилади. Инглиз тилидаги илмий ва профессионал матнларда аҳамиятли ўринни турли хил қисқартмалар эгаллайди. Улар мустақил равишда қўлланилгани, лексикографик луғатларда акс этирилгани ва кўп ҳолларда манбаларидан таниқлироқ бўлиши сабабли (radar радар, sonar сонар, laser лазер), уларни илмий – техник тилнинг лексик бирликлари деб атасак бўлади. Инглиз тилида қисқартмаларни товуш ҳамда график тузилишига қараб аббревиатура ва акронимларга бўлиш одатдир. Аббревиатуралар (abbreviations) мазмунга эга бўлган сўзлардан иборат сўз бирикмалардан ташкил топади: AA (antenna array) антеннали решетка,

RWM (read-write memory) оператив хотира, kVA (kilovolt-ampere) киловольт- ампер. Уларни ҳарф номлари бўйича талаффуз этганда урғу охирги унлига тушади. Қисқартмадаги ҳарфлар нуқта билан ёзилиши мумкин, лекин ҳозирги инглиз тилида улардан фойдаланишмайди 10 . Акронимлар (acronyms) аббревиатуралардан фарқли қисқартмаларни намоён этади (ҳарфларга қараб ўқилади, талаффуз этилади ва идрок этиладиган): акронимлар оддий лексик бирликлар каби ўқилади ва идрок этилади (биринчи ҳарфлардан, бир нечта биринчи ҳарфдан, охирги ҳарфдан ва ҳоказо) 11 . Булар қаторига юқорида келтирилган radar, laser, maser каби бирликларни келтирсак бўлади. Таъкидлаб ўтамизки, уларни ўзбек ёки рус тилларига таржима қилган айнан қисқартмалар ишлатилади, кўп сўзли атама эмас: radar (Radio Detection and Ranging – масофани радио орқали топиш ва ҳисоблаш), laser (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation - оптик квантли генератор), maser (Microvave Amplification by Stimulated Emission of Radiation - индуциялашган нурланиш ёрдамида микротўлқинли кучайтириш). Бу қ ис қ артмалар (акронимлар) транслитерация услуби ор қ али ў збек ва рус тилларига ў тган. Бундай бирликлар атамашуносликка тез киради ва тилда тез ассимиляциялашади Акронимларга икки с ў зни тортиб ёки кесиб битта с ў з ҳ осил қ илиш услуб ор қ али терминлаштиришга айтилади. Қў шма с ў з модели воситасида blends ёки portmanteau words (икки с ў зни қ ис қ артиб бирлаштириш й ў ли билан ясалган гибрид-с ў з) икки с ў здан бир с ў знинг бошла нғ ич қ исмини иккинчи с ў знинг охирги қ исмини бирлаштириш билан янги қў шма атамалар 10 Бархударов Л. С. Язык и перевод – М, 2003г. – С. 64. 11 Львовская З.Д. Теоретические проблемы перевода. – М, 2005г. – С.111.

ҳ осил б ў лади: tranceiver – қ абул- ў тказгич (transmitter + receiver), informatics - информатика (information + electronics). Илмий-техник матнларда қ ис қ артмаларнинг икки туридан фойдаланишади: Матнли (авторлик) қ ис қ артмалар матнда изо ҳ ланади ёки мазкур матн қ ис қ артмалари сифатида ало ҳ ида р ў йхат к ў ринишида берилади; умум тан олинган, расмий маълумотномаларда б ў лгиланади ва тилнинг лексик тизими қ исми б ў лади. Узун бир с ў зли ҳ амда к ў п с ў зли атамаларни қ ис қ артириб ишлатиш таллафуз этиш, ўқ иш ва идрок этиш учун қ улай атама- қ ис қа ртмаларни яратишга мойиллик натижаси б ў лади. Қу рилишига қ араб илмий-техник атамаларни қ уйидаги гурухларга б ў лса б ў лади: ҳ арфли B (bandwidth – частоталар чизи ғ и кенлиги, ширина полосы частот), Е (electric field strenght – электр майдон таранглиги, напряженность электрического поля), PP (periferal processor – переферик процессор, периферийный процессор), DOS/VS (disk operating system/virtual storage – виртуал хотирани амалга оширадиган , дискли оператив тизим, дисковая операционная система, реализующая виртуальную память), Dwg (drawing чизма, сурат, чертеж, рисунок), tmtr (tr) (transmitter – ў тказгич, передатчик); бугунли: magamp (magnetic amplifier – магнитли кучайтиргич, магнитный усилитель), magtape (magnetic tape – магнит лента, магнитная лента), preamp (preamplifier – бирламчи кучайтиргич, предварительный усилитель); кесилган с ў злар: rect (rectifier – кучайтиргич, усилитель), app (apparatus - аппарат), aut (automatic - автоматик), man (manual, manually – қў лда ишлайдиган); ҳ арф (бугун) + с ў з: сompole (commutating pole - ё рдамчи ёки қў шимча қ утб, вспомогательный или дополнительный полюс), NC programming language – ра қ амли программалашган бош қ арув учун программалаштириш тили, язык программирования для систем числового программного управления); ҳ арф ва бугун (бугун ва ҳ арф): Abs E (absolute error – абсолют хато, абсолютная ошибка), Bur(of)Stds (Bureau of standards -

