Спорт жамоаларида лидерлик масалалари - Psixologiya - Diplom ishlar

Спорт жамоаларида лидерлик масалалари

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

293.5 KB

Ko'chirib olish

Мундарижа Кириш ………………………………………………………… I -БОБ Спорт жамоаларида лидерлик масалаларининг назарий ёритилганлиги. 1.1. Замонавий психологияда лидерлик муаммоси………бетлар 1.2. Лидерлик масаласига турлича ёндашувлар………...бетлар 1.3. Спорт жамоаларида расмий ва норасмий лидерлар муоммоси........................................................................бетлар II -БОБ Тадқиқотнинг методологик асослари ва методлари. 2.1. Тадқиқотнинг методологик манбалари ...................бетлар 2.2. Тадқиқот босқичлари, ташкил қилиниши ва қўлланилган методикалар тавсифи............................. III - БОБ экспериментал тадқиқот натижалари. 3.1. Расмий ва норасми лидерларнинг ўйинга салбий таъсирини аниқлаш борасида олиб борилган тадқиқотлар натижалари.................................................................... 3.2. Психокоррекцион дастур моҳияти ва натижалари … .. бетлар ХУЛОСА……………………………………………………. АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ………………………………. ИЛОВАЛАР ……………………………………………

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришиши билан бугунги кунда олиб борилаётган чуқур ислоҳатлар ёш авлодни ҳар томонлама ақлий, ахлоқий ва жисмоний жиҳатдан ривожланишида жисмоний тарбия ва спорт асосий ўринни эгаллайди. Мамлакатимизда ёш авлодни соғлом руҳда тарбиялаш борасида бир қанча ишлар амалга оширилмоқда. Юртимизда соғлом ва баркамол авлодни вояга етказиш, давлат сиёсатининг устивор йўналишларидан бири бўлиб, миллат генафондини асраш, оилада, жамиятда соғлом турмуш тарзини шакллантириш муҳим аҳамият касб этади. Таълим муассасаларида жисмоний тарбия ва маданият дарсларининг сифатини яхшилаш, мактабдан ташқари ишларни ташкил қилиш ва уларни самарадорлигини ошириш, спорт турларини ривожлантириш ва оммавийлигини ошириш, иқтидорли спортчиларни танлаш ҳамда юқори малакали мураббийларни тайёрлаш долзарб масалалардан биридир. Умуминсоний маданиятнинг таркибий қисми хисобланган миллий маданиятимизни, ёшларнинг ахлоқий тарбиясини онгли равишда ёндашишсиз тасаввур этиш қийиндир. Инсон ижтимоий хаётда онгли равишда ўз ўрнини эгаллаши унинг вояга етиши, фарзандлик бурчини, ота- оналик бурчини ато этиши, ўзидан кейин маълум бир из қолдириши жамият тараққиётини белгилайди. Шунингдек, 2010 йилда Президентимиз ташаббуси билан ишлаб чиқилган “Баркамол авлод йили” Давлат дастури “мамлакатимизда соғлом ва баркамол авлодни тарбиялаш, ёшларнинг ўз ижодий ва интеллектуал салоҳиятини рўёбга чиқариши, мамлакатимиз йигит-қизларини XXI аср талабларига тўлиқ жавоб берадиган ҳар томонлама ривожланган шахслар этиб вояга етказиш учун зарур шарт-шароитлар ва имкониятларни яратиш бўйича кенг кўламли аниқ йўналган чора-

тадбирларни амалга ошириш мақсадига 1 “ йўналган. Спорт жамоаларида спортчилар ўртасидаги шахслараро муносабатларнинг шаклланишига объектив ва субъектив омиллар таъсир кўрсатади, шунингдек, ижтимоий психологик омиллар ҳам муҳим роль ўйнайди. Шундай ижтимоий-психологик омиллардан бири лидерлик феноменидир. Мавзунинг долзарблиги шу билан асосланадики, спорт командасидаги ўзаро муносабатларнинг шаклланишидаги ижтимоий-психологик хусусиятларни билиш, спорт командасини бошқаришда махсус психологик билимларга эга бўлиш команда фаолияти самарадорлигини ошириш гаровидир. Команда аъзолари ичидан лидерларнинг ажралиб чиқиши тренер фаолиятини ҳам самарали қилиши, ҳамда уни мураккаблаштириши ҳам мумкин. Спорт жамоаларида лидерлик сифатларининг намоён бўлиши, командадаги норасмий ва расмий лидерларнинг ўйин фаолиятига таъсир курсатиши муаммоси спорт психологиясида ҳал қилиниши зарур бўлган муҳим масалалардан ҳисобланади. Афсуски, энг муваффакиятли жамоаларда хам шахслараро низолардан кочиб кутулиб булмайди. Гурухларда лидерлар хамда аутсайдерлар пайдо булиши тайин. Бирлари уз мавкеини саклаб колишга, иккинчилари эса кайта тиклашга уринадилар. Жамоанинг асосий кисми лидер ортидан кетади, лидер бу шундай феноменки у ўзининг кетидан барчани эргаштира олади ва муваффақиятга эришиш гарови ҳисобланади. Тадқиқотимиз мақсади – спорт командасида расмий ва норасмий лидерлар хусусиятларини ўрганиш ва уларнинг ўйинга салбий таъсирини коррекциялаш йўлларини ишлаб чиқишдан иборат. Тадқиқот вазифалари: 1. Мавзуга оид адабиётларни тўплаш, тизимлаштириш ва таҳлил қилиш. 1

2. Спорт командасида лидерлик ролини аниқлаш, унинг ижобий ва салбий кўринишларини акс эттириб бериш. 3. Расмий ва норасмий лидерларнинг команда фаолияти самарадорлигига салбий таъсирини профилактика қилиш коррекцион дастурини ишлаб чиқиш. Тадқиқот объекти . Тадқиқотимиз объектини Қарши олимпия заҳиралари коллежи футбол жамоалари аъзолари ташкил этди. (жами 50 нафар спортчи). Тадқиқотнинг назарий ва амалий аҳамияти шундан иборатки, унда спорт жамоаларидаги расмий ва норасмий лидерлик феноменлари бўйича илмий маълумотлар тўпланиб, тизимлаштирилган ҳолда, чуқур таҳлил қилинган. Олинган маълумотлардан спорт жамоаларида ишловчи психологлар фаолиятида, тренерлар учун амалий тавсиялар тайёрлашда фойдаланиш мумкин. Тадқиқотнинг илмий янгилиги спорт командаларидаги расмий ва норасмий лидерлар феноменини ўрганишга бағишланган тадқиқотларни янги маълумотлар билан бойитишга ҳисса қўшилганлиги, расмий ва норасмий лидерларнинг команда фаолиятига салбий таъсирини бартараф этиш бўйича психокоррекцион тадбирларнинг ишлаб чиқилганлиги билан асосланади. Тадқиқотда қуйидаги методикалардан фойдаланилди: суҳбат- интервью, социометрия, психогеометрик шакллар методикаси, Айзенк сўровномаси. Ишнинг тузилиши. Мазкур битирув малакавий иши кириш, учта боб, етти параграф, хулоса, адабиётлар рўйхати ва иловалардан ташкил топган .

1 БОБ СПОРТ ЖАМОАЛАРИДА ЛИДЕРЛИК МАСАЛАЛАРИНИНГ НАЗАРИЙ ЁРИТИЛГАНЛИГИ 1.1. Замонавий психологияда лидерлик муаммоси Шахс , унинг дунёни билиш , ўзини ва атрофидаги инсоний муносабатларни билиш , тушуниши ва ўзаро муносабатлар жараёнида ўзидаги такрорланмас индивидуаллиликни намоён қилиши ҳамда ушбу жараёнларнинг ёшга ва жинсга боғлиқ айрим жиҳатларини таҳлил қилиш бизга умумий равишда шахс - жамиятда яшайдиган ижтимоий мавжудотдир , деган хулосани қайтаришга имкон беради . Ижтимоийлашув жамиятда учта асосий вазифани бажаради:: 1) индивиднинг жамиятга, шунингдек турли ижтимоий бирлашмаларга интеграциялашувини маданият элементлари, нормалар ва қадриятларни ўзлаштириш орқали таъминлайди; 2) инсонларнинг улар томонидан ижтимоий ролларни қабул қилишлари нартижасида ўзаро таъсирга киришишларига замин яратади; 3) жамиятни сақлайди, маданиятни эътиқодлар ва намунавий хулқ-атвор шаклларини намойш қилиш орқали авлоддан авлодга узатади. Ч. Кули фикрича, шахс ижтимоийлашувнинг қуйидаги босқичларидан ўтади: 1) имитация – болалар томонидан катталар хулқ-атворига тақлид қилиш; 2) ўйин – болалар хулқ-атвори аҳамиятли ролларни ижро этиш сифатида намоён бўлади; 3) гуруҳий ўйинлар - роль ундан кутилаётган хулқ-атвор сифатида. Гуруҳий даражадаги асосий белгиловчи омиллар сифатида ижтимоий стратификация тушунчалари қатнашади: мавқе (статус), роль, нуфуз, лавозим ва х.к. 5

Гуруҳ ичидаги – шахслараро даражадаги ижтимоийлашув омиллари миллий хусусиятлар, гуруҳ аъзолари ўртасидаги ишчи ва шахслар ўртасидаги муносабатлар, умумий манфаатлар асосидаги гуруҳ аъзолари жипслашувидан иборат. Шахслилик даражасида груҳ аъзоларининг шахс сифатидаги характеристикаси уларнинг ўзини ўзи баҳолашлари, ўзаро боғлиқлик таҳлили, ўзини ўзи тасдиқлашга бўлган эҳтиёж билан намоён бўлади. Мазкур даражада жамиятдаги ижтимоий низолар хавфини камайтирувчи омиллар шахсий масъулиятлилик, ўзини гуруҳ аъзоси сифатида англаш, ҳаракатлар устидан шахсий назоратдир. Ижтимоийлашув натижасида шахснинг турли типлари, ижтимоий характерлар, турли-туман эҳтиёжлар, қадриятлар йўналишлари шаклланади. Э. Фромм таъкидлашича, ижтимоий характернинг устунлик қилувчи тпи жамият тараққиётининг турли тарихий босқичларида шахснинг ўзидан бегоналашиши типи билан мос келади, бу билан Э.Фромм биологик омилга урғу беради. Социализация жараёни анъанавий равишда институционал берилган деб қаралади ва жамиятнинг ижтимоий тузилмасидан келиб чиққан холда аниқланади. Социализация – гўдаклик даврида бошланувчи ва қарилик даврида якунланувчи ижтимоий роллар ва маданий нормаларни ўзлаштириш жараёнидир. Бирламчи социализация авваламбор оилада болаларни парваришлаш, тарбиялаш ва ўқитиш жараёнларини ўз ичига олади. Бирламчи социализациянинг мақсади болаларда бошқа одамларга ишонч, қулоқ солиш, уларга яхшилик қилишда намоён бўлувчи мойилликни шакллантириш. Бирламчи социализациянинг самарали усули ота оналар хулқ атворидир, чунки улар турли вазиятларда ўзини қандай тутиш 6

намунаси сифатида гавдаланадилар. В.М.Розин (2002) таъкидлашича, исм қўйиш, азон айттириш маросимлари, тил, ўзини тутишга ўргатиш, тана жазоланиши, сўзли йўриқнома, ўгит, насихатлар, огоҳлантиришлар, рағбатлантириш тизими социализациянинг ижтимоий маданий муолажаларига мансубдир. А.В.Брушлинский (1991) фикрича, инсон бу аввало ижтимоий ривожланиш субъекти бўлиб, ўзини ўзи ривожлантиришнинг фаол субъекти ҳамдир. Индивид томонидан фақатгина ижтимоий тажрибанинг ўзлаштирилиши ҳақида гапириш эмас, балки шахсни ижтимоийлашувнинг фаол субъекти сифатида қараш муҳимдир. Шу нуқтаи назардан қараганда индивид аввалдан бошлаб ижтимоийлик хусусиятига эга бўлиб, фақатгина ижтимоийликдан индивидуалликка томон эмас, балки турли йўналишларда ривожланишга қодирдир. Ижтимоийлашув энг аввало одамлар ўртасидаги мулоқот ва ҳамкорликда турли фаолиятни амалга ошириш жараёнини назарда тутади. Ташқаридан шахсга кўрсатилаётган таъсир оддий, механик тарзда ўзлаштирилмай, у ҳар бир шахснинг ички руҳияти, дунёни акс эттириш хусусиятлари нуқтаи назаридан турлича субъектив тарзда идрок этилади. Шунинг учун ҳам бир хил ижтимоий муҳит ва бир хил таъсирлар одамлар томонидан турлича ҳаракатларни келтириб чиқаради. Масалан, 10-15-та ўқувчидан иборат академик лицей ўқувчиларини олайлик. Уларнинг билимни, илмни идрок қилишлари, улардан ота - оналарининг кутишлари, ўқитувчиларнинг бераётган дарслари ва унда етказилаётган маълумотлар, манбалар ва бошқа қатор омиллар бир хилдай. Лекин барибир ана шу 15 ўқувчининг ҳар бири шу таъсирларни ўзича, ўзига хос тарзда қабул қилади ва бу уларнинг ишдаги ютуқлари, ўқув кўрсатгичлари ва иқтидорида акс этади. Бу ўша биз юқорида таъкидлаган ижтимоийлашув ва индивидуализация жараёнларининг ўзаро боғлиқ ва ўзаро қарама-қарши жараёнлар эканлигидан дарак беради. 7

Ижтимоийлашув жараёнларининг рўй берадиган шарт- шароитларини ижтимоий институтлар деб атаймиз. Бундай институтларга оиладан бошлаб, маҳалла, расмий давлат муассасалари (боғча, мактаб, махсус таълим ўчоқлари, олийгоҳлар, меҳнат жамоалари) ҳамда норасмий уюшмалар, нодавлат ташкилотлари киради. Бу институтлар орасида бизнинг шароитимизда оила ва маҳалланинг роли ўзига хосдир. Инсондаги дастлабки ижтимоий тажриба ва ижтимоий хулқ элементлари айнан оилада, оилавий муносабатлар тизимида шаклланади. Шунинг учун ҳам ҳалқимизда «Қуш уясида кўрганини қилади» деган мақол бор. Яъни, шахс сифатларининг дастлабки қолиплари оилада олинади ва бу қолип жамиятдаги бошқа гуруҳлар таъсирида сайқал топиб, такомиллашиб боради. Бизнинг ўзбекчилик шароитимизда оила билан бир қаторда маҳалла ҳам муҳим тарбияловчи - ижтимоийлаштирувчи роль ўйнайди. Шунинг учун бўлса керак, баъзан одамнинг қайси маҳалладан эканлигини суриштириб, кейин хулоса чиқаришади, Яъни маҳалла билан маҳалланинг ҳам фарқи бўлиб, бу фарқ одамлар психологиясида ўз аксини топади. Ижтимоийлашув жараёни етуклик даврида ҳам тугалланмайди. Ўзининг кечиш характерига кўра шахс ижтимоийлашуви “ноаниқ тугалланиш” жараёнига киради, гарчи мақсади маълум бўлса ҳам. Бу жараён инсон онтогенези давомида узилмайди. Шундан хулоса қилиш мумкинки, ижтимоийлашув ҳеч қачон якунланмайди, лекин “ҳеч қачон тўлқ бўлмайди”(П.Бергер, Т.Лукман, 1995). А.А.Реан, Я.Л.Коломинский (2008) фикрича кимдир бунда пессимизм учун асосни кўриши, яъни инсоннинг мукаммалликка эришшига иккиланиши мумкин. Бироқ бунда аксинча ижобий тенденциялар кўпроқ мужассамлашган чунки айтиб ўтилган ривожланиш тугал ва тўлиқ эмаслигини шахснинг ўзини ўзи тўлиқ очиб беришининг чегараланмаганлиги исботи деб қараш мумкин. 8

