Ўзбек меъморчилигида ганчкорлик, наккошлик, ёгоч уймакорлиги хунар турларидан фойдаланиш

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.79296875 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА Кириш I . Боб Ў ЗБЕК МЕЪМОРЧИЛИГИДА ГАНЧКОРЛИК, НАККОШЛИК, ЁГОЧ УЙМАКОРЛИГИ ХУНАР ТУРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ 1.1. Ганч уймакорлик санъати: тарихи, асосий мактаблари, услублари 1.2. Наккошлик: тарихи, мактаблари ва атамалари 1.3. Ёгоч уймакорлиги: тарихи, мактаблари ва усуллари II . БОБ Ў ЗБЕК ХАЛҚ АМАЛИЙ САНЪАТИ 2.1. Заргарлик санъати 2.2. Каштачилик ва зардузлик ХУЛОСА Фойдаланилган адабиёт ва манбалар руйхати: Иловалар

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Мустақил Ўзбекистон Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг тенг ҳуқуқли аъзоси сифатида ҳалқаро сиёсатда фаол иштирок этмоқда жаҳон ҳамжамиятида ўзининг муносиб ўрнига эга, дунёнинг етакчи мамлакатлари тан олди ва улар билан дипломатик алоқалар ўрнатган. Ҳозирги пайтда 2008 йил охирларида бошланган жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари бўйича Президент И.А.Каримов раҳнамолигида кенг қамровли тадбирлар ишлаб чиқилди ва дастур қабул қилинди. 1 Ўрта Осиё ҳудуди жаҳоннинг энг кўҳна маданий ўчоқларидан бири ҳисобланади. Ушбу ҳудудда истиқомат қилган ҳалқлар қадимдан бой ва ранг-баранг маданият наъмуналарини яратганлар. Мазкур маданият наъмуналарининг аксарияти асрлар давомида аждодлардан авлодларга маданий мерос сифатида ўтиб келмоқда. Ҳалқимиз томонидан яратилган амалий санъат наъмуналари миллий тарихимизни ўрганишда муҳим манба бўла олади. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек; “Биз ҳалқни номи билан эмас, балки маданияти, маънавияти орқали биламиз, тарихининг таг-томирига назар ташлаймиз.” 2 Ҳалқ амалий санъати ичида ганч ўймакорлик, наққошлик, заргарлик , зардузлик ва каштачилик яъни матога кашта (безак) тикиш алоҳида ўрин тутади. Анъанавий хунармандчилик ҳам амалий безак санъатининг кенг тарқалган қадимий туридир. Тарихий манбалардан маълум бўладики, Ўрта Осиё ҳалқларида ҳунармандчилиг қадимги даврларда шакллана бошлаган. Ўзбек халқ анъанавий ҳунарини илмий жиҳатидан ўрганиш, уларни тайёрлаш усуллари, ундаги шакл ва рамзларни таҳлил этиш муайян тарихий-этнографик ҳудуд аҳолисининг этномаданий хусусиятларини кўрсатиб бериш имкониятини беради. Тарихий манбалар Ўрта Осиёнинг ўзига хос тарихий-маданий ўлкаси ҳисобланган. Бухоро, Тошкент, Шахрисабз, Самарқанд, Қашқадарё воҳасида ўзбек халқ хунармандчилигидан ёғоч ўймакорлиги, ганч ўймакорлик, наққошлик ҳамда каштачилик машғулоти азалдан шаклланганлигини кўрсатади. Халқ маънавияти, анъаналари, урф-одатлари миллий негиздан ҳосил бўлади ва тарихий аҳамиятига кўра ҳос ва нодир саналади. Айни пайтда ҳар бир халқнинг ўзига хос маданияти асрлар давомида бошқа халқларнинг маданий ютуқларидан ажралмас ҳолда юзага келади, ривожланади. Ҳар бир авлод маданий бойликни янгидан яратмайди, балки 1 1 Ислом Каримов Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Т., “Ўзбекистон” 2009 2 2 Ислом Каримов. Тарихий хотирасиз келажак йўқ –Т.: Шарқ , 1998. Б.18

цивилизация давомида шаклланган моддий ва маънавий бойликларни қабул қилади ҳамда бойитади. 2 Битирув малакавий ишининг мақсади ва вазифалари: Ўзбек халқ ҳунармандчилиги анъанавийлик ва замонавийлигини ёритиб беришдан иборат. Шундан келиб чиқиб қуйидагиларни асосий вазифа қилиб олинди. - Анъанавий ҳунармандчиликнинг ганч ўймакорлик санъати тарихи, асосий мактаблари, услубларини таҳлил қилиш. - Наққошлик тарихи, мактаблари ва атамалари тарихини ёритиб бериш. - Ёгоч ўймакорлиги тарихи, мактабларини урганиш. - Заргарлик санъати машғулотининг шаклланиш босқичини тадқиқ этиш; - Каштачилик ва зардузлик машғулотини шаклланишга оид мавжуд тарихий- этнологик маълумотларни ўрганиш. Битирув малакавий ишининг урганиш даражаси: Узбек халкининг хунармандчилик тарихи кадимийдир. Самарканд Бухоро, Хива, Термиз, Тошкент, Фаргона водийси ва бошка жойлардаги хар бир тарихий обида миллий хунармандчиликнинг юксак намунасидир. 1 Милоднинг бошларида ва IX - X асрларда Туронда хунармандчилик жадал ривожланди. Меъморчиликда гишт кадаб накш солиш юксак даражада тараккий этди. Биноларнинг ичики томонларига ганч, ёгоч уймакорлигини куллаш юксак ривож топди. Айникса, макбараларнинг пештоклари, девор ва равоклари ганч накшлар билан жуда нафис безатилди. Хозирги даврда хам хунарманд усталарнинг яратган нафис ва бежирим ишланган халк хаунармандчилиги ишлари нафакат махаллий, балки чет элларда намойиш этилган кургазмаларда хам юксак даражада бахоланиб келмокда. Битирув малакавий ишининг илмий янгилиги: Тадқиқотчилар томонидан олиб борилган кўп йиллик тадқиқотлар натижаси сифатида чоп этилган. Мақола, рисола ва монографияларни таҳлил этилган ҳолда анъанавий ҳунармандчиликнинг ганч ўймакорлик мактаблари тарихини урганиб чиқилган. -Наққошлик тарихи, атамалари тарихини тадқиқочилар томонидан ёритиб берилган.. - Ёгоч ўймакорлиги тарихи, мактабларини урганилган. - Заргарлик санъати машғулотининг шаклланиш босқичини тадқиқ этилган; - Каштачилик ва зардузлик машғулотини шаклланишга оид мавжуд тарихий- этнологик маълумотларни ўрганиш натижаси таҳлил қилиб ёритиб берилди. 2 2 С.Н Носирхужаев, М.Ф.Лафасов, М.З.Зарипов «Маънавият асослари»Т., 2005 й. 27-бет 1 Ўша жойда. 27-бет

Битирув малакавий ишининг хронологик камрови: « Ўзбек халқ ҳунармандчилиги: анъанавийлик ва замонавийлик » мавзусини урганишда Милоднинг бошларидан, то хозирги кунгача Урта Осиёда ривожланиб келган халк амалий санъати: наккошлик , ганч уймакорлиги, ёгоч уймакорлиги, заргарлик ва зардузлиги каби санъатлари, уларнинг тарихи, мактаблари, услублари, атамалари ва турлари хакида тулик маълумот келтирилган. Бу давр мобайнида бадиий безак санъати нафакат Урта осиё ва Якин шакда кенг ривожланди ва тараккий этди. Бинобарин, Президентимиз Ислом Каримов: «Маърифатли Моварауннаҳр руҳи, Темурийлар даврида Фан ва санъатнинг гуллаб яшнагани Европада уйғониш жараёнига ҳаётбахш таъсир этгани, умумжаҳон тараққиётига кўмаклашганини англаб фахрланамиз», - деган эди. Битирув малакавий ишининг тузилиши: Малакавий иш кириш, икки боб, беш фасл, хулоса, адабиёт ва иловалардан иборат.

I БОБ. УЗБЕК МЕЪМОРЧИЛИГИДА ГАНЧКОРЛИК, НАККОШЛИК, ЁГОЧ УЙМАКОРЛИГИ ХУНАР ТУРЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ. 1.1. Ганч ўймакорлик санъати: тарихи, асосий мактаблари, услублари Мустақиллик халқимиз тарихида янги уйғониш даврини бошлаб берди. Бу жараённинг илк босқичидаёқ миллий ўзлигимизни англашга бўлган интилиш анча кучайди. Ўтмиш тарихга, аждодларимизнинг шонли йўлларига ва маънавий меросига янгича холисона назар ташлашга киришилди. Чунки утмишдан то ҳозиргача кўп асрлар оша сайқаланиб келган азалий миллий қадриятлар-боқий удум ва анъаналарга ҳам аждодларимиз томонидан тамал тошлари қўйилган. Халқ ҳунармандчилиги ҳақида гап кетар экан, унинг ёшини бемалол инсоннинг яратилиш тарихи билан тенг дейиш мумкин. У одам боласининг онги ва тафаккури ўсгани сайин такомиллашиб ва ривожланиб бормоқда. Бунинг энг асосий сабаби гўзалликка бўлган интилиш ва ўзгаларни ҳайратлантириш истагидир. Ҳунармандчиликнинг асосий манбаси - амалий – бадиий безак санъатидир. Шунингдек, у кийим-кечаклар, заргарлик буюмлари безагини ҳам ўз ичига олади. Амалий безак санъати кишилар турмушида шунчалик кенг қўлланиладики, усиз турмушни тасаввур этиш қийин. Амалий – бадиий безак санъати идиш-товоқлар, кийим кечаклар, газмоллар безаги ва бошқа турли безакларда қўлланилади. Амалий-безак санъати ниҳоятда қадимий бўлиб, у кишиларнинг меҳнат фаолиятлари ва эҳтиёжлари билан боғлиқ ҳолда пайдо бўлган деб тахмин қилинади. 1 Уйғониш давригача у уй ҳунари шаклида, кейин халқ-бадиий хунармандчилиги тариқасида шаклланди. Аста секин ҳалқ ҳунармандчилиги буюмлари орасида юксак бадиий савияда ишланганлари ҳам пайдо бўлди. Турмушда фойдаланиш учун тайёрланадиган буюмлар ҳаммасини амалий санъатга киради, деб бўлмайди. Турмуш учун мўлжалланган кийим-кечак, идиш-товоқ амалий санъат буюмига айланиши учун уларга маълум талаблар қўйилади. Яъни улар бадиий савияда бажарилиши лозим. Бунда уларнинг тузилиши, шакли, к о мпозицияси, ранглари, материали назарда тутилади. Бу талабларга жавоб бермаган тақдирда, улар ҳунармандчилик буюми қаторидан ўрин олади. Тикув машиналари ёрдамида тайёрланадиган буюмлар, амалий саънат намуналари бўла олмайди. Чунки улар юқоридаги талабга жавоб бера олмайди. Амалий безак санъатнинг асосий мақсади кишилар яшайдиган муҳитни ва ўзини ўраб олган буюмларни чиройли қилишдан иборат. Амалий безак санъатида шакл муҳим 1 1 И.Жаббборов. Ўзбек халқи этнографияси. Т., “Ўқитувчи” -1994. Б.113

аҳамият касб этади. Амалий санъат буюмлари уларнинг вазифаси, безаги, материали, ранг ўлчовларига риоя қилишни талаб этади. Шундагина буюмлар кишиларни хаяжонлантиради, тўлқинлантиради ва уларга завқ бағишлайди.Ҳозирда амалий-безак санъати икки йўналишда ривожланмоқда. Мустақил равишда иш олиб бораётган усталар чиқарган маҳсулотлар. Халқ амалий санъати жуда қадим замонда пайдо бўлиб, халқ хунармандчилиги тарзида ривожланиб санъатнинг энг қадимги ривожланган ва барҳаёт тури бўлиб келган. Амалий безак санъат буюмлари, бирмунча эркин ижодкор тафаккури маҳсули сифатида яратилади ва у теварак атрофга файз киритишга қаратилган бўлади. Яқин ўтмишда ўзбек амалий безак санъатининг энг ривожланган ганчкорлик, наққошлик, ёғоч, тош ва суяк ўймакорлиги, пичоқчилик, заргарлик, каштачилик, зардўзлик, гиламчилик, кигизчилик, саватчилик, бўйрачилик каби турларни ўзига хос бажариш технологиялари хақиқий миллий номлари, уларга хос атамалар, ном қозонган усталар йўқолиб кетиши ҳавфи остида қолган эди. Ганчкорлик қадимий санъат турларидан бири Ўрта Осиёда яратилган асарлар ўзига хос бадиийлиги композицияси ва ишланиш услуби билан фарқ қилади. У Самарқанд, Буҳоро, Тошкент, Қўқон, Марғилон, Хива, Шахрисабз ва бошқа шаҳарлардаги тарихий обидаларни қуриш ва безатишда ишлатилган. III асрда қалъанинг серҳашам сарой меҳмонхоналари ўйма ганч билан безатилган Варахша шаҳарчасида жуда катта аҳамиятга эга бўлган ва эрамиздан аввалги III-IV асрларда ишланган ганч ўймакорлиги намунаси топилган. Варахшадаги топилмалардан VII-VIII асрлардаги Бухоро саройи қолдиқларидан намуналар топилган. 1 Ганч ўймакорлиги турлари мавжуд йирик, чуқур, ясси, қирма, замини, кўзгули, замини рангли, чизма пардаз, панжарасимон, занжира, хажмли ўйма. Ганж ўймакорлари Тошкентда Усмон Икромов, Уста Тошпўлат Арслонқулов, Маҳмуд Усмонов, Ҳаёт Абдуллаев, Зиёдулла Юсупов, Тохир Умаров. Ганч ўймакорлигида ишлатиладиган материал ганч, гипс, ширач (клей). Ўрта Осиё наққошлик санъати қадимдан дунёга машҳур. Ўрта Осиё территориясида археологик қазилмалардан Хоразм, Суғд, Бақтрия ва бошқа вилоятларда нақш санъатининг ривожланганлиги маълум. XI-XII асрларда Ўзбекистон ҳудудидагиа археологик топилмалар шуни кўрсатадики, нақшлар ичида геометрик нақш кўп ишлатилган. Ҳар бир вилоятнинг ўз мактаби бўлган. Нақшни ўз атамалари мавжуд. Гул- нақш сўзи ўрнида ишлатилади. Морнер – (морилон, неч-ўралган) илан изм. Рута – русча хошия нақш. Жисми дурарбар – икки йўналишли химоя нақш Намоён форсча – кўриниш. 1 1 С.Булатов. Ўзбек халқ амалий санъати, Т., - 1991. Б.14.