страндартлар бюроси, бюро стандартов), cir bkr (circuit breaker – ў чир ғ ич, выключатель); ҳ арфли-ра қ амли: A1 (A one) –биринчи сорт, PC (microprogrammable computer – микродастурли бош қ ариладиган Э Ҳ М, ЭВМ с микропрограммным управлением). Таъкидлаб ў тиш лозимки, қ ис қ артмалар ю қ ори даражали омонимлик хусусиятига эга ва белгилар сони қ анчалик кам б ў лса, унинг даражаси шунча ю қ ори б ў лаверади. Ҳ атто со ҳ авий лу ғ атларда ҳ ам қ ис қ артмалар р ў йхатида ҳ арфлар (A, B, AC) турли хил бир бири билан бо ғ ли қ б ў лмаган тушунча ва предметларни ифодалайди. Илмий-техник матнларда учрайдиган янги атамалар янги назария, ихтиролар авторлари номларидан ясалиши ҳ ам мумкин. Бундай атама-ато қ ли отлар бошида конкрет исмлар билан «чамбарчас » бо ғ ли қ б ў лади ва табиийки катта ҳ арф билан ёзилади, биро қ кейинчалик уларнинг к ў пчилиги атамалар тизимининг қ онуний аъзосига айланади, турдош отнинг грамматик шаклга киради ва к ў пинча кичик ҳ арф билан ёзила бошлайди. Инглиз тилида ҳ ар қ андай атамани қ ис қ артиришга мойиллик кузатилади. Ў збек ва рус тилларида аббревиатуралар сони нисбатан кам б ў либ, ў збек тилида атама деб аталадиган с ў з қ ис қ артмага айланади: LK “left kidney”‘ чап буйрак ’; RK “right kidney”‘ ў нг буйрак ’; LN “liquid nitrogen”‘ сую қ азот ’. Ў збек тилидаги атамаларнинг қ ис қ ариш жараёни секинлиги ҳ ам ў з устунлигига эга : тиббий маълумотни қ абул қ илганда қ ийинчиликлар камаяди , таржимада эса адекват хабарни рецепиентга етказиш имкониятлари к ў паяди .

Маълумки , қ ис қ артмалар типологияси к ў пдир . Аббревиатураларни гурухларга бўлиш маълум даражада шартлидир, чунки аббревиатура кўп қиррали ва кўп ёқлама ҳодисадир. Одатда аббревиатруларни уч катта гурухга б ў лишади: график, лексик ва синтактик. Географик атамалар ў ртасида стандарт ва кенг танилган, биро қ ярим расмий тиббиёт хужжатлари чегарасига киритилган аббревиатуралар турлари ҳ ам бор. Масалан: T . S . T . H . “ too sick to send home ”‘уйга жавоб бериш учун етарли со ғ аймаган бемор’; H.B.D. “has been drinking” – ‘алкоголизмга дучор б ў лган’; G.O.N. “God only knows”‘ фа қ ат Худо билади ’. Таржимонларга ў зига хос қ ийинчиликни лотин тилидан ў злашган қ ис қ артмалар намоён этади . Булар айни қ са Европа мамлакатлари тиллари учун хос б ў либ , хусусан инглиз тили учун . Чунки бу тилнинг алифбоси масалан рус тилидан фар қ ли ў ларок , лотин тили билан мос келади ва бу ҳ ол қ ис қ артмани нот ўғ ри тал қ ин этишга олиб келади . Лотинча қ ис қ артмалар тиббиёт мутахассислар орасида ҳ ам расмий нут қ да , ҳ ам норасмий ва хизмат тилида кенг тар қ алган . Бундай қ ис қ артмалар яна шу сабабли ажралиб туради - ки , уларнинг лотин тилидаги тал қ ини батамом унитилган ва уларни баъзи инглиз тилидаги атамаларнинг « шартли белгилари » деб атаса ҳ ам б ў лади . 12 . Шуниси ани қк и , агар бу турга мансуб б ў лган қ ис қ артмалар график қ ис қ артмалар сирасига қў шилса , профессионал о ғ заки нут қ да эса улар « бош қ а лексик аббревиатуралардан фар қ қ илмайдиган ва к ў п қў лланиладиган лекс и к аббревиатуралардир » 13 . 12 Балишин С. И. О сокращениях в подъязыке медицины (на материале английского языка) // Разновидности и жанры научной прозы. Лингвостилистические особенности. – М, 2005г. – С. 33. 13 Апполова М. А. Грамматические трудности перевода – М, 2004г. – с.77-79.