Россия ижтимоий психологиясида лидерлик муаммолари етарлича мураккаб ва қарама-қарши характерга эга. Бу борада биринчилардан бўлиб иш олиб борган олимлар С.О. Лозинский Е.А. Аркин, А.С. Залужнқй П.Л. Здгоровский ва бошқалар эди. Мазкур илмий ишларда етакчилик, лидерлик масалалари асосан болалар гуруҳларида ҳамда стихияли ташкил топган гуруҳлар мисолида ўрганилди. Лидерлик муаммоларига бағишланган кейинги тадқиқотлар Г.К. Ашин, И.П. Волков, Н.С. Жеребова, Р.Л. Кричевский Б.Д. Парыгин, Л.И. Уманский ва бошқалар ишлари билан боғлиқ. Мамлакатимизда лидерликнинг намоён бўлиши, лидерлик учун зарур бўлган сифатлар борасида жуда кўп олимлар, жумладан М.Г.Давлетшин, Ғ.Б.Шоумаров, Э.Ғ.Ғозиев, В.М.Каримова, Э.Н.Сатторов, Р.И.Суннатова, Ш.Р.Баротов ва бошқа кўплаб олимлар ўз тадқиқотларида таъкидлаб ўтганлар. Ҳар бир шахс ўз ёш даврига хос муайян ижтимоий муносабатлар эгаси ҳамда унга жамият томонидан кўрсатиладиган кўплаб иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий таъсирларнинг объекти ҳисобланади. (Э.Ғ.Ғозиев 2002) Шахснинг характери, темпераменти, қобилияти руҳий жараёнларни бошдан кечирганда, меҳнат фаолиятида, турмушда ўзини намоён этади. Демак, психик жараёнлар, психик ҳолатлар ва психик хусусиятларнинг ўртасидаги ўзаро боғлиқлик ҳамда алоқадорлик, шахснинг психологик тузилишини ташкил этади. Афсуски, биз баъзан инсон ҳақида фикр юритганимизда соғлиқ, касаллик ва учинчиси соғлиққа ҳам, касаллика ҳам қўшилмайдиган бир ҳолат ҳақида фикр юритишимизга тўғри келади. Инсоннинг биоижтимоий табиатини тан олган ҳолда шуни таъкидлаш мумкинки, асосий детерминант – ташқи ижтимоий муҳит, ташқи ҳолатлардир. Бироқ ёш ривожланишига етилишнинг ички жараёнлари маълум маънода таъсир этар экан, бу нарса фақат 9

организмнинг эмас, балки психика ва индивид ривожланиш босқичлари, ёш даврларининг босқичма-босқич алмашинув қонуниятларига, шу зайлда ҳар бир ёш босқичида психик ривожланиш хусусиятлари қонуниятларига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмайди. Реалистик баҳо шахсни ўраб турганлар - ота-она, яқин қариндошлар, педагог ва мураббийлар, қўни-қўшни ва яқинларнинг ўринли ва асосли баҳолари, реал самимий муносабатлари маҳсули бўлиб, шахс ушбу муносабатларни илк ёшлигиданоқ холис қабул қилишга, ўз вақтида керак бўлса тўғрилашга ўргатилган бўлади. Бунда шахс учун эталон, ибратли ҳисобланган инсонлар гуруҳи - референт гуруҳнинг роли катта бўлади. Чунки биз кундалик ҳаётда ҳамманинг фикри ва баҳосига қулоқ солавермаймиз, биз учун шундай инсонлар мавжудки, уларнинг ҳаттоки, оддийгина танбеҳлари, маслаҳатлари, ҳаттоки, мактаб туриб берган танбеҳлари ҳам катта аҳамиятга эга. Бундай референт гуруҳ реал мавжуд бўлиши (масалан, ота-она, ўқитувчи, устоз, яқин дўстлар), ёки нореал, хаёлий (китоб кахрамонлари, севимли актёрлар, идеал) бўлиши мумкин. Шунинг учун ёшлар тарбиясида ёки реал жамоадаги одамларга мақсадга мувофиқ таъсир ёки тазйиқ кўрсатиш керак бўлса, уларнинг эталон, референт гуруҳини аниқлаш катта тарбиявий аҳамиятга эга бўлади. Шундай қилиб, ўз-ўзига баҳо соф ижтимоий ҳодиса бўлиб, унинг мазмуни ва моҳияти шахсни ўраб турган жамият нормаларига, шу жамиятда қабул қилинган ва эҳзозланадиган қадриятларга боғлиқ бўлади. Кенг маънодаги йирик ижтимоий жамоалар эталон ролини ўйнаши оқибатида шаклланадиган ўз-ўзига баҳо - ўз-ўзини баҳолашнинг юксак даражаси ҳисобланади. Лидер ва гуруҳ аъзолари ўзаро муносабатларига психолог ва педагоглардан М.И. Рожков, Б. 3. Вульфов, С. Е. Хозе, В. Д. Иванов ва бошқалар ўз тадқиқотларини бағишлаганлар. 1

Маълумки, гуруҳ бир ёки бир нечта умумий белгилар асосида ажратилган одамлар йиғиндисидир. Гуруҳ риовжланишининг энг юқори даражаси жамоадир. Жамоа – юқори ривожланган одамлар гуруҳи, ундаги муносабатлар аҳлоқнинг ижобий нормалари асосига қурилади. Шундай қонуният кўзга ташланганки, гуруҳ ўз ривожланиш даражасига кўра жамоага қанчалий яқин турса у шахс ўзинининг энг яхши томонларини намоён қилиши ва ундаги салбий томонларни тўхтатиш учун маъқул шароитларни яратади. Аксинча гуруҳ ўз ривожланиш даражасига кўра жамоадан қанчалик узоқроқ турса, шахслараро муносабатлар тизимида шахснинг энг салбий томонларини намоён қилиши ва бир вақтда энг яхши интилишларини тормозланиши юз бериши мумкин. Жамоавийлик (коллективизм) тушунчаси ўз ичига жамоа аъзолари ҳақида доимий ғамхўрлик қилиш, тарқоқликка, жамонанинг бузилишига олиб келувчи омилларга қарши туришга интилишни ўз ичига олади. Жамоа маълум қонунларга кўра риовжланади. Жамоа шаклидан қатъий назар қонунлар ўзгармас ва амалда ҳар бир жамоа маълум босқичларни босиб ўтади. Ҳар бир босқичда гуруҳ ичидаги ўзаро муносабатлар турлича қурилади – босқичлардан ўиш кўрсаткичларидан яна бири шу. Жамоа ривожланишининг қуйидаги босқичларини тафовутлаш мумкин. 1 - босқич: одамларнинг бирлашиши. 2 – босқич: лидерлар ва аутсайдерларнинг пайдо бўлиши. 3- босқич: низоларнинг юзага келиши. 4 - босқич: низоларни ҳал қилиш ва жисплашган жамоага бирлашиш. Лидерсиз ҳеч бир гуруҳ, ҳеч бир жамоа мавжуд бўла олмайди. Лидер – бу гуруҳга нисбатан унинг кўзгуси сифатида қараладиган одамдир. Фақатгина ўзида айнан мазкур гуруҳ маъқуллайдиган хусусиятларга эга бўлган одамгина лидер бўла олади. [18; 98б]. 1

Лидерлик – гуруҳни у ёки бу аъзоларининг гуруҳий вазфаларни амалга оширишда гуруҳга етакчи таъсири даражаси билан белгиланади. Лидерлик – гуруҳдаги табиий ижтимоий-психологик жараён бўлиб, инсондаги шахсий обрўнинг гуруҳнинг бошқа аъзолари хулқ-атворига таъсири асосида қурилади. Лидерлик олимлар фикрича болалик давридан бошлаб кўзга ташланади. Хусусан, Д.Б. Эльконин лидерликни етакчилик сифатида баҳолайди. Етакчиликнинг ҳодиса ва жараён сифатидаги хусусиятларини тавсифлаб, Д.Б. Эльконин учта асосий типини тасвирлайди: етакчи- диктатор, у болалар жамоасини босиб туради. Эмоционал ташкилотчи болалар жамоасини ёрқин эмоционал лахзалар билан билан эгаллайди; ва ниҳоят етакчи – уни интеллектуал рационализатор ёки “қуруқ кўрсатма берувчи”. Шундай қилиб, хулоса келишимиз мумкинки, лидерлик бу жамоадаги етакчиликдир. Ижтимоий психология бўйича тадқиқотларда кишилар жамоаларида “лидер” тушунчасини характерлаш учун қуйидаги белгилар ажратиб кўрсатилади: биринчи белги гуруҳга мансублик – лидер айнан гуруҳ аъзоси, у “гуруҳ ичида”, гуруҳ юқорисида эмас. Иккинчи белги лидернинг гуруҳдаги ўрни – у обрўга эга ва унда юқори мавқе мавжуд. Учинчи белги – қадриятлар йўналишининг мос келиши: лидерлар ва гуруҳнинг нормалари ҳамда қадриятлар йўналиши мос келади, лидер гуруҳ манфаатларини тўлиқ акс эттиради. Тўртинчи белги – лидернинг гуруҳга таъсири – гуруҳнинг бошқа аъзолари хулқига ва онгига таъсир кўрсатиш, гуруҳни ташкил эти ва бошқариш. Бешинчи белги – гуруҳда лидерликка чиқиш манбаи. Р.С. Немов ваА.Г. Кирпичник лидер намоён бўлувчи шахсий ўзаро муносабатлар тизимини айтиб ўтадилар. Спортчилар жамоаларида роллари турлича бўлган лидерлар учрайди. 1

1.2. Лидерлик масаласига турлича ёндашувлар Ҳар бир гуруҳ ичидан лидерлар ( етакчи ) етилиб чиқади . Раҳбар юқоридан буйруқ асосида тасдиқланадиган администратор бўлса , лидерлар норасмий бошлиқ ҳисобланади . Гуруҳ аъзолари мана шу норасмий лидернинг айтганини қилади . Ундан барча ишларга раҳбарлик қилишини , маслаҳат беришини кутади . Шунинг учун жамоанинг тайинланган раҳбари жамоа ичидан етилиб чиққан лидер билан ҳамқорликда иш олиб бориши лозим . Норасмий лидерлар ишда бошқа , балиқ овлагани борганда бошқа , ташкилий ишларда бошқа бўлиши мумкин . Демак, битта гуруҳ ичида бир неча норасмий лидерлар бўлиши мумкин. Раҳбар мана шу лидерлар орқали гуруҳ аъоларига таъсир қилиши осон бўлади. Лидер билан раҳбар доимо биргаликда ҳаракат қилишлари яхши натижаларга олиб келади. Лекин айрим ҳолларда лидер билан раҳбарнинг ҳамқорлиги қарама-қарши фикрга айланиши мумкин. Улар узоқ вақт дўстона муносабатни амалга ошира олмайдилар. Чунки раҳбар доим ҳам гуруҳнинг талабини бажаравермайди. Ёки аксинча, раҳбарнинг талабини ҳар доим гуруҳ аъзолари бажаравермайди. Шунда зиддиятлар келиб чиқади. Бу низони бартараф қилиш учун яна лидер ҳаракат қилиши лозим. У раҳбар билан гуруҳ аъзоларини келиштириши керак. Айрим ҳолларда эса лидер маъмурий ишларга аралашиб кетиши, раҳбар гуруҳ аъзоларининг ички ишларига аралашиб кетиши мумкин. Норасмий лидер гуруҳ аъзоларининг қизиқишларини ҳимоя қилса, раҳбар ташкилотнинг манфаатини ҳимоя қилади. Ташкилот манфаати билан аъзолар манфаати ҳар доим ҳам тўғри келавермайди. Ташкилий-технологик ва иқтисодий тизимлар бир-бирига доим ҳам тўғри келавермайди. Жамоа аъзолари биргаликда бажараётган ишларини ўзларининг шахсий ишларидек бажарсалар кейин жамоанинг иши яхши самара беради. Шахсда туғиладиган зиддият мақсадга тўғри йўналтирилган бўлса ўз 1

самарасини беради. Мақсадли зиддият бир неча босқичдан иборат бўлади. Биринчи босқичда зиддият шахсий мақсад асосида келиб чиқади. Иккинчи босқичда зиддиятли вазиятнинг мақсадини тузатган ҳолда айрим қисмлари таҳлил қилинади. Зиддиятни келтириб чиқарувчи ташкилотчиси бўлади. Зиддиятда мақсадга йўналтирилган ҳатти-ҳаракатлар туғилади. Мақсад ишончли бўлмаса у кучини йўқотади. Турли мақсадлар ўзининг ютуғи учун турли усулларни талаб қилади. Шунингдек, ишончли бўлмаган мақсад - “декларатив мақсад” дир. Масалан, бир нарсани талаб қилиб бошқа нарса кўзда тутилади. Шахс низони келтириб чиқараётган пайтда худди бошқаларни манфаатини кўзлаб ҳаракат қилаётгандек кўрсатади ўзини, аслида эса ўзини манфаатини кўзлайди. Низодаги ҳатти-ҳаракатлар фақат мақсадга қаратилган бўлмасдан, реалистик табиатга эга бўлади. Интеллект даражаси, ишлаб чиқариш муаммоси бўйича билим айни пайтдаги зиддиятни ҳал қилиш учун вазиятни тўғри кўриш кафолатини бермайди. Шахс зиддиятга бораётганида англанилмаган мотивлар асосида ҳатти-ҳаракат қилиши мумкин. Демак, шахс низо туғилаётган пайтда ўзининг аниқ мақсадига ва англанилган мотивларига(асоси) эга бўлиши зарур. Зиддиятларни бартараф қилиш учун ўз шахсий манфаатинигина кўзламасдан, бўтун жамоани манфаатини кўзлаб иш олиб бориш лозим. Идеал “мен”имиз ҳеч қачон реал “мен”имиз билан тўғри келавермайди. Лидер – бу шундай шахски, унга гуруҳнинг бошқа аъзолари ўзларига масъулиятли қарорларни ўз зиммасига олиш ҳуқуқини норасмий тарзда берадилар. Бу қарорлар бутун гуруҳ фаолияти манфаатлари, йўналиши ва характерига боғлиқ бўлади. Лидер расмий тарзда белгиланиши, баъзи ҳолларда эса норасмий бўлиши мумкин. Лидер нафақат ўз кетидан одамларни эргаштиради, унинг кетидан эргашувчиларнинг ўзлари ҳам айнан шуни хохлайдилар. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, лидернинг билим ва қобилиятлари одамлар томонидан жуда юқори баҳоланади, гарчи гуруҳда шунга ўхшаш 1