Нақшликда қалам, линейка, ўчирғич,бўёқлар ишлатилади. Қоғозга нақш солишни ўрганиш учун даставвал тўғри, эгри, тик, айлана чизиқларни чамалаб бўлишдан бошланади. Чизиш вақтида симметрия, асимметрия ва бошқаларга эътибор берилади. Ёғоч ўймакорлиги санъати кенг тарқалган.бунда буюмларга чизиб, кесиб, ўйиб ишланади. V-VI асрларда ёғоч ўймакорлиги намуналари Сурхондарё воҳасидаги Юмалоқ тепа тубидан топилган. VII асрнинг охиригача маҳаллий ёғоч ўймакорлик жуда тез суръатлар билан ривожланган эди. Ёғоч ўймакорлиги билан эшиклар, бинолар, устун, равоқ ҳар хил хонтахталар безатилган. Ёғоч ўймакорлигида ота-боболаримиз қадимдан ҳар хил ёғочлардан турли мақсадда фойдаланиб келганлар. Ёғоч хусусиятлари синчиклаб ўрганилиб, кейин ёғочга ўйиб нақш ишланган. ёғоч ўймакорлигида турли асбоблар ишлатилиб улар ўзига хос ишларни бажаради. Ёғоч ўймакорлигида асбоблар икки турга бўлинади «ўйма қаламлар» ва «нақш қаламлар» асбоблар шакли ва бажарадиган ишга қараб ускуналарнинг бир қанча хилларга бўлинади чизғич, циркуль, учбурчаклар, трансформатор. Нақш ўймакорлиги I-III асрларда ўзбекистоннинг жанубий биноларни устунлари ҳамда пойдеворларини безашда харсангтош, мармартош ва охактошдан фойдаланганлар. XV асрда Ўрта Осиёда айниқса тоштарошлик ривожланди ва такомиллашди. Амир Темур, Ахмад Яссавий мақбараси, Бибихоним мачити ва бошқалар жозибадор қилиб безатилди. Самарқандлик сангтош уста Жалол Жўраев машхур меъмор Абдурайм Обидов тош ўймакорлик сирларини арганган. Ўзбек заргарлиги жуда қадимий тарихга эга. Унга ибтидоий жамоа тузуми даврида асос солинган. Эрамизгача бўлган I асрдан бошлаб ривожланган. XIX аср охири ХХ аср бошларида Ўрта Осиё хонликлари ўртасида бадиий хунармандчилик ривожланди. Каштачилик – жуда қадимий хунар. У чет элларда ҳам шуҳрат қозонган. Зардўзлик – зар (тилла) дўзи (тикмоқ) форсча сўзидан олинган. Зардўзлик XV-ХVII асрларда эрон подшолиги саройида ривожланган. Зардўзликда 30 хил классик тикиш усули мавжуд. Зардўзлик – гулдуза ва заминдўзи турлари бўлади. Амалий бадиий безак санъатининг ҳар бир тури ўз тарихи, анъаналари ва замонавий кўринишларига эга. Қуйида улар ҳақида батафсилроқ тўхталиб ўтамиз. Ганчкорлик қадимий санъат турларидан бири бўлиб, ўз акси ҳуснжамолини дунё меъморчилигида, шу жумладан Ўрта Осиё, Эрон, Туркия, Арабистон, Афғонистон ва бошқа Шарқ мамлакатлари меъморчилигида намоён этиб келмоқда. Айниқса,А Ўрта Осиёда яратилган асарлар ўзига хос бадиийлиги композицияси ва ишланиш услуби билан фарқ қилади. ҳозирги кунда ганч серқуёш Ўзбекистонимизда ардоқланиб, авайлаб муҳофаза қилинаётган кўпгина ёдгорлик обидаларига кўркамлик, гўзаллик бахш этиб турибди. У Самарқанд, Бухоро, Тошкент, Қўқон, Марғилон, Хива, Шаҳрисабз ва бошқа

шаҳарлардаги тарихий обидаларни қуриш ва безатишда ишлатилган. Шердор мадрасасининг қуббагумбаз кошинлари ботаётган қуёш шуъласида заррин жило билан товланиб турибди. Ганч қоришмаси янгилигида осон кесилади, ундан хоҳлаганча шаклларни ўйиш, ясаш мумкин, лекин у қотгандан сўнг қаттиқ тошга ўхшаб қолади. Усталаримиз унинг бу ажойиб хусусиятидан қадимдан фойдаланиб келганлар. Шу тариқа ҳозиргача бу ҳунар авлодданавлодга ўтиб тарихий анъана сифатида ривожланиб боряпти. Ганчкорлик саньатимиз фахри, беқиёс ва бебаҳо хазина. Ҳеч шубҳасизки, уни чуқур ўрганиш илмий ва амалий аҳамиятга эгадир. Ганч ўймакорлиги санъати асрлар давомида ўзига хос услуб билан ривожланиб келди. Бу санъатнинг энг қадимги, ўрта асрлардаги ва XX асрдаги ривожланишини кўздан кечириб, ўрганиб чиқсак бу даврлардаги ганч ўймакорлиги бирбиридан мутлақо фарқ қилади. ғадимги ганч ўймакорлиги ҳажмий бўлиб, реалистик тасвирлар асосида ишланган. Уларда кўпинча одамлар, ҳайвонлар, қушлар тасвири ишлатилган. Эрамизнинг биринчи асрларидаёқ кишилар ганчни ажойиб хусусиятга эга эканлигини билиб, қалъалар, карвонсарой ва бошқа жойларни безай бошлаганлар. Бўлиб ўтган жанглар оқибатида улар вайронага айланиб, фақат қолдиқлари сақланиб қолган. III асрда Тупроққалъанинг серҳашам сарой меҳмонхоналари ўйма ганч билан безатилган. Варахша шақарчасида жуда катта аҳамиятга эга бўлган ва эрамиздан аввалги III—IV асрларда ишланган ганч ўймакорлиги намунаси топилган. Унда ўсимликсимон нақшлар, пальметта, геометрик шаклли нақшлар ганчдан ишланган. Айниқса горельефли ишланган балиқ тасвирида ўйилган ганч намунасини кўрсатиш мумкин. Варахшадаги топилмалардан VII—VIII асрлардаги Бухоро саройи қолдиқларидан намуналар топилган. Бу топилмаларда қушлар, ҳайвонлар, балиқларни, ўсимликсимон ва геометрик шаклларнинг ўйма намуналарини кўриш мумкин. Ўрта Осиёни араблар босиб олгандан кейин ислом дини ҳукмрон бўлиб қолди, у тирик мавжудотни тасвирлашни таъқиқлади. Буни Ўрта Осиёдаги архитектура ёдгорликларидан кўриш мумкин. Хусусан VII—VIII асрлардаги ҳукмдорларнинг Варахшадаги саройларида бу санъатнинг хилмахил намуналари сақланган. Бухородаги Исмоил Сомонийлар мақбарасида ганч ўймакорлиги намуналарида тўлқинсимон ишланган нақшлар топилган. Унда ўсимликсимон нақшнинг ислими тури кўп ишлатилган. X—XI арсларда наққошлик, ёғоч, тош ва ганч ўймакорлиги янада ривожланди. Мураккаб абстракт тасвирни акс эттирадиган нақшлар пайдо бўлди. Ганч ўймакорлиги ишлари уйнинг ички ва намгарчилик тегмайдиган ташқи қисмига ҳам қўлланилган. ҳар хил геометрик шаклли қилиб Афросиеб. Сомонийлар саройи деворининг изора қисмидаги ўйма ганч қолдиқлари. Ғишт териш ривожланган. Афросиёбда археологик қазишмалар натижасида X—XI асрларда ишланган саройларнинг қолдиқлари топилган. Айниқса изора (пачел) ганчи топилган бўлиб, унда геометрик ва

ўсимликсимон нақшнинг чуқур ўймалари ишлатилган. Ўйма чуқурлиги 2— 3 см гача борган, нақш қорамтир соя ҳисобига аниқ оппоқ бўлиб кўриниб турибди. Ганч деворга қалин қилиб сувалган, нақш тасвири деворнинг сиртига тўппатўғри чизилиб ўйилгак. Ўша давр усталари ахтадан (улгудан) фойдаланмаганлар. Биноларнинг ташқи қисмига эса қуйма асосида ганч ишлари бажарилган. III асрда мураккаб нақшлар пайдо бўлади. Усталар табиатдан ўсимлик ва ҳайвонларнинг тасвирини стиллаштириб, ганч ўймакорлигида ишлатганлар. Шу деворларда ўйманинг чуқурлиги 7 мм дан ошмаган. Уйларнинг ташқи қисмига намоён, устун ва пештоқларига ганч ўйма ишлатилган. Фарғона водийсида XII асрда безак сифатида ҳар хил плиткасимон ўйма ганч намуналари ишлатилган. Бу биноларни ганч плиталари билан безатиш кенг авж олганлигини кўрсатади. Ўзган (Ўш вилоятида) ёдгорликлари шартли равишда шимолий, ўрта, жанубий деб номланган мақбараларнинг интерьери, девор пештоқлари, равоқлари жуда х,ам нафис ўйма нақшлар билан ишланган. Мавороуннаҳрда ганчкорлик санъати, айниқса равнақ гопган, меъморчиликнинг асосий безаги даражасига кўтарилган. Ўнда фантастик ҳайвонларнинг тасвирини кўриш мумкин. Термиз мақбараларидаги ганч ўймакорлик санъатини ўша даврнинг юқори чўққиси деса бўлади. XII асрда муқарнаслар (сталактитар) ҳосил бўлади ва кўпгина биноларда қўлланила бошланади. Муқарнаслар оддий ганч ўймакорлигидан фарқ қилиб, анча мураккабдир. Ў тахмон ва бошқа жойларда безак сифатида қўлланияа бошланди. Биноларнинг ички қисмларига ишланган муқарнаслар айниқса ажралиб туради. XIII асрда ганчкорлик санъати янада юксалди. Бунга Афросиёбда топилган ажойиб ганч ўймакорлиги ишлари мисол бўла олади. XIV—XVIII асрларда ҳам биноларнинг ички томонларини безатишда ганчкорлик санъатидан фойдаланилган. Бу даврларда янгиянги нақшлар яратилди. Биноларда ганч ўймакорлиги, узвий боғланган кошинлар ва тошдан ясалган безаклар кенг ишлатила бошланди. Кошин ва тошдан ўйилган безаклардан фойдаланиш натижасида ганчкорлик аста-секин минораларнинг ички қисмига қўлланиладиган бўлди. Ўнинг ташқари қисмида эса жуда кам қўлланилди. Ганч ўймакорлигида машҳур бўлган XVIII аср устаси уста Мулла Обид, унинг фарзанди Муҳаммад Мусо отасининг касбини қунт билан эгаллаб, ўша вақтда халққа танилганлардан. Муқаммад Мусо ўғиллари Мадусмон, Исохон ва Юсуфалилар ганчкорликда бир қанча вақт ишлашган, ғишт теришда ҳам обрў қозонишган. Ганчкорликнинг гуллаб яшнаган даври XVIII асрнинг охири—XIX асрнинг бошлари бўлди. Ўнинг услублари, техникаси анча мураккаблашди. Ганч ўймакорлигининг барча турлари ривожланди. ғурилган биноларда халқ усталари ёрқин жилвали бўёқлар билан ганчга жило бердилар. Безакларнинг ҳамма турларига хос аниқ композицион

қонунлар ишлаб чиқилди. Тошкент, Самарқанд, Бухоро, Фарғона водийси ва Хивада ўзига хос мустақил мактаблар вужудга келди. Ганч ўймакорлиги техникаси кишини қойил қолдирадиган даражада ўсди. Бухоро безаклари майин, гуллари жуда ҳам нафис, Марғилоннинг гулдор безаклари яхлит кўринишга эга, Тошкентники эса қатъий ва аниқ ритм асосида тузилган, Хиванинг динамик ўйма нақшлари ўзига хос спиралсимонлиги билан фарқланади, XIX асрнинг бошларида буюк ганч ўймакорларидан Абдураҳим ҳаётов, уста Мурод, уста Фузайл, уста Носир, уста ҳаёт Носиров, уста Ҳожи Ҳофиз, уста Насруллобой, уста Абдужалил, уста Азим, уста Омонулло, уста Ғофир, уста Иброҳим, уста Сари, уста Абдуфаттоҳ ва бошқалар фаолият кўрсатдилар. Аср бошларидаги ишларда эса ўйма рельефли жуда майин услуб техникаси пайдо бўлди. Рангли ганчлар, бўёқлар, нақш ва тасвирлар қўлланиладиган бўлди. Бойлар, амалдорлар, хонлар ўзларига саройлар, боғлар ва қасрлар қурдириб, уларни ўйма ганч билан безаттирдилар. XX асрнинг бошларида дипломат амалдор А. Половцев Тошкентда яшарди. У Туркистон археологияси ҳаваскорлари тўгарагига аъзо бўлиб, шарқ маданиятига жуда қизиқар эди. Шунинг учун у ўзига европача уй қурдирди. Бино баланд айвон, меҳмонхона, ётоқхона ва бошқа хоналардан иборат эди. А. Половцев ўзбек халқи санъатини яхши биладиган этнограф М. С. Андреевни безак ишларига бошлиқ қилиб тайинлайди. У ўзбек халқи санъати намуналарини йиғиб, уларни ўрганишга х,аётини бахшида этган ажойиб этнограф олим эди. Бу бинони безашга Тошкентдан ташқари Қўқон, Бухоро, Фарғона ва бошқа шаҳарлардан ганч ўймакорлар, ёғоч ўймакорлари ва наққошлар таклиф қилинди. Шулар жумласидан Уста Ширин Муродов, Уста Арслонқул Назаров, Уста Усмон Икромов, Тошпўлат Арслонқуюв ва бошқа ганч ўймакорлар ҳам бор эди. 1902— 1903 йилларда европача қурилган уй ўзбек милий безагида пардоз қилинди. Бинонинг айвон, катта зали ва ётоқхонаси жуда жимжимадор қилиб безатилган. Айниқса, Тошкент ганчкорларининг ишлари ўзига хос характерда бўлиб, ўйма нақш композициясида катта шоҳбарг ва тўпбарглар йирик жимжимадор қилиб безатилган. Бу ерда пардознинг ҳамма турлари қўлланилган. Деворларга ўйилган ганч ўймакор Ўзбекистон амалий санъат музейи асосий залининг безаги, Токча Ўзбекистон амалий санъат музейи намоёнлар вертикал ҳамда горизонтал жойлаштирилган, атррфи геометрик, майда энсиз занжира, ислими ҳошия нақшлар билан безатилган. Намоёнлар худди юқорига қараб ўсаётган табиат ўсимликларини эслатади. Пардоз турлари хонага тушаётган ёруғлик ҳисобига жуда ўринли танланган. Деразадан тушган ёруғлик ўймани янада бадиийлаштирган. Намоёнга назар ташлаб турган киши хоҳ узоқдан, хоҳ яқиндан қарамасин, у ўзига хос жозибага эга эканлигини кўради. Албатта, усталар буларни аввалдан ҳисобга олганлар. Намоёнлар

худди гўзал табиат манзарасининг нафис тасвирини эслатади. Ўйма ганч заминлари ажойиб рангларда берилган. Бу бино XX асрнинг бошларидаги энг кўзга кўринган архитектура ёдгорлиги бўлиб қолди. 1913—1914 йилларда Бухорода амир Аҳадхон томонидан Ситораи Моҳи-Хоса қурилди. У ганч ўймакорлиги билан безатилди. Айниқса оқ уй меҳмонхона ўша даврдаги ганч ўймакорлигининг ажойиб намунаси деса бўлади. Бунда ойна замиида ганч ўймакорлиги бажарилган. У ўзининг нозиклиги, жимжимадор қилиб безатилиши билан ажралиб туради. Мазкур саройнинг безак ишларини Уста Ширин бажарган. У ўша даврда энг кўзга кўринган ганчкор усталардан эди. 1 1918 йили Туркистон республикаида «ҳунармандлар бўлими» ташкил этилди. Бу бўлимнинг мақсади ҳунармадчилик бўйича изланишлар олиб бориш, иқтисодий статистик маълумотларни қайта ишлаб чиқиш, ишлаб чиқаришга тарқатиш, мактаблар ташкил қилиш, ўқув устахоналарини ташкил этиш, музейлар, ҳунармандлар бирлашмаси (артели) ташкил этиш, қўлда ишланган ишларга маблағ ажратиш ва бошқалар. 1918—1920 йилларда ҳунармандлар комитети Тошкентда ўлкашунослик ҳунармандлар ташкилоти, ўқув намунавий устахоналар ва ҳунармандлик ишлари бўйича музей ташкил этди. Ўқув намунавий устахонасида халқ амалий санъати турлари дурадгорлик, гилам тўқиш, газлама тўқиш, кулолчилик, чарм ишлаш, наққошлик, ганчкорлик ва ҳоказолар бўйича инструктор тайёрлаш керак эди. Музейни ташкил қилишдан мақсад энг яхши ҳунармандчилик ишларини сотиб олиб йиғиш ва сақлаш эди. 1918 йилда Самарқандда 25 апрель 1919 йил Бутуниттифоқ бадиий мактаби ташкил этилди. 25 апрель 1919 йил Бутуниттифоқ Марказий Ижроия қумитаси «ҳунармандчилик ишлаб чиқаришини ривожлантиришга доир тегишли чоралар кўриш» ҳақида декрет қабул қилди. Бу декретда ҳунармандчилик буюмларини бемалол ясаб сотишга рухсат этилади. Москвада 1923 йилда ганч ўймакорлар, наққошлар, ёғоч ўймакор усталар ажойиб ишлари билан қатнашиб кўпчиликка манзур бўлдилар. 1925 йили «Ўзпромсоюз» ташкил этилди. Унинг мақсади ташкил этилган ҳунармандчилик артелларига раҳбарлик қилиш ва янги артеллар очиш эди. 1930 йилда Самарқандда ҳунармандчилик ишлаб чиқариш техникуми очилиб у ерда халқ амалий санъати турлари бўйича кўпгина ганч ўймакор усталар, наққошлар, кулоллар ва бошқа усталар етишиб чиқди. Ўзбекистон ҳунармандлари ўз ишлари билан 1925 йилда Парижда кейин Лейпцигда, 1927 йилда жаҳон бўйича, 1937 йилда Парижда «Санъат ва техника ҳозирги кунда» деган кўргазмаларда иккита «Гран при», иккита кумуш медаль ва битта олтин медаль билан мукофотландилар. 1939 йилда Нью-Йоркда «Мир будушего» кўргазмаларига ҳам Ўзбекистон халқ амалий санъати 1 1 С.Булатов. Ўзбек халқ амалий санъати. Т., 1991. Б.26-27

