Ички ишлар идораларида кадрларни ишга қабул қилишда қўйиладиган психологик талаблар ва унинг аҳамияти

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

507.5 KB

Ko'chirib olish

“ Ички ишлар идораларида кадрларни ишга қабул қилишда қўйиладиган психологик талаблар ва унинг аҳамияти ”

Мундарижа Кириш……………………………………………………………………….3 I - БОБ. Ички ишлар идораларида кадрларни касбий хусусиятлар асосида саралашнинг назарий жи ҳ атдан та ҳ лили……………………………6 1.1. Ички ишлар идораларида кадрлар саралашнинг психологик жи ҳ атдан ў рганилиши………………………………………………………………………….6 1.2. Ривожланган мамлакатлар ички ишлар идораларида ишга қабул қилинадиган кадрлар муаммосини ўрганилиш тарихи…………………………13 II Боб. Ички ишлар идораларида кадрларни психологик жиҳатдан саралаш масалаларининг амалий жиҳатлари … …………………………….24 2.1. Ишга қабул қилинувчи кадрларни илмий методологик тамойиллар ва усуллар асосида саралаш…………………………………………………………..24 2.2 Ишга қабул қилинучи кадрларни саралаш бўйича ички ишлар соҳасида қилинаётган амалий ишлар ва уларнинг классификацияси……………………..44 III – Боб.Экспериментал тад қ и қ от натижалари…………………………..54 3.1. Спитьбергер – Ханиннинг «Хавотирланиш даражасини аниқлаш» методикаси ва Г.Айзенкнинг «Экстроверсия – интроверсия» методикаси ҳакида маълумот… …………………………………………………………………54 3.2. Спитьбергер – Ханиннинг «Хавотирланиш даражасини аниқлаш» методикаси ва Г.Айзенкнинг «Экстроверсия – интроверсия» методикаларидан олинган натижаларнинг психологик таҳлили……………………………………59 Хулосалар……………………………………………………………………64 Фойдаланилган адабиётлар руй ҳ ати……………………………………..66 Илова…………………………………………………………………………..68

Кириш Инсон ресурслари сифати уларнинг ташкилот мақсадига эришишидаги ҳиссалари ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ёки кўрсатилаётган хизмат сифати персонал танлаш ишларининг қанчалик самарали йўлга қўйилганлигига боғлиқ. Профессионал танлаш муаммоси ҳозирги даврдаги энг долзарб муаммо ҳисобланади. Ҳозирги вақтда ишга жойлашишда иш берувчини ишнинг фақат билими, уқуви ва тажрибаси қизиқтиради. Барча назарий ишланмалар малака, кўникма ва ақл заковатини баҳолашга қаратилиб қолмоқда. Кадрлар танлашда персоналнинг психологик хусусиятлари ва эмоционал ҳолати мутлақо ҳисобга олинмаяпди. Кадрлар танлаш муаммоси бунда ташкилот томонидан ишлатиладиган методлар ва технологиялар, шунингдек ташкилот танловининг барча босқичларидан узоқ вақт ўта олмаган кишиларнинг психологик ҳолатини баҳолаш, бу мазкур ишда кўриладиган асосий масаладир. Мавзунинг долзарблиги. Мустақил Ўзбекистонимиз ўз ривожланиш йўлида бир қатор ислоҳатларни яъни “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”нинг ишлаб чиқилиши бўлди. Ҳозирги кунда долзарб бўлиб турган кадрлар муаммосини бу дастур орқали ечимини топиш мумкин. Давлат ва жамият кадрлар тайёрлаш тизимини узлуксиз ривожлантириш ва такомиллаштириш кафили бўлиши зарур. Улар юқори малакали, рақобатга қодир мутахассислар тайёрлаш бўйича таълим муассасаларининг фаолиятини уйғунлаштириш лозим. Бу дастурда қуйидагиларга эътибор берилиши таъкидланган: – Умумий таълим мактабларида дарс бериш сифатини ошириш (ўқувчиларни рағбатлантириш, махсус синф хоналар барпо этиш, олий ўқув юртларининг мактабларни оталиққа олишини йўлга қўйиш ва шу кабилар); – энг истеъдодли болалар учун мактаблар очишни;