Аббревиатураларнинг мазкур синфига қ уйидаги қ ис қ артмаларни киритсак б ў лади : a.c. “ante cibum, before meals” ‘ ов қ атланишдан олдин ’; b.i.d. “bis in die, twice a day”‘ кунига икки марта ’; p.o. “per os, orally”‘ ичига қ абул қ илиш учун ’ ва бош қалар . Шу ерда биз график аббревиатураларнинг лексикализация жараёни каби бир қ изи қ ҳ одисага т ў хталамиз . Бунда қ ис қ артманинг шахсий талаффузи ҳ осил б ў лади (BP “blood pressure”' қ он босими ’, GP “general practitioner” ‘ умумий амалиёт шифокори ’, GB “gallbladder”‘ ў т халта ’, OD “occupational disease”‘ касбий касаллик ’ ва ҳ . к .), ёинки ў зига хос жаранглашга эга б ў лади ва бунинг натижасида акронимлар пайдо б ў лади (AIMES, JAMA – тиббий журналлар номи ). К ў п ҳ олларда қ ис қ артмаларни алифбога асосланиб талаффуз қ илиш с ў знинг имловий туз и лишида ҳ ам ў з аксини топади : Bee-pee “blood pressure”; Geepee “general practitioner”. Бундай шакл бир томондан мазкур қ ис қ артманинг т ў ли қ шаклини ўқ имасдан туриб лексиклашишини к ў рсатса , иккинчи томондан , таржима жараёнини мураккаблаштиради ва бу аббревиатурани идрок этишнинг икки ёкламалигини кучайтиради . Шу тарзда, мазмун ва ифода плани ў ртасидаги мутаносиблик бузилади. Лексиклашиш натижасида аббревиатура « ў зининг шакл ясаш парадигмасига эга б ў лади ва шу мазмунда оддий с ў здан фар қ қ илмайди» 14 [1]. Масалан: OD – ODs “ patients with overdosage of some drug ” «дори передозировкасини олган беморлар». Аббревиатуранинг лексиклашиши с ў з ясашнинг навбатдаги бос қ ичларини та қ озо этади: FACP – facper “Fellow of the American College of Physicians”‘Америка терапевтлар Коллегияси аъзоси’. 14 Шу манба.

Лексик аббревиатураларнинг аралаш тури ҳ а қ ида ҳ ам унутмаслик керак. Бу турдаги лексик аббревиатуралар таржимада ёки ярим алфавитизм, ёки яримакронимга айланади: DDSO [ di : di : sou ] “ diamino - diphenylsulphoxide ” ‘диамино-дифенил сульфоксид’; TRITC [ tri : ti :. si :] “ tetramethylrhodamine isothiocyanate» ‘тетраметилродамин изотиоцианат’. Аралаш турнинг яна бир к ў ринишига мисол қ илиб компонентларининг бири инициализм, иккинчиси эса т ў ла қ онли с ў з б ў лган лексемаларни мисол қ илишимиз мумкин: H disease “Hart.s disease” ‘Харт касаллиги’; L-dopa ‘чапдопа’. Ҳ озирги пайтда омоакроним деб аталадиган с ў злар тобора кенгайиб бормо қ да. Омоакронимлар деб оддий с ў зларга омоним б ў лган акронимларга айтилади. HEAR “ hospital emergency ambulance radio ” «тез тиббий ёрдам машинаси рацияси» ва to hear «эшитмо қ »; TOP “ termination of pregnancy ” «ту ғ ру қ нинг тахминий санаси» ва a top «бирор нарсанинг энг ю қ ори ну қ таси». К ў п ҳ олларда акронимлар реципиентга рекл а ма эффекти ва рухий таъсир ў тказиш учун қў лланилади. Шу аснода улар таржимоннинг ишини осонлаштиради ва унга мазкур объект вазифасини ва хусусиятини к ў рсатади. BEST “blitz electroshock therapy” ‘электрошок терапияси’ и the best ‘энг яхши’. Умуман олганда ҳ озирги пайтда акронимларни таржима қ илишнинг учта тенденцияси мавжуд 1) транслитерация; 2) акронимларни мавжуд шаклида (чет тилида) ў злаштириш; 3) таржима тилида мавжуд атамалардан адекват аббревиатура яратиш. Демак, агар акронимларни таржима қ илишда у бош қ а алфавит тизими воситасида к ў чирилса транслитерация усули қў лланилган б ў лади, масалан:

ингл. DTIC –шартли “dacarbazine” ў збек тилидаги ДТИК “дакарбазин”(шишга қ арши препарат); ингл. PPD – “ purified protein derivative ” ў збек тилидаги ППД – “о қ силдан тозаланган туберкулин”. Бу ерда мухими шуки, инициализм компонентлари ў збек тилига ўқ илмайди- фа қ атгина таш қ и қ оби ғ и ва аббревиатура мазмуни т ў ли қ ў злаштирилади: ингл. LH - RF – “ luteinizing hormone - releasing factor ” ў збек тилидаги. ЛГ-РФ – “гипофиз гормонининг лютеинизациялашадиган лизинг- фактори”. Бу чегарали ҳ олат б ў либ, бунда чет тилидаги ёзувга максимал даражада я қ инлашади ва “h” ҳ арфи мантикан «г» ҳ арфига алмашади. (гормон). Акронимларни ў збек тилига таржима қ илишнинг яна бир усули – бу асл ҳ олда ў злаштиришдир, масалан: ингл. CCNU –“chloroethylcyclohexyl- nitroso-urea” (code designation for lomustine) ў збек тилида CCNUга мос келади– “ломустин”(антинеопластик препарат); ингл. LEC – “ lupus erythematosus cell ” узб. Тилида LE-хужайра – “тери сили хужайраси”. Бу мисолни чегарали деб ҳ исобласа б ў лади, чунки аббревиатуранинг бир қ исми ў з ҳ олида қ олади, бош қ а қ исми эса таржима қ илинади. Қ уйидаги бунга мисол б ў ла олади, фар қ и шундаки, аббревиатуранинг биринчи қ исми таржима қ илинади: ингл. LP-X – “lypoprotein X” ў зб. липопротеин X – “аномал липопротеин”. Акронимларни таржима қ илишнинг учинчи усули – бу ў збек тилидаги эквивалент атамалардан аббревиатура ясаш, масалан: инг. АА – “Alcoholics Anonymous” ў зб. ААУ – “ Аноним Алкоголикларнинг Уюшмаси”; ингл. A/B – “acid-base ratio” ў зб. КАХ– “кислоталино-асосли ҳ олат”; ингл. HDL – “high density lipoproteins” Ҳ ар бир ёндошув ў зига хос афзаллик ва камчилик томонларига эга, шунинг учун ҳ ар бир муайян ҳ олат учун энг мос келадигани танлаш

лозимдир. Таржима усулини танлашда таржима тилида уни талаффуз қ илиш ва ёзишнинг қ улайлигини, мазкур акронимни бош қ а тилларга таржима қ илиш усуллари (мисол учун у европа тилларининг барчасида универсал ёзилса) ва ҳ .к. Лексик қ ис қ артмаларнинг яна бир қ изи қ ва к ў п қ иррали синфи бу кесмалардир. Кесмаларни одатда уч хил й ў л билан ясаланганлигига қ араб гурухлашади, апокопа й ў ли (с ў знинг охирги унсурини кесиб тушлаш), аферез (биринчи унсурни кеси) ва синкопа (с ў з ў ртасида ҳ арфларнинг тушиб қ олиши) й ў ллари билан ясалган кесмалар. Энг самарали кесиш й ў ли бу апокопа ҳ исобланади. Биро қ у о ғ заки нут ққ а хос б ў либ ҳ озирги инглиз тилида стилистик жи ҳ атдан пастлашган қ ис қ артма бирликларни ташкил этади. Апокопанинг кесмаларнинг қ олган турлари олдида афзаллиги факти баъзи олимлар томонидан «инглиз тилида маълумот с ў знинг бош қ исмида жамланиши ва к ў пчилик с ў зларда ур ғ унинг биринчи бу ғ унда б ў лганлиги билан бо ғ ланади» 15 . Апокопали кесмалар соф шаклида амал қ илишлари мумкин (мураккаб б ў лмаган кесмалар): chem(istry); biol(ogy); op(eration) ёки суффиксация ёрдамда мурккаблашиши мумкин (мураккаблашган кесмалар): bact + y (< bacteriology); trach + y (< tracheal). Баъзан ик к ала вариант ҳ ам қў лланилиши мумкин: bact(eriological) и bacty маъноси ў згармаган ҳ олда. Апокопали қ ис қ артмалар орасида омонимик қ ис қ артмалар ҳ ам учраб туради, буларга таржима жараёнида ало ҳ ида эътибор бериш лозим: mono (< mononucleosis? ‘мононуклеоз’) ёки (< monozygotic? ‘монозиготали’) Апокопани таржима қ илишнинг мураккаблиги шундан иборатки, с ў знинг охирги қў ши м часи кесилиши билан у ҳ акидаги барча грамматик маълумот ҳ ам кетади, унинг таш қ и к ў риниши мав ҳ умлашади ва с ў зловчи ў закдош с ў зларнинг қ ай бирини 15 Арбекова Т.И. Лексикология английского языка.- М, 2002г. – С. 109.