хусусиятларга эга бўлган ходимлар бўлса-да. Лидерга қуйидаги психологик хусусиятлар хос: ўзига ишонганлик, ўткир ва эгилувчан ақл, компетентлик, кучли ирода, одамлар психологияси хусусиятларини тушуна олиш ташкилотчилик қобилиятлари. Бироқ гуруҳ тахлиллари шуни кўрсатадики, кўпинча лидер ролида юқорида зикр этилган сифатларга эга бўлмаган одамлар ҳам бўлиб қолади, баъзан шундай ҳолатлар учрайдики юқоридаги сифатларга эга бўлган ҳамма одамлар ҳам лидер бўлавермайди. Шундай қилиб, гуруҳ лидери у ёки бу гуруҳий вазиятларни ҳал қилишга қодир бўлган, ўзида умумгуруҳий хусусиятларнинг кўпроқ аҳамиятли қиррарини мужассамлаштирган, гуруҳ қадриятларини ҳурмат қиладиган инсондир. Одамларни бошқариш таланти ижтимоий-психологик сифатлар ва хусусиятлар бутун мажмуасига асосланади. Гуруҳнинг ўз лидерига бўлган муҳаббати ва ишончи катта роль ўйнайди. Лидерга ишониш – бу унинг юқори хислатларини, хизматларини, унинг хатти- ҳаракталари тўғри эканлигини тан олишдир. Бу нуфуз эгаси билан ички бирлик, унинг установкаларига мос равишда ҳаракат қилишдир. Кичик гуруҳларда лидер роли жамоани бирлаштириш ва улар фаолияти йўналишини бошқаришдир. Лидердан ўзининг яқин атрофидагилар билан узвий мулоқотга киришиш талаб этилади. Бунда унинг вазиятни эгаллай олиши, қарорлар қабул қилиш, ўзига масъулиятни олиш каби сифатлари кўзга ташланади ва ташкилий роль ўйнайди. Бир вақтнинг ўзида лидер гуруҳ манфаатларини қониқтира олиши, ҳуқуқ ва фуқаролик нормаларидан ташқарига чиқмаган ва ўз атрофидагиларни номаъқул шароитга тушириб қўймасдан ҳаракат қилиши талаб этилади. Гуруҳ ва лидер нуфузи муносабатларига унинг шахсий хулқ-атвор мароми (авторитар, демократик) таъсир кўрсатади. Лидер карьераси фақатгина умумий шароитларга боғлиқ бўлиб қолмасдан, унинг шахсий сифатларига ҳам боғлиқдир. Унинг муваффақияти бир қатор функцияларни амалга оширишда мумкин бўлади: 1

Конструктив функция – жамоатчилик манфаатларини конкрет дастурларда кўрсатиш. Ташкилий функция – бошқарув тизимини яратиш. Интегратив функция – ҳамфикрларни, атрофдагиларни ўз дастури атрофида бирлаштириш. Лидерлик бўйича бир нечта ёндашувлар мавжуд . Шахслилик ёндашувига кўра энг яхши лидерлар ҳамма учун умумий бўлган шахсий хусусиятларнинг маълум мажмуасига эга бўлади. Бу фикрни ривожлантириб шуни тасдиқлаш мумкинки, агар бу сифатларни аниқлаш мумкин бўлганда эди, одамлар ўзларида бу хусусиятларни тарбиялаган ва бу билан самарали раҳбарга айланган бўлар эдилар. Мазкур ўрганилган хусусиятлардан баъзилари бу – интеллект ва билим даражаси, таассурот қолдирадиган ташқи кўриниш, соғлом фикрлаш, ташаббускорлик, софдиллик, ижтимоий ва иқтисодий маълумот ва ўзига қаттиқ ишонишдир. Бироқ шахслилик хусусиятларини ўрганиш қарама-қарши натижаларни бермоқда. Лидерлар одатда интеллектлари, билимга интилишлари, ишончлиликлари, масъулиятлиликлари, фаолликлари ва ижтимоий қатнашувлари, шунингдек ижтимоий- иқтисодий статуслари билан ажралиб турадилар. Бироқ турли вазиятларда самарали раҳбарлар турли шахслилик сифатларига эга бўлганлар. Олимлар шундай хулосага келганларки, “инсон қачонки шахсий сифатларнинг мажмуасига эга бўлганда етакчи бўла олади”. Хулқ-атвор ёндашуви. Мазкур ёндашув раҳбарлик ва хулқ атвор моделлари учун асос яратди. Бу лидерлик мураккабликларини тушунишда жиддий ҳиса ва фойдали инструмент вазифасини ўтади. Мазкур ёндашувга асосан самарадорлик раҳбар ёки лидернинг шахсий сифатлари билан эмас, кўпроқ унинг ўз атрофидагиларга муносабатдаги хулқ-атвор билан белгиланади. Хулқ-атвор ёндашувининг лидерлик назариясига қўшган муҳим ҳиссаси шундан иборатки, у 1

раҳбарлик ёки бошқарув маромини таҳлил қилиш ва класификациялаш имкониятини берди. Вазиятли ёндашув Шахс сифатлари жиҳатидан ёндашув ҳам, хулқ-атвор ёндашуви ҳам лидернинг шахсий сифатлари ва хулқ-атвори ўртасидаги мутаносибликдаги мантиқий боғланишни аниқлай олмадилар. Бу дегани лидерлик учун шахсий сифатлар ва хулқ-атвор ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас деганимас. Сўнгги тадқиқотлар шуни кўрсатдики, раҳбарлик самарадорлигида қўшимча омиллар ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Мазкур вазиятли омиллар ўз ичига бўйсунувчиларнинг эхтиёжлари ва шахсий сифатларини, атроф муҳит талаблари таъсирлари, шунингдек раҳбарда бор бўлган информацияни олади. 1

1.3. Спорт жамоаларида расмий ва норасмий лидерлар муаммоси Спорт командаси кичик гуруҳ турларидан биридир. Команда аъзоларининг сони кам бўлганлиги учун ҳам у кичик гуруҳ ҳисобланади. Спорт командаси фақатгина бошқарув объекти бўлиб қолмасдан, фаолият субъекти ҳамдир. Бу сифатда команда ички ташкил этилган ва интеграциянинг маълум даражасига эга бўлса қатнашиши мумкин. Шунинг учун гуруҳ қандай ташкил топиши, раҳбарлик функциясини ким ўзига олиши, улар қанчалик самарали бўлиши қизиқдир. Гуруҳда ўзини ўзи ташкил этиш натижасида командада устунлик қилиш ва бўйсуниш, таъсир кўрсатиш ва таъсирга берилиш мносабатлари ўрнатилади. Бу муносабатлар лидерликни характерлайди. Ҳодисанинг моҳияти шундан иборатки, шахслараро муносабатлар тизимида унинг аъзоларидан бири гуруҳга норасмий раҳбарлик қилиш функциясини бўйнига олиб етакчи аъзолардан бирига айланади. Тадқиқотлар натижасида шу нарса аниқландики, команданинг баъзи аъзолари лидер учун зарур бўлган кўрсаткичларнинг юқори даражасига эга бўлганлар. Бошқа бир томондан команданинг баъзи аъзолари паст кўрсаткичларга эга бўлганлар, бироқ лидерликка чиққанлар. Спорт жамоаларидаги лидерликни ижтимоий зарур, ўзини ўзи бошқаришнинг табиий жараёни сифатида қараш лозим. Лидер лидерлик жараёнининг субъекти сифатида ўз қўл остидагиларга таъсир кўрсатади, бўйсунувчилар ёки унинг кетидан эргашувчилар бу таъсирни қабул қилишлари ёки инкор этишлари мумкин. Лидерлик таъсирини қабул қилиш унга бўйсуниш, унинг кўрсатмаларига эргашиш ёки аксинча ундан бўйсунишдан бош тортиш унинг кўрсатмаларини инкор этиш, унга бўйсунмасликда намоён бўлади. Спортда лидерлик ёки лидернинг таъсири бевосита, ташқаридан кўринадиган, бироқ яширин кўринишга ҳам эга бўлиши мумкин, шунингдек бавосита қандайдир омиллар орқали, масалан 1

спорт командаларидаги этик ва ахлоқий нормалар орқали мавжуд бўлиши ҳам мумкин. Лидернинг бошқарувчилик ҳаракатлари таҳлили лидерликнинг учта умуммй муҳим функцияларини ажратади: ташкил қилиш, ахборот узатиш ва тарбиялаш. Ташкилий функция умумкоманда мақсадларини ишлаб чиқиш, қўйилган мақсадларга эришиш учун команданинг барча аъзолари ҳарактларини амалга ошириш режалари ва мақсадларини ишлаб чиқишдан иборат. Ўйин вазиятида бу функция айниқса командадошларининг маълум хатти-ҳаракталарига “Тезроқ” “Менга”, “Ташла! ва х.к. каби йўналтирувчи, тезлаштирувчи кўрсатмаларида намоён бўлади. Кўпинча лидер онгли равишда ўз фукнцияларини маъқулроқ шароитда жойлашган спортчига ташлайди ва уни маълум ҳаракатлар қилишга ундайди. Бундай усуллар билан лидер команда аъзолари ҳаракатларини тактик комбинацияларни амалга оширишга ташкиллаштиради ва йўналтиради. Информацион функция лидер командада информация алмашинишида ифодаланади. У команда аъзоларига команданинг вазифалари, уларни ечиш усуллари, фукнцияларнинг тақсимланиши, кутилаётган натижалар, рақиблар ҳақидаги маълумотларни етказади. Ўйин вазиятида мазкур фукнция тактик фикр ва бажарилаётган комбинациядан елиб чиққан ҳолда спортчилар ўртасидаги ахборот алмашинувининг оптимал даражасини сақлаш ва йўлга қўйишда кўринади. Лидер ўйинчи алмаштирилиши ҳақидаги хабарларни ўз командасига етказади, рақибларнинг кутилаётган хатти-ҳаракатларидан команда аъзоларини огоҳлантиради. Тарбиявий функция лидернинг команда аъзоларида ўртоқлик, шахсий масъулият ҳиссини ривожлантириш, ижтимоий нормалар ва талабларга, интизомлиликка жипслашувчанликка, ишончлилик ва бошқа ижтимоий жиҳатдан аҳамиятли хулқ-атвор характеристикаларига ўргатиш 1

ҳаракатларини тақозо қилади. Мазкур функция лидер томонидан асосан мусобақаларда эмас, балки тренировка, дам олиш вақтларида амалга оширилади. Мусобақалашиш шароитида лидернинг тарбияловчи ҳаракатлари баҳоловчи фикрлар билан чегараланган бўлади: “Тўғри!” “Баракалла!” “Қаёқа қараяпсан?”, “Нима қилаяпсан?” ва х.к. Уларнинг мазмуни ва эмоционал бўёғи спотдаги хулқ-атворнинг тўғри шаклларини мустаҳкамлашда ва хатоларни бартараф этишда самарали усул ҳисобланади. Лидерлик ролларини турли белгиларга кўра дифференциация қилиш мумкин. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, иккита асосий лидерлик роллари мавжуд: - интсрументал ёки ишчи лидер роли, унинг ҳаракатлари команда олдига қўйган вазифаларни ҳал қилишга йўналтирилган бўлади; - экспрессив ёки эмоционал лидер роли, унинг ҳаракатлари нисбатан асосан шахслараро муносабатларга қаратилган бўлади. Инструментал лидерларни тренернинг энг яқин ёрдамчилари сифатида қараш мумкин. Улар тренерга техник-тктик, махсус ёрдам билан боғлиқ вазифаларни ҳал этишга кўмаклашади. Улар спортчилар маҳоратини такомиллакштиришнинг замонавийроқ усулларини излаш ташаббускорлари ҳисобланадилар, тренер билан ўз ғояларини муҳокама қиладилар. Экспрессив лидерлар – тренернинг авваламбор тарбиявий ишлар бўйича ёрдамчиси ҳисобланади, айниқса болалар ва ўсмирлар ёки ўспиринлар спорт командаларида бу жуда муҳимдир. Катталар командасида эса уларнинг ёрдами беқиёс, айниқса низоли вазиятларни профилактика қилиш ва огоҳлантиришда, дам олишни ташкил этишда, жамоатчилик тадбирларини олиб боришда бундай лидерлар роли каттадир. Ҳақиқатан олиб қараганда эмоционал ва ишчи лидерга бўлиш бирмунча шартлидир. Кўпинча ҳар иккала лидерлик функцияларини битта спортчи бажаради. 2

Спорт командаси олдида расмий ташкилот сифатида унинг юзага келиш давридан бошлаб ҳам тренер, ҳам спорт командаси интилган конкрет ва аниқ вазифалар бўлади. Қўйилган вазифаларни бажариш тренер ва команда аъзоларининг ўзаро таъсир кўрсатиш, ўз ҳаракатларини тўплаш, расмий алоқаларни ўрнатиш борасидаги фаолиятини тақозо этади.ю «...Ана шу жараён давомида биргаликдаги фаолият қатнашчилари ўртасидаги муносабатлар ўрнатилади, сақланади ва ўзгаради” 2 . Спорт жамоаларида шахслараро муносабатларнинг юзага келиши шаклланиши расмий ташкилотлардаги умумй қонуниятлар асосида юз беради ва мураккаб, ҳар доим ҳам бир йўналишли бўлмаган йўлни босиб ўтади, уни бир нечта босқичларга бўлиш мумкин: - эхтиёжнинг юзага келиши ва унинг англаниши; - эхтиёжнинг у ёки бу фаолиятга нисбатан, юзага келган эхтиёжни қондирувчи турғун қизиқишга айлантирилиши; - ўз имкониятлари қобилиятларини эхтиёжларни қондириш учун қатнашиш керак бўлган фаолият талаблари билан солиштириш; - юзага келган эхтиёжни қондиришга қодир бўлган фаолиятни излашга йўналтирилган хулқ-атвор мотивини шакллантириш. - фаолият жараёнида тренер ва спортчилар ўртасида алоқани ўрнатиш, эхтиёжни қондиришга қодир бўлган расмий муносабатларнинг юзага келиши. - расмий ўзаро муносабатлар асосида симпатиялар, дўстлик, умумий мнафаатлар ва қизиқишларнинг юзага келиши, норасмий мунсоабатларнинг шаклланиши. Ҳар бир бундай ўзаро муносабатлар ўз навбатида расмий ва норасмий муносабатларга бўлинади. Командадаги расмий тузилма ўқув-машғулот жараёни ва мусобақалашиш фаолиятида юзага келади. Шу нарса тахмин қилинадики, 2 2

команда аъзолари томонидан қоидалар ва инструкцияларга тўғри амал қилиш уларга ўз шахсий, тренер ва юқори ташкилотлар эхтиёжларини қондиришни кафолатлайди. Бироқ расмий ташкилот сифатида команда муваффақиятли фаолият юритиши учун ўз тузилмасида маълум “йўл қўйиш”ларга, симпатияларга асосланган “озодлик даражаси”ни кўзда тутишлари лозим. Бу кўзда тутилмаган, носпонтан юзага келадиган ўзаро муносабатлар, хулқ-атвор нормалари психологияда норасмий му н осабатлар номини олган. Ҳар доим фаолият натижасининг юқори аҳамияти ва унга масъулиятлилик мазкур фаолиятни амалда тенги йўқ фаолият деб белгилаш имконини беради. Шароитларнинг алохида ўзига хослиги спортчи учун аҳамиятли кечинмалар комплекси манбаи ҳисобланиб, фаолиятнинг алоҳида вазиятларини, жумладан инқирозли вазиятларни, бунинг оқрасидан эса спортчининг бутун ҳаёт фаолиятини ҳам ўзгартириб юборади ва мазкур фаолиятни казусли вазиятлар модели, яъни уни доимий енгиш модели сифатида қараб чиқишни тақозо этади. Бошқа белгилардан фарқли ўлароқ, аҳамиятли кечинмалар инқирозли вазиятларнинг “эрта” белгиси ҳисобланади ва инқирозли, казусли вазиятларнинг юзага келиши ҳақида сигнал беради. Бундан ташқари олимлар спорт фаолиятининг бошқа махсус хусусиятлари ичида қуйидагиларни санаб ўтадилар: • унинг натижага йўналтирилганлиги; • шароитларнинг эктремаллиги (ҳам машқларда, ҳам мусобақаларда); • жароҳат олишга “қулай”лиги; • спортдаги ҳаётнинг "қисқалиги". 2