– Корхоналар билан мактаблар ўртасида сифат жиҳатидан янги муносабатларни жорий этиш; – Ҳунар техника билим юртларида хўжалик ҳисобини ошириш ва жорий этишни, шу асосда оммавий кадрларни таёрлаш сифатини кескин оширишни; – Олий ўқув юртларида мутахассислар тайёрлаш системасини қайта қуришни , бу соҳага кадрлар тайёрлашнинг буюртма бериш усулини жорий этишни ўз ичига олиши керак.... 1 Шу ўринда муҳтарам Президентимиз И.А. Каримов фикрларини келтириб ўтишимиз лозим: “Айтиш керакки кадрларни пухтароқ қилиб тайёрламасдан , уларнинг қадрига етмасдан, уларга ишонмасдан ва қўллаб –қувватламасдан, ўйлайманки бирон – бир соҳада аҳволни ҳеч қанақа тарзда ўзгартириб бўлмайди.” 2 Кадрларни тайёрлаш ва танлашга эътиборнинг ўзи , давлат миқёсида долзарб муаммо эканлигидан далолат беради . Яна бир долзарб муаммолардан биттаси кадрлар билан ишлашнинг аниқ бир қонун – қоида ва низомнинг ишлаб чиқилмаганлиги. Битирув малакавий ишинигнг мақсади: Ички ишлар идораларида кадрларни ишга қабул қилиш жараёнидаги психологик хусусият ва жиҳатларни ўрганиш. Битирув малакавий ишинигнг вазифаси . - Муаммонинг ўрганилганлик ҳолатига доир адабиётлар ва илмий изланишларни таҳлилини амалга ошириш; - Ички ишлар идораларида кадрларни ишга қабул қилиш жараёнидаги психологик хусусиятларни ёритиш; - И.И.Идораларида кадрларни ишга қабул қилиш жараёнига таъсир этувчи ижтимоий – психологик омилларни аниқлаш; 1 И.А.Каримов. Баркамол авлод орзуси. 90-91-бетлар. 2 И.А.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. 85-бет

- Танлаш ва саралаш жараёнини тўғри ташкил этиш юзасидан илмий – методологик тафсиялар ишлаб чиқиш; Битирув малакавий ишинигнг илмий фарази . Агар ташкилот ва муассасалар кадрларни ишга саралаш жараёнида оптимал психологик баҳолаш механизмга эга бўлганлар, шубҳасиз кадрлар танлашда ижобий натижаларга эришиш эҳтимоли юқори бўлади. Тадқиқотнинг илмий текшириш методлари қилиб қуйидаги методлар белгиланади . - архив ҳужжатларни ўрганиш; - шкала билан баҳолаш; - иш меъёрларини баҳолаш; - ҳужжатларни солиштириш; - кузатиш; - шахсни батафсил таърифлаш Битирув малакавий ишинигнг назарий аҳамияти -Персонални танлаш ва саралаш жараёнидаги психологик хусусият ва жиҳатларнинг назарий – методологик таҳлили - илмий тадқиқот жараёнида асосланган назарий методологик қарашлар илгари сурилган илмий мулоҳаза ва қарашлар , тадқиқот натижасида чиқарилган хулосалар, ходимлар психологияси, маънавият психологияси, ташкилий психология фанларига хизмат қилиши; - кадрларни қабул қилиш жараёнидаги психологик хусусият ва жиҳатлари механизмларининг ёритилиши ва таснифланиши; - ходимлар психологиясида ушбу мавзунинг кам ўрганилганлиги ҳамда ўзбек тилидаги маълумотларнинг тақчиллиги. Битирув малакавий ишинигнг амалий аҳамияти: Ташкилот ва муассасаларда кадрлани саралашнинг психологик хусусиятлари ва жиҳатларига эътибор берилишига, бундан ташқари қабул қилиш жараёнининг фақат ҳуқуқий томонларига эмас, балки унга психологик жиҳатдан ёндашиш кераклигига қаратилган.