қў ллаётганлиги ҳ а қ ида ягона маълумот б ў либ контекст хизмат қ илади: chem(istry? ist?); bact(eriological? eriology?). Аферезис усули билан қ ис қ арган кесмалар илмий адабиётларда ва тиббиёт со ҳ асининг мутахассислари нут қ ида камдан кам ҳ олда учрайди. Демак бу усул анча самарасизро қ усулдир. Аферезли кесмаларни таржима қ илиш шуниси билан мураккаблашадики, бундай кесмалардан нафа қ ат грамматик маълумот, балки мухим семантик қ исм ҳ ам кесилади, уларсиз эса адекват таржимани амалга ошириш к ў пинча мумкин б ў лмайди: (hypodermo)clysis ‘ физ. эритмани тери остига юбориш’; (hemato)crit ‘ хужайралар билан эгалланган қ он намунасининг ҳ ажмидан олинган фоиз’. к ам сонли б ў лишига қ арамасдан, аферезли кесмаларнинг орасида ҳ ам омонимлар учраб туради: (micro)scope, (broncho)scope, (cysto)scope ва ҳ .к. Бундай ҳ олларда ани қ лик киритиш учун муло қ от контексти б ў лган тиббиёт со ҳ асига эътибор бериш лозим. Ў тган аср охирларидан буён синкопа усули билан ясалган кесмаларнинг сони к ў пайиб бормо қ да: polysome (polyrybosome) – ‘полирибосома’; scoline (succinylcho-line) – ‘мушаклар релаксанти’; dopamine (dihydroxyphenylethylamine) ‘допамин’ ( гормон номи). С ў з бирикмалар асосида кесилган қ ис қ артмалар таржима учун катта қ ийинчилик ту ғ дириши мумкин. Бунда ҳ ар бир компонент кесилиши: bat fat (battle fatigue) ‘невроз военного времени’; pharm chem (pharmaceutical chemistry) ‘фармакологик химия’; dent chem (dental chemistry) ‘стоматологик химия’, ёки компонентларнинг бири кесилиб бош қ аси умуман тушириб қ олдирилиши ҳ ам мумкин: hype (hypodermic syringe) ‘тери ости инъекциялар учун шприц’; duo (duodenal ulcer) ‘ ў н икки бармо қ ли ичак яраси’; rehab (rehabilitation centre) ‘реабилитация маркази’. Ани қ ки , иккинчи ҳ олат қ ийинро қ б ў лади, чунки маълумотнинг катта қ исми й ўқ ва атамага фа қ ат ў хшашлик бор холос, бу рецептор хотирасида

муайян атамани рефлектор тарзда хотирасида тиклаш учун қў лланиладиган семантик йи ғ индидир. Баъзан биринчи компонент кесилган ҳ олда иккинчиси т ў ли қ шаклда амал қ илаверади: cat(arrhal) fever ‘катарал безгак’; trach(eal) tube ‘трахеал трубка’. Ва ни ҳ оят, синтактик қ ис қ артмаларнинг бир гурухи эллиптик аббревиатуралар билан намоён этади. Эллипсис с ў з бирикмаси компонентларидан бирини туш и риб қ олдириш билан характерланади, биро қ кесмаларнинг олдинги турларидан фар қ ли ў ларо қ қ олган компонент ў зининг морфемик қу р и лишида ҳ еч қ андай зарарли ў згаришларни кечирмайди, фа қ ат «бутун с ў з бирикма семантикасини т ў плайди 16 : gastric (gastric ulcer) ‘ ош қ озон язваси’; cord ( spinal cord ) ‘умурт қ а мияси’. Эллипсис лингвистик ҳ одиса сифатида ижтимоий фаолият билан бо ғ ли қ б ў лган профессионал гурухларда кенг тар қ алган. Буни ишлаб чи қ ариш фаолиятнинг стереотиплиги билан осонгина тушунтириш мумкин. Кесмаларнинг бош қ а турларидан фар қ ли равишда стилистик жи ҳ атдан нейтралдир. Эллиптик қ ур и лмалар норасмий о ғ заки нут қ дан расмий ну қ тга ў таверади агар с ў з ў зининг профессионал бо ғ ланганлигини й ўқ отса. Эллипсисга одатда атрибутив с ў з бирикмалар д учор б ў лади (A + N). Биро қ бу ер д а икки натижада к ут и лиши мумкин. Биринчисида от тушуриб қ олдирилади ва сифат отлашади. Бун и бутун с ў з бирикма маъноси атрибута жамланади: abdominal (N) (< abdominal case) ‘ қ орин б ў шли ғ и касаллиги’; attending ( N ) (< attending physician ) ‘даволовчи врач’; central ( N ) (< Central Emergency ) ‘Тез тиббий ёрдам марказий пункти’. Сифатнинг от категориясига ў тишининг исботи шуки, сифат отнинг барча белгиларини қ абул қ илади, масалан қў шимчалар: vitals (< vital signs 16 Апполова М. А. Грамматические трудности перевода – М, 2004г. – с.77-79.