усталари қатнашиб диплом олдилар. Ганчкор усталар архитектура ёдгорликларини; мураккаб муқарнасларни, нозик ганч ўйма ишларини қайта тикладилар. Улар Минораи Калон (XII аср), Магоки Аттор мачитини, (XII аср), XVII асрда қурилган Шердор, XVII асрда қурилган Абдулазизхон мадрасасини ва шунга ўхшаш архитектура ёдгорликларига қайта ҳаёт бахшида этдилар. Бу мураккаб ишларда республикаимиздаги ганчкор усталар ўз кучи, қуввати ва билимини аямади. Ўлар бухоролик ганч ўймакорлар — Ўста Ширин Муродов, Шоир Ибодов, Абдураҳим Ҳаётов, самарқандлик Рашид Жалилов, Шамсиддин ғофуров, Абдурашид Жалилов, Акром Умаров, Мирҳомид Юнусов, Абдурайим Шермуҳамедов, тошкентлик Арслонқул Назаров, Тошпўлат Арслонқулов, Маҳмуд Усмонов, Ўсмон Икромов, хивалик Одамбой Ёқубов, Одамбой Бобожонов, Абдулла Болтаев, Рўзимат Машарипов, наманганлик Уста Мадалихон Хусанов, Уста Акбаров; қўқонликлардан — Уста Саидақмад Маҳмудов, Муҳаммаджон Қосимов ва бошқа кўпгина камтарин ганч ўймакорлар ўз куч ва ғайратларини аямадилар. 1939 йили самарқандлик ва бухоролик усталар Тошкент шаҳар Навоий кўчасидаги «Музкомедия» театри биносини ганч ўймакорлиги билан безадилар. Бу бинони безашда Уста Ширин Муродов, уста Шамсиддин ғофуров, уста Абдурақим Ўаётов ва бошқалар қатнашдилар. Усталар бинонинг ички ва ташқи қисмларини намоён, панжаралар, устунлар ва бошқа жойларини ажойиб ганч ўймакорлиги билан безадилар. Тошкентда 1947 йилда ғалабага бағишлаб меъмор А. Мухамедшин бошчилигида Курант биноси қурилди. Бу қурилишни безашда Уста Ширин Муродов қатнашди. У нақш композицияларини юқори бадиийлик билан ўйиб бажарди. Ганч ўймакорлик ишлари бутун бино архитектурасига жуда мос танланган. Курант биносининг шарафа, устунлари, панжаралари ўйма ганч билан безалди. Шарафанинг «Муқарнас» ва «Ироқи» турлари бажарилди. ҳар бир панжарага алоҳида композиция чизилиб атрофларига мослаб занжира ҳошия берилди. Хива зали —(архитектор С Н Полупанов) Хива залидаги орнамент нақш андазаларини давлат мукофоти лауреати Абдулла Болтаев чизган. Ганч ўймакорлик ишларини хивалик усталар — С. Худойберганов, К. Полвонов, Б. Бобожонов, Рўзимат Машарипов ва унинг шогирдлари С. Қаландаров, Ш. Иброҳимов, С. Қодиров, Авазов каби усталар миллий бадиий безашда қатнашдилар. Улар безаган ўйма ишлар киши қалбига ором ва қувонч бағишлайди. Хива зали қадимда ишлатиладиган ганчкорлик услубида безатилган. Хива залидаги безаклар медальйн шаклида қилиб ўйилиб, худди Хивадаги мойолик (кошин)га ўхшаб кетади. Бу ўйма унча чуқур бўлмай жуда майда ўйилган, худди ёғочдан ўйилганга ўхшайди. Нақш композициясининг тузилиши спиралсимон, ўзига

хослиги билан ажралиб туради. Умумий нақш композициялари шаклдор медальонларни такрорланишидан ҳосил бўлган узоқдан ажойиб намоён кўринишига эга. Термиз зали —(меъмор А. Зайнутдинов.) Бу залнинг нақш композицияларини Уста Ширин Муродов Термиз стилига мўлжаллаб чизган. Ўйма ишларини Уста Ширин Муродов, ғ. Неъматов ва бошқалар бажарганлар. Термиз зали қадимий ганчкорлик услубида безатилган бўлиб, XII аср Термиз саройидаги ганч ўймакорлигини эслатади. Театрга кирган одам Ўрта аср безаш стилини шу театрда учрашини хаелига ҳам келтирмайди. Термиз залида замонавий услубдаги ҳеч нарсани кўрмаймиз. Ўйилган нақш замини умум юзанинг 10—30% ни ташкил этади чуқурлиги 10—20 мм. Уйилган юза қорамтир тусда соя бер ўйилмаган юзани аниқ контраст қилиб кўрсат турибди. ҳошия ва изорага ишланган нақшл фони 10—20% ни ташкил этиб, нақш компо. циялари бирбиридан фарқ қилади. Намоёнг чети озгина бўш қолдирилиб атрофига рута и ланган. Рута фони намоёндаги фонга нисбатан кам ўйилган. Бу намоёнга қараганда рута оқишр бўлиб намоён композициясининг кўркини янс очган. Фарғона зали —(меъмор Б. Н. Засипкин). Ганч ўймакорлиги ва нақш композицияларини қўқонлик Саидмаҳмуд Норқўзиев бажарган. Ўймаларига Жалил Марасулов ва кўпгина Фарғона усталари қатнашишган. Фарғона залининг шифти қобурғали қилиб ганч ўймакорлиги композициялари билан безатилган. Бу Фарғона водийидаги анъанавий бадиий услубни эслата, Шарафа бироз қўполроқ қилиб стиллаштир юборилган. Шарафани юқори қисмига геометр нақшлар панжарага ўхшатиб ишланган. Самарқанд зали—Ганч ўймакорлиги ишлари композицияларини давлат мукофоти лауреати Қули Жалилов ва бошқалар бажарган. Бу зал шарафа композицияларини, геометрик орнаментларни, намоён, занжира композицияларининг ажойиб намуналари ишланган. Шифтга геометрик нақш гир ўйилиб ораларига ўйма ислими нақш бажарилган. ЎзФА фахрий аъзоси Марғилонлик уста, меъмор Юсуф Али Мусаев шифт атрофларига юлдузсимон ҳовузлар ва ўртасига мураккаб геометрик нақшлар ўйилган. Деворнинг юқори қисмига ироқи шарафа бажарилган. Кенг тўртбурчак шаклидаги гиламга, яъни Самарқанддаги сўзанага ўхшаб кетади. Намоён атрофида бўш жойлар қолдирилиб баъзиларга рута ўйилган. Бу бўшлиқлар композицияни янада бадиийлаштириб хонанинг кўркамлигига яна кўрк бағишлайди. Қандиллар саккиз қиррали қилиб ўйилган. Бухоро зали — Бу залнинг нақш композицияларини ва ўймаларини Уста Ширин Муродов бажарган. У бухороча миллий ва замонавий услубни қўллаган. Унинг ойна заминли ганч ўймакорлиги хонани янада кенг қилиб кўрсатади. Унда ажойиб ва мураккаб шарафалар, қандиллар, намоёнлар киши диққатини ўзига тортади. Кекса Уста Ширин

Муродов бухороликларга хос «табақа пардоз» деб аталадиган мураккаб услубни бизгача етказиб келиб Бухоро залида ойнаи жаҳон қурди. У ажойиб қандил ишлаб уйнинг шифтига қуббали қилиб муқарнас ишлади. Шифт ўртасига ўша давргача ҳеч ким сталактит ишлатмаган эди. Мураккаб муқарнаслар хона ҳажмига мос тушган. ҳажмли оппоқ геометрик шакллар кишига қандайдир эркинлик ҳис туйғусини беради. Дераза кўзгу заминли намоёнга тушаётган ёруғлик хонага янада кенг, ёруғ ва ўзига хос жозиба бахш этади. Тошкент зали (меҳмонхонаси ) — Тошкент залига Тошпўлат Арслонқулов композиция чизди. Гулдаста, шарафа, намоён, руталар юқори рельефли қилиб бажарилди. Тошпўлат Арслонқулов ўйма нақш солиш техникаси, «муқарнас», «мажнунтол», «чока пардоз», «занжира», «шоҳбарг» каби услубларни амалда қўллаб, тараққий эттириш билан бирга «чор бурчак», «қувача ислими», «палак ислими», «пахта чаноғи ислими» каби композицияларни безади. Тошпўлат Арслонқулов залда замонавий ганч ўймакорлигини бажариб, унинг ҳар бир композицияси тантанавий динамик қилиб ишланган. Пардознинг рангбаранглиги бошқа вилоят нақшларидан фарқ қилади. Уймалар аниқ, кўркам яхши кўринишга эга. Уста ислими нақшдан кўп фойдаланган. Санъат турлари асрлар, йиллар давомида бир текисда тараққий этмаганлигини кўриш мумкин. 50-йилларда «ортиқча ҳашамга» қарши кураш бошланган. Бинокорликда халқ амалий санъати сиғишмайди, деган кишилар топилди. Улар бинога нима кўрк, ҳашам, эстетик завқ уйғотса шулар ортиқча деб топилди. Натижада бинолар ҳеч қандай безаксиз тўртбурчак қилиб қурила бошланди. Ганч ўймакор усталар ўз касбларини ташлаб бошқа соҳаларга ўтиб кетишди. Ўша кезларда Уста ганчкор Маҳмуд Усмонов ўз касбини ташламасдан Ленин ва Н. Островский номли ўқувчилар саройида ганч ўймакорлиги тўгарагини давом эттирди. 1953 йили Маҳмуд Усмонов илтимоси билан Тошкент шаҳридаги П. Бенков номли республика бадиий ўқув юрти қошида халқ амалий санъатининг бир неча бўлимлари, шу жумладан ганч ўймакорлиги бўлими ҳам очилди. Бу ўқув юртига Давлат мукофоти лауреатлари Уста Ширин Муродов, Уста Тошпўлат Арслонқулов ва Маҳмуд Усмоновлар ўймакорлик сирларини ёшларга ўргатдилар. 1957 йили Уста Маҳмуд Усмонов қирққа яқин шогирдлари билан Бухородаги Ситораи Моҳи Хоса саройидаги ганч ўймакорлик ишларини қайта тиклади. 1961 йили А. Навоий номидаги катта Академик опера ва балет театрининг ганч ўймакорлиги безаклари қайта тикланди. Ўзбекистонда халқ амалий санъати турлари ривожланиб бормоқда. ҳозирги замонавий бинолар, уйлар ганч билан безатилмоқда. Шу пайтгача ганчкорлик санъати намуналарини халқ амалий санъати музейида бадиий кўргазма залларида, маданий ва маиший хизмат кўрсатиш биноларида учратамиз. Чунончи темир

йўл вокзали, аэропорт биноларида, меҳмонхоналарда, музейларда, чойхона, кафе, ресторанлар, театрлар фабрика ва завод, колхоз ва совхоз клублари ва идораларида, ўқувчилар уйи ва саройларида, мактабларда, цирк биноларида, ҳаттоки хонадонларда ҳам моҳир усталарнинг ганч ўймакорлик намуналарини кўрамиз. Ганч ўймакорлик санъати тез суръатлар билан тараққий этиб бормоқда. Мустақиллик даврида қадимий обидаларни қайта тиклаш, реставрация қилиш ишларига катта эътибор қаратилди. Юзлаб обидаларда таъмирлаш ишлари олиб борилиб, улар кўрган кўзни қувнатадиган ҳолатга келтирилди. Жумладан, Қарши шаҳрининг 2700 йиллиги муносабати билан шаҳарда амалга оширилган ишлар натижасида Кўкгумбаз, Одина жомеъ масжидлари, бир неча мадрасаларда ганчкорлик ишлари амалга оширилди ва бугун улар юртимиз фуқаролари ҳамда хорижлик меҳмонларнинг ҳайратига ҳайрат қўшмоқда. Ҳар қандай бинони безашда аввал унинг тузилишига мос ганч ўймакорлиги турини танлаш, қўллаш ўз-ўзидан муҳим аҳамиятга эга. Кичик хонага майда текис ўймакор ва унга мос бўлган пардоз тури, катта меҳмонхоналарга (залларга) эса йирик ёйма ва ўзига хос ганч ўймакорлиги қўлланилади. Ганч ўймакорлиги, йирик ўйма, чуқур ўйма, ясси ўйма, қирма, замини кўзгули ўйма, замини рангли ўйма, чизма пардоз, панжарасимон ўйма, занжира, ҳажмли ўйма турларидан иборат. Бундан ташқари, ганч ўймакорлиги турлари заминли ва заминсиз ўймапарга бўлинади. Заминли ўйма йирик ўйма биноларнинг фасадлари (ташқи томони) ни ва катта меҳмонхоналарни безатишда қўлланилади. Ўйма рельефининг чуқурлиги 2—3 см бўлади. Ўйма замини бутун юзанинг 15—30% ни эгаллайди. Ўйма ганч қора фондда оппоқ, фақат сояси қопқора яхлит бўлиб кўринади. Йирик ўйма намуналари қадимдан ишланган бўлиб, Термиз (IX—X аср), Самарқанд (X) ва бошқа шаҳарлардаги ўйма ганч намуналари далил бўла олади. ҳозир эса биноларнинг катта хоналари ва баъзи бирларининг ташқи томонифасади ганч ўймакорлиги билан безатилади. Ганчкорликда ҳажмли — барельефли, ҳайкалсимон, муқарнаслар, қубба, қош ва бошқалар ишлатилади. Булар ҳажмли ўймалар дейилади. Уларни ўйиб ишланади. Энг кўп қўлланиладиган ўйма ясси ўймадир. У интерьерда кўп қўлланилади. Албатта катта бўлмаган хоналарда. Ўйманинг чуқурлиги 1—1,5 см бўлиб, унга ҳар хил пардоз турлари берилади. Ўйма нақшнинг замини умумий юзанинг 3060%ни эгаллайди. Ўнга жойига мослаб пах пардоз, чока пардоз, лўла ёки табака пардоз берилади. Қирма пардоз X асрлардан бошлаб ишлатилган. Ў Бухоро ва Самарқанд шаҳарларида XVI асрда жуда кенг қўлланилган. Уни, айниқса Бухоро усталари яхши билганлар. ғирма биноларнинг интерьер ва экстерьерида ҳам кенг қўлланилган.Қирма — ўйилган жойларни рангли ганч қоришмаси билан тўлдиришдир. ғирма икки турга бўлинади, биринчиси текис