Битирув малакавий ишинигнг объекти: Ўзбекистон Республикаси ИИВга қарашли Қашқадарё вилоят ИИБ. Битирув малакавий ишинигнг предмети: Кадрларни танлаш ва саралашнинг психологик ташкил этиш жараёни. Битирув малакавий ишимизнинг назарий методологик асоси сифатида: – Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”; – Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг масалага доир буйруқ ва кўрсатмалари; – Психологиянинг онг ва фаолият, детерминизм тамойиллари; – Меҳнат психологияси, Бошқарув психологияси, Ташкилий психологияси, шахс психологияси /Ғозиев Э.Г./. – Булардан ташқари Аристотел, Платон, Конфуций, Пергам, Мюнисторберг, К.Брид, Тейлор, Олпорт, Маслоу, Леонтов ва Рубиништейн назарияларидан олинган. Битирув малакавий ишинигнг илмий янгилиги қуйидагилар: Персонални саралаш жараёнининг тизимлаштирилганлиги ва улар юзасидан тавсиялар ишлаб чиқилганлиги. Бундан ташқари ишга қабул қилиш жараёнидаги босқичларнинг аниқлаштирилганлиги эътиборга моликдир. Битирув малакавий ишнинг таҳлилий вақт режаси: - Адабиётларни тўплаш, ўрганиш, таҳлил қилиш; - Амалий ва назарий маълумотларни ўрганиш; - Маълумотларни йиғиб барчасини назарий ва амалий таҳлил қилиб, битирув малакавий иш ҳолатига келтириш; - Маълумотни муҳокама қилиш; - Ва энг сўнгги ишимиз битирув малакавий ишини ҳимояга тайёрлаш.

I БОБ. Кадрларни касбий хусусиятлари асосида саралашнинг назарий жиҳатдан таҳлили. Ҳар қандай ташкилотнинг бошқарув таркиби ва кадрлар хизмати иши персонални излаш ва танлаш зарурати билан узвий боғлиқдир. Кадрларни танлаш бошқарувнинг марказий вазифаларидан бир ҳисобланади, чунки айнан кишилар ташкилот тассаруфидаги ресурсларнинг ҳар қандай турларидан самарали фойдаланишни таъминлайди ва айнан кишиларга пировард натижада унинг иқтисодий кўрсаткичлари ва рақобатбардошлигига боғлиқдир. Персонал ҳар қандай ташкилотнинг мотори (ҳаракатлантирувчи кучи) ҳисобланади. Бизга ўтмишдан маълумки персонални танлаш жуда қадимдан бошланган. Тўда ва қабила бошлиқларини танлаш унинг билим савияси, ёши, бошқарув қобилияти, сезгирлиги шунга ўхшаш жиҳатлар инобатга олинган. Бундан ташқари қадимда амалдорларни ва аскарларни танловини ўтказган, бунда мавқеига қараб эмас унинг билим савиясига эътибор берилган. 1.1. Кадрларни саралашнинг психологик жиҳатдан ўрганилиши. Ҳозирги кунда “инсон ресурслари” қийматининг тан олиниши юз бермоқда. Аммо, ҳар доим ҳам бундай бўлмаган. Шахснинг касбга оид хусусиятлари асосида излаш ва танлашнинг бир тизими шаклланиши узоқ ва мураккаб тарихга эга. Кадрлар танлаш тизими шаклланишининг бутун даврини шартли учта асосий босқичга бўлиш мумкин: – Илм-фангача – Мумтоз – Замонавий. Илм-фангача бўлган босқич қадимги шарқдаги қулдорлик давлатлари (Миср, Шумер, Аккадда) шаклланиш давридан 4-5 минг йил олдин бошланди.