( temperature , pulse , respiration )) ‘со ғ ликнинг ҳ аётий а ҳ амиятга эга б ў лган к ў рсаткичлари’. Иккинчи ҳ олатда конденслашган семантика ташувчиси б ў либ от хизмат қ илади: cord < spinal cord; section < Cesarean section ‘кесарь кесиши’. Шунингдек эллипсисга от бирикмалари ҳ ам дуч б ў лади: prolapse (< prolapse of the rectum) ‘т ўғ ри ичак пасайиши’; tonsil (< tonsil operation) ‘тонзил бези кесиб олиб ташлаш’; Zondek (< Zondek test) ‘Зондек тести’. Шундай қ илиб, инглиз тилидаги тиббиётга доир б ў лган қ ис қ артмаларни таржима қ илишда биринчи навбатда мазкур қ ис қ артма тиббиётнинг қ айси со ҳ асига доир б ў лган контекстдан келиб чи ққ ан ҳ олда таржима қ илиш мухимдир. Бу айни қ са, омонимик қ ис қ артмалар учун жуда мухим. Инглиз тилидаги тиббиёт со ҳ асига доир қ ис қа ртмаларни атамалар лу ғ атлари, маълумотлар берувчи адабиётларсиз таржима қ илиш мумкин эмас. Омоакронимларни таржима қ илишда унинг прототип-с ў зининг денотатив маъноси ва коннотатив оттенкалари мухим а ҳ амият касб этади. Слэнг ва диалектизм лу ғ атлари ҳ ам катта фойда беради. Яна бир ди ққ атга сазовор нарса шундан иборатки, қ ис қ артмалар расмий равишда бир с ў з туркумига тегишли б ў ладида, матнда бош қ а с ў з туркуми вазифасида келаверади. Шундай қ илиб, бизга бир суз туркуми, айтайлик сифат деб туюладиган атама мазкур контекстда от б ў лади в отдек таржима қ илинади. Қ ис қ артмага адекват таржимасин и топиш учун маълум маънога қ ур и лиши аналог к ў р и нишга эга б ў лган қ искартмалардан фойдаланилиш к ў пинча аналогия тамойили к ў мак беради. Ва албатта тил аро профессионал муло қ от ма қ сад ва шартлари ҳ ам таржимада мухим а ҳ амиятни касб этади. б) Конверсия

Конверсия сўз ясашнинг етарлича сернатижа аффиксал бўлмаган усули бўлиб оммавий коммуникация текстларида кўп учрайди. Охирги пайтларда олимлар мазкур тил ходисасига катта қизиқиш билан қарашмоқда. Афтидан бу мазкур йўналишда бир қатор масалаларнинг ечилмаганлиги билан тушунтирилар. Мазкур тадқиқот доирасида уларнинг баъзи бирларини келтириб ўтишни ўринли деб топдик. Диахронияда конверсияни тадқиқ қилиш унинг манбаси омонимия эканлигини кўрсатди. Илгаридан тилда мавжуд бўлган бир ўзакли сўзлар вақт ўтиши билан редукция, тугалланмаларнинг элиминация ва товуш шаклларининг бирикиши натижасида бир хил шаклга кириб қолди : carian v ; caru n - - - care v;n Омонимия француз тилидан олинган, дастлаб нутқнинг турли қисмларига тегишли бўлган бир ўзакли сўзларнинг ўзлаштирилишида ўз вазифасини бажарди. Бу сўзлар аффиксларини йўқотиб, ассимиляция жараёнида фонетик жихатдан ўхшаш бўлиб қолди: Қадимги французча замонивий инглизча Aschequiter v check v;n escheq n Бунга ўхшаш ходисалар инглиз тилининг ривожланишига катта таъсир кўрсатиб, конверсияни мазкур тилдаги сўз шаклланишининг энг кенг тарқалган усулларидан бирига айлантирди. Кўпинча бу конверсия – оддий, қўшимча сарф-харажат талаб қилмайдиган ва бу маънода сўз ясалишининг тежамкор усули хисобланиши билан боғлиқ. Конверсияни синтаксик ва лексик даражада кўриб ўтиш мумкин, негаки фақатгина контекст конверсия ишлатилганлиги ёки ишлатилмаганлигини аниқлаш имконини беради. Масалан: 1. Madam, could you help me? 2. He didn’t madam anybody. (He didn’t call anybody “madam”).