Бундай мураккаб фаолиятни бажариш натижасида спортчи ўзининг бутун спорт ҳаёти мобайнида турли хил казусли вазиятларга тушиб қолади, уларни енгиш муваффақияти эса тўғридан-тўғри фаолиятнинг ўзида г и муваффақият билан алоқадор. Спортчилар ўртасидаги низоларнинг мавжудлигини визуал диагностика қилиш ҳам мумкин. Бундай эхтимолни В.Параносич, Л.Лазаревич каби олимлар кўрсатиб ўтишган. Уларнинг фикрича, спорт командасидаги деструктив рақобат мулоқот ва биргаликдаги фаолиятда намоён бўлувчи бир қатор характерли хусусиятлар билан кечади. Уларга бир спортчининг бошқа спортчи ундан ёмонроқ тайёргарлик кўрганига ишонтиришга интилиш, спортчи томондина тренировка жараёнида спортга хос бўлмаган ҳаракатларнинг қўлланилиши, ўз муваффақиятига эришишга интилиш эмас, балки рақиби мағлубиятидан спортчининг хурсандчилиги ва бошқалар киради. Спорт командасида бундай ҳолатларни ҳал қилинмаган низолар, команда лидерлари ва бошловчи спортчилар ўртасидаги деструктив ўзаро таъсир билан боғлаб тушунтириш мумкин. Шу муносабат билан лидерлар хулқ-атвори коррекция қилиш бўйиича тадбирлар ўтказиш муҳимдир. Ю.Л.Ханин фикрича, низоли вазиятларда команда лидери ҳаракатларини самарали муомалага кўникмасини шакллантириш билан коррекция қилиш дастурини ишлаб чиқиш з арур. Б ундай дастурни тузиш учун: муомала жараёнини кузатиш, лидерлардаги исталмаган хулқ-атвор юзага келиш моментларини аниқлаш, унинг хулқ-атвори кимга нисбатан йўналганини билиш, сўровнома ва инивидуад суҳбатлар ёрдамида бундай низоли вазиятлар психологик манзарасини ўрганиш, лидер билан биргаликда унинг инқирозли вазиятлардаги хулқ-атворини муҳокама қилиш, унинг номаъқул салбий таъсирини очиб бериш жуда катта аҳамият касб этади. 2

Ю.Л.Ханин спорт жамоалари билан ишлаш тажрибасидан келиб чиқиб, шахслараро мулоқот изга туширишнинг қуйидаги асосий ҳолатларини таъкидлаб ўтади: - Таъсир кўрсатишни индивидуализациялаш принципи. Ўзаро таъсир жараёнида иккита зона шаклланади: психологик комфорт ва психологик дискомфорт. Улардан бирида жойлашишига қараб спортчи ўз шахслилик ва фаоият салоҳиятини ёки оширади ёхуд камайтиради; - шериклар томонидан таъсирнинг тасодифийлиги ва бирданига рўй беришини аниқлаб берувчи таъсир кўрсатиш контрастлиги принципи. Бундай ҳолатда энг кўп самара спортчи салбий муносабатда бўлган ёки бир томонлама симпатияни ҳис қилган шерикда бўлади. - Мавқели муносабат билан мулоқотни ташкил қиладиган таъсир кўрсатишдаги авторитар принцип. Бунда таъсир кўрсатувчининг статуси таъсир кўрсатилаётган команда аъзосиникидан юқори бўлиши керак. - Фаолиятили бавоситалик принципи. Унинг мазмуни шундан иборатки, ўзаро таъсирнинг маълум вазияти учун мулоқот ташаббускори, муомаланинг адекват шакли ва таъсир кўрсатиш ваақти аниқланади. Командадаги шахслараро низолар унинг субъектларининг муомала, ўзаро муносабатлар ва ўзаро таъсирининг таркибий қисларидир. Улар мазкур низоларнинг бўлиши мумкин бўлган натижаларини аниқлашга ёрдам беради. Мутахассислар ишларидан маълумки, низо оқибатга айланиши мумкин: келишувга ва ҳамкорликка эришилган тақдирда қарама-қарши томонларнинг ярашуви билан; низо томонларинин ҳаракатсизлиги билан; янги қатнашчиларнинг жалб қилиниши билан вазиятнинг кескинлашиш натижасида ҳал қилиниши мумкин. [Р.Акофф ., НгС.Данакин , Л.Я.Дятченко, В.П.Кайдалов, В.Н.Суйменко]. Бунджа 2

низоли томонлар ёки учинчи шахслар ёрдамида низони конструктив ва деструктив ҳал қилиш имконияти юзага келади. Низолашаётган томонлар билан қарама-қаршиликларни ҳал қилиш А.С.Карман фикрича, учта усул билан юз беради: куч ишлатиш (жисмоний таъсир кўрсатиш); ажралиш (муносабатларнинг тугатилиши); ярашиш (қарорларнинг келишуви). Учинчи томон ёрдамида низоларни ҳал қилиш бу томон эгаллаган позициясига боғлиқ, яъни бу томон қарама-қарши томонлардан бирини қўллаб-қувватлаши ёки мустақил ва бетараф, муросасоз бўлиши ҳам мумкин. Дж.Б.Кретти спортчиларнинг команда вий ўйинларга тайёргарлиги психологик жабҳаларини қараб чиқиб, қуйидагиларни ҳисобга олишни тавсия этади: команданинг барча аъзолари самарали ўзаро таъсири учун бир-бирларининг кучли ва заиф томонларини билишлари зарур; тренировка жараёни турли методларни қўллаш асосига қурилиши керак ва бунда спорт турлари хусусиятлари ҳам ҳисобга олиниши зарур; терма команда аъзолари ўртасида душманлик ва бир- бирини кўролмаслик бўлиши керакмас; тайёргарликни шахслараро таъсирнинг ижобий ва салбий томонларини олдиндан кўра билиш лозим Ю.В.Воронин фикрича, спорт командаларидаги келиб чиқадиган низолар сабабларидан бири команда лидерларидаги “юлдузлик касали”дир. Бу сабаб спортчида лидерлик статусига эришилиши билан боғлиқ. Лидер-спортчилардан баъзилари спортга, муваффақиятларга, шерикларининг хатоси, ўз хулқ-атворига муносабатини ҳаддан ташқари ўзгартириб юборадилар. Бу феномен Г.Д.Горбунов томонидан "юлдузлик касали", деб аталиб, ўз фаолияти самарадорлигини аста-секин пасайтириш эхтимоли билан индивидуал спорт натижаларини секинлаштириш деб таърифланади. Бир вақтнинг ўзида спортчи командадошларига объектив бўлмаган юқори талаблар қўя бошлайди, ўз ҳаракатларини танқид қилишганда уларга салбий муносабатда бўлади (В.И.Журавлев, 1995). 2

"Юлдузлик касали" жамоада низоларга, спортчини танқид қилганларга нисбатан бегоналашиш, спорт интизомининг бузилишига олиб келади. А.Я.Гомельский фикрича, лидер-спортчи « M ураккаб, қарама-қарши характерга эга, у сабабли кўпинча ҳал қилиниши қийин бўлган, низоларга олиб келувчи муаммолар юзага келади». Шуни таъкидлаш жоизки, ғалаба қозонилганда асосий рағбатлантириш кўпинча зарурий асоссиз команда лидерига қаратилади. И.Н.Решетень, М.И.Фролова (1996) фикрича, бир қатор ҳолатларда мусобақадаги ғалаба бир спортчига мансуб деб қаралади, бунда команданинг бошқа аъзолари эътибордан четда қолишади, бу эса командадаги психологик иқлимнинг бузилишига олиб келади. Спортчилар билан суҳбатда улар расмий лидерларнинг раҳбарлик мароми ўйинга салбий таъсир кўрсатиши, кўпинча шахслараро низоларга олиб келишини таъкидладилар. Шуни тайтиб ўтиш керакки авторитар, демократик, либерал маром тренерлар фаолиятида тоза кўринишда жуда кам ҳолатларда учрайди. Раҳбарлик маромида оптимал даражага эришиш команда ривожланиши ва ташкил этилишига маълум маънода таъсир кўрсатади. Оптимал услубдан оғиш эса кўпинча ўйинчиларда салбий психологик ҳолатларнинг юзага келишига олиб келади. Спорт-ўйин фаолияти мусобақалашиш, демакки, рақобатсиз мавжуд бўла олмайди. Спорт-спортчи муносабатларида доим рақобатлашиш боради. Расмий ва норасмий лидерларнинг ўйинга салбий таъсири кўпинча асосий таркибдан кўра заҳирадаги ўйинчиларга салбий таъсир кўрсатиши маъулм бўлди. Спорт-ўйин фаолияти учун спорт турларига қараб спортчилар сонида чегараланишлар мавжуд. Кичик гуруҳларда олиб борилган тадқиқотлар шуни кўрсатдики, гуруҳ ўлчови спортчилар ўртасидаги шахслараро муносабатларга таъсир кўрсатади. Гуруҳда биргаликдаги самарали фаолият учун гуруҳ аъзоалри сони 5 нафардан 9 нафаргача бўлиши керак. 2

[О.М.Громова, А.И.Кочетков ва бошқалар.]. Гуруҳ аъзолари сонининг ортиб бориши муомалани қийинлашувига, биргаликдаги фаолият мураккаблашувига олиб келиши мумкин, бу спорт командалари учун ўзига хос хусусиятдир. Спорт командаси таркиби шахслараро ўзаро муносабатларнинг мураккаб иерархик тизимига эгадир, у тузилма, статусли-ролли муносабатар, лидерлик, команда аъзоларининг индивидуал низога мойиллиги билан тақозо қилинган. Спорт командаси тузилмаси тренировка машқлари ва мусобақавий ўзаро таъсир масалаларини самарали ҳал этиш имконини берувчи тизимостилар – раҳбарлик қилувчи ва йўналтирувчи (тренерлар), такомиллашувчи ва натижалар кўрсатувчи (спортчилар) сифатига қаратилган. Шундай қилиб, спорт командасида ўзаро муносабатлар ва ўзаро таъсирнинг икки типи “вертикал ва горизонтал типлари мавжуд. Мазкур “вертикал” ва “горизонтал” муносабатлар командада бузилиши ҳам мумкин. Бу ҳолатни инкор этиб бўлмайди. Бу спорт фаолияти спецификасига, унинг жараёнида юзага келадиган қарама- қаршиликларга боғлиқ бўлади. Натижада спорт-ўйин фаолияти яширин ёки очиқ низоларга олиб келиши мумкин. Ўз навбатида Ю.И.Рыжонкин команданинг мусобақалашиш таркибини учта даражага бўлишни таклиф этади: мусобақалашиш таркиби – лидерлик статусига эга бўлган спортчилар улар кўпроқ вақт спорт майдонида бўладилар (асосий таркибга кирадилар); маргинал таркиб – спорт маҳорати ўртача бўлган спортчилардан ташкил топади, социометрик матрица бўйича улар “маъқул кўрилганлар” таркибига киради, бироқ ўйинда қатнашиш-қатнашмаётганлигидан ҳаддан зиёд психик зўриқишни бошдан кечирадилар. Команда заҳираси кўпинча спорт маҳоратининг паст даражасига эга бўлган аутсайдерлардан ташкил топади. Спортчининг командадаги ўрни нафақат унинг ўйиндаги амплуаси билан аниқланади, балки асосан спортдаги натижаси даражаси ва 2

шахслилик сифатлари билан белгиланади. Бу ердан ҳар бир спортчининг командадаги статуси келиб чиқади. Спортчи статуси кўп маънода қарама- қаршилик шароитидаги хулқ-атворни тақозо этади. Ю.Л.Ханин томонидан футболчиларда ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, “кўпинча юқори даражали ўйинчилар(60,8%) билан тенг статусли спортчилар(33,3%) низоли вазиятларнинг ташаббускори бўлиб қолар эканлар.Фақатгина 5,9% ҳолатларда пастроқ статусга эга спортчилар низоларга сабаб бўлишлари мумкин экан. И.П.Волкова тадқиқотларида шу нарса маълум бўлдики, баскетбол командаларида ўзига шерик танлаш эҳтимоли ўйинчининг социометрик статусига боғлиқ бўлар экан. Спортчининг индивидуал статусининг бевосита шаклланишига маълум ролни бажариш билан боғлиқ функцияларни бажариш функцияси таъсир кўрсатар экан. 2

2 БОБ ТАДҚИҚОТНИНГ МЕТОДОЛОГИК АСОСЛАРИ яратилиши, БОСҚИЧЛАРИ ВА МЕТОДЛАРИ 2.1. Тадқиқотнинг методологик манбалари Шахс муаммосига ёндашув В.Н.Мясишевда инсондаги биологик ва ижтимоийлик мутаносиблиги масаласини тушуниш билан чамбарчас боғлиқдир. Муносабатлар онг, инсоннинг хаётдаги турли томонлар билан танланган тажрибасига асосланган психологик алоқасини ифодалайди. У инсоннинг кечинмалари, хатти—ҳаракатлари, реакцияларида акс этади. Муносабат қизиқишлар даражаси, эмоциялар кучи, хохиш ва эхтиёжлар даражасини характерлайди ва шунинг учун ҳам шахсни ҳаракатлантирувчи куч сифатида намоён бўлади. Шу билан бирга ҳар қандай муносабат каби у субъектив—объектив характерга эга ва мазмунлидир, Муносабатлар психологияси психологияда шахснинг махсус концепцияси бўлиб, шахснинг нормал ва психологик шаклланиши муаммоларини тадқиқ этишда катта аҳамиятга эгадир. Шахс ва вазият мавжуд бўлган доирадаги ҳодисалар ва жараёнларни самарали ўрганиш фақатгина тизимли ёндашув асосида амалга ошиши мумкин. Мазкур ёндашувнинг умумий ҳолатларини конкретлаштириш ва психология фанига мослаштириш П.К.Анохиннинг функционал тизимлар назариясида ёритилган. Функционал тизим деганда жараён ва механизмларнинг шундай динамик ташкил этилиши тушуниладики, мазкур момент сўровларига жавоб берган ҳолда бу ташкил этилиш қайта, яъни марказий нерв системасини олинган мослашув самарасининг етарли ёки етарли эмаслиги ҳақида ахборот берувчи натижали афферентация оқимини ҳам белгилаб беради. Ижтимоий гуруҳга кирган шахс ривожланиши социум характери, талаблари ва мақсадларига мос равишда юз беради. Бироқ бу мақсадларни инсоннинг социум вакили сифатида шаклланиш йўналиши, умумий 2