юзали қирма, иккинчиси рельефли қирма. Текис юзали қирма — худди деворга график усулида бажарилган нақшга ўхшаб кўринади. Бу қирмада замин маълум чуқурликда чақа қилиб чиқилиб, гуллар оралиғи қайтадан ранг аралашмали ганч билан тўлдирилади. Унинг юзасини шутургардан (туя бўйин) ва андавада қириб текислаб чиқилади. Бунда рангли текис юзали гуллар ҳосил бўлади, буни текис юзали қирма дейилади. Рельефли қирмада эса юқоридан текис юзали қирмани давом эттириб, гул ва новдаларга ўйиб, чока пардоз берилади. ғирмани ҳам ўзига хос хислатлари бўлиб, у кўп рангни хоҳламайди. Ўйма заминини кўзгу ташкил этган ганч ўймакорлигининг ойнавандлик турини XIX асрда Бухоролик Уста Ширин Муродов яратган. Ў биринчи бўлиб Бухоро хони Аҳадхоннинг «Ситораи МоҳиХоса ёзги саройидаги «оқ уй» (хонаи сафед) ни безашда (1913—1914 йилларда) қўллаган. Ў ердаги замини бўлган кўзгу ўйма ганч ажойиб нафис кўринишга эга. Ўймакорликнинг бу тури ўймакорликнинг бошқа турларидан оз меҳнат қилиб юқори самарадорликка эришиш билан ажралиб туради. Ганч ўймакорлигида ўймани янада бадиий ва кўркам бўлиши учун ўйма замини рангли бўлади. Ўйма заминига ранг беришнинг икки йўли бор. 1. Ганч сувоқ устидан 2 мм дан 5 мм гача қалинликда рангли ганч билан тезда сувалади. Кейин устидан гул ўйилади (оқ ганч чиққунча). Сўнгра уни шундоқ қолдирилади ёки пардоз турлари берилади. Рангли ганч тайёрлашда қуруқ бўёқлар (пигментлар) дан фойдаланилади. 2. Рельеф ўйилгандан сўнг елим бўёқ ёки мой бўёқ билан замини мўйқаламда бўяб чиқилади. Ўймани рангли бўёқларда бўяш, айниқса XIX асрда жуда кенг тарқалган. Чизма пардоз ганч ўймакорлигининг турларидан бири, ганч юзасига туширилган нақш нусхасининг устидан тирнаб чизиб чиқишдир. Чизма пардоз, айниқса ёруғ хоналарда қўлланилади. Ў кўпинча, ҳошия ишлашда кўп фойдаланилиб тирналган жойининг чуқурлиги 2— 3 мм атрофида бўлади. Панжарасимон ўйма бинолардаги токча ва туйнукларни пардозлашда ва қандиллар тайёрлашда қўлланилади. Бу ўйма ўйманинг бошқа турларидан фарқ қилиб ўйилаётган ганч тахтанинг иккинчи томонидан тешиб ўйиб ўзига хос пардоз тури берилади. Панжарасимон ўйма қадимдан қўлланиб келинаётган бўлиб, Варахша (VIII аср) биноларида, Шоҳи Зинда композициясида (XIX аср), Мир Араб, Абдуллохон (XVI аср) мадрасаларида унинг ажойиб намуналарини кўриш мумкин. Панжарасимон ўйма орнаментининг тузилиши ўсимликсимон, геометрик ва нишон тарзида бўлади. ҳозир замонавий бинолар, Муқимий номли театр, халқ амалий санъати музейи, Мовий гумбаз кафеси, метро станциялари ва бошқа жойларда панжарасимон ганч ўймакорлигини кўриш мумкин. Ганч ўймакорлигида асосий нақш билан ҳошия нақшни боғлаб турадиган нақш бу, занжирадир. Занжира намоён, токча, эшик, дераза, тахмонларни, изора (панел) ва бошқа жойларининг четига ишлатилади. У рамка вазифасини ўтайди. Занжиранинг эни 2—8 см бўлади. Унинг нақши

геометрик ва ўсимликсимон бўлиб, геометрик занжира кўпроқ қўлланилади. Занжира содда бўлишига қарамай, шаклларни ўйганда соя, ёруғ ва ярим соя ҳолида кишини ўзига жалб этади. Занжиранинг ғиштин занжира, аразлаган занжира, чашми булбул, қўш занжира ва бошқа турлари бор. Чуқур ўйма биноларнинг ташқи томонини, катта хоналарини безашда қўлланилади. Ўймасининг чуқурлиги 2—3 см бўлади. Ўйилганда заминга қараб 45°—60° қияликда ўйилади. Уларни чуқур ёки унча чуқур олмаслик ўйманинг ҳажмига боғлиқ. Бундай чуқур ўймаларга бўёқ бериш талаб этилмайди. Баъзи вақтларда умумий қолипга битта ранг берилхши мумкин. Чуқурлик қанча паст бўлса, нақш шунча контраст кўринади. Агар ёруғлик ўйилаётган юзага тик тушса унда нақш ярим сояли майинроқ кўринади. Чуқур ўйма «ёруғсоя ўйини»га бой ва яхши кўринишга эга бўлади. Нозик ва нафис ганч ўймакорлиги намуналари меъморчилик тараққиётининг ўзига хос хусусиятларини кўрсатувчи бадиий воситалардан биридир. Ганчдан ўйиб ишланган ўйма турлари кўп бўлиб, моҳир ўймакор усталар улардан фойдаланиб, мўъжизалар яратиб келганлар. Улар биноларнинг ташқи, айниқса ички қисмларини нафис ганч ўймакорлиги билан безаб, кишиларимизга эстетик завқ бахш этганлар. Булардан ташқари усталар маҳаллий шароитга мослаб, яъни хоналар қишда иссиқ, ёзда салқин, ёруғ, кенг, чиройли бўлишини назарда тутиб иш кўрганлар. Маълумки, бинодаги меҳмонхона ёзги хона ҳисобланиб, у салқин бўлиши учун асосан шимолга қаратиб қурилган. Деворлари икки қатор синчли қилиб, ичи гувала ёки ғишт билан тўлдирилган. Деворнинг узун қисми тоқ сонга бўлинган, масалан, учга, бешга ва еттига. Деворларда дераза, токча ва тахмонлар учун жойлар қолдирилган. Токча, тахмон, деразалар орасида жой қолдирилиб, улар ўйма намоён билан безатилган. Усталар бинонинг интеръерини безашда уни уч қисмга бўлишган. Деворнинг пастки қисмини изора (панел) билан безаганлар, ўрта қисмига кўпинча токча, намоён ва даҳана ишланган, деворнинг энг тепа қисми шарафа билан безатилган. Тахмон, токча, дераза четлари занжира деб аталадиган нақш билан ҳошияланган. Бу, занжирнинг эни кўпинча 4—5 см. бўлади, чуқурлиги бир неча мм дан ошмайди. Занжирадан каттароқ 12—20 см бўлган ислими ёки рута (ҳошия) нақш деб аталади. Булардан ташқари токча, тахмон, дераза ва бошқаларнинг четига рахлар қилинган. Рута занжиралар кўпинча қуйма асосида ишланган. Токча ёки тахмонларнинг шарафа оралиғида жой қолдирилган, буни «китоба» деб аталган. Изора билан токча орасида қолдирилган жой «лали» деб юритилган. Ўзбек меҳмонхонасининг безатилиш схемаси Токчалар ички қисмининг тепасига ярим шарсимон қилиб шарафа ишланган ёки токча қисмининг тепасига ярим шарсимон қилиб шарафа ишланган ёки токча бир неча кичкина бўлакчаларга бўлиниб, унинг четлари ўйма ганч билан безатилган, буни усталар «токчабанди» деб атаганлар. Бу «токчабандига» чойнак, пиёла, лаган ва

бошқа ҳар хил идишлар қўйиб ясатилган. Усталар токчаларни ҳар хил йўллар билан безаганлар. Лали дейилган жойга ўсимликсимон ёки геометрик нақшлар чизилган. Китобага арабча ёзувлар ёзиб, чизиб ёки ўйиб безатилган. Намоёнларга эса кўпинча гул тувакли гулдаста ўйма нақшлар тасвири туширилган. Буни усталар дарахти мунаббат деб юритганлар. Ганч ўймакор усталар мачитларни, сарой ва турар жой биноларини безашда хонанинг ҳажмига, ёруғлигига, қўйиладиган талабни, намгарчилик ва бошқаларни ҳисобга олганлар. Хоразм ганч ўймакорлик мактаби. Хоразм ўзининг қадимий ёдгорликлари билан жаҳонга машҳурдир. Хоразмдаги Исломхўжа минораси, Фахриддин Рози мақбараси, Жума мачити ва бошқа тарихий обидалар Ўрта аср Шарқ меъморчилик санъатининг гўзал намуналаридан биридир. Улар ўзининг соддалиги ва нақш мотивларининг улуғворлиги билан дунёга донг таратган. Хивадаги тарихий обидаларнинг ҳар бири шаҳар меъморчилик ансамблининг таркибий қисми бўлсада, аммо уларнинг ҳар қайсиси ўзига хос такрорланмас санъат асаридир. Жума мачитининг нақшлари рангоранглиги билан кишини қойил қолдиради, ўйма мармар плиталар, сирланган ғиштлардан терилган нақшин деворлар, терракота мозаикадан ишланган шакллар токчалар, деворларга солинган тасвирлар ўзаро уйғунлашиб яхлит бадиийлик хосил қилади. Фахриддин Рози мақбарасидаги ўйиб, чизиб, пишириб ишланган нақшлар кўзни қамаштиради. Бу нақшлар Хоразм халқининг ўзига хос хусусиятга эга эканлиги билан ажралиб туради. Девор токча ва шарафаларга ишланган нақшлар айланма, динамикавийлиги ва нозиклиги билан ажралиб туради. Хоразмнинг бадиий архитектура ёдгорликлари XIX—XX аср бошларида Хива шаҳрида бир жойда яхлит ҳолида тўпланиб қолганини кўрамиз. Хоразм архитектура ёдгорликларидаги ўйиб, чизиб, пишириб ишланган нақшларни кўрсак ўзига хос шакллардан иборатлиги, нақшларнинг ўзига хос айланма спиралсимон композицион тузилишга эгалиги ҳамда новдаларнинг жуда нозик чизилиши, ўйилиши, чизиқларни бирбир билан кесиб ўтганлиги жимжимадорлиги бил. ажралиб туради. Хоразм санъатида гуллар» спиралсимон тузилиши жуда қадимдан қўллан» келганлигини кўриш мумкин. Эрамиздан олдиyги III асрларда қурилган Тупроққалъа сара хоналаридаги безакларда кўриш мумкин. XIX асрда Хоразмда спиралсимон тузилидаги нақшлар билан ёдгорликлар безатилган. Хоразм меъморчиликнинг манзарали безг ларида геометрик нақш кенг ўрин олган бўлиб Ўзбекистоннинг бошқа вилоятларига қараган ўзига хослигига эга. Лекин улар жуда кам фарқ қилади. Айниқса, ўсимликсимон нақшлар спир шаклида айланма ҳаракатчанлиги, динамикли билан фарқ қилади. Хоразмда «мадохил», « рунж», «қалампир» шаклидаги нақш композиц» лари ва бошқалар кенг ўрин олган. Хоразм га ўймакорлигининг нақш композицияси сўзана эслатади. Сирли кошин нақшларига қараган

ганч ўймакорлик, ёғоч ўймакорлик Хоразм унча ривож топмаган бўлсада лекин ўзига ) хусусиятлари билан бошқа шаҳарларда ўйиш нақшлардан фарқ қилади. Чунончи Тошҳовли Саидбой мачитига ишланган ганч ўймакор қандайдир қўпол ўйилган бўлсада тез ўйилган бўлиб ўйма нақш динамикалигига эга. Бу ганч ўймакорлигига чока пардоз берилган. Хоразмда кўпинча чока пардоздан фойдаланиб келинган. Ганч ўймакор усталар кўп бўлсада, аввал баъзилари ўймага мослаб нақш композиция чиза олмас эдилар. Шунинг учун улар махсус нақш чизиб берувчиларга мурожаат қилар эдилар. Гириҳ композицияси чизиб берувчи устани гириҳкор уста деб юритар эдилар. Бундай Хоразм усталаридан Худойбёрган Полвонов, Эшмуҳаммад Худойбердиев, акаука Вафо ва Болта Мирзаевлар, ҳожиниёз Саидниёзов, Матёқуб Жонибеков, Худойберган Матчонов ва бошқалар бор эди. Лекин кейинчалик ўзлари ҳам композиция, ҳам ганч ўядиган ўймакор усталар етишиб чиқмоқда. Хивалик қадимий ганч ўймакор усталар фақат ганч ўйиш, нақш чизишни билибгина қолмай, балки улар мусиқа, шериятни, тарихни яхши билганлар ва ниҳоят мадрасада ўқиганлар. Бундай усталарни қақиқий ганч ўймакор уста ҳисоблаганлар. Улар мусиқа асбобларида чалишни, шеър ёзишни яхши билганлар. Улар музикадаги ритм, оҳанг, нозиклик, ёрқинлик ва бошқаларни ўйма ганчлар орқали кўрсата билганлар. Табиатдаги гўзалликларни майин ўймалар орқали кўрсата билганлар. Ганч ўймакор усталар ўз шогирдларига нақш элементларини чизишдан тортиб пардоз билан тугагунча бўлган босқичларни ўргатганлар. Улар оддий нақш композициялар чизишни кейин эса занжира, рута, мунаббат, доира, турунж, намоён, меқроб ва бошқа композициялар чизишга ўргатганлар. Уларга деворни изорасига, фризига, ўрта қисмига шифтига ва бошқа жойларига мослаб нақш композициялари чизишни ва ўйишни ўргатганлар. Шогирдлар устозларидан 5—7 йиллаб таълим олган ва кўп йиллаб амалий ишлар қилганлар. Улар устозларидан нақш элементларини ўрганиб нақш композицияларини тўплаб борганлар. Баъзи шогирдларда ўлмас санъаткорона чизилган нақш композициялари устозларидан эсдалик бўлиб қолган. Шогирдлар ўз устозлари нақш композицияларидан ижодий фойдаланиб ва ўзларини мустақил оригинал композицияларини чизиб ўйиб тасвирлаб келганлар ва келмоқдалар. Ҳозирда энг кўзга кўринган ганч ўймакор усталардан Рўзимат Машарипов, Каримберган Раҳимов, Каримберган Полвонов, Юсуф Худойберганов, Бекжон Ёқубов, Одамбой Бобожонов, Одамбой Ёқубов ва бошқалар замонавий қурилишларда иштирок этиб, қадимий обидаларни таъмирлаб, биноларнинг қулай ва гўзал бўлишига эришмоқдалар. Улар ўтмишнинг илғор ганчкорлик анъаналарига янги ҳаёт бахш этмоқдалар.Хоразм ганч ўймакорлиги санъати тобора юксалиб бормоқда. ҳозир Хоразмда қурилаётган кўп қаватли салобатли бинолар ганч нақшлари билан безалмоқда. Ганчкорлик

санъатининг ажойиб намуналарини музейларда, кўргазмали хоналарда, маиший биноларда, кафе, ресторан, завод, фабрика, клубларда, театр, колхоз ва совхоз идораларида, ҳаттоки турар жойларда ҳам учратиш мумкин. Ганч ўймакорлиги билан безалган бинолар кўпайиб бормоқда, замондошларимизнинг кундалик эҳтиёжларига айланмоқда. Юксак бадиий дидли янги авлод тарбияланмоқда. Хоразм ганч ўймакорлиги намояндаларидан бириуста Рўзимат Машариповдир. Уста Рўзимат Машарипов 1870 йилда Хивада қурувчи оиласида туғилди. Отаси қурувчи, ганчкор ва наққош эди. Ўғли Рўзиматга ёшлик чоғидан бошлаб қурилиш, ганчкорлик ва наққошлик сирларини ўргатиб борди. Рўзимат аввал отасига ёрдам бериб юриб, нақш композициялар чизишни ва уни ганчда ўйиб пардоз беришни қунт билан ўрганди. У ёшлигидан бошлаб усталарнинг суҳбатларини, маслаҳатларини олишга қизиқар, мустақил ишлашга интилар эди. Рўзимат Машарипов айниқса ганч ўймакорлигига қизиқиб қолиб уни чуқур ўрганди. Отаси ўғлига дастлаб мураккаб бўлмаган ганч ўймакорлик ишларини, кейин эса мураккаб ўйма ганчларни бажаришни ўргатди. У ўз устида кўп ишлар эди. Отабола кўпгина бинолар қурдилар ва ганч ўймакорлик ишларини бажардилар. 1946 йили Рўзимат Машарипов Тошкентдаги А. Навоий номли опера ва балет Катта театрининг ганч ўймакорлиги безагида қатнашади. У театрнинг Хива залини, кўпгина биноларни ўзига хос хивача усулда ганч ўймакорлиги билан безайди.У Хивадаги Аллақулихон, Анушахон ҳаммомини, Оқ мачит ва шу сингари биноларни қуришда қатнашиб, ганч ўймакорлиги ишларини бажаради. Бухоро ганч ўймакорлиги мактаби. Ганч ўйма» корликнинг энг ривожланган ўчоғи Бухоро бўлган. Бухоро, усталаридан бири академик ЎзФА фахрий аъзоси Уста Шнрин Муродов (1879—1957). 1879 йил Бухоро шаҳрида қурувчиганчкор оиласида дунёга келди. Унинг бобокалони Умид машҳур усталардан бўлган. Ширин 8 ёшидан 14 ёшгача мактабда ўқийди, 12 ёшдан бошлаб отаси ҳар хил қурилишларга олиб борар, ганч ўймакорлик асбобларида ишлашни, оддий занжиралар ўйишни, пардоз турлари ва оддий нақш композицияларини чизишни ўргатар эди. Ширинни 14 ёшида (отаси ва онаси вафот этгандан кейин) амакиси Уста ҳаёт қарамоғига олади, Ширин амакиси Уста ҳаёт билан Бухорода кўпгина қурилишларда бўлиб санъат сирларини ўрганиб боради. Уста ҳаёт ўша вақтларда машҳур қурувчи усталардан эди. У 20 дан ортиқ шогирдлар етиштирди, шогирдлари ичидаги етим болаларни ўз қарамоғига олди. Уста ҳаёт шогирдларига қурилиш ишлари ва безак ишларини пухта ўргатиб борди. Бу шогирдлардан Уста Сафар, Уста Адиз, Уста Раҳим, Уста Мухтор, Уста Саври, Уста Исом, Уста Акром, Уста Жўра ва бошқалар катта уста бўлиб етишдилар. Ширин ўша даврнинг ганчкор ва қурувчи усталари билан бирга ишлайди. ёш ганч ўймакор, меъмор Ширин фақат қурилишда ишламасдан