Баъзан муаллифлар атайин стилистик таъсир кучайтириш мақсадида неологизмлар яратиш учун конверсияни ишлатишади. Баъзи –бир неологизмлар журнал ва газеталар сахифасида биринча марта пайдо бўлади: 1. He liked to know the ins and outs. 2. I shan’t go into the whys and wherefores. 3. He was familiar with ups and downs of life. 4. I’m waived in Texas and mother-in-loved and uncled and aunted and cousined within an inch of my love. 5. I’m cheesed off. Бундай муаллифларга хос бўлган хосилалар узатилаётган ахборотнинг маъновий хажмини кенгайтишига замин яратади. Баъзи бир холларда конверсия натижасида хосил бўлган сўзлар аста- секинлик билан тилда мустахкамланиб, неологизмлардан умумий ишлатилувчи сўзларга айланади. Уларнинг афзаллиги фикри узатишнинг тежамкор усулида бўлиб, баъзи холларда уларни ифодалаш учун кўплаб сўз бирикмалари ва хаттоки жумлалар талаб қилиниши керак бўларди: To chair = to preside over a meeting; To campaign = to organize a campaign; To microfilm – to make a photographic film of a document or a book which can be enlarged in projection; To screen = to make a motion picture of a novel or play; To star = to appear or to present as a star actor; To wireless = to send a message by wireless; To orbit = to put into orbit. Замонавий инглиз тилида сўзларнинг ўзаро қўшилиши янги сўзларнинг яратилишида мухим роль ўйнайди. У турли типдаги компрессивларнинг шаклланишига олиб келади.

Сўзларнинг ўзаро қўшилиши кўпинча сўз бирикмаларининг компрессиясида кузатилади. Ясама ва мураккаб сўзлар сўз бирикмаларининг нисбатан тежамкор эквиваленти сифатида пайдо бўлади: Ashtray = a tray for ashes; Killjoy = a person who throws gloom over social enjoyment; To vacuumclean = to clean with a vacuum cleaner. в) Телескопия Компрессивларнинг яна бир кўриниши контаминация (бир-бирини қоплаш) билан ифодаланади. Тилда бир-бирини қоплашга замин яратувчи бир қатор омиллар инвариант равишда таъсир қилади: контаминацияланган конструкцияларнинг ривожланишини рағбатлантирувчи восита бўлиб ихчам нутқ, кучни ва вақтни тежашга интилиш, муайян стилистик самарани яратишга бўлган интилиш хисобланади. Контаминация даражасидаги сўз ясалиши лексик даража билан бевосита алоқада бўлади ва “телескопия” номини олган. Бунда икки ёки ундан кўп сўзларни қисмларини ягона лексик бирликка бирлашиши рўй беради. Бунда мос равишда ифодалашнинг шакли ўзгаради, негаки контаминацияланган хосиланинг атиги битта элементи бир пайтнинг ўзида дастлабки сўзларнинг маъноларини бирикиши билан ва хосилавий маъно шаклланиши билан қисқариб қолади. Бу холда компрессия тамойили ифода планида ахамиятли бўлиб, шу билан бир пайтда ифодалаш маъноси мураккаблашиб, иккала дастлабки бирликнинг маъноси бирлашиб кетади. Н.Н. Раевская контаминацияланган бирликларнинг қуйидаги тузилмавий-морфологик типларини келтириб ўтади: 17 От+от. Smoke+fog – smog; Chair+table – chable; Route+knowledge – route ledge; Reagan+politics – reagalitics; 17 Раевская Н. Н. Лексикология английского языка Киев 1979 - С .152