характери ва доираси беради. Шахс шаклланишининг мураккаб ижтимоий- психологик механизмлари, ижтимоий ва психологик шароитларнинг ижтимоий-психологик омилларга ўтишини ишлаб чиқиш, икки қарама- қарши тенденциялар социализация ва индивидуализация индивидуалликнинг камол топишида баравар қатнашишлари учун шахснинг ўзини ўзи англашини ривожлантириш зарур. Социометрик мавқеини ўрганиш билан жуда кўп психологлар - У. Бронфенбреннер, Н. Е. Гронланд, Я. Л. Коломинский, С. А. Котик, X. Лийметс, Р. Манн, В. С. Мерлин, Дж. Морено, Н. Н. Обозов, Л. С. Славина шуғулланганлар. Уларнинг тадқиқотлари асосан социометрик мавқе билан интровертлик-экстровертлик каби индивидуал-типологик хусусиятлар ўртасидаги ўзаро алоқадорликни ўрнатишга (Г. В. Акопов), ташқи кўриниш, мактабдаги юқорироқ кўрсаткичлар, юқори мулоқотмандлик, дўстига ёрдам беришга тайёрлик (Н. Е. Гронланд), темперамент (С. А. Котик), эмоционал экспансивлик (Н. Н. Обозов), самарадорлик (Л. С. Славина) ва х.к.ларга йўналтирилган. Гуруҳ ривожланиши даражасининг шахслараро муносабатлар тузилмасига таъсири исботланган (Я. Л. Коломинский, В. С. Мерлин ва бошқалар). Замонавий шароитларда ижтимоийлашув жараёни одамларнинг маънавий қиёфаси, эътиқод ва хатти-ҳаркатларига янги талаблар қўймоқда. Биринчидан бу шу нарса билан тақозо этиладики, ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маънавий ўзгаришлар юқори маълумотли юқори малакали одамларга хосдир. Фақатгина мўлжалланган қайта ўзгаришларнинг зарурлигига чуқур ишонган одамгина тарихий жараённинг фаол, ҳаракатчан кучи бўла олади. Иккинчидан, шахс ижтимоийлашувининг ҳаддан зиёд мураккаблиги уни амалга ошириш воситаларини доимий такомиллаштирилишини талаб этади. Улар янгиланишга, кундалик изланишга, ижтимоий муаммолар, шунингдек шахсий муаммоларни ҳал қилишда инсон ўрни ва 3

масъулиятини конкретлаштириш ва тасдиқлашга мухтож. Учинчидан шахс ижтимоийлашуви барча ижтимоий муаммоларнинг ажралмас қисмидир. Ҳаёт шуни қатъий исботлайдики, бу ўта ўзаро алоқадор жараён бўлиб, объектив ўзгаришлар шунингдек оамлар онги ва хулқ-атворидаги ўзгаришлар ҳисобга олинмаса у бир хил даражада кўп маротаба ижтимоий жараённи тезлаштириши (ёки секинлаштириши) мумкин. Тўртинчидан, шахс ижтимоийлашуви одамлар онги ва хулқ-атворидаги салбий ҳолатларни енгишни назарда тутади. Ҳали ҳануз шахс социологияси қуйидаги саволларга жавоб бера олмайди: нима учун бир хил йўлдан юра бошлаган одамлар безори, ўғри ва умуман девиант хулқ-атвор эгаси бўлиб қолади? Нима учун одамларнинг бошқа қисми бюрократларга, лаганбардорларга, хушомадгўй, карьеристларга айланади? Ва ниҳоят шахс ижтимоийлашуви дунёвий ва миллий маданият таъсири остида рўй беради. Гарчи умуминсоний мотивлар ижтимоий онг ва хулқ-атвор туилмасида етакчи бўлса-да, миллий хусусиятлар таъсири кўпинча инсон қиёфасини белгилаб берувчи омил бўлиб қолади. Ижтимоийлашув жараёнида миллийлик феномени гарчи ижтимоий психология олдига унинг умуминсоний қадриятлар билан уйғунлашувининг янги захираларини излаш масаласини қўйса-да, ҳар бир халқ, миллат ва элат, унинг ҳар бир вакили ижтимоий ҳаётида ижтимоий-психологик механизмларни чуқур тушуниш заруратига олиб келди. Шахс ижтимоийлашуви тадқиқот объекти сифатида инсон аҳамиятли сифатларининг бир нечта эмас, балки чамбарчас бирлик ва ўзаро таъсирдаги бутун комплексини назарда тутади. У онг ва хулқ-атворнинг бутун йиғиндисини қамраб олади: билимлар, эътиқодлар, меҳнатсеварлик, маданият, тарбияланганлик, гўзаллик қонуниятлари асосида яшаш ва х.к. Одамлар онги ва хулқидаги стереотипларни ва атавизмларни енгиш мухим аҳамиятга эгадир. Шу билан бирга одам қандай соҳада ҳаракат қилмасин, унга фаолият ҳамроҳ бўлади. Бундан ташқари инсон жамият томонидан 3

буюрилган нарсаларни пассив қайтармайди. У ўз ижодий кучларини намоён қилиш ва ўзини ўраб турган ҳодисаларга таъсир кўрсатиш имкониятига эга. Маънавий компонент инсон ижтимоийлашувида белгиловчи аҳамиятга эга. Собиқ совет психологлари Л.С.Виготский, Л.И.Божович, Д.Б.Эльконин, И.С.Кон ишларида шахс шаклланиш жараёнининг асосий босқичлари белгилаш, бола фаолияти мотивларининг ўзига хос диалектикани, ҳаракатлантирувчи кучлари ва кетма-кет алмашиниш механизмларини кўрсатиб беришга ҳаракат қилинган. А.Н.Леонтьев икки инқирозли нуқтаи алоҳида тафовутлайди: шахснинг биринчи ва иккинчи туғилиши. Улар фаолиятлар ва ўзини ўзи англаш ўртасидаги иерархик муносабатларнинг ўрнатилишига мос келади. “Шахс шаклланиши жараёни ўз ичига унинг ажралмас қисми бўлган онг ва ўзини ўзи англашнинг шаклланишини қамраб олади. Шахс онгли субъект сифатида фақатгина атрофни англамайди, балки ўзини ўзининг бошқалар билан муносабатини ҳам англайди. Шунинг учун шахсни психологик ўрганиш борасидаги олдимизда турман масала бу унинг ўзини ўзи англаши, ўз “мени” ҳақидаги саволлардир” 3 . Л.И.Анциферова, Л..Божович, Л.С.Виготский, К.А.Абульханова- Славская ва бошқаларнинг таъкидлашларича ўзини ўзи баҳолаш ва рефлексив жараёнлар ижтимоий хулқ детерминациясида бош роллардан бирини эгаллайди. Р.И.Суннатова (1999) ишларида ўзини ўзи баҳолашда конструктивлик ва деструктивлик компонентларини киритиш асослаб берилган. Мазкур характеристикалар ўзига эмоционал-қадриятли муносабат, ўзини қабул қилиш ва қабул қилмаслик билан боғлиқ бўлиб, ўзини ўзи баҳолаш тузилмасида мос келишлик даражаси билан белгиланади. 3 С.Л.Рубинштейн. Психология личности. Самосознание личности и её жизненнқй путь. М. МГУ. 1992.- 127-бет 3

Шундай қилиб, тадқиқотимизнинг методологик асосини психологияда умум қабул қилинган ғоялар – шахс ижтимоийлашуви жараёни ҳам ички, ҳам ташқи таъсир этувчи омилларга боғлиқ қонуниятли характерга эга бўлиши ҳақидаги ҳолатлар, шунингдек С.Л.Рубинштейн, Л.С.Виготский, В.Н.Мясишев, А.Н.Леонтьев, В.А.Ядов ва бошқалар ғояларида илгари сурилган инсоннинг фаолиятнинг актив субъекти эканлиги, унинг қайта ўзгартирувчи, ташкил этувчилик фаоллиги биринчи навбатда ижтимоий хулқни ўзи томонидан бошқарилиши орқали амалга оширилиши ҳақидаги фундаментал ғоялар , шахс онтогенезининг бутун, шунингдек ўсмирлик даврида ҳам ижтимоий детерминацияга асосланганлиги ҳақидаги психологик концепциялар (Л.И. Божович, В.В. Давыдов, Я.Л. Коломинский, И.С. Кон, А.П. Краковский, Н.С. Лейтес, А.В. Мудрик, Д.И. Фельдштейн, В.Е. Чудновский, Д.Б. Эльконин) ташкил этди, шунингдек биз ўз тадқиқотимизда Президентимиз томонидан илгари сурилган ва амалда татбиқ этилаётган “Соғлом авлод” ва “Баркамол авлод йили” Давлат Дастурларига ҳам асосландик. 2.1. Тадқиқот босқичлари, ташкил қилиниши ва қўлланилган методикалар тавсифи 3

Спорт жамоаларидаги расмий ва норасмий лидерларнинг ўйинга салбий таъсирини ўрганиш мақсадида биз бир нечта босқичда тадқиқотлар олиб бордик. Тадқиқотимиз объектини Қарши олимпия захиралари колледжи, ҳамда Қарши Давлат Университети жисмоний тарбия факультети футбол командалари аъзолари ташкил этди. Тадқиқотимизнинг биринчи босқичида биз командалар аъзолари ва тренерлар билан суҳбат-интервью ўтказдик ҳамда команда лидерларининг ўйинга салбий таъсири ҳақида маълумотлар олишга ҳаракат қилдик. Бир вақтнинг ўзида Дж.Морено социометрия методидан фойдаландик. “Спортчи-спортчи” тизимидаги шахслараро ўзаро муносабатлар тузилмасини ўрганиш параметрик метод бўйича олиб борилди. Тадқиқотнинг иккинчи босқичида командадаги расмий ва норасмий лидерларнинг шахслилик хусусиятларини аниқлаш мақсадида психогеометрия тестидан фойдаландик. Психогеометрия тести шахсни аниқлашдаги энг қулай ва амалий методика бўлиб, А.А.Алексеева ва Л.И.Громоваларнинг фикрича ҳар қандай кишининг характер типи ва психологик қиёфасини тез ва аниқ ташхис этишга имкон беради. Мазкур методика шахснинг характерологик хусусиятларини аниқ ва равшан бир шаклда тавсиф этиш билан бирга турли ҳаётий вазиятларда киши ўзини қандай тутишини, хатти-ҳаракатларини билишга ёрдам беради . Психиогеометрия методикаси илк бор АҚШда ишлаб чиқилган бўлиб, унинг муаллифи Сюзен Деллингер ҳисобланади. Ушбу методика орқали 85% аниқликда ташхисий маълумотлар олганлиги боис дунёда кенг оммалашган. Методика асосан индивидуал тарзда ўтказилади ва тадқиқотларни бошлашдан аввал синалувчига қуйидагича йўриқнома берилади: “Расмда келтирилган бешта шаклга қаранг (квадрат, “учбурчак”, “тўғри тўртбурчак”, доира ва “зигзаг”). Улар орасидан сизнинг 3

ўзлигингизни мужассам этган шаклни танланг. Агар иккилансангиз, эътиборингизни тортган биринчи шаклни танланг ва бу шаклни биринчи рақам билан ёзиб қўйинг. Сўнгра қолган шаклларни ҳам шу тартибда танланг, яъни иккинчи, учинчи ва ҳоказо” . Бинобарин, методикани ўтказиш тартиби жуда оддий бўлиб, унинг талқини ҳам унчалик катта қийинчилик туғдирмайди. Биринчи танлаган шакл бу текширилувчининг асосий, марказий шакли ҳисобланади. Бу шакл унинг устунлик қилувчи муҳим характер хусусиятларини аниқлаш имконини беради. қолган тўртта шакл биринчи (асосий) шакл хусусиятларини у ёки бу даражада “безаб” туриши мумкин. Охирги шакл эса синалувчининг тегишли хусусиятни рад этишини, яъни унга мос келмаган хислатни кўрсатади. Демак, ҳар бир шакл ўзида муракаб психологик жиҳатларни қамраб олади ва қуйида уларнинг қисқача психологик тавсифи келтирилади. (1- илова) Ганс Айзенкнинг индивидуал-типологик хусусиятларни аниқлаш тести психологик тадқиқотларда, ташхис амалиётида энг кўп ишлатиладиган классик тестлар сирасига киради ва кишининг индивидуал- психологик хусусиятларини аниқлашга мўлжаллангандир . Методика 57 саволдан иборат бўлиб, йўриқномага биноан маъқул келган саволга “ҳа”, маъқул келмаган саволга “йўқ” деб жавоб берилиши керак. Тестда “нейротизм”, “экстраверсия”, “интроверсия” ва “ёлғон” шкалалари мавжуд бўлиб, унинг афзал томонларидан бири, асосан, гуруҳий ва индивидуал тадқиқотлар ўтказиш мумкинлигидадир. Текширилувчиларга берилган саволлар оддий бўлиб, кишини ўйлашга мажбур қилмайди. Хуллас, ушбу тадқиқотда синалувчиларнинг индивидуал-типологик хусусиятларини аниқлаш мақсадида мазкур методиканинг 57 саволдан иборат бўлган вариантини ишлатишга қарор қилдик . Методикани ўтказиш жараёнида текширилувчиларга қуйидагича йўриқнома берилади: “Сиздан қуйидаги 3

саволларга “ҳа” ёки “йўқ” тарзида жавоб бериш сўралади. Саволлар устида узоқ ўйламай, хаёлингизга келган биринчи жавобни беришга ҳаракат қилинг”. Методика ўтказиб бўлингач уни таҳлил қилиш бошланади. Жавоб варақасида “ҳа” ва “йўқ” жавоблари бўйича махсус калит ишлаб чиқилган ва шу калитга асосан учта кўрсаткич олинади – экстраверсия-интроверсия, нейротизм ва ёлғон шкаласи . Экстраверсия - бу мулоқотга тезда киришиб кета олиш, ташқи оламга йўналганлик хусусиятидир. Экстравертлар ҳеч нарсани ичларида сақламайдилар, ташқарига чиқаришни ёқтирадилар. Улар ўз фикр ва мулоҳазаларини очиқ-ойдин айтиб, ҳар доим ўзларини ҳимоя қила оладилар. Бундай инсонлар ўйин-кулгини, хушчақчақликни яхши кўрадилар. Турли тадбирларда фаол қатнашиб, ҳамманинг диққат марказида бўлишни хоҳлайдилар ва бунга эришадилар ҳам. Интроверсия – шахснинг доим ўз ички олами билан машғул бўлиб юришини ифода этувчи кўрсатгичдир. Интровертлар ўз ҳиссиётларини кишилар кўзидан яширишни хуш кўрадилар. Ўзларининг сирларини камдан-кам ҳолларда бировга айтишлари мумкин. Улар бирон нарсадан қониқмасалар, буни ҳеч кимга айтмайдилар, ҳамма нарсани ичларига ютадилар. Интровертлар шовқинли давралардан кўра китоб ўқишни, уй ишлари билан шуғулланишни маъқул кўрадилар. Нейротизм шкаласи ҳиссий барқарорлик-беқарорлик хусусиятини акс эттиради. Бу кўрсатгичнинг юқори даражалари синалувчиларда юқори даражадаги безовталик, ўзини паст баҳолаш каби салбий кечинмаларга мойиллик мавжудлигидан гувоҳлик беради. Нейротизм психик жараёнларнинг беқарорлигида, қўзғалувчанликнинг юқорилигида, асабнинг “таранг”лигида намоён бўлади. Ёлғон шкаласи меъёрида 4 баллдан ошмаслиги керак. Мазкур шкала бўйича 5 ва ундан ортиқ балл олинса, синалувчи берган 3