Масалан, Мисрда давлат хизматчиларининг олий табақасини тайёрлайдиган амалдорлар мактаби мавжуд бўлган. Бу мактабда қатъий кўпчилик мезонлар асосида мақсадга йўналтирилган танлов ўрнатилган. Ақлий қобилият, жисмоний етуклик, маданий даража ва бошқалар бу мактабга киришга таъсир кўрсатган. Эрамиз бошларида қадимги Хитойда танловнинг жуда кучли мактаби шаклланди. Конфуций ва унинг сирдошлари, амалдорлар ва обрўли табақа вакилларини танлашнинг тўлиқ фалсафасини яратди. Амалдорларни ишга танлаш асоси унинг бой ёки обрўли авлодга мансублиги эмас, балки шахсий хизматлари, ақлий сифати ва заковати инобатга олинган. Илм-фангача бўлган босқичнинг энг катта ютуқлари Қадимги Грецияда шаклланиши даврига тўғри келади. Ўша даврда ҳунармандлар, денгизчилар, жангчилар маҳорати мисли кўрилмаган чўққига етди. Шу сабабли касбий танлов талаблари кескин мураккаблашди. Бунга маълум даражада у ёки бу фаолият учун зарурий мезон ва сифатларни тарихда биринчи марта системалаштиришга уринган Қадимги грек мутафаккирлари (Аристотел ва Платон) ишлари таъсир кўрсатган. Ўрта асрларда кадрларни излаш ва танлашнинг турли усулларини қўллашга кўпгина мисоллар мавжуд, бироқ буларнинг барчаси техник касбга оид хусусиятлари асосида танлаш тизимини яратишга уриниш холос. Илм-фангача бўлган даврда бу тизимнинг алоҳида элементлари, бир қисми шаклланди, бироқ тугал буткулликка у кейинчалик эришди. Классик босқич бошланишига Европа капитализмининг ривожлантирган XVIII-XIX асрлардаги буюк саноат инқилоби туртки бўлди. Қўл меҳнатига асосланган майда ишлаб чиқаришнинг буғ ва машинага алмашиниши иш шароитларининг, меҳнат тақсимоти, ижтимоий шаклларнинг ва ҳоказоларнинг ўзгаришига олиб келди. Бу ўзгаришларнинг барчаси билан бирга, ишчилар ва мулкдорлар, хўжайинлар орасидаги фарқ ошди. Қарши ҳаракат қилувчи томонлар орасида

боғловчи бўғин бўладиган ташкилотнинг алоҳида тузилмага кучли зарурат вужудга келди. Персонал масалалар билан шуғулланишга қаратилган бундай тузилмалар (бўлим хизмат) тез орада пайдо бўлди. Персонал бўйича биринчи маъмур фаровонлик бўйича котиб деб аталган. Биринчи департаментнинг аниқ вужудга келиш вақти қайд қилинмаган, бироқ XIX асрнинг охири ХХ асрнинг бошларида йирик корхоналар ўз таркибида махсус кадрлар хизматига эга эди. Фаровонлик бўйича котибнинг вазифаси маъмурият билан ишчилар орасидаги воситачиликдан иборат бўлган, бошқача айтганда улар ишчи билан уларга тушунарли тилда гаплашишлари кейин эса бошқарувчиларга ишчилардан энг яхши натижаларга эришишиш учун нима қилиш кераклиги ҳақида тавсиялар беришлари лозим бўлган. Кадрлар масаласи жуда оддий ҳал қилинган. Кадрлар танлаш муаммосини биринчи бўлиб америкалик олимлар Персонс ва таниқли немис психологи Мюнистерберг илмий жиҳатдан асослаган. Бироқ персонал танлаш тизимидаги туб ўзгаришлар фақатгина ХХ асрнинг 20-йилларида содир бўла бошлади. Ўша йилларда Тейлорнинг меҳнатни илмий ташкил қилиш тўғрисидаги назарияси кенг тарқалди. Кадрлар сиёсати соҳасида Тейлор асосий эътиборни персонални излаш ва танлашнинг махсус тизимини яратишга шунингдек эгалланган лавозимга мувофиқ раҳбарлар фаолиятини баҳолашга қаратди. Энг ривожланган давлатлар (АҚШ, Германия, Франция, Буюк Британия ва ҳоказолар) Тейлор тизимидан фойдаланишган, шу билан бирга ўзларининг кадрлар танлаш тизимини фаол ишлаб чиққанлар. Кўпчилик америка компанияларида ишчи кучини жалб қилиш, танлаш, бошланғич жойлаштириш, кўчириш, тарбиялаш ва ўқитиш, ишчилар саломатлиги, санитария ва хавфсизлик техникаси, турмушни яхшилаш, персонални ўрганиш методлари мақсадларида шахсий таркибни ўрнатиш бўлимлари ташкил қилинган.