балки устанинг бошқа шогирдлари билан уйда -расм солади, ўсимликсимон, геометрик нақш композицияларини, биноларнинг кўринишини, чизма ва хомаки нусхаларини чизишни чуқур ўрганиб боради. Амакиси ҳар доим Ширинни бирга олиб юради. У уста ҳаётнинг ҳамма ишларини бажаради. Ўша вақтларда Уста ҳаёт кўпинча машҳур усталар билан суҳбат қуришар, дунё воқеалари, бўлиб ўтган тарихий ҳодисалар ҳақида гаплашиб ўтирар эдилар. Ширин бундай суҳбатларни жуда кўпида қатнашади. Айниқса, Ўрта Осиё тарихини яхши ўрганади. Ширин амакиси Уста қўлида ўн саккиз йил ишлайди. Ширин шундан сўнг шогирдликдан уста даражасига кўтарилади. Қобилиятли Ширин Муродовга амакиси Уста ҳаёт бир неча биноларни безатишни топширади. Ўша вақтда уста номини олиш жуда қийин эди. Чунки шогирд уста бўлиши учун назарий ҳамда амалий ишларни пухта билиши, албатта, бир қанча усталар орасида фотиҳа олиши керак эди. Абдуқодир Бухородаги ҳамма ганчкор усталарга ганч сотадиган бойлардан бири бўлиб, у бир куни уста ҳаётни чақириб янги уй қуришини ва уни ганч ўймакорлиги билан безашини айтади. Уста ҳаёт бу ишни 22 ёшли Ширинга топширади. Бу иш Шириннинг биринчи мустақил иши эди. Ширин аввал уйнинг планини тузади, кейин унинг яхши чиқишини кўзлаб ўзи яхши кўрган Бухородагиархитектура ёдгорликларини томоша қилиб, уларни синчковлик билан яхшилаб ўрганиб чиқади. Айниқса, бинонинг умумий кўриниши ва меҳмонхона безакларини оддий бежирим, нисбатларини сақлаган ҳолда бир бутун кўриниши ва бошқаларини ҳисобга олади. Ширин меқмонхона ва айвонларни шарафалар билан безайди. Ундаги ўйма ганчлар жуда майин бежирим чиқцанлиги сабабли усталар орасида ҳурмати ва обрўси яна ҳам ошади. Уста ҳаёт кунлардан бир кун Ширинни олдига чақириб мен сендан хурсандман, энди мустақил ишлайверсанг ҳам бўлади, дейди. Азалий одат бўлган, яъни 40—50 усталар, шогирдлар ўртасида уста номини беришади. Ўртага чақириб белига энг яхши ганч ўймакорлик асбобларидан шутургарданни қийиқчага қистириб қўйишади. Ширин Муродов ана шундан сўнг уста бўлади. Уста Ширин ганч ўймакор усталардан уста Қурбон Юлдошев, Уста Саври, уста Иброҳим ҳафизов, уста Назрулло ёдгоров, уста Абдуфаттоҳ, уста Комил, Уста Абдураҳмон ҳаётов, Уста Мурод, Уста Фузайл, Уста Носир, Уста ҳаёт Носиров, Уста ҳожи ҳафиз, Уста Насруллобой ва бошқаларни билар эди. Уста Ширин Муродов уйларни ғиштидан тортиб томини ёпишни, уйни охирги пардозигача бўлган ишларни жуда яхши билар эди. У меҳмонхоналарни, айвонларни безаганда, авваломбор бичиғини тўғри топарди, уйни ёруғлик кучини тушаётган ёруғлик томонини, бинони баланд пастлигини, нақш нисбатларини, умумий мазмунини ва қўйилган талабга мослаштириб безар эди. Бу, устанинг янада усталар орасидаги ҳурмат ва обрўсини кўтаради. Лекин ҳасадгўйлар у ҳацда ҳар хил иғволар тарқатадилар. Кунларнинг бирида уни эрта тонгда уйдан олиб кетиб зиндонга

ташлайдилар. Зиндон уч қаватдан иборат бўлиб, унда қариялар, болалар, йигитлар ётишар эди. Уларни сочлари ўсган, кир ва ҳавоси жуда ёмон эди. Аҳадхон кейинчалик унинг айбини бироз кечиргандай бўлиб, Уста Ширинни сарбозликка сафарбар қилади. Кейинчалик амир Аҳадхон уни эллик кишилик уста тўдасига қўшиб Карманага жўнатади. Сарбозлик жуда оғир эди, нима дейилса албатта шу ишни қилиши керак эди, яна шуниси ҳам борки эркинликдан маҳрум этилган эди. ғочганлар қаттиқ жазоланар эди. Ўша вақтлари Ақадхоннинг 20 мингдан ортиқ сарбозлари бор эди. Уста Ширин у ерда чорбоғ ва саройлар қурилишларида иштирок этади. У ерда оддий ғишт теришдан бошлаб безатишгача бўлган ҳамма ишни қиларди. Оладиган кунлик маоши беш тангагина эди. Уста Шириннинг 4—5 йил ишлаб йиққан нарсаси бешолтита адрас тўн ва салла бўлди. Ўша йили қиш қаттиқ келиб ишни оғирлаштирди. У қиш кунларининг бирида оеғини ва бармоқларини совуққа олдирди. Бу, унинг умрбод оқсайдиган бўлиб қолишига сабаб бўлди. ҳафтада бир марта сарбозларни пул топиб келиш учун қўйиб юборар эдилар. Уста Ширин бу вазиятдан фойдаланиб Уста ҳаётнинг уюшмасига бориб ишлаб юрди. Аҳадхон ўша вақтларда бир қанча боғлар, саройлар, уйлар қурдиртирди. Уста Ширин бу ишларни ҳаммасига қатнашди. Аҳадхон касал бўлиб вафот этиши билан Уста Ширин Бухорога келди. Аҳадхон ўрнига ўғли Олимхон подшо бўлди. У ўзига бир неча уйлар, боғлар яратади. Олимхон ўзига сарой қурдирмоқчи бўлади. Усталар танлар экан Уста Шириннинг ҳам номини тилга олади. Ўша куни Олимхон ҳузурига Уста Ширинни чақиртиради ва эрталабгача токчасидаги синган панжараларни тузатишни буюради, акс ҳолда уни жазога тортишини айтади. Уста Ширин қўлида фақат бир дона ганчкорлик асбоби бор эди. Ўша вазиятда эрталабгача бу панжарани ўз ҳолидай қилиб тузатади, аввал панжара цисмини ўйиб олиб кейин синган жойига улайди. Шундай қиладики, уланган жойи билинмади, Амир Олимхон Уста Шириннинг ишини кўриб, унинг айбини тополмайди, аксинча, унга қойил қолади. Уста Ширинга Ситораи МоҳиХосани безатишни топширади. Олимхон Уста Ширинга Ситораи МоҳиХосанинг ҳомаки нусхасини тузиб келишни буюради. Уста Ширин сарой ҳеч бир бойнинг уй безагига ўхшамаслиги ва ажойиб чиқиши учун кўп изланади. Ниҳоят 2 ой деганда уйнинг ойна эаминли ганч ўймакорлиги билан безамоқчи бўлган хомаки нусхасини чизиб битиради. 1911 йили Уста Ширин Муродов Олимхонга чизган режасини ва ўйманинг хомаки нусхасини олиб келиб кўрсатади. Хонга маъқул тушади ва ишни дарҳол бошлашни буюради. Уста Ширин ўзи учта уста ва шогирдлари билан ишни бошлайди. Нақш композицияларини чизиб ахтасини ўзи қилади. «Оқ зал»нинг энг кийин ишларини ўзи бажаради. Јўшни хонани эса Уста Ширин ўша вақтда машҳур ёғоч ўймакор Уста Абдуғофирни ва наққош Хасанжонни таклиф қилади. ғўшни хонанинг рангларини тўқроқ олади, оқ зал контрас ажралиб туриши

учун Уста Ширин Муродов ўйма ганчнинг сифатига жуда катта ақамият беради. Баъзи нотўғри қилинган жойларни бошқатдан ўзи қилади. Саройни безашда уста бутун тажриба ва билимини ишга солади. Ганчкорлик санъатининг энг юксак қоидаларига амал қилган қолда бажаради. Ниҳоят Ситораи МохиХоса саройи битказилади. Уста Ширин «оқ зал» деворларидаги ойналарга ганчдан гул солиб, «ойна пардоз» нусхасини яратади. Баланд ва катта зал кенг деразалар орқали нурга тўлиб туради. Майин ва оппоқ рангли ганч хонага ёрқинлик ва тантана бахш этади. ҳовлидаги чиройли кўмкўк барглар ва рангбаранг гуллар ойна фонида ажойиб манзара кашф этади, хона янада кенг бўлиб кўринади, Кечки пайт эса бу зал ўзига хос кўринишни беради. Қандилдаги шамлар ўйма ганч заминидаги ойнада ўзига хос жозиба кашф этади. Буларни ҳаммаси Уста Шириннинг қанчалик етук уста эканлигидан далолат беради. Оқ уй 1912 йилда бошланиб 1914 йилда битказилади. Бу иш Уста Шириннинг обрўсини яна ҳам оширади. 1915— 1917 йилларда хон аркининг қарамақаршисидаги Болоҳовуз масжиди олдига баланд минора қурдирди. Бу минора безагини Қурбон Юлдошев бажаради. Минора Европа пишиқ ғиштларидан қилинган, уларни ҳар хил териб айланма геометрик шакллар ҳосил қилинган. Пишиқ ғиштлар ҳар хил шаклларга келтирилиб, ишлов берилган, шу ғиштлар асосида гир айлантириб нақш ишланган. Атрофида сирли кошинлардан фойдаланиб қар хил геометрик нақшлар, юқори қисмига шарафа ишланган. Уста Ширин Муродов касалхона, жамоат бинолари ва турар жой қурилишларида фаол қатнашади. Бухоро Давлат педагогика институти биносининг қурилишида икки йил ишлайди. Шундан сўнг С. Айний номидаги Бухоро вилояти театри биносининг қурилишида қатнашади. Уста Ширин Муродов меъмор Б. Н. Засипкин бошчилигида IX—X асрларда қурилган Султон Исмоил Сомоний мақбарасини, XII асрда қурилган МагокиАттор мақбарасини, XVI асрда цурилган Мир Араб мадрасасини, XVII асрда қурилган Султон Баёнқулихон мақбарасини ва бошқа архитектура ёдгорликларини қайта тиклашда, таъмирлашда фаол қатнашади. 1 Самарқанд ганчкорлик мактаби. Самарқанд бутун дунёга машҳур энг қадимий шаҳарлардан бири. Ундаги ҳар бир нақш бебаҳо бир асар билан тенг. Бу ерда халқ амалий санъатининг барча турлари кенг тарқалган ва ривожланган. Шулар қатори ганч ўймакорлиги санъати ҳозирда ўзига хос услубларда ривожланиб ўсиб бормоқда. Самарқанд ганч ўймакорлигининг намояндаларидан Уста Анвар Қулиев, Уста Турсунбой Исмоилов, Шамсиддин Ғофуров, ғули Жалилов ва бошқалардир. Уста Анвар Қулиев Самарқандда туғилган У 13—14 ёшида Самарқанд шаҳрида очилган (1940 йилда) қурилиш усталари тайёрлайдиган курснинг ганч ўймакорлиги бўлимида таълим олди. У ерда ганч ўймакорлигидан машҳур бухоролик уста Уста Ширин Муродов дарс берар эди. 1 1 И.Азимов Ўзбекистон нақшу нигоралари. Т., Ғ.Ғулом ном. Адабиёт ва санъат нашриёти. 1987. Б.12-16

Анвар Қулиев ўша вақтлардан бошлаб Уста Ширинга шогирд тушди.У ганч ўймакор бўлиш орзусида халқ амалий санъатини айниқса, ганчкорлик санъатини чуқур ўрганди. Анвар Қулиев геометрик, ўсимликсимон, гулли гириҳ ва бошқа нақш композицияларини тузиш сирларини ўрганди. Ганч ўймакорлигининг барча турларини амалда бажаришни мукаммал ўрганди. У ёш бўлсада, серғайрат бўлиб, нақш композицияларини осонлик билан чизар ва ўйиб гул солар эди.Анвар Қулиев 17 ёшида ганч ўймакор уста бўлиб танилди. Иккинчи жаҳон уруши даврларида у амалий санъатнинг энг мураккаб тури ҳисобланган бу ҳунарни икир-чикиригача чуқур эгаллаб, амалиётда ўз услуби ва йўналишини топиб олган эди.1943 йили Тошкентдаги Муқимий номли жумхурият музикали драма ва комедия театри биносини безашга таклиф этилди. У ерда машҳур усталар билан ҳамкорликда ишлади. Мазкур бинони анъанавий ажойиб классик ганч ўймакорлиги билан безади. Бу санъат кошонаси Уста Анвар Қулиев истеъдодини улуғлашда катта босқич вазифасини ўтади. У усталар орасида янада танилиб ўз ижодини давом эттирди.1946 йили Алишер Навоий номли ўзбек Давлат академик опера ва балет катта театри биносини қуришда ҳамма вилоятлардан усталар таклиф қилинди. Ўзбекистондаги энг кўзга кўринган усталар ичида Анвар Қулиев ҳам бор эди. У театрнинг ички ва ташқи қисмларини ганч ўймакорлиги билан безашда актив қатнашди.Уста Шамсиддин Ғофуров 1883 йили Самарқандда бинокор ва ганчкор оиласида туғилди. Отаси ганчкор, меъмор, ғишт терувчи, гилькор хуллас ҳамма томонлама етук уста бўлган. Отаси Шамсиддинни 14—15 ешидан бошлаб ўзи билан олиб юриб кўп қурилишларда унга ганчкорлик сирларини ўргатди. 1909 йилда отаси вафот этди. Шамсиддинга анча қийин бўлди, қурилишда ганч ўймакорлиги, ғишт, териш, сувоқчилик ва бошқа ишларни мустақил бажаришга тўғри келди. Айниқса, у ганч ўймакорлиги санъатини пухта эгаллагани учун шу санъат орқали кўпчиликка танила борди. Шамсиддин Уста Саъдулла ва Уста Абдуқодир, Уста Жамолиддин сингари машҳур усталарнинг бой тажрибаларини ўрганди.Уста Шамсиддин ¢офуров 1926 йили Шердор, Улуғбек, Тиллақори мадрасаларини, ШоҳиЗинда, Кўк гумбаз ва бошқа архитектура ёдгорликларини қайта тиклашда ўз ҳиссасини қўшди. Самарқанддаги Амур Темур мақбарасининг пештоқиси ичкарисидаги муқарнасларни қайта тиклаб ўз ҳунарини кўрсатди. 1923 йили Урганчдаги етоқхонада қурилиш ишларини бажарди. Уста Абдурасул Ибодов ганч ўймакор уста бўлиб, Академик уста Ширин Муродовнинг энг қобилиятли шогирдларидан ҳисобланади. 1946 йили устози Уста Ширин Муродов билан Тошкентдаги А. Навоий номли опера ва балет катта театрининг ганч ўймакорлиги билан безашда қатнашди.У бригадаси билан кўпгина театр, кино, меҳмонхона, ошхона ва бошқа жойларни ажойиб ганч ўймакорлмкларини бажариб, республикаимизнинг турли ерларида ишламоқда.