жавобларининг ҳаққонийлигига шубҳа билан қаралади. Бундай синалувчилар атрофдагиларга ўзларини яхши томондан кўрсатишга интилган бўлишлари мумкин ёки жамият аъзолари томонидан тан олинишни хоҳлаётган бўлишлари мумкин. Натижаларни қайта ишлаш жараёнида ҳар бир кўрсатич ҳисоблаб чиқилгандан сўнг қуйидагича талқин этилади. Агар экстраверсия-интроверсия 0 дан 12 гача ва нейротизм 0 дан 12 гача бўлса, бу текширилувчи барқарор-интроверт типига мансубдир. Барқарор-интроверт – совуққон, ҳар бир ишни ўйлаб қиладиган, ўз хатти- ҳаракатларини тарозига солиб, ўзи учун фойдали томонини кўзлайдиган инсон ҳисобланади. Барқарор-интроверт типидаги инсонлар доимо ҳушёрликни ақлли хатти-ҳаракатларни биринчи ўринга қўядилар. Улар ҳеч бир фаолиятни биринчи бошламайдиган пассив-суст, ҳар бир ишда “етти ўлчаб, бир кесадиган” эҳтиёткор, ҳар бир ишни чуқур мулоҳаза юритган ҳолда қиладиган, ақлли, тинчликни севадиган, бошқарувчан, ишонувчан, ҳар бир хатти-ҳаракатини назорат қилишга мойил бўлган вазмин, бир маромда ҳаракат қиладиган хотиржам шахслар бўлиб ҳисобланади [82]. Агар экстраверсия-интроверсия 0 дан 12 гача ва нейротизм 12 дан 24 гача бўлса, бу текширилувчи беқарор-интроверт типига мансуб шахс ҳисобланади. Бундай инсонлар ҳақиқий интроверт бўлиб, доимо ўзларининг ички дунёлари билан банд бўлган кишилар сирасига кирадилар. Улар ҳар бир нарсани кўнгилларига оладилар, бироқ хафа бўлганларини дарров ошкор қилмайдилар. Ҳар бир ишни шошмай, обдон ўйлаб, сўнг амалга оширадилар қўрқув туфайли ўз фикрларини баён этмайдилар. Беқарор-интровертлар, кўпинча, ювош, мулоҳаза юритишга мойил бўлиб, келажакка умид билан қарамайдилар. Савол берилса, жуда қисқа ва лўнда қилиб жавоб қайтарадилар. Инсонлар билан мулоқот қилишдан қочадилар, мулоқотга енгил кириша олмайдилар. 3

Агар экстраверсия-интроверсия шкаласи 12 дан 24 гача ва нейротизм 0 дан 12 гача бўлса, бундай текширилувчи барқарор-экстраверт типига киритилади. Барқарор-экстравертлар мулоқотга тез кириша оладилар, ҳар бир жамоанинг юраги бўла оладилар. Улар ҳар бир инсоннинг юрагига яқин сўзларни топа оладилар, яхши кайфиятни улаша оладилар. Барқарор- экстравертлар кайфиятининг ўзгарганлигини уларнинг юзларига қараб ҳам билиб олиш мумкин. Улар баъзида жуда сергап бўлишлари ҳам мумкин. Барқарор-экстравертларнинг раҳмларини тез келтириш мумкин, ҳар доим дадил ҳаракат қиладилар. Улар ҳар бир ишни қизиқиш билан бошлайдилар, лекин ҳамма вақт ҳам охирига етказмасликлари мумкин. Ҳамма ерда сардор, бошлиқ бўлишни ёқтирадилар. Ўз фикрларини дадил ҳимоя қиладилар. Барқарор-экстравертлар кўпинча хушчақчақ бўлиб, шароитга тез ва осон мослаша оладилар. Агар экстраверсия-интроверсия 12 дан 24 гача ва нейротизм 12 дан 24 гача бўлса, бундай текширилувчи беқарор-экстраверт типига мансуб ҳисобланади. Беқарор-экстраверт сезгирлиги, серҳаракатлиги билан ажралиб туради. У ўзгаларнинг устидан ҳукмронлик қилишни ёқтиради, бирор нарса ёқмаса, дарҳол буни бировга айта олади. Руҳий ҳолати ва жараёнлари тез ўзгариб туради, унинг жаҳлини чиқариш осон. Жаҳли чиққан вақтда ҳеч к имни танимайди, бировнинг аламини, бошқадан олиши мумкин. Келажакка доим умид билан қарайди. Тадқиқотнинг тўртинчи босқичида биз коррекцион дастур асосида расмий ва норасмий лидерлар билан тренинг ўтказдик. Олинган маълумотлар математик-статистик методлар ёрдамида қайта ишланиб, сон ва сифат жиҳатидан таҳлил қилинди. 3 БОБ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ 3

3.1. Расмий ва норасми лидерларнинг ўйинга салбий таъсирини аниқлаш борасида олиб борилган тадқиқотлар натижалари Юқорида таъкидлаганимиздек, тадқиқотимизнинг биринчи босқичида биз тренер ва спортчилар билан суҳбат-интервьб ўтказдик. Суҳбат- интервью давомида командадаги психологик иқлимнинг ўзига хослиги, шахслараро муносабатлар хусусиятлари, расмий ва норасмий лидерларга спортчиларнинг муносабати, айнан ўйин пайтида уларнинг ўйинга ижобий ва салбий таъсири бўйича маълумотлар тўпланди. Суҳбат-интервью давомида шу нарса маълум бўдики, командадаги расмий лидерлар бу асосан команда сардорларидир. Улар кўпинча тренер томонидан тайинланади ва расмий характерга эга бўлади. Бу тоифа лидерлар машқ жараёнларида тренернинг “ўнг қўли” ҳисобланишади. Суҳбат-интервью натижасида шу нарса маълум бўлдики, “спортчи-спортчи” муносабатари гарчи горизонтал асосга эга бўлса-да, расмий лидерлар билан бошқа спортчилар ўртасидаги муносабатлар кўпинча одатдагидек горизонтал эмас, балки вертикал характерга эга бўлар экан. Команданинг бошқа аъзолари расмий лидер ўйин вазиятида ҳаддан гарчи ўйин маромини тезлаштиришга, самарадорликни оширишга ҳисса қўшса-да, мусобақаларда муваффақиятсизликка учраётган вазиятда, шунингдек ўйиндан кейин улар билан ниҳоятда қўпол муомалада бўлиб, гўёки уларни камситиш даражасигача ҳам борар экан. Ўйин вазиятидаги расмий лидернинг бошқа командадошларига муносабати кўпинча спотчиларнинг психологик ҳолатини салбий томонга ўзгаришига, ҳафсаласи пир бўлиши олиб келар экан. Шунингдек команда аъзолари расмий лидернинг ўйинни бошқара олиши, қийин вазиятлардан олиб чиқиб кета олиш қобилиятининг устунлигини эътироф этишган бўлсалар- да, расмий лидернинг ўзларига нисбатан муносабатларида бирмунча норозилик билдирдилар. Суҳбат чоғида спортчилар расмий лидер а ниқ 3

белгиланган вазифаларни ҳал қилишга йўналтирилган гуруҳ ҳаракатларида ишни яхши ташкил эта олиши, команда аъзоларини фаоллаштиришда яхши стимул ҳисобланиши билан ажралиб туради. Ишларни такомиллаштириш борасида яхши таклифлар ва ғояларга эга бўлади. Командадаги шахслараро муносабатларга кам эътибор қаратади. Ўз манфаатлари ва команда аъзоларининг хотиржамлигини ишдаги муваффақиятлар йўлида қурбон қилади. Команда аъзоларининг таъкидлашича расмий лидер стрессли вазиятларда команда аъзолари билан мулоқотга киришиш, вазиятни ҳал қилиши бирмунча мураккаб, чунки, муомалада кўпинча юқоридан вертикал позицияда туради. Командада норасмий характерга эга бўлган лидерлар, яъни “эмоционал” лидерлар ҳақида команда аъзоларининг фикри бир мунча бошқачароқ кўринишда намоён бўлди. Маъълум бўлишича “эмоционал” лидер кўпинча норасмий вазиятларда, ўйиндан ташқари ҳолатларда спортчилар билан яхши муносабатларга киришади. Командалар аъзолари фикрича, эмоционал лидернинг бошқа шерикларга муносабати расмий лидерникидан анча юқори. “У одамларни кўпроқ тушунади, қийин вазиятда руҳан қўллаб-қувватлай олади”. Бироқ тренерларнинг эмоционал лидерлар ҳақидаги фикри бироз бошқачароқ тусда эканлиги маълум бўлди. Уларнинг фикрича расмий лидердан фарқли равишда норасмий лидерлар ишда ташаббускорлик ва ҳаракатчанлик, тиришқоқликни намоён қилмайдилар, кутилмаган вазиятлардан чиқиб кетишда креативликни намойиш қилмайдилар, ўйиннинг кульминацион нуқталарида паст самара берадилар ва аксинча ютқазаётган лаҳзаларда команда аъзоларини қўллаб- қувватлаб, рағбатлантириш ўрнига уларда хавотирланишни кучайтириб юборадилар. Мазкур натижалар жуда кўп муаллифлар натижалари билан мос келади. Социометрия методи натижалари 1-жадвалда келтирилган. Жадвалдан кўриниб турибдики, барча командалардан 16 нафар расмий 4

лидерлар ажратиб олинган, “эмоционал” лидерлар 24 нафарни, аутсайдерлар 20 нафарни ташкил этади. Жадвални таҳлил қиладиган бўлсак, айнан “эмоционал” лидерларнинг ўйинга салбий кўрсатиш даражаси расмий лидерлардан ҳам, аутсайдерлардан ҳам юқорироқ эканлигини кўрамиз. Демак, бундан шундай хулоса келиб чиқадики, гарчи “эмоционал” лидерлар командадаги психологик иқлимнинг мўътадил бўлиши, команда аъзолари ўртасидаги ўзаро шахслараро муносабатларнинг муқимлигига ҳисса қўшсалар-да, мусобақа шароитида, ўйин пайтида фаолият самарадорлигига салбий таъсир кўрсатар эканлар. Демак, эмоционал ёки норасмий лидерларнинг ижобий томонларини ҳисобга олган ҳолда уларда ҳақиқий лидерликка оид психологик хусусиятларни уларда шакллантириш амалий жиҳатдан жуда муҳим эканлиги бундан кўриниб турибди. 1-расм Командаларда расмий (инструментал), норасмий (эмоционал) лидерлар ва аутсайдерларнинг тақсимланиши 1610 24 Юқорида таъкидланганидек, тадқиқотнинг иккинчи босқичида биз психогеометрик шакллар методикасидан фойдаландик. 4

Олинган натижалар тахлили шуни кўрсатдики, 16 нафар расмий лидерлардан 15 нафари учбурчак шаклини танлаган бўлсалар, фақат 1 нафари квадратни афзал кўрдилар ( расм № 2 ). 2–расмдан кўриб турибмизки, текширилувчиларнинг 30 %и учбурчакни танлаганлар, биз биламизки, учбурчак шакли сардорлик тушунчаси билан боғлиқдир. “Учбурчак”лар ўзларининг сардорлигини ичкаридан ҳис қиладилар. Демак мазкур тоифа расмий лидерларнинг муҳим хусусиятларидан бири улардаги ўз мақсадларига доимий диққат-эътиборни қарата олиш ва мақсадга эришмагунча ҳаракатдан тўхтамасликдир. Уларга ҳар қандай вазиятда тез ва аниқ таҳлил қилиш қобилияти хос бўлиб, ўзига ишонганлик даражаси юқори, шу билан бирга бу тоифа инсонлар ҳар доим ўзларини ҳақ деб ҳисоблайдилар. Уларда рақобатга интилиш ва унда доим ғолиб бўлиш, таваккалчиликка мойиллик ва ўз хатоларини кўпинча тан олмаслик, қатъиятлилик ва бирсўзлилик характерли хусусиятлардан ҳисобланади. Мустақиллик ва керакли маълумотларни тез ва осон ўзлаштириш, мансабга интилиш, шу билан бирга, ўз мақсадига эришиш йўлидан ҳеч нарсадан тоймаслик, бироз худбинлик, ҳокимлик қилишга интилиш “учбурчак”ларни бошқа тоифа инсонлардан ажратиб туради. 4

Расм № 2 Психогеометрик шакллар методикаси натижалари 15 1 0246810121416 учбурча кла р ква дра тла р Норасмий (эмоционал) лидерлар лардан фақатгина 6 нафари учбурчак шаклини танлаганлар, 4 нафари квадрат шаклини эътироф этдилар, яъни уларда меҳнаткашлик, меҳнатсеварлик, тиришқоқлик, бошлаган ишни охиригача етазиш хусусиятларининг устунлиги маълум бўлди. Сабр-тоқат, чидамлилик, таҳлилий фикрлаш, интизомлилик, қонун ва тартиб- қоидаларга қатъий амал қилиш уларга хос хусусиятлардир. Бундан ташқари, уларга хос бўлган рационаллик, эмоционал совуқлик шахслараро муносабатларга киришиб кетишларига халақит беради. Кутилмаган вазиятларда ўзларини йўқотиб қўйишлари билан ҳам бошқа тоифа инсонлардан тафовутланадилар. 14 нафар норасмий (эмоционал) лидерлар айлана шаклини афзал кўришди, яъни бу лидерларга шахслараро муносабатларни мувофиқлаштиришга йўналганлик, зиддиятлардан 4

қочишга интилиш, мулоқотмандлик, эмпатияга мойиллик, зийраклик, фидоийлик хос эканлиги маълум бўлди. Бироқ бу тоифа инсонларда бирмунча қатъиятсизлик, эмоционаллик устунлик қилади ҳамда уларда ташкилотчилик ва бошқарувчилик қобилияти етишмайди (расм № 3). 3-расм Психогеометрик шакллар методикаси натижалари 6 4 14 0246810121416 "учбурча кла р" "ква дра тла р" " а йла на ла р" Сухбат-интервью ва социометрия натижаларини таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, ўйинга салбий таъсир кўрсатишда расмий ва норасмий лидерларнинг “ҳиссаси” бор. Айниқса экстремал вазиятларда, мусобақаларнинг зўриқишли лаҳзаларида расмий лидерлар орасидан ҳам, норасмий лидерлар орасидан ҳам шундайлари чиқадики, улар ўз вақтида командани жипслаштириш, руҳини кўтара олиш, ташаббусни қўлга олишга қодир бўлмйадилар. Кўп ҳолатларда тренерлар асосий умидни расмий лидерларга боғлайдилар. Расмий лидерларнинг баъзиларидаги “юлдузлик” касали, бошқа бир индивидуал-типологик хусусиятлар, ўзларига юқори баҳо бериш, ҳамма айбни фақат бошқа ўйинчиларга ағдариш каби ҳолатлар нафақат ўйин самарадорлигига таъсир кўрсатади, 4

балки командадаги ижтимоий-психологик иқлимнинг бузилишига олиб келади. Айзенкнинг шахс типологиясини аниқлаш методикаси расмий лидерларларнинг аксарияти беқарор-экстраверт типига мансуб эканлигини кўрсатди. (экстраверсия-интраверсия 1 6 ,025ни ташкил этган ҳолда, нейротизм кўрсаткичи 1 7 га тенг бўлди). Маълумки, беқарор-экстраверт сезгирлиги, серҳаракатлиги билан ажралиб туради. У ўзгаларнинг устидан ҳукмронлик қилишни ёқтиради, бирор нарса ёқмаса, дарҳол буни бировга айта олади. Руҳий ҳолати ва жараёнлари тез ўзгариб туради, унинг жаҳлини чиқариш осон. Жаҳли чиққан вақтда ҳеч кимни танимайди, бировнинг аламини, бошқадан олиши мумкин. Эмоционал лидерлар орасида 3 нафарида беқарор экстравертлик, 16 нафарида барқарор экстравертлик аниқланди, юқорида таъкидлаганимиздек, барқарор- экстравертлар мулоқотга тез кириша оладилар, ҳар бир жамоанинг юраги бўла оладилар. Улар ҳар бир инсоннинг юрагига яқин сўзларни топа оладилар, яхши кайфиятни улаша оладилар. Барқарор-экстравертлар кайфиятининг ўзгарганлигини уларнинг юзларига қараб ҳам билиб олиш мумкин. Улар баъзида жуда сергап бўлишлари ҳам мумкин. Барқарор- экстравертларнинг раҳмларини тез келтириш мумкин, ҳар доим дадил ҳаракат қиладилар. Улар ҳар бир ишни қизиқиш билан бошлайдилар, лекин ҳамма вақт ҳам охирига етказмасликлари мумкин. Ҳамма ерда сардор, бошлиқ бўлишни ёқтирадилар. Ўз фикрларини дадил ҳимоя қиладилар. Барқарор-экстравертлар кўпинча хушчақчақ бўлиб, шароитга тез ва осон мослаша оладилар. Эмоционал лидерларнинг 5 нафарида эса барқарор интроверсия устунлик қилиши аниқланди. Маълумки бу типдаги инсонлар доимо ҳушёрликни ақлли хатти-ҳаракатларни биринчи ўринга қўядилар. Улар ҳеч бир фаолиятни биринчи бошламайдиган пассив-суст, ҳар бир ишда “етти ўлчаб, бир кесадиган” эҳтиёткор, ҳар бир ишни чуқур мулоҳаза юритган ҳолда қиладиган, ақлли, тинчликни севадиган, 4