Europe+military – Euromil; Rocket+ballon – Rockoon. От+сифат. – sorority+optimistic – soroptimistic Сифат + от . – slim+gymnastics – slimnastics Сифат + сифат . – American+linguaphone – Ameriphone. Феъл+феъл. – fly+hurry - flurry. Равиш + равиш . – positively+absolutely – posilutely. Шундай қилиб, сўз шаклланиши даражасида компрессия принципининг намоён бўлиши – жуда кенг тарқалган ходиса бўлиб, тил луғат фондини қисқа мазмунли бирликлар билан бойитишга имкон беради. Синтаксис даражасида. Сўз бирикмалари ва лингвистик компрессиянинг гапда кулланиши Замонавий инглиз тилида лингвистик компрессия қонунининг таъсирини намоён бўлишидан бири бу ундаги кўп компонентли субстантив сўз бирикмаларининг функция бажариши хисобланади. Кўриб ўтилаётган сўз бирикмалари маънони ифодалашнинг энг қулай ва тежамкор усули хисобланади, негаки улар компрессияланган шаклда муфассал ахборотни етказиб беришга имкон беради. Кўрсатиб ўтилган сўз бирикмаларининг кўп компонентлилигини бир бутун гапнинг, баъзан эса бутун бошли текстнинг атрибутив сўз бирикмасига ўралиши сифатида кўриш мумкин. Гапнинг ўралишида ёки предикатив сўз бирикмасида бошланғич тузилманинг бир қатор элементлари тушиб қолиши мумкин: 1. Tooth – paste smile = the smile of a girl on a tooth-paste tube; 2. Apple juice seat = the seat in front of which a glass with apple juice is; 3. Railway station waiting Room Murder Inquiry Verdict challenge. Мазкур сўз бирикмаси доирасида бир бутун текстга тегишли бўлган ахборот узатилади.

$К. Варантола “мураккаб занжирли сўзлар эксплицит бўлмасдан, кўпроқ имплицитдир ва улар маъносининг охирги шархи унинг дунёни билдириши билан аниқланади”. Умуман олганда замонавий инглиз тилида синтаксик муносабатларни ифодалаш усулига, лингвистик компрессияга бўлган мойиллик кучайиб бормоқда ва бу интилиш оммавий коммуникацияда яққол ифодасини топган. Шунинг учун синтаксик аралашув натижасида шаклланган компрессивлар инглиз тилининг ўзига хос жихати хисобланади: Stay – slim diet; A pay – as – you – go bar; A what – do – I –do –next look; Money – or – your – life demand; A never – do – well fellow. Лингвистик компрессия синтаксисда катта ўринни эгаллайди. Умуман олганда исталган тилнинг синтаксиси фикрни энг тежамкор усулда ифодалашга имкон беради, негаки луғат фондининг бойлиги ва унинг улкан семантик хилма-хиллиги, турли стилистик белгилар сўзлар билан синонимик қаторлар вариативлигининг мавжудлиги кўп сонли сўзларсиз зарур эксперссивлик билан фикрни ифодалашга имкон беради. Синтаксис ва хилма-хил лексик воситалар бизга гапнинг баъзи бир бўлакларини тушириб қолдириш йўли билан тил воситаларини тежаш учун контекст ва нутқ вазиятларини ишлатиш имконини беради. Тушириб қолдириш – One needle carried white thread and the other black (… the other black = the other needle carried black thread); Бир – бирини қоплаш – I love, and loved by, Gavin. (I love Gavin and I’m loved by Gavin). Ўрин алмашиниш - The methods of multiplication of fractions in algebra are identical with those in arithmetic’s$ $(those = the methods of multiplication of fractions). Л.Н. Мурзиннинг фикрига кўра контаминацияга лаёқатли бўлган функционал жихатдан хилма-хил маънога эга бўлган бирликлари денотатив ва сигнификатив ўхшашликни чегаралайди. 18 1. Денотатив даражада интродуктив гапни, унинг асосий маъносини билдирувчи базавий гапга транспозицияси кузатилади. 2. Транспозициянинг сигнификатив даражасида ўрин алмашиниш ва бирининг ўрнига иккинчисини қўйиш рўй беради. Контаминация операторлари сифатида боғловчи, интонацион воситалар, олмошлар иштирок этиши мумкин. Транспозициянинг турига қараб контаминациянинг иккита тури фарқланади: 1. Параллел 2. Нопараллел (кўндаланг кесишиб ўтган). Параллел контаминациялаш дастлабки гапнинг сигнификатив-ўхшаш компонентларини қавс ичига олиш билан таърифланиши мумкин ва гапнинг бир хил бўлаклари билан ифодаланади. Масалан: 1. He was the last to come in and first to take a floor 6. He was the last to come in + He was the first to take a floor. 2. The president wanted to visit Paris and then come back to take part at the Congress – the President wanted to come back to take part at the Congress. Олинган натижавий гапларда айнан ўхшаш компонентлар ягона гапга бирлашиб, икки ёки учта предикатив алоқаларни сақлаган холда фақат бир марта айтиб ўтилади. Контаминация натижасида оддий феълли кесим ва отли кесим бирлашишга учраши мумкин. Бунда контаминацинаяланган кесим тўлиқ 18 Мурзин Л. Н. Синтаксическая деривация П. 1974 - С. 87$