Уста Азим 1953 йилда Самарқанд шаҳрида туғилди. У ганч ўймакорлиги ҳамда қурилиш ишларининг устаси эди. Уста Азим Уста Шамсиддиннинг тоғаси. Ўша вақтдаги кўзга кўринган ганч ўймакор усталардан бири бўлиб, мачитлар, ҳаммомлар, мадрасалар ва турар жойлар қурилиши ҳамда безагида қатнашарди. У ғорабой, Оқсоқол, Муборак, Шобарбатдор каби мачит ва кўпгина биноларни безашда қатнашди.Уста Мирҳомид Юнусов 1890 йилда Самарқандда меъмор оиласида дунёга келди. Отаси Юнус Азизов уста меъмор эди. Мирх,омид эски мактабда етти йил таълим олиш билан бирга бўш вақтларида отасига ёрдам бериб юрди. У 1908 йили Жиззах мадрасаси ва 1909 йили Панджоб қишлоғидаги қаммолл қурилишида қатнашди. 1910 йил Самарқанддаги янги мадраса қурилишида иштирок этди. Ундаги кошинларни отаси Уста Юнус билан биргаликда (уйларида кошин тайёрлайдиган хумдонда) тайёрлади. Унинг отаси кўпгина биноларнинг қурилишига бошчилик қилган.Уста Мирҳомид 1921—1922 йилларда Бухородаги минораи Калон ва бошқа биноларни қайта тиклашда қатнашди. У кўпгина шогирдлар етиштирди. Ўз Олий Совети фахрий ёрлиқлари ва медаллари билан тақдирланган. Исматилла Неъматов 1927 йили Самарқандда туғилган. У ёшлигидан биноларни ганч ўймакорлиги билан безашда қатнашарди. Исматилла Неъматов 1942— 1948 йилларда Уста Ширин бошчилигида Алишер Навоий номли Академик опера ва балет катта театрини ганч ўймакорлик билан безашда қатнашган. У Рассомлар союзининг аъзоси.Уста Омонулла XIX асрнинг ўрталарида Самарқандда дунёга келди. Омонулла ганчкор ва ғишт терувчи уста бўлиб бу ҳунарни устози уста Жалилдан ўрганган. У кўпгина бинолар — ҳаммом, мачит, мадраса, турар жой биноларига ғишт теришда ва ганч ўймакорлиги билан безашда иштирок этди. XIX аср охирида архитектура ёдгорликларини қайта тиклашда қатнашди. 1895 йили Самарқанд Регистонидаги Шердор мадрасасини қайта тиклашда қатнашди. Уста Омонулла ганч ўймакорлик безакларини кўпинча Самарқандлик Уста Абдурашид билан бирга безарди. Уста Юнус Азизов Самарқандда 1860 йил дунёга келди. 12 ёшида мактабда ўқиб юрган кезлари бўш вақтларида ганч ўймакорлиги билан шуғулланди. У меъмор Абдуқодирга шогирд тушиб, мачит, ҳаммом, мадраса ва кўпгина уйларни қуришда қатнашди. У меъмор бўлсада, ганч ўймакорлик санъатини яхши билар эди.Уста Абдурашид Жалилов Самарқандда 1880 йил қурувчи оиласида туғилди. Унинг бобоси Уста Абдуназар ўша вақтда машҳур қурувчи бўлган. Самарқанд, Урганч ва Бухородаги кўпгина биноларни қад кўтаришида иштирок этган. Уста Абдуназар ўғли Абдужалилнинг учта ўғли бўлиб, улар Абдурашид, Абдунаби ва ғули отаси Абдужалил билан Бухородаги кўпгина биноларнинг қурилишида ва уларни безагида қатнашдилар. 1900 йил Уста Абдужалил вафот этди. Отасининг вафотидан кейин Абдурашид амакиси Абдумаликнинг қўлида икки йил биноларни қуриш ва безашда

қатнашди.Уста Абдурашид Самарқанд, Бухоро ва Тошкентдаги кўпгина биноларни қайта тиклаш ва безашда қатнашди. Уста Абдурашид Жалилов 1945—1946 йилларда Тошкентдаги Навоий номли опера ва балет катта театрини безашда қатнашди. Иброҳим Шермуқамедов Самарқандда туғилди. У ёшлигидан ганч ўймакорлиги билан қизиқиб уста Ширин Муродовнинг энг қобилиятли шогирдларидан эди. 1946 йилда А. Навоий номли опера ва балет катта театрини қуриш ва безашда Уста Ширин Муродов, Акром Умаров, Шамсиддин Ғофуров, Қули Жалилов, Усмон Икромов, М. Усмонов, А. Қулиев ва кўпгина усталар билан биргаликда қатнашди. У ерда Уста Иброҳим ажойиб ганч ўймакорлик намуналарини яратди. 1947 йилда Муқимий номли театрнинг кўриш залини безашда қатнашди. У А. Навоий номли Самарқанд университетининг зина панжаларини ва мажлислар залини безади ва кўпгина таъмирлаш ишларида қатнашди. Чунончи, ШоқиЗинда, Тиллакори, Шердор, Улуғбек мадрасаларини ва бошқа архитектура ёдгорликларини таъмирлашда актив қатнашди. У Самарқанд ганчкорлик санъатининг етакчи вакилларидан бири, Ўзбекистон Фанлар академиясининг Фахрий аъзоси. У бир қанча истеъдодли ганч ўймакор усталар тайёрлаб, ҳозир республикаимизнинг турли чеккаларини ганч ўймакорлиги билан биноларни безаб келмоқда. Қули Жалилов (1890— 1960) йили Самарқандда қурувчи оиласида туғилади. Отаси Абдужалил ўша вақтда энг кўзга кўринган усталардан Намоен. Ўз Давлат мукофотининг лауреат ғули Жалилов (1892 —1961) Самарқанд. 1940 й бўлган. Отасининг вафотидан сўнг акас: Абдурашид билан Бухородаги амакиси Абдума лик олдига борадилар. Амакиси замонасинин танилган усталаридан бири эди. Улар тоғас бошчилигида кўпгина мадраса, мачит ва тура жойларни ганч ўймакорлиги билан безайдилар 15 йил Уста Абдумалик қўлида ишлайдила): Қули Жалилов Бухородаги Амир мадрасасин қуришда қатнашади. Уста Қули Самарқандда мактаб, институт ва х,а хил бинолар қуради ва уларни безайди. Уста Жалилов Самарқанддаги қурувчи усталар тайёрлайдиган курсда инструктор бўлиб ишлайд у кўпгина уста шогирдлар тайёрлайди. Мактаб, шифохона ва Самарқанд ёдгорликларини маслан, Самарқанддаги Улуғбек, Шердор мадрас лари, Шаҳрисабздаги кўпгина архитектура едгорликлари ва бинолари, 1943—44 йилларда Гўри Амир мақбарасини қайта тиклашда қатнашад 1946—47 йилларда Уста Ўули Жалилов Ўзбекистон вилоятларидан келган кўпгина усталар билан Тошкентдаги А. Навоий номли опера ва балет катта театрини ганч ўймакорлиги билан безашда қатнашади. Уста ғули бор маҳоратини бериб Самарқанд залини безайди. У ажойиб ганч ўймакорлик намунасини яратгани учун Давлат мукофоти лауреати унвонини олишга сазовор бўлади. 1947 йили Муқимий номли театрнинг кўриш залини ганч ўймакорлик билан безайди.

Хуллас, узбек меъморчилигида ганч, на ққошлик, ёғоч уймакорлиги нинг тарихи, асосий мактаблари, услублари устоз- шогирд тизимида урганилиб келинмоқда Бу халқнинг ўз ўтмиши ва миллий қадриятларига бўлган муносабатининг ифодасидир. 1.2. Наққошлик : тарихи, мактаблари ва атамалари

Миллий нақ о шл ик санъати ғоятда бой мазмунга эга. Бутун Ўрта Осиёда турли уйма нақшлар билан безатилга жавон, сандиқ ва қутилар, о ддий қошиқ, лаган, беланчак, чолғу асбоблари, уй-рўзғор буюмларидан тортиб турар жой ва жамоат биноларининг девор ҳамда шифтларига солинган нақшлар инсонни ҳайратга солади. Нафақат ўтроқ, балки ярим ўтроқ аҳоли орасида ҳам айниқса безатилган жовонлар машҳур бўлган. Бундай буюмлар Тошкент, Самарқанд, Ўргут ва бошқа жойларда кўп учрайди. Бухорода от эгари, Хоразмда арава қисмлари ўйма нақшлар билан безатилган. Бу гўзал нақшлар ажойиб наққошлар томонидан яратилган бўлиб, асрлар давомида бунёд топди, ривожланди, меъморчилик ҳамда тасвирий санъат ривожи билан боғланган ҳолда такомиллашиб борди. Нақш – арабча тасвир гул деган маънони англатади. Қуёш, ҳайвон, ўсимлик, геометрик ва бошқа элементларни маълум тартибда такрорланишидан хосил қилинган безакдир. Ганчкорлик, кандакорлик, каштадўзликда, зардўзлик, кулол-чилик, заргарлик, гилам тўқиш, тўқимачилик, инкрустация, 1 панжаралар ва ҳоказоларда ҳар хил йўллар билан нақшлар ишланади. Масалан, ўйиб, чизиб, чок ёрдамида, зарб билан қадаб ва бошқа усулларда нақш солинади наққошлик санъати тарихи инсоният маданияти билан қаторда қадимийдир. Маданиятнинг ривожланиши натижасида рассомлик ва наққошлик ажралиб чиқади ҳамда ривожланди. Ҳар хил археологик қазилмалар шуни кўрсатадики, наққошлик жаҳондаги барча халқларда қадимдан мавжуд эканлиги бизга маълум бўлди. Чунончи, Хитойда, Қадимий Эронда, Хиндистонда ва бошқа жойларда нақшнинг ҳар хил турларини кўриш мумкин. Наққошлик ҳар бир давлатнинг ўзига хос муҳитга: географик ўринга, ўлканинг ўсимлик дунёсига кўра ривож топди. Масалан, арман ва грузинларда узум ва узум барги, шимол халқларида арча ҳар хил ҳайвонлар, қирғиз ва қозоқларда мол шохи, тожикларда ва ўзбек халқларининг нақшларига қарасак анор, бодом, гуллар, қалампир ва бошқаларни рамзий нақш тариқасида ишлатилганлигини кўрасиз. Европада берокко, готика, роман, классицизм услублари ҳар хил даврларда ҳукмрон бўлди. Бу эса ўз-ўзидан наққошлик санъатининг ривожланишига таъсир этди. Ўзбекистон ҳудуди даги археологик қазилмалардан Ҳ оразм, Сўғд, Бақтрия ва бошқа вилоятларда нақш санъатининг ривожланганлиги маълум. Олимларимиз Сурхондарё вилоятидаги Фаёзтепа (I-II аср), Далварзинтепа (I аср)будда ибодатхоналари қазилмаларидан топилган расм, нақш қолдиқлари орқали исботлаб берганлар. Хоразмдаги Тупроққалъа заллари монументал нақшлар билан безатилганлиги бизга маълум. VI-VII асрларда ибодатхоналар, қасрлар ва бойларнинг уйлари ўйма нақшлар ҳамда тавсирлар билан безатилган. Тантанали маросимларга мўлжалланган хоналардаги дабдабали ажойиб нақш, расмларни кўриб ҳайрон бўлади киши. Уларнинг бирини қарасангиз деворларда 1 1 И нк у рустация - бирор буюмга ёғоч, суяк, садаф ва бошқаларни қадаб нақш ёки бадиий тасвир ишлаш.

базми жамшид, ов, расмлар уруши, манзаралар ҳамда диний расмлар тасвирланган. Жонли маҳлуқлар қизил ва кўк ранглар билан бўяб тасвирланган. VII асрнинг охири VIII асрнинг бошларида Ўрта Осиёни араблар босиб олиши натижасида қарор топган ислом дини ўзидан олдинги маданиятнинг илдизига болта урди. Янги дин ҳамда янги ғоя Ўрта Осиё тасвирий санъатига таъсирини ўтказди. Жонли мавжудотларни акс эттириш ман этилди. «Кейинчалик юзага келган диний шарҳлар ва ҳодисалар кўпроқ муросасиз йўл тута бориб, қатъий равишда шундай дер эди: «Тангри ёки одамзод суратини чизишдан тийилинг, фақатгина дарахтлар, гуллар ва жонсиз мавжудотларнинг расмини солин, акс ҳолда ҳеч ким бирор нарса яратиш у ёқда турсин, ҳатто Худо яратган нарсани қайта гавдалантириши ҳам мумкин эмас ва бу унинг қўлидан келмайди, акс ҳолда мусаввир Худо билан бас бойлашиб, унинг иродасига шак келтирган бўлади». 1 Ислом талабларига бўйсуниш оқибатида жониворлар, паррандалар ва одамларни тасвирлаш йўқолиб бориб наққошлик ривож топди. Араб ёзуви ўзлаштирилди. Натижада нақшлар билан унвонли ёзув (эпигрофика) услуби пайдо бўлди. Араб ёзувини нақшлар билан бирга чизилди. Араб ёзуви ҳам безак, ҳам дуо-афсунлар вазифасини бажарди. Хуллас тасвирий санъат ривожланмайди. Бунинг ҳисобига халқ амалий безак санъати наққошлик ҳисобига ривож топди. IX – X асрларда Ўрта Осиёда наққошлик санъати авж олиб ривожланди. Архитектурада ғишт қалб нақш солиш юксак даражада ривожланди, биноларнинг ички томонига ганч, ёғоч ўймакорлигини қўллаш юксак ривож топди. Айниқса, мақбараларнинг пештоқлари девор ва равоқлар ганч-нақшлар билан жуда нафис безатилади. Нақшлар мураккаблашиб борди. Уларнинг янги нусхаларида рамз, тасвирлар, тимсол, дуо-афсунлар, тасбиқ ва бошқалар нақадар мўллигини кўрамиз. Рамзий нақшлар дунёда содир бўлаётган воқеаликлар, тилакларни акс эттирган. Ҳар бир чизилган нақшда ўзига хос маъно бўлган. Чунончи, ўсимликсимон нақш гулсапсарни олайлик, у осойишталик ва умр узоқлик тимсоли, «печак ислимий» нақши бойлик ва фаровонликни, новда ва япроқлар эса тўкинчилик ҳамда баҳор чоғида уйғонишни билдиради. Мусаввирларнинг тасвирлари бу унинг она табиатга бўлган мухаббатини билдиради. Унинг ранглари ўзига хос маъно ва характерга эга. Нақш ўзбек маданиятининг ҳамма босқичларида ҳамроҳ бўлиб келган. Энг оддий принцплари бир-бирига муноса-батлик, уйғунлик йўсин ва усулларни ажойиб қайта-қайта такрорлашувидир. 2 Халқ наққошлари нақшларнинг ҳар бир деталига алоҳида эътибор бериб, унинг табиийлигини йўқотмаганлар, ҳар бир элемент устида пухта фикр юритганлар. Ҳар бир нақш негизида маълум рамзий маъно сингдирилган. XI-XII асрларда Ўзбекистон 1 1 И.Азимов Ўзбекистон нақшу нигоралари. Т., Ғ.Ғулом ном. Адабиёт ва санъат нашриёти. 1987. Б.6 2 С.Булатов «Ўзбек халқ амалий санъати» Т.,- 1991. Б.40-42

террирориясида археологик топилмалар шуни кўрсатадики, нақшлар ичида геометрик нақш кўп ишлатилган. «X 11 I асрда юксак кўтарилган миллий маданиятни мангол босқинчилари издан чиқарди. 1219-1221 йилларда Бухоро, Самарқанд, Урганч, Балх, Марв босиб олиниб тор-мор қилинди» 1 . X 11 I асрда Чингизхон ҳукмронлигида миллий маданиятни бир мунча издан чиқсада, лекин буткул йўқ қилинмади. Темур ва темурийлар даврида эса ўзбек миллий халқ амалий санъати юксак даражада ривожланди. «XIV – XV асрларда Ўрта Осиё халқлари тарихида тараққий этган иқтисодий- ижтимоий бир даврида ишлаб чиқаришга асосланган ўзига хос бир иқтисодий-маданий кўтаринкилик рўй берди. Бу даврни биз ҳозир Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Камолиддин Беҳзодга ўхшаб жуда кўп истеъдодли адиблар, олимлар, мутафаккирлар, санъаткорлар номлари билан боғлиқ Уйғониш (Ренессанс) даври деб атаймиз. XIV – XV асрларда Самарқандда тез суръатлар билан турли-туман иншоатлар қурила бошлаган. Бу қурилишда Ҳиндистон, эрон, ироқ, Закавказье, хуллас Амир Темур ҳукмронлиги остида бўлган барча ўлкаларда келган меъморлар, ҳунармандлар, усталар, санъаткорларни кўриш мумкин эди. Улар ўзлари бунёд этаётган иншоатларга бутун билимлари, ҳунарлари ва санъаткорона маҳоратларини ба х ш этганлар. Ўша даврда Самарқанд ва Моварауннаҳрнинг бошқа жойларида бунёд этилган жуда кўп ҳашаматли тарихий- маданий обидаларда Ўрта Осиё халқларидан ташқари бутун яқин ва Ўрта Шарқ халқларининг ўзага хос бой, сермазмун бадиий-эстетик меросининг синтези қоришиб, уйғонишиб кетган эди, десак муболаға бўлмаса керак» . 2 Темурийлар хонлигида ҳунармандчилик юксак даражада ривожланди. У тикувчи, тоштарош, заргар, кулол, наққош ва бошқа усталарни олиб келиб ишлатган. Шу санъат турлари қатори наққошлик ҳам тез ривожлана бошлади. Темур ҳукмронлиги остида жуда кўп бино, мачит, мадраса ва бошқалар қад кўтарди. Ундаги безаклар янада бадиийлаштирилди. Хуллас, у ўзбек миллий маданиятини ривожлантиришда жуда кўп ҳисса қўшди. Айниқса, тасвирий санъат қайтадан тикланиб, тез орада ривожланиб кетди. Деворларда осмон, собит, сайёралар, тоғлар, денгизлар, саҳролар, одамлар, ҳайвонлар ва бошқалар акс эттирилди. Ўша даврда тасвирий санъатнинг асосий вазифаси ҳукмдорларнинг куч-қудратини, ҳарбий шавкатини уй-унлашдан иборат эди. Афсуски, кўпгина урушлар оқибатида ҳозиргача қасрлардаги, турар жойлардаги ва жамоат биноларидаги табиат расмлари бизгапа етиб келмаган. Айрим қолдиқларгина сақлаб қолинган. Айниқса, оппоқ ганч устидан чизилган гуллар, манзаралар, қушлар тасвири ниҳоятда нафис ифодаланган. «Табиат манзаралари мусаввир томонидан шу қадар 1 1 О.Усмонов Камолиддин Беҳзод ва унинг наққошлик мактаби. Т., “Фан нашриёти”. 1977. Б.13 2 2 Ўша жойда Б. 19