бошқарувчан, ишонувчан, ҳар бир хатти-ҳаракатини назорат қилишга мойил бўлган вазмин, бир маромда ҳаракат қиладиган хотиржам шахслар бўлиб ҳисобланади Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, Айзенк методикасининг ёлғон шкаласи бўйича ўртача кўрсаткич 4,7ни ташкил этди, бу текширилувчиларимиз ижтимоий жиҳатдан мақбул жавобларни беришга интилганликларидан далолат беради. И,Воронин (2002) тадқиқотларидан маълумки, спортчи-лидерлар низога киришишнинг юқори даражаси билан ажралиб турадилар. Бизнинг маълумотларимиз унинг хулосалари билан ҳам мос келади, яъни спорт командаларидаги лидерлар низога киришиб кетишга мойиллик даражалари юқори бўлади. Кўпчилик ҳолатларда низо юзага келганида лидер- спортчилар рақобат стратегиясини афзал кўрадилар, ҳамкорлик ва келишувга бориш позициясидан йироқда бўладилар. Таъкидлаш жоизки, командалардаги эмоционал лидерлар низога киришишнинг ўртача даражасига эга бўладилар, низоли вазиятларда рақобат ёки ҳамкорлик позициясини эгаллайдилар. [41% ва 33% спортчилар]. Спорт командаларида салбий ҳолат сифатида “изоляцияда қолган” ёки аутсайдер ҳисобланган спортчиларнинг мавжудлигини ҳисоблаш мумкин. Улар озчиликни ташкил қилсаларда, лекин барибир спортчилар командаларида бундай ҳолатнинг учраши ачинарли ҳол. Мазкур спортчилар учун низога мойилликнинг ўртача даражаси хос бўлиб, низо пайтида улар қочиш ёки мослашиш хулқ-атворини танлайдилар, уларнинг командада мавжудлиги шерикларининг шахслараро муносабатларга етарлича эътибор бермаслигидан далолат беради. Шу ўринда расмий ва норасмий лидернинг ўйинга салбий таъсирини профилактика қилиш борасида қандай тадбирларни амалга ошириш мумкин деган савол туғилади. Биз олинган маълумотларни таҳлил қилиб чиқиб, шундай хулосага келдикки, биринчидан Е.Ильин таъкидлаганидек, 4

мусобақа жараёнларидаги кутилмаган вазиятларда ва умуман ўйин шароитида команда лидерлари ҳақиқатан ҳам ўйин тақдирига қанайдир таъсир кўрсата олишлари учун улардаги салбий хусусиятларни бартараф этиш, ижобий хусусиятларни ривожлантириш лозим. Шунингдек, тадқиқот давомида маълум бўлдики, ҳақиқатан ҳам бир нечта тадқиқотчилар таъкидлаб ўтган команданинг тўлиқ муваффақияти учун командада албатта якка ҳукмрон лидер бўлиши лозим, албатта бунга эришиш жуда қийин. Чунки кўпинча расмий лидер тренерларга маъқул келса-да, командадошлар томонидан ҳар доим ҳам тан олинавермайди. Якка хукмрон бўла оладиган лидер эса ҳам инструментал, ҳам эмоционал лидерга хос бўлган ижобий хусусиятларни ўзида шакллантира олиши лозим. Аммо аксарият ҳолларда расмий лидерларда ўзини ўзи юқори баҳолаш, кўп ҳолатларда шерикларини менсимаслик, улар билан муомаласининг мураккаблигини кўрсак, эмоционал лидерларда гарчи инсоний хислатлар яхши ривожланган бўлса, ташаббускорлик, вазиятни қўлга олиш, мураккаб ҳолатлардан командадошларини тўплаб олиб чиқиб кета олиш қобилиятини кўрмаймиз. Шунинг учун фикримизча олиб бориладиган психокоррекцион чора-тадбирлар моҳияти айнан шундай хусусиятларни шакллантиришга қаратилган бўлмоғи лозим. 4

3.2. Психокоррекцион дастур моҳияти ва натижалари Тадқиқотнинг тўртинчи босқичида биз лидерлик сифатлари ва индивидуал-типологик хусусиятларнинг ўйин фаолиятига, жумладан тренировка фаолиятига ҳам таъсирини ижобийлаштириш мақсадида тренинг дастури тузиб чиқдик. Тренинг дастури лидерлик сифатларини ривожлантириш бўйича Браткин А.Л., Евтихов О.В., Кристофер Э., Макмэхон Г., Макшанов С.И., Мамонтов С.Ю., Фопель К. ва бошқалар тренинг ишланмаларига асосланди ҳамда спортчиларнинг психологик тайёргарлигини ҳисобга олган ҳолда модификация қилинди. Тренинг мақсади расмий ва норасмий лидерларнинг ўйинга салбий таъсирини профилактика қилиш, лидерлик сифатларини ривожлантириш ва орттирилган тажрибадан самарали фойдаланган ҳолда ўйин вазиятининг инқирозли лаҳзаларида улардан самарали фойдаланишга эришишдан иборат бўлди. Ҳар бир машғулот дастурга асосан психотехник муолажалар тўплами билан таъминланди ва билим ва малакаларнинг маълум кўламини ўзлаштиришни назарда тутди, мазкур билим ва малакалар психик жараёнларни бошқаришда маълум самарага эришиш имкониятини беради. Тренинг дастури ўз ичига турли типдаги машҳулотларни қамраб олган. 1-машғулот. Машғулот мақсади: Лидер мақсадлари, фукнциялари бўйича таништирув машғулоти, лидерлик сифатларини ривожлантириш бўйича ҳар куни бажариладиган махсус ишлаб чиқилган машқлар. Синалувчиларга 12 та машқ таклиф қилинади, улар ички зўриқишлар, 4

сиқилишларни енгишга, ўзини эркинроқ ҳис қилишга, мақсадларни аниқроқ кўришга, уларни амалга ошириш йўлларини яхшироқ билишга, ўз ички сифатларини – муваффақиятга интилиш, салбий баҳоларга нисбатан барқарорликни тарбиялашга йўналтирилган. 2-машғулот. Машғулот мақсади: муомаланинг фаол маромини ўзлаштириш ва гуруҳда шериклик муносабатларини ривожлантириш; лидерлик хулқ- атворининг аниқ ва ёрқин белгиларини аниқлашга, лидерлик сифатларини англашга машқ қилиш. Мазкур топшириқ лидерик тренингидан олдин гуруҳни “қиздириш”ни назарда тутади. Қатнашчилар ўйин кўринишида тасаввур қиладиган ва муҳокама этадиган материаллар машғулотларнинг барча блоклари учун йўналиш ҳисобланади. 3-машғулот Машғулот мақсади: лидерлик хулқ-атворининг аниқ белгиларини аниқлашга машқ қилиш, амалиётда турли типдаги лидерларнинг масалаларни ечишга ва ўз лидерлик фукнцияларини бажаришга бўлган ёндашувларини намойиш қилиш, шунингдек гуруҳий фаолият натижасига лидерлик позицияси таъсирини кўрсатиб бериш. Мазкур босқичда қатнашчиларга ҳаракатларда лидерлик маромининг кенг тарқалган турларини кўриш, уларнинг ижобий ва салбий томонларини блиш имконияти берилади, бу эса келажакда турли вазиятларда хулқ-атвор стратегиясини танлашга ёрдам беради. 4-машғулот Машғулот мақсади: муомаланинг фаол маромини ўзлаштириш ва гуруҳда шериклик муносабатларини ривожлантириш, ҳар бир шаклланган гуруҳ билан қўйилган мақсад устида, гуруҳни бошқариш бўйича лидерлик малакаларини такомиллаштириш борасида машқлар ўтказиш Гуруҳда ишлаш малакаси – лидер малакалари орасида энг асосийси ҳисобланади, у гуруҳдаги ишни нафақат бошқара олиши, балки ўзи ҳам 4

команданинг асосий таркибий қисми бўла олиши, бошқаларга ўрнак сифатида кўрина олиши керак. Лидернинг ишлашига қараб бошқалар ишлайди. Мазкур машғулот лидерларга қўйилган мақсадларига эришишларида ўз ички заҳираларини қисқа муддатларда очиш имкониятини беради. 5-машғулот Машғулот мақсади: гуруҳ аъзоларига ўзларини англашлари, тушунишларига ёрдам бериш, ички тўсиқлар, ўз ўзига ишонмаслик, тортинчоқликни енгишга, лидерлик сифатларини ривожлантиришга, гуруҳда юз бераётган жараёнлар ҳақидаги ахборотни таҳлил қила олиш малакасини шакллантиришга ёрдам беради, шунингдек мазкур машғулот тренинг қатнашчиларидаги очииқлик даражасини ҳамда уларнинг гуруҳ билан шахсий мутаносиблигини текшириш имкониятини беради. Маълум спорт командаси кўп вақтдан буён бирга. Улар бир-бирлари билан танишдилар, бир-бирларини ўргандилар. Мазкур машғулотда лидерлар ўз дўстларини қанчалик даражада яхши тушуна бошлаганликлари, уларнинг шахслилик сифатларини қанчалик билишларини аниқлаш зарур бўлади, шунингдек ҳар бир қатнашчига уни атрофдагилар қандай тасаввур қилишини кўриш имконияти берилади. Шундай қилиб, бу қатнашчиларга қандай сифатларни риовжлантириш керак, ўйинга салбий таъсир кўрсатгани учун қандайларини яширишга, йўқотишга ҳаракат қилиш кераклигини тушунишга ёрдам беради. 6-машғулот. Машғулот мақсади: масалани ҳал қилиш учун масъулиятни ўз зиммасига олишга тайёргарликни текшириш, ўйин кўринишида ҳар бир ўйинчининг гуруҳий вазифани ҳал қилишдаги аҳамиятини таъкидлаш, тренинг қатнашчилари диққати концентрациясини ривожлантириш. Тренировка жараёнида, ўйинларда, мусобақаларда спортчидаги концентрация муҳим роль ўйнайди, диққатни узоқ вақтгача заифлаштирмай туриш қобилияти 5

эса спорт фаолияти усиз амалга ошириб бўлинмайдиган сифатдир. Мазкур машғулот қатнашчиларга масалада уни янада яхшироқ ҳал қилишга йўналтириш учун диққатни тўплашга ўрганишга ёрдам беради. 7-машғулот. Машғулот мақсади: гуруҳ қатнашчиларига ўзларини, ўзларидаги лидерлик сифатлари табиатини тушунишларида ёрдам бериш, ички тўсиқларни, номаълумлик олдидаги қўрқувни енгишга машқ қилдиришдан, қатнашчиларнинг ижодий фикрлашини ривожлантиришдан, уларнинг муаммо доирасини кенгайтириш ва масалани ҳал қилишга ёндашувлар кўп томонлилигини кўришни такомиллаштиришдан иборат. Ўзимизга “мен ҳеч қачон бунинг уддасидан чиқа олмайман…” деб биз ўзимизни аввалдан муваффақиятсизликка, мағлубиятга дучор қиламиз. Бундай ўзини ўзи амалга ошириувчи “башоратчилик” бизнинг ижодий салоҳиятимизни чегаралайди, имкониятларимизни камайтиради. Ўзини қўлга олиб тўплай олиш малакаси, оптимизм заряди (“мен буни уддасидан чиқаман”), муаммони ҳал қилишни излаш доирасини одатдагидан кўра кенгайтиришга тайёрлик мазкур машқ давомида амалга оширилади. 8-машғулот Машғулот мақсади: ўз лидерлик ролини англаш. 9-машғулот. Машғулот мақсади: лидерлик сифатларини ривожлантириш, гуруҳда рўй бераётган жараёнлар ҳақидаги ахборотни таҳлил қилиш малакаси, гуруҳ самарадорлиги учун лидер масъулиятини амалда кўриб чиқиш ва таҳлил қилиш. 10-машғулот. Машғулот мақсади: тренинг дастури натижаларини эълон қилиш, биринчи машғулот натижаларини сўнгги машғулот натижалари билан таққослаш. 5

Юқорида ифодаланган машғулотларни расмий ва норасмий лидерлардан 12 нафаридан иборат гуруҳида ўтказдик. Машғулотлардан сўнг биз Т.А.Полозова методикаси ёрдамида командалардаги расмий ва норасмий лидерлар фаолиятидаги ўзгаришларни аниқлашга ҳаракат қилдик ва қуйидаги натижаларни олдик: Жадвал № 2 Тренингдан кейинги натижалар № Спортчидаги низога киришиш коэффициенти Спортчининг фойдали ҳаракатлари коэффициенти Тренингдан олдин Тренингдан кейин Тренингдан олдин Тренингдан кейин 1. 0,18 0,10 1,01 1,03 2. 0,36 0,18 0,83 0,92 3. 0,18 0,18 0,71 0,73 4. 0,00 0,00 0,65 0,70 5. 0,10 0,10 0,60 0,62 6. 0,10 0,00 0,39 0,37 7. 0,18 0,00 0,36 0,41 8. 0,27 0,18 0,29 0,34 9. 0,18 0,00 0,29 0,42 10. 0,00 0,10 0,25 0,34 11. 0,10 0,00 0,18 0,27 12. 0,00 0,10 0,16 0,24 Спортчиларнинг спорт мусобақаларидаги техник ҳаракатлари самарадорлиги ва спортчилар ўртасидаги шахслараро муносабатлардаги ўзгаришларни аниқлаш учун, Т.А.Полозова методикаси асосида спортчидаги индивидуал низолашиш ва фойдали ҳаракатлар коэффициентларидаги статистик тафовутларни ўргани б чиқдик. Шундай қилиб, олиб борган психокоррекцион дастуримиз расмий ва норасмий лидерларнинг ўйин фаолиятига ҳамда машқлар пайтидаги салбий таъсирини йўқотишга ёрдам берди. Натижада командалардаги 5