Германия ҳукумати ҳамма жойда армия ва корхонага персонални танлашга психологларни жалб қилган. 1920-йиллар бошларида Германияда фирма раҳбарларининг глобал (дунёвий) сўров ўтказилади. Сўров мақсади аниқ касбларни батафсил таърифлаш, мезонларини аниқлаштириш. Фирма раҳбарлари ишчилардан олинадиган жавобларни соддалаштириш ва системага солиш учун Берлиндаги Амалий Психология институти 151 саволдан иборат анкетани ишлаб чиқди. Турли касб вакиллари томонидан саволларга берилган минглаб жавоблар асосида касбларнинг алифбо тартибидаги картотека кўринишидаги “касбий психограммалар”ни (масалан, машинист, йиғувчи, вагон етакчиси, идорачи, телефончи ва бошқалар) яратишга эришилди. Россияда ҳам психотехника очилишидан фаол фойдаланилди. Меҳнатни тадқиқ қилиш марказларининг 9 та лабараторияларидан бири негизида ишлаб чиқилган персонал билан ишлаш методикасидан фойдалана бошлади. Замонавий босқич–кадрлар хизмати ишидан узилиш даври кадрлар танлаш тажрибасини саноатдан иқтисоднинг барча соҳаларига ўтказиш 1950- йиллари охири 1960- йиллари бошидан “сифат назарияси”ни яратиш (дастлаб раҳбарлар учун ишлаб чиқилган) ҳисобланади. Мазкур йўналиш вакиллари “ғайратлилик”, “иродалилик”, “қатъият”, “тезкорлик”, “билимлилик” каби етакчи учун зарур бўлган шахсий сифатларни топиш йўлидан бордилар. Турли тадқиқотларда тадқиқотчилар нуқтаи назарида бошқарув вазифаларини муваффақиятли бажариш учун зарурий кўпгина сифатлар кўзга ташланди.Улардан, олдиндан кўра олиш, тезкор реакция, ўзини йўқотмаслик, меҳнат, эътиборни тортиш қобилияти, хушмуомалалик, энергия, ақл ва характер кабилар 3 . Янги назарияларнинг энг бўш зарур томони бошқарувчи барча яхши сифатларга эга бўлиши ва ҳеч қандай камчиликсиз бўлиши лозим деган унинг асосий ғояси ҳисобланади. К. Бирд 20 та тадқиқотни умумлаштириб, етакчи 3 Психологический проблемь отбора кадров. 2002 год. Санкт-Петербург. 5-14-стр. www . google . ru .