усталик ва чаққонлик билан адо этилганки, унинг қўли бамисоли қуш парвозидан эркин ҳаракат қилган, шоир тили билан айтганда, тутган мўйқалами мусаввирнинг ўз бармоқларидай аниқ ҳаракат қилган, уста билан қил ўтмас дўст мўйқалам гўё унинг амрига маҳталдай» . XIV – XV асрларда кошинкорлик ривожланди. Қурилган биноларни кошин ва парчинлар билан безатиш авж олди. Кошин ва парчинлардан ажойиб нақшлар ҳосил қилишга эришилди. Чунончи, Самарқанддаги Шоҳи Зинда комплекси, Ашратхона, оқсарой, Кўҳна Урганчдаги Тўрабекхоним мақбараси ва бошқалардир. XI асрда наққошлик санъати янада ривожланди. Натижада наққошликда кундал техникаси пайдо бўлиб ривож топди. Самарқандда Ашратхона, Оқсарой мақбаралари ва бошқа архитектура ёдгорликларининг ички қисмини кундал усулида безатилди. Кундал ик архитектурада деворга бўртиб ишланган безак техникаси. Меъморчиликда кенг тарқалган. Мўйқалам билан деворга суртилган қизил кесак бўртма шакл олади. Устидан бўёқ ва зарҳал берилади. Замин зарҳалга асосий бўртма нақш элементлари турли-туман ранглари бўялади ёки аксинча, бўртма нақш зарҳалга, замин эса турли ранга бўялади. XI асрдан бошлаб Самарқанддаги Ашратхона мақбараси, Бухородаги Амир мақбараси, Баланд мачитида жозибадор намуналар сақланган. Ўрта ерда кундал техникасидаги безаклар кенг тарқалган.XVI – XVII асрга келиб сюжетли расмлар деярли чизилмай, балки кундал усулида нақшлар билан безаж ривож топди. Кундал усулида Бухородаги Хўжа Зайниддин хонқаси (XVI аср), Баланд мачит (XVI аср), Абдулазизхон мадрасаси (XVI аср), Самарқанддаги Тиллакори мадрасаси (XVII аср) ва бошқалар безалади. Бу меъморий биноларида безалган нақшлар ўзининг бадиийлиги, ҳаракатчанлиги, ўзига хос оригиналлиги билан кишини ҳайратга солади. Нақшларнинг ҳар бири бир катта аср бўлиб, воқеликни наққош тили билан куйлаётгандек туюлади. Лекин XVII асрнинг охирига келиб, бир нечта жойда такрорланадиган нақшлар ва мавзуларнинг бир хиллиги, тилланинг ҳаддан ташқари сарф этилганлигига кўз ташланди. Айниқса, бу соҳада ижодий изланишлар кам бўлганлиги сезилади. XVI – XVIII асрлар орасида ўзаро ички урушлар ва низолар маданиятининг ривожланишига салбий таъсир этди. Бу эса миллий наққошчилик санъатининг ривожланишига ҳам таъсир этди. Бухоро, Хива, Қўқон хонликлари вужудга келиши билан санъаткорлар бу шаҳарга йиғила бошлади. Шу вақтдан наққошлик халқ амалий санъат турлари каби гуллаб яшнай бошлади. Хивадаги Тош ҳовли, Қўқондаги Худоёрхон ўрдаси, Бухородаги Ситораи Моҳи-хоса сингари йирик бинолар ажойиб нақшлар билан безатилди. Ҳажмли – планли нақш композициялар пайдо бўлади. Бу безаклар ниҳоятда нафислиги билан ажралиб туради. Нақш санъатининг ранг-баранг ривожланиши, ҳар бир шаҳар ва воҳанинг ўзига

яраша наққошлик мактаби пайдо бўлди. Чунончи, Фарғона, Тошкент, Хоразм, Самарқанд ва бошқалар. Улар ўзининг композициялари, ранги жиҳатидан ва бошқа томонлари билан фарқланади. XIX ва XX аср бошларида турар жой бинолари, маҳалла мачитлари, сарой ва ўқув бинолари, чойҳоналарнинг девор ва шифтлари жимжимадор нақшлар билан безатилади. Айниқса, деворлар сиртига дарахтлар, гулдасталар, гулдонли гулдасталар, гулли бутоқалар жонли чизиқлар билан безатилди. Чунончи, Қувадаги Зайниддин бойнинг уйи, Тошкентдаги князь Н.К.Романовлар саройи, А.А.Половцевнинг уйи, Марғилондаги Саидаҳмадхўжа мадрасаси ва бошқалар. Ўзбек биносининг ички қисмидаги ҳар бир меъморий қисми ўзига хос орнаментал безак типидан ташкил топган. Интеръер, яъни хона девори узунасига 3 қисмга бўлинган, деворнинг пастки қисми изора (панел), ўрта қисми намоёнлар, манзаралар, катта-кичик нақшлар, унвонли ёзувлар ва бошқалар билан безатилган. Фриз қисмига ҳар хил геометрик ва ўсимликсимон нақшлар ишланган. Девориннг тепа қисми билан шифт ўртасига ганчдан ишланган ажойиб карнизлар ишлатилган, буни ҳовуздак дейилган. Бу ҳовузларга ислимий ёки геометрик нақшлар ёки турунжлар ишлатилган. Хонанинг ҳовузакларига силлиқ қилиб вассажуфтлар ярим цилиндрсимон таёқчалари ёнма-ён териб чиыиш натижасида тўлиқсимон юза хосил қилинган. У кўпинча, умумий ранг ёки оддий ислимий нақш билан безатилган. Бу безаклар ўзбек хонадонининг зийнати ҳисобланган. Деворлардаги токчалар, тахмонлар чети, китоблар ажойиб нақш намуналари билан безатилган. Токчалар ҳар хил идиш-товоқ билан безатилган. Уй-рўзғор буюмларига нақш бериш нада ривож топди. Ўрта аср минитюралари ҳам ривожланди. Ўзбек хонадонлари сергул гиламлар, ранг-баранг одёл ва чойшаблар, идиш-товоқлар, нақшинкор хонтахталар, деворлари манзарали намоён, ҳашамдор шифтлар… «- булар ҳаммаси биргаликда халқ безак санъатининг бутун бир сержило асарини ташкил этади» 3 Уй-рўзғор буюмлари – хонтахталар, қаламдонлар, қутичалар, деворий нақшлар, уларнинг рангин безаклари бир-бири билан қандайдир боғлиқликка эгадир. Ана шу деворларда яратилган нашқлар ўзининг мутаносиблиги, пухталиги, рангларининг уйғунлиги, бичими, нафислиги, бадиийлиги билан диққатга сазовордир. Ўзбек халқининг қаровсиз ётган маданият дурдоналари, тарихий ёдгорликларини сақлаш ва маданий меросини тўплаши давлатимиз ўз зиммасига олди. Маданий ёдгорликларини сақлаш жамияти тузилди. Наққош усталар ҳам бошқа усталар қатори мачит, мадраса, турар жойларини, саройларни таъмирлашни бошлаб юбордилар. 30-йиллардан сўнг кўпгина жамоат уйлари, чойхоналар, маданият уйлари, саройлар ва бошқа жойларни ёғоч 3 Интернет материаллари

нақш ва ганч билан безатила бошланди. 1938 йили Москвадаги Бутуниттифоқ халқ хўжалиги ютуқлари кўргазмасидаги Ўзбекистон ресторани ва павильонлари безашга наққошларни сафарбар қилинди. У ерда ажойиб намоёнлар, қандиллар, ўйма ганчлар ва нақшлар билан безатилди. 1939 йилда Самарқанд ва Бухоронинг энг яхши усталаридан 12 киши Алишер Навоий номидаги Адабиёт музейи биносини ажойиб нақшлар билан безадилар. Шу йиллари «Баҳор» концерт залини ҳам нақш, ганч ўймакорлиги, ёғоч ўймакорлиги билан безатилди. 40-йилларда қурилган Муқимий, Навоий театри бинолари ажойиб нақш, ганч ва ёғоч ўймакорлиги билан безатилди. Наққошлик санъатининг ривожла-нишида ажойиб халқ усталари Фарғоналик Саидмаҳмуд Норқўзиев, Тошкентлик Тоҳир Тўхтахўжаев, Олимжон Қосимжонов, Ёқубжон Рауфов, Жалил Хакимов, Хивалик Абдулла Болтаев, С.Худойберганов, Х.Раҳимов, Самарқандлик Жало ва Болта Жалиловлар, уста Мадаминжон Хусанов ва бошқалар ҳамда уларнинг шогирдлари яратган асарлари ҳозир ҳам халққа хизмат қилаяпти. Улар авлоддан авлодга мерос бўлиб келаётган наққошлик санъатига катта хисса қўшдилар. Улар ўзбек нақшларининг элементларига янгича элементлар (ўроқ ва болға, кабутар, пахта, юлдуз ва бошқалар) янгича ғоялар киритдилар. Улар замонавий биноларга мослаб ўзбек миллий нақш элементлари бўлмиш нозик мажнунтоллар, анор бутоғи, гулли буталар ва бошқа ўсимликларни тасвирладилар. XX асрнинг ўрталарида наққошлик санъати янада ривож топди. Деворларга манзарали монументал тасвирнинг машҳур устаси Чингиз Аҳмаров Шарқ миниатюрасининг энг яхши намуналаридан ҳамда Ўрта Осиё халқларининг бадиий меросидан илҳомланиб ажойиб деворий расмлар яратди. Ўзбек халқи икки минг йил давомида халқ амалий санъатирнинг шундай ажойиб намуналарини яратди ва яратиб келмоқда. Наққошлар ўзларининг юксак бадиий маҳорати ва назокати билан бугунги кунда ҳам кишиларни ҳайратга солмоқдалар. Ўрта Осиё санъати қадимдан машҳурдир. Ўтмишда ота-боболаримиз қурган муҳташам бинолар ҳозирги кунгача мафтункор ж илвасини йўқотмаган. Юксак дид билан ишланган нақшлар ҳар бир томошабинни ҳайратга солиб келмоқда. Ҳаттоки, чет эллардан ташриф буюрган саёҳатчилар ҳам республикаимиздаги қадимий ёдгорликларни, бадиий дид билан ишланган нақшларни кўриб лол қолмоқдалар. Бухородаги Улуғбек мадрасаси, ЮНЕСКО муҳофазасидаги Исмоил Сомоний мақбараси, Калон минораси, Самарқанддаги Шоҳизинда мақбараси, Гўри Амир мақбараси, Улуғбек Шердор, Тиллакори мадрасалари ва бошқалар шарқнинг нодир гўзаллиги, соддалиги ҳамда нақш мотивларининг улуғворлиги билан кишиларни сеҳрлаб келмоқда. Юзлаб, минглаб халқ меъморларининг қавариқ қўллари билан яратилган ёдгорликлардаги жонли нақшлар худди табиатнинг

гўзаллик оламини куйлаётгандай туюлади ва кишилар руҳиятига кўтаринки руҳ бағишлайди. Чунончи, Самарқанддаги асрлар давомида мусулмон шарқида донг таратган олий билим маскани Улуғбек мадрасасини томоша қилар эканмиз, унинг таълим-тарбия мақсадида кўзлаб бунёд қилинганлигини наққошлар безаги орқали сезиш осон. Мадрасанинг безагидаги бир-бирини кесиб ўтган беҳисоб чизиқлардан кўп бурчакли ва кўп қиррали юлдузлардан ташкил топган нақшлар худди коинотдаги чарақлаб турган нақшларни асрлар оша ҳикоя қилиб тургандай туюлади. Ана шу бир-бирини кесиб ўтган беҳисоб чизиқлар, ҳар хил бурчакли ва қиррали юлдузлардан ташкил топган геометрик нақшларни гириҳ юритилади. Гириҳ – форсча, чигал, тугун деган маънони англатади. Ҳандасий нақш. Мураккаб нақш тури. Геометрик нақш муайян тақсимларга эга бўлади. Ҳар бир тақсим ўз тузилишига эга бўлади. Гириҳ Ўрта Осиё ва Яқин Шарқда кенг тарқалган нақш бўлиб, XII – XVI асрларда, айниқса Ўрта Осиёда кенг тараққий қилган. Покистон, Туркия, Испания, Хитой, Япония каби мамлакатларда кенг тарқалган. Дунёда гириҳни энг кўп тарқалган жойи Ўрта Осиёдир. Ўрта Осиёда гириҳларнинг жуда кўп тури мавжуд. Бу гириҳларни архитектура минораларидан тортиб, китоб варрағигача безатилганлигини гувоҳи бўламиз. Албатта биз тарихга назар ташлар эканмиз, ўша замон учун гириҳни чизмачилик асбоблари математик формулалар асосида ишланиши бу катта илмий кашфиёт эди. Бу гириҳни ишлаган усталар математика фанини эгаллаган кишилар бўлганлар. Мана қаршимизда меъморий ёдгорликлар турибди. Улардаги геометрик нақшлар шундай аниқликда ишланганки, кишини лол қолдиради. Олимларимиз ана шу гириҳ ишлаш сирларини топиш мақсадида кўп изланишлар қилдилар, лекин бу жумбоқлардан тўла маълумот оломадилар. Чунки, ўша вақтдаги усталар бу геометрик нақшни қуришни сир деб билиб, қоғозда ёки тушунтириб қолдирмаганлар. Шунинг учун ҳам отадан болага ўтиб унитиб юборилган. Ана шу сабабларга кўра ҳам кўпгина усталаримиз гириҳни ечимини топишга қийналадилар. Шарқнинг машҳур олимларидан Абдулвафо Ал Бузжоний (940-998) ўзининг китобларида 20 га яқин геометрик нақшлар ечими тўғрисида ёзиб қолдирган. Буларда гириҳни баъзи осон йўлларини тушунтириб ўтган. Масалан, унинг китобларининг бирида қурилиш ва геометрик нақш ечими тўғрисида ёзилган. Бу китоб ҳозир Париждаги музей-лардан бирида сақланмоқда. Абдулвафо Ал Бузжоний ўзининг асарларида гириҳни тайёрлаш усулларини кўрсатиб ўтсада, бизга гириҳ ечими тўғрисидаги маълумотлар берилган. У ўзининг китобларида квадратни 3 га, 5 га, бўлишнинг энг содда осон йўлларини келтирадики, бу ўша давр учун катта илмий аҳамиятга молик эди. Мураккаблигиданми, хуллас биз учун ноъмалум XVII асрга келиб гириҳ санъати жуда кам ишлатиладиган бўлди. Гириҳ чизадиган усталар ниҳоятда кам