шахслараро муносабатарнинг мутаносиблашишига ва натижаларнинг самарадорлигига олиб келиши аниқланди. ХУЛОСА Шу нарса аниқки, ҳар қандай гуруҳда доимо лидер бўладиган инсон ёки инсонлар бўлади; ҳозирги вақтда ижтимоий психологияда ҳам, спорт психологиясида ҳам лидерликнинг юзага келиши бўйича бир нечта концепциялар ишлаб чиқилган. Булар “лидерлик хусусиятлари” назарияси, “лидерликнинг синтетик назарияси”, «вазиятли назария» ва бошқалар. Бугунги кунга келиб олимлар лидерликнинг қуйидаги учта маромини ажратиб кўрсатадилар: авторитар, демократик ва либерал. Спорт командасида лидер бир қанча функцияларни бажариши мумкин ва шу муносабат билан лидерлик ролларини инструментал (ишчи) ва экспрессив (эмоционал) га тафовутлаш қабул қилинган. Спорт командасида лидер ҳар бири лидер ролида қатнашиши мумкин бўлган ўзига тенг спортчилар орасида лидер бўлиб қолади. Бу ҳолат айниқса спортдаги кичик гуруҳларга хосдир. Лидер жуда кўп ижтимоий ролларни бажаради, улардан ҳар бири конкрет билим ва кўникмаларни талаб қилади. Спортдаги муваффақиятларнинг замонавий даражаси шунчалик юқорики, бу муваффақиятларга олиб келадиган инсон имкониятлари чегараси ҳақидаги масала кўндаланг туради. Бу саволга жавоб излаш турли йўллар билан амалга оширилади, улардан бири – спортчининг психик захираларини аниқлаш ва қўллашдир. Ижтимоий- психологик заҳиралар фақатгина шахслилик хусусиятлари, яширин имкониятларни тақозо этиб қолмасдан, гуруҳий, жамоавий феноменларни ўрганишни ҳам кўзда тутади. Лидерлик гуруҳий ёки командавий феномен сифатида спорт командасининг заҳиравий имконияти сифатида қаралиши 5

мумкин. Мазкур ишда биз лидерликнинг ижтимоий-психологик феноменини очиб беришга, унинг спорт командасидаги шахслараро муносабатларга таъсирини ўрганишга ҳаракат қилдик. Спорт жамоаларида лидерликнинг намоён бўлиш феномени тасвирлаб берилди, лидерларни илгари суриш ва уларнинг гуруҳга таъсири, шунингдек лидернинг командадаги роли, унинг характерли хусусиятлари, ўйинга ижобий ва салбий таъсири очиб берилди. Салбий оқибталарни профилактика қилиш чора тадбирлари борасидаги дастур илгари сурилди. Лидернин раҳбарлик ҳаракатлари таҳлили қуйидаги учта муҳим лидерлик функциясини ажратиш имконини беради: ташкилий, информацион ва тарбиявий. Лидернинг спорт гуруҳидаги роли жуда катта, у тренернинг энг яқин ёрдамчиси. Тан олинган лидерни билиб, тренер ўз фаолиятида унга конкрет вазифаларни юклаши мумкин, бу вазифалар асосан шахслараро низоларнинг олдини олиш ва дам олишни ташкил этиш ҳамда ижтимоий тадбирларни амалга оширишдир. Лидер томонидан турлича функциялар бажарилганлиги боис лидерлик ролларини тафовутлаш қабул қилинган. Лидерликнинг ўз гуруҳида салбий томонлари намоён бўлиши билан тўқнаш келганда тренер лидерлик роллари тафовутланиши ҳақида ҳам бош қотириши керак. Ўтказилган тадқиқотимиз қуйидагича хулосаларга олиб келди: 1. Спорт фаолияти коллектив характерга эга, бошқа одамлар қатнашуви билан кечади ва тайёрланади. Спорт командаларида шахслараро муносабатларнинг шаклланишига объектив ва субъектив омиллар, шунингдек ижтимоий-психологик омиллар ҳам таъсир кўрсатади. Ижтимоий психологик омиллардан бири бу лидерлик феноменидир. 2. Ягона мақсад билан тўпланган ҳар қандай гуруҳ, жамоада доим лидерлик хусусиятларини накмоён этадиган бир ёки бир нечта инсон ажралиб чиқади. Лидерлик инсонларнинг биргаликдаги фаолиятида энг кўп тарқалган ҳодисадир. 5

3. Мусобақа жараёнларидаги кутилмаган вазиятларда ва умуман ўйин шароитида команда лидерлари ҳақиқатан ҳам ўйин тақдирига қанайдир таъсир кўрсата олишлари учун улардаги салбий хусусиятларни бартараф этиш, ижобий хусусиятларни ривожлантириш лозим. 4. Тадқиқот давомида маълум бўлдики команданинг тўлиқ муваффақияти учун командада албатта якка ҳукмрон лидер бўлиши лозим, албатта бунга эришиш жуда қийин. Чунки кўпинча расмий лидер тренерларга маъқул келса-да, командадошлар томонидан ҳар доим ҳам тан олинавермайди. 5. Якка хукмрон бўла оладиган лидер эса ҳам инструментал, ҳам эмоционал лидерга хос бўлган ижобий хусусиятларни ўзида шакллантира олиши лозим. Аммо аксарият ҳолларда расмий лидерларда ўзини ўзи юқори баҳолаш, кўп ҳолатларда шерикларини менсимаслик, улар билан муомаласининг мураккаблигини кўрсак, эмоционал лидерларда гарчи инсоний хислатлар яхши ривожланган бўлса, ташаббускорлик, вазиятни қўлга олиш, мураккаб ҳолатлардан командадошларини тўплаб олиб чиқиб кета олиш қобилиятини кўрмаймиз. Шунинг учун фикримизча олиб бориладиган психокоррекцион чора-тадбирлар моҳияти айнан шундай хусусиятларни шакллантиришга қаратилган бўлмоғи лозим. 5

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Каримов И.А. Спорт – соғлом авлодни тарбиялашнинг муҳим омили. //Ўзбекистон Республикаси Президенти Матбуот хизмати. httt :// www . press - service . uz . 2. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т. 2008. 3. Абульханова-Славская К.А. Деятельность и психология личности Наука,1990.С.334. 4. Андреева Г.М. Социальная психология. – М.: МГУ, 1980. 5. Азаров ю.П. Искусство воспитывать//М., Просвещение, 1985.- С.48. 6. Алёшков И., Джанузаков К. Индивидуальная подготовка-проблема № 1. //Футбол-хоккей, 1984, № 32. – С.12-13. 7. Ананьев Б. Г. О проблемах современного человекознания// М., Наука. 1977. - С.380. 8. Беляев М.М. Очерки психогигиены. М., Медицина. - 1973. - 232 с. 9. Берн Эрик. Лидер и группа О структуре и динамике орг. групп. Пер. с англ. А.А. Грузберга Екатеринбург ЛИТУР, 2000. – 317 с. 10. Вечер Л.С. Поведение руководителя: Практ. Пособие. – Мн.: Новое знание, 2000. – 208 с. 11. Дафт Р.Л. Менеджмент. – СПб.: Питер, 2000. – 832 с. 12. Джамгаров Т.Т., Румянцева В.И. Лидерство в спорте. – М.: Физкультура и спорт, 1983. – 80 с. 13. Ильин Е.П. Дифференциальная психофизиология. СПб., 2001. 5

14. Ильин Е.П. Оптимальные характеристики работоспособности человека/Двтореф.докт.дисс. Л. - 1968. - 32 с. 15. Ильин Е.П.Психология спорта. Санкт-Петербург. Питер . 2008 г. 16. Каримова В.М. Ижтимоий психология. Т. 2008 й. 17. Коломейцев Ю.А. Взаимоотношения в спортивной команде. – М.: Физкультура и спорт, 1984. 128 с. 18. Коломинский Я.Л. Социальная психология школьного класса: Пособие для педагогов практических психологов. – Мн.: Ред. Журн. «Адукацыя i выхаванне», 1997. – 240 с. 19. Кретти Брайент Дж. Психология в современном спорте. Пер. с англ. Ханина Ю.Л. – М., «Физкультура и спорт», 1999. 224 с. 20. Кричевский Р.Л., Рыжак М.М. Психология руководства и лидерства в спортивном коллективе. – М.: Изд-во МГУ, 1985. – 224 с. 21. Личность и коллектив в спортивной деятельности: лекция для студентов ГЦОЛИФКа. М.: 19 8 5. 22. Личность в спорте / Блудов Ю.М., Плахтиенко В.А. М.: Советская Рос сия, 1987. - 160 с. 23. Литвак М.Е. Командовать или подчиняться? - Ростов-на-Дону: Феникс, 1997.-288 с. 24. Кричевский Р.Л., Дубовская Е.Н. Психология малой группы: теоретический и прикладной аспекты. - М.: Изд-во МГУ. - 207 с. 25. Кричевский Р.Л., Рыжак М.М. Психология руководства и лидерства в спор тивном коллективе. - М.: Изд-во МГУ, 1995. - 224 с. 26. Ксенчук Е.В., Киянова М.К. Технология успеха. - М.: Дело, 1993. - 180 с. 27. Корнелиус X., Фейр Ш. Выиграть может каждый: как разрешать кон - фликты. - М.: АО Стрингер, 1992. - 116 с. 28. Кочеткова А.И. Психологические основы современного управления персо налом. - М.: Издательство ЗЕРЦАЛО, 1999. - 126 с. 5

29. Краткий энциклопедический словарь-справочник / Под ред. Борцова Ю.С. Ростов на Дону: Феникс, 1997. - 608 с. 30. Кретти Б.Д. Психология в современном спорте (Перев. Ю.Л.Ханина). - М.: Физкультура и спорт, 1978. - 224 с. 31. Мальчиков А.В. Социально психологические основы управления спортивной командой. – Смоленск: СГИФК, 1997. – 81 с. 32. Мескон М. Основы менеджмента. – М.: Человек, 1995. – 275 с. 33. Моргулец Л. Методы социально-психологической диагностики личности. – Л., 1990. 34. Насыров И.Н., Галеев В.Х. О некоторых вопросах групповой спортивной деятельности / Тезисы докладов Уральской межвузовской конференции. -Пермь: 1995.-С. 117- 118. 35. Немов Р.С. Психология: Учеб. для студентов высш. пед. учебн. Заведений: В 3 кн.: Кн. 3: Экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика. – М.: Просвещение: ВЛАДОС, 1995. – 512 с. 36. Петровский А.В., Абраменкова В.В., Николаева А.Б., Янотовская Р.В. Общение и конфликты в группе // Социальная психология. - М.: Просвеще ние, 1994.-С. 134-136. 37. Полозова Т.А. Межличностный конфликт в группе: теоретические принципы и опыт экспериментального исследования: Автореф. дисс. ... канд. психол. наук. - М., 1980. - 22 с. 38. Полозова Т.А. Методические проблемы изучения межличностного кон фликта в группе // Вопросы психологии. № 4. - 1980. - С. 123 - 129. 39. Попов А.Л. Спортивная психология: Учебное пособие для спортивных вузов. - М.: Московский психолого-социальный институт: Флинта, 1999. -152 с. 40. Психология. Учебник для ин-тов физич. культ. Под ред. Рудика П.А. - М., «Физкультура и спорт», 1994. 5

41. Психология физического воспитания и спорта: Учебн. пособие для ин-тов физ. культ. / Под. ред. Т.Т. Джамгарова, А.Ц.Пуни. – М.: Физкультура и спорт, 1999 – 143 с. 42. Психология: Учеб. Для ин-тов физ. культ. / Под ред. В.М. Мельникова. – М.: Физкультура и спорт, 1997. – 367 с. 43. Пуни А.Ц. Очерки психологии спорта. - М.: Физкультура и спорт, 1994. -240 4. Репин Л.Б. Ключ к успеху. - М.: Физкультура и спорт, 1990. - 136 с. 45. Руденский Е.В. Социальная психология: Курс лекций. – М.: ИНФРА- М; Новосибирск: НГАЭиУ, 1997. – 224 с. 46. Спортивная психология в трудах отечественных специалистов Спб.: Питер Принт, 2002. – 380 с. 47. Топышев О.П. Теория и практика лидерства в спортивной команде // Сборник трудов ученых РГАФК. - М. - 2000. - С.14-149. 48. Ханин Ю.Л.Психология общения в совместной деятельности// Автореф.докт.дисс. Л. - 1986. 49. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. Т. 2010. 1-2 том. 50. Ғозиев Э.Ғ. , Жабборов А. Фаолият ва хулқ-атвор мотивацияси. Т. 2003. 5

1-расм Командаларда расмий (инструментал), норасмий (эмоционал) лидерлар ва аутсайдерларнинг тақсимланиши16 10 24 6

1-жадвал Социометрия натижалари 6 Статус, Ўйинга салбий таъсири Спортчилар сониЖуда юқориюқориЎртачадан сал юқориўртача Инструментал л идер лар [п=16]6541 Эмоционал лидерлар [п= 2 4]91 014 Аутсайдерлар [п= 10 ] 1 9

Социометрия методи 1. Тасаввур қилинг, жамоангиз аъзоларининг туғилган куни ёки мусобақадаги ғолибликни нишонлаш каби ташкилий вазифа сизга топширилди. Айтингчи, мана шу вазифани бажаришда жамоа аъзоларингиздан кимлар билан биргаликда ишлашни: Хохлар эдингиз: Хохламас эдингиз: 1. 1. 2. 2. 3. 3. 2. Айтайлик, спорт ташкилоти мутасаддилари томонидан чет элда дам олиш учун сизнинг қўлингизга тўртта саёҳат чиптаси беришди. Булардан биттаси ўзингизга тегишли қолган учта чиптани ўзингиз билан ўйнайдиган жамоадошларингиздан кимларга: Берар эдингиз: Бермас эдингиз: 1. 1. 2. 2. 3. 3. 3. Ҳаётда ҳар бир кишининг ўз қийинчиликлари, муаммолари ва ўз шахсий сирлари бор. Аммо ҳар қандай киши билан ҳам ўз шахсий сирларинг ҳақида гаплашавермайсан, киши. Айтингчи, сиз жамоа аъзоларингиздан кимлар билан ўз шахсий сирларингиз, муаммоларингиз ва қийинчиликларингиз ҳақида: Гаплашар эдингиз: Гаплашмас эдингиз: 1. 1. 2. 2. 3. 3. 6

4. Тасаввур қилинг, сиз ўйнаётган футбол жамоаси муҳим ўйинлардан бирида мағлубиятга учраяпти. Ўйин тугашига 20 дақиқа қолганда жамоанинг мухим ўйинчиларидан бири, яъни жамоа сардори ўйиндан четлатилди. Ушбу вазиятда мағлубиятдан қутулиб қолиш учун кўпроқ қайси ўйинчиларнинг уддалай олишига: Ишонар эдингиз: Ишонмас эдингиз: 1. 1. 2. 2. 3. 3. Жадвал № 2 Тренингдан кейинги натижалар № Спортчидаги низога киришиш коэффициенти Спортчининг фойдали ҳаракатлари коэффициенти Тренингдан олдин Тренингдан кейин Тренингдан олдин Тренингдан кейин 1. 0,18 0,10 1,01 1,03 2. 0,36 0,18 0,83 0,92 3. 0,18 0,18 0,71 0,73 4. 0,00 0,00 0,65 0,70 5. 0,10 0,10 0,60 0,62 6. 0,10 0,00 0,39 0,37 7. 0,18 0,00 0,36 0,41 8. 0,27 0,18 0,29 0,34 9. 0,18 0,00 0,29 0,42 10. 0,00 0,10 0,25 0,34 11. 0,10 0,00 0,18 0,27 12. 0,00 0,10 0,16 0,24 6

O'xshashlar

Психология ва спорт психологияси фанидан спортчиларни техник тайёрлашнинг психологик асослари

Ижтимоий меъёрлар ва инсон саломатлигининг психологик хусусиятлари

Шахс психодиагностикасида проектив методикалардан фойдаланиш мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

Замонавий оилада эр- хотин муносабатларини мувофиқлаштиришнинг этнопсихологик аспектлари