учун зарурий 79 та сифатни кўрсатди, ўша йилларда бу мавзудаги тадқиқотлар ҳаддан ортиқ кўпайди ва кўпинча бирон тадқиқотнинг натижалари бошқасининг натижаларига тўғри келмай бемаъничиликка борди. Олкорт индивидумни таърифлаш учун инглиз тилида ишлатиладиган 17 минг таърифдан деярли ҳар бири етакчи тавсифномаси учун ишлатилиши мумкин, деб ҳисоблайди. Етакчиликнинг симптом комплексининг бир неча йиллик кўп сонли тадқиқотларидан хулоса қилиб С.Джиб, турли вазиятлар раҳбар кишидан кўпгина қарама-қарши сифатларни талаб қилади, дейди. Бу рўйхатларнинг зарурий сифат билан алмашган сифатий ва мавжуд йиғиндисини намоён этилиши хато бўлади. Рўйхат қанча узун бўлса, баҳолашнинг якуний натижаси ишончли туюлган. Шу билан бирга, стандартлашган статистикада бирламчи баҳолашни ўтказиш иш тартиби йўқ эди. “Сифат назарияси” бошқарув ишлари учун танлаш мақсадида кишиларнинг индивидуал фарқлари масалаларини ечишга биринчи уринишни ўзида намоён этади. У утопик(хомхаёл) характерга эга эди ва бошқарувчини касбий танлаш жараёнига асос бўла олмади, шунга қарамасдан, бу назария кейинги персонал танлашнинг янада самарали тизимларини яратиш учун туртки бўлиб хизмат қилди. Собиқ иттифоқда 1960-йилларда персонал танлаш тизимини ривожлантиришнинг янги тармоғи бошланди. Бу жараён завод (амалий) социологиясининг пайдо бўлиши ва жадал ўсиши билан боғлиқ. Уни асосан академик социологлар яратди. Ҳар қандай ҳолда ҳам биринчи бочқичда шундай бўлган. Дастлаб завод социологиясини социологлар, психологлар ва йирик иқтисодчилар ёнма-ён ишлаган йирик корхоналардаги социал ривожланиш хизматларида мақомга эга бўлди. Кейинроқ тармоқлар, минтақалар, шаҳарларда хизматлар (бюро, сектор ва лабараториялар) вужудга келди. Амалий социология ва меҳнат психологияси ўтган асрнинг 70-80-йиллари бошларида вужудга келди, қатор тармоқлар (энергетика саноати вазирлиги,

радиосаноат вазирлиги ва ҳоказолар) завод хизматларининг тармоқланган тизими шаклланди. Ўтган асрнинг 80-йиллар охирида Собиқ иттифоқ жамиятини глобал ислоҳотлар билан боғлиқ завод хизматлари йўқола бошлади. Уларнинг персонал танлаш соҳасидаги вазифалари янги кадрлар бўлими ва рекрутинг агентликларига ўтди. Ҳозирги пайтда персонални излаш ва танлаш (баҳолаш аттестация)нинг замонавий ва самарали тизимининг асосий қисми ихтисослашган фирмалар томонидан, ишлаб чиқилмоқда ва қўлланилмоқда. Кадрлар марказлари ва рекрутинг агентликлари ихтисослашган фирмалар томонидан ҳисобланади (бу нафақат Собиқ иттифоқ, Россия, балки бутун дунё учун адолатлидир.) Маслоу ўзининг эҳтиёжлари иерархияси назариясида ҳам ходимлар эҳтиёжлари ва ишга саралаш жараёни содир бўладиган турли хил тўсиқларни бартараф этиш йўлларини ёзиб қолдирган. Юқорида номи келтирилган мактаблар ва олимларнинг персонал муаммосини ҳал этишдаги ҳиссалари беқиёсдир. Лекин шуни ҳам таъкидлаш керакки, бу йўналишда ҳали ўрганилмаган ва очилиши долзарб бўлган масалалар ўз ечимини кутиб ётибди. Шу мавзу юзасидан кейинги саҳифаларда батафсил ёритиб беришга ҳаракат қиламиз