қолган. Гириҳ чизиш мураккаб бўлгани учун ҳам усталар чиза олмаганлар. Ўша даврларда гириҳ нақшини яхши билган усталар етук уста бўлиб ҳисобланганлар. Шундай усталардан бири Уста Ширин Муродов бўлган. У янги гириҳларни осонлик билан чиза олган ҳамда ўз ўрнида устлик билан қўллай олган. У ўз даврида гириҳни пири ҳисобланган, уни гириҳкор1 уста деб ҳисоблаганлар. Шунинг учун гириҳ чиза олмаган усталарни етук уста дейилмаган.Олимлардан Б.Н.Зас и пкин, Н.Б.Бакланов, Г.И.Гогонов, С.Полопанов улар архитектура ёдгорликларидаги гириҳ намуналарини тўплаган ва уларни ечимини таҳлил қилиб илмий ишлар олиб борганлар. Санъатшунос олимлар, фан доктори, профессорлар, Л.Ремпель, «Панжара», «Архитектурный орнамент Узбекистана», М.Булатовнинг «Геометрическая гармонизация в архитектуре Средней Азии IX – XV веков» каби асарларда гириҳ ҳақида батавсил ёзиб ўтганлар. Ҳозирги вақтда гириҳкор усталаримиздан бири З.Боситхоновдир. у 300 га яқин ишлаган янги гириҳ нақшлар қўллаб келмоқда. Албатта, бу безатилган гириҳлар тўғри қўлланилган дея олмаймиз. Ҳар бир одам ўз характери ва кўринишига эга бўлгандай, ҳар бир гириҳ ўзига хос харакартери ва кўринишига эга бўлгандай, ҳар бир гириҳ ўзига хос ҳаракатер ва ечимга эга. Шу томонларини билмаган усталар, ёш безатувчилар кўпгина камчиликларга йўл қўядилар улар тайёр гириҳларни баъзи китоб меъморий ёдгорликларидан нотўғри кўчириб тушунмай ёки тўғри кўчириб тушунмай ёки тўғри кўчириб олсада, ўз ўрнида қўллай олмаяптилар. Гириҳ нақшларининг ўз қонун қоидалари бор. Шунинг учун ҳам биз уларга гириҳ, нақш ясаш геометриясини қонун қоидаларни чуқур ўргатмоғимиз лозим. Аввалги усталаримиз ҳар хил қабариқ сиртларга гириҳ нақшларни қандай мослаб ишлагани энг муҳими қандай методларда тугилганлиги бизгача маълум. Бунинг сабаби гириҳ чизиш методикаси бўйича махсус альбомлар, китоблар етарли эмаслигидир. Ҳаттоки гириҳ чизиш методикаси оид мақолалар йўқ. Шунинг учун ҳам мактабдаги халқ амалий санъати тўгаракларида, махсус билим юртларида ва олий ўқув юртларида деярли гириҳ чизиш қонуниятларини етарли ўрганилмаяпти. Шу сингари меъморлар халқ амалий санъати усталари ва халқ амалий санъати ўқитувчилари, тўгарак раҳбарлари ҳам гириҳ чизиш геометриясини чуқур ўрганишда маълум қийинчиликларга учрамоқдалар. Шунинг учун биз сизлар билан янги гириҳларни хосил қилишнинг баъзи йўллари ҳақида қисқача йўлланма бермоқчимиз. Гириҳ ўсимликсимон нақшлардан фарқ қилади. Ўсимликсимон нақшлар табиатдан барг, гул, новда ва бошқа нарсаларни наққош томонидан стиллаштириб олинган шаклларидир. Геометрик нақш эса барг, гул ва бошқа нарсаларни умумий шакли олиниб геометрик шаклга келтирилганлигидир. Гаплар сўзлардан, сўзлар эса ҳарфлардан ташкил топгандай гириҳлар ўз элементлари 4 қисмдан учбурчаклар, тўртбурчаклар, кўпбурчаклар ва эгри чизиқлардан тишкил топади. Шу гириҳ элементлари

ёрдамида минглаб нақшлар ясаш мумкин. Гириҳ ҳам нақш турлари сингари тақсим деб аталадиган жуда оддий бўлакдир. Геометрик нақш композицияларини тузишнинг ўзига хос турли сирлари мавжуд бўлиб, сиз билан гириҳ нақш тузишнинг баъзи бир томонларини кўриб чиқамиз. Янги гириҳ композициялари тузишнинг сир асрорлари санаб ўтмоқчимиз. Гириҳ маълум мазмунга ва характерга эга бўлади. Табиатда ҳар бир ўсимликнинг номи бўлганидек гириҳнинг ҳам ўзига хос номлари билан юритилади. Агар гириҳ 5 қиррали юлдуздан иборат бўлса, 5 рахли гириҳ деб юритилади. Худди шундай шу шаклнинг қиррали сонига қараб номланади. Гириҳ 5 ва 6 қиррали юлдузсимон элементлардан иборат бўлса, уни 5-6 рахли гириҳ деб аталади. Агар 6 ва 10 қирралиюлдузсимон элементлардан иборат бўлса, олтию ўн рахли гириҳ деб аталади. Агар 5,8 ва 12 қиррали юлдузсимон элементлардан иборат бўлса, бешсаккизўн икки рахли гириҳлар деб номланади ва ҳакозо. Ҳозирги замонавий биноларда гириҳнинг бундай намуналарини Гўзал кафеси, Цирк биносида, Тарих музейида, Узбекистон меҳмонхонасида ва бошқа жойларда кўриш мумкин. Бу нақш нигоралар биноларга кўркамлик баҳшида этиб турибди. Ҳа, жаҳонга машҳур Фирдавсий, Абу Али Ибн Сино, Ал Хоразмий, Абу Райхон Беруний, Умар Хайём, Алишер Навоий, Бобур каби олим ҳамда шоирлар биноларнинг гўзал бўлишига, кишилар хаёлини тортувчи наышу нигоралар билан безатилиши, улар табиатни манзараларига монанд яратилишини тарғиб этганликлари бежиз эмас албатта. Г у л л и г и р и ҳ ўсимлик ва геометрик нақш элементларидан ташкил топган нақш тури . Р а м з и й н а қ ш л а р -кабутар, ўроқ, болға, шоҳ, балиқ. давлат герби ва бошқаларнинг стиллаштириб тасвирланган элементларидан ташкил топади.Ота- боболаримиз қадимий обидаларни нафис нақшлар билан безар эканлар, завқ олиш билан бир қаторда улар орқали ўз орзу-умидларини, муҳаббатларини, тилакларини куйлаганлар. Наққош ота-боболаримиз инсон руҳиятини жуда чуқур ва ҳар тарафлама ўрганиб, уйларни ажойиб нақшу нигорлар билан бойитганлар. Нақшланган уйда кишилар хотиржам, руҳий осойишталик оғушида бўлиши, узоқ умр кўришини донишманд боболар асрлар давомида ҳаётий тажрибалар асосида илғаганлар. Кекса усталаримиз айтишича, қадимда наққошлик санъати шунчалик ривожланган эканки, улар чизган ёки бўяган нақшлари орқали бир-бирлари билан унсиз овозда гаплаша олар эканлар. Наққошлик санъати тилини билиш учун нақшнинг ҳар бир элементи ва рангларининг рамзий алифбосини билмоқ керак бўлган. Амир Темур, Алишер Навоий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Ал- Хоразмий, Низомий Ганжавий, Носир Хисрав, Камолиддин Беҳзод, Маоний, Фирдавсий,

Умар Ҳаём, Бобур каби жаҳонга машҳур олим, шоир ва наққошлар биноларимизни кишилар хаёлини ўзига тортувчи, табиатнинг гўзал манзараларига монанд нақшлар билан безашга чақирганлар. Кишиларни гўзаллик билан яқин дўст, биродар бўлишига ундаганлар. Чунончи Самарқанднинг эски шаҳар маркази, яъни Регистонда савлат тўкиб турган Шердор мадрасасига бир назар солайлик. Унинг пештоқлари, баҳайбат гумбазлари ва чиройли минорлари, ранг-баранг сирли кошинлари ҳамда нафис, ҳашаматли, дабдабали ишланган жимжимали қопламаси кишини ҳайратга солади. Ушбу мадраса бошқа меъморий ёдгорликлар сингари ўз мазмунига ва тарихига эга. Бухородаги Аштархонийлардан Муҳаммад Имомқулихон даврида хоннинг энг ишончли ҳамда яқин кишиси, яъни Самарқанд ҳокими Ялангтўшбий Баҳодир ниҳоятда бойиб кетгандан сўнг, Самарқандда Мирзо Улуғбек номидаги мадрасанинг қаршисида 1610-1636 йилларда замонасининг мўъжизаси ҳисобланган Шердор мадрасасини қурдиртиради. Бу ажойиб бино шаҳарнинг кўркига кўрк қўшиб, барча шоиру олим, уламо-ю фузалолар ва шаҳар халқининг олқишига сазовар бўлади. Ялантўшбий Баҳодир меъмор Абдул Жаббор олдига ҳеч бир нарсада ўзининг улуғ аждодларидан қолишмаслигини нақшлар орқали халққа етказиш вазифасини қўйган. Санъат калитини эгаллаган машҳур меъмор ўз олдига қўйилган фалсафий фикрни нақш тили билан халққа унсиз овозда етказа билган. Шердор мадрасанинг бош фасади жозибали чиққан бўлиб, унинг пештоқи мутаносиб (симметрик) қилиб рамзий нақшлар билан безатилган, қизғиш зарҳал йўлбарссимон шерлар нозик оҳуларга қувиб етиб ташланаётгани ва уларнинг ортидан кулиб турган одам қиёфали қуёш эса зарҳал ёғду билан ҳошияланган. Уларнинг атрофларига исломий нақшу нигоралар ишланган. Тасвирда эпчил, кучли, енгилмас шер рамзий маънода Ялангтўшбий Баҳодирга ишора қилинган, унинг муқояси қилиб кучсизлик рамзи тариқасида оҳу тасвирланган. қуёш эса ўша давр ва ҳаёт рамзи тариқасида олинган. Зангори рангли кошинлар орқали коинотни ва тинчликни, нозик ўсимликсимон гул-нақшлар орқали боғу бўстонни, табиатни акс эттирган. Хар бир воха ва шахарларнинг накш композициялари бир-биридан узаро ажралиб туради. Хоразм, Тошкент, Фаргона наккошлик мактабларининг уз орнамент ва ранг коллоритлари мавжуд. Мустакил накш тузиш жараёнида стилизация оркали накш элементларини узаро бириктирадилар. Накш булакларининг вазифалари ва равон чизилишига эътибор берилади. Гул, барг, новда, бофта ва куш бандлик накш элементлари тузилади. Талабаларнинг фантазиялари, мавжуд накш элементларини маълум конун- коидаларга амал килган холда жойлаштиришда улар маълум билим ва малакага эга булишлари лозимлигини такозо этади. Биргина “Бодом”, “Калампир” нусхалари шаклидан

наккошлик, заргарлик, кулолчилик, каштачилик, зардузлик каби халк амалий санъатида турли-туман узига хос накш намуналарини яратиш мумкин. Композиция тузиш йуллари ва уларнинг хомаки намуналарини тайёрлаш наккошлик, ганчкорлик, ёгоч уймакорлик ва бошка амалий санъат турлари учун умумийдек куринсада, аслида кулланиладиган хом ашёси, ижро пардоз турлари билан фаркланади. Композиция сузи лотинча булиб “жойлаштириш, куриш, тузиш” деган маънони англатади. Бунда танланган накш композициясига кура унинг элементлари когоз юзасида бир-бирига боглик холда жойлашиб, яхлит композицияни хосил килади. Танланган мавзу мазмунига мос келадиган накш композициясини тузиш учун бир канча хомаки эскизлар ишланади ва улардан талабга жавоб берадиганлари танлаб олиниб, композиция тузишда кулланилади. Накш композициялар тузишда булакларнинг урнини алмаштириш, кушимча деталлар киритиш оркали унинг мавзусини янада бойитиш кабилар хам мухим ахамиятга эгадир. Накш мавзусининг ифодалашда композициянинг асосий конуниятларига риоя килиш лозим. Композицияда накш яратиш муайян коидасини симметрия, ассиметрия, мувозанат, деталларнинг улчови, шакли, ранги кабиларга риоя килиш ташкил этади ва бунга катьий амал килинади.Накш композицияларини тузишда купрок куйидагиларга эьтибор берилади: - Накш намуналаридаги чизиклар харакатининг стилистик бирлигига эришиш . - Даврий такрорланиш. - Симметрик жойлашув ва ранглар мутаносиблигини саклаш. Мустакил накш тукиш жараёнида укувчилар стилизация оркали тузилган элементларини узаро бириктирадиган накш элементларининг вазифалари ва равон чизилишига эьтибор берилади. Мустакил накш композициясини тузишда куйидагиларга эътибор бериш лозим: - Чизилажак накш композициясини шакл, улчам ва таксимларини мулжалга олиш. - Композициянинг якка ёки куш банддан иборат булишлиги назарда тутилган холда таноб (ясовчи) элементи шаклларини жойлаштириш. - Композицияга новда, барг, гул ва бошка накш элементларини киритиб мукаммаллаштириш. - Накш бандини бофта, шкуфта элементлари билан боглаб бойитиш. - Композициянинг асосий шаклини умумлаштириб накшни номлаш. - Композициянинг маъно ва максадини хисобга олган холда ранг тусларини аниклаш. Йул, айлана, квадрат шакллари учун чизиладиган накш композициялари хам ихтиёрий равишда мавжуд накш элементлари бирикмаларидан тузилади.

$Мустакил накш тукишни бошлашда талаба икки, уч ва ундан ортик элементлар ёрдамида энг содда накш вариантларини тузиши мумкин. Бунда ихтиёрий таноб шакли чизилади ва гул, новда, барг элементлари ёрдамида тулдирилади. Мавжуд композицияни шакл ёки гул элементлари номлари ёрдамида номлаш мумкин. Йул, айлана, квадратга чизиладиган накш композицияларини хам ихтиёрий равишда мавжуд накш элементлари бирикмасидан тузилади. Хар кандай накш композициялари пишик ва чиройли чизилишига ахамият берилиши керак. Элементларнинг узаро тартибли жойлашуви накшнинг жозибасини янада оширади. Мустакил накш композициясини тузишда хам усталари ижодини кузатиш, халк амалий санъати музейига бориш ва нусха кучириш яхши самаралар беради. Оддий накш композиция тузиш. Бошлангич содда накш композицияларини тузиш одатда талабаларда бу борада айрим назарий ва амалий тушунчалар, иш тажрибалари хосил булганидан сунг мустакил топширик сифатида берилиши мумкин. Дастлаб талабалар буюм ёки юза сиртини, унинг узига хос улчамларини диккат билан куздан кечириб, булажак накш композициясининг шакл ва элементларини “хаёлан” танлаб оладилар. Албатта, бу накш элементлари талабалар томонидан качонлардир узлаштириб олинган ёки кузатилган накш булакларидан иборат булади. Бунда талабаларнинг тасаввурлари, иш тажрибалари, фикр юритишлари канчалик яхши ривожланган булса, шунингдек, хотиралари захирасида канчалик куп накш элементлари мавжуд булса, улар ажойиб накш композицияларини тузишлари мумкин булади. Тузилажак накш композициялари булаклар асосида тузилиб, унинг нусхаси махсус усулда керакли жойларга кучирилиб туширилади. Бу усулдан фойдаланиш узок вактлар мобайнида наккошлар мехнатини анча енгиллаштириб келмокда. Шу курсатмаларга мувофик шакл ясовчи режа- колип 4\1 нисбатда чизиб олинади. Рамка чизиклари якка, куш ва бир неча кушимча чизиклардан иборат булиши мумкин. Патнис куринишидаги бу шаклга бофта ва гажак элементлари уланади. Навбатдаги боскич якка ёки куш бандли таноб ясовчисини топишдир. Таноб шакли мехроб ва юрак шаклидан иборат булиши хам мумкин. Машклар давомида чизиклар харакатининг равонлигига шакл чизикларининг кийшик ёки синик холатда чизилиб колмаслигига эътибор каратилади. Якка банд йулидан иборат таноб айриси шкуфта элементи билан богланади. Энди юза бушликларига гул, новда, барг ва бошка элементларни бир-бирига боглаган холда жойлаштириш режалаштирилади. Новда шакллар буйича харакатлантирилиб чизиб борилади. Композиция таркибидаги новданинг чизилиши гул ва бошка накш элементларининг бир-бирлари билан яхлит, узвий богланиб кетишини таъминлайди. Накш намунасига новда, гул ва барг элементларини жойлаштириш, яъни улаш натижасида композиция мазмуни тугал ечимини топади, мавжуд накш композицияси патнис$