1.2.Кадрлар муаммосини ривожланган мамлакатларда ўрганилиш тарихи. Кадрлар муаммосини биринчилардан бўлиб ҳал этишда Германия, АҚШ, Франция, Буюк Британия ва Япония каби давлатларнинг ўрни беқиёсдир. Бу давлатларнинг яқин 300 йиллик тарихини оладиган бўлсак бунинг гувоҳи бўламиз. Германия– маъмурий бошқарув федерал шакли Европа давлатлари орасида таъсир доираси кенг бўлган давлат. Пруссия ва унинг ҳукмрон синфи-юнкерлар Германия маъмуриятида ўз изини қолдирган. Итоаткорлик, ишончлилик ва меҳнатсеварлик-бу сифатларнинг аристрократ юнкерларда шакллантирилган. ХVIII асрда Пруссия қироли Фридрик бюрократлар тайёрлаш учун университетлар ташкил қилди. Ҳозирда бу мамлакат фуқаролик хизматчилари демократик тарафдорларидир. Улар мамлакатнинг турли университетларида охириги курсларда касбий тайёргарлик ўтишади. Ҳозирги Германия учун сиёсий ва маъмурий соҳаларнинг ўзаро кетиши кузатилади. Бу давлат хизмати тўғрисида қонунда ҳам ўз аксини топган. Унга кўра амалдорлар сиёсий партиялар фаолиятида қатнашиш ва парламент лавозимига эришиш ҳуқуқига эга. Умуман Германияда амалдорлар имтиёзли сиёсий гуруҳ ҳисобланади. Бошқа ғарб давлатларидан фарқли ўлароқ Германияда давлат хизматчиси лавозими муқобил сиёсий лавозим ҳисобланмайди. Аксинча, у муваффақиятли сиёсий фаолият учун шароит яратади. Шуниси қизиқки ҳозирги пайтда Германияда “Давлат хизмати” тушунчаси йўқ. 1-жахон урушидан кейин “Жамоат хизмати” тушунчасига ўзгарди. Бу 3 тоифа одамларни ўз ичига олади: -амалдорлар -хизматчилар -ишчилар

Амалдорлар фаолиятини тартибга солувчи ҳужжат 1971 йилдаги амалдорлар тўғрисидаги Фуқаролар қонуни ҳисобланади. Бу қонунга мувофиқ қуйидаги шахслар амалдор хисобланади: Давлат аппарати амалдорлари, судялар, мактаблар ва олий ўқув юртлари ўқитувчилари, ҳарбийлар, почта, темир йўл хизмати, давлат банклари ходимлари. Давлат ва бюрократия ўртасидаги ўзаро муносабат муваффақияти давлат маъмурияти юқори бўғинида персонал алмашиниш ҳисобланади. Германияда фахрий хизматчилар институти ўзига хос аҳамият касб этади. Улар фуқаролик касбига эга бўлган, ҳамда тўлов ва алоҳида ижтимоий таъминотга даъво қилиш ҳуқуқига эга бўлмаган фахрий лавозими эгаларидир. Уларга сайланган консуллар киради. Юқори лавозимга давогарларга юқори талаблар қўйилади. Юқори лавозимлардаги хизматнинг биринчи поғонасига ўрта мактабни муваффақиятли тугатган, 3 йил махсус тайёргарликдан ўтган ва бу лавозим талаби бўйича имтиҳон топширган шахслар тайинланади. Иккинчи поғаналига олий маълумотли, I – давлат имтиҳонини топширган, 2 йил давомида махсус хизматни ўтаган ва II-имтиҳонини топширган кишилар тайинланади. Бу талабларга қўшимча ёш тўсиқлари ҳам ўрнатилган, пастки поғона 16 ёшдан -30 ёшгача, ўрта поғона эса 18 ёшдан 50 ёш деб белгиланган. 1968 йилги қарорга мувофиқ ишга қабул қилишнинг энг юқори кўрсатгичи 50 ёшгача кўтарилган. Вазирлик бюрократиясига ходимларни тўплаб олиш соҳалари орасида адлия биринчи, кейин иқтисодиёт ва ижтимоий фанлар туради. Юристлик касби Германияда анъанавий тарзда давлат хизматига кириш учун энг яхши имконият беради. Ҳозирги пайтда ҳали вазирлик бюрократияси тизимида юристлар етакчи лавозимларни ушлаб турибди . Ўтган асрнинг охирида Германия давлати бошқарувида юристларнинг алоҳида ҳолати қонунийлаштирилган ва фақат 1953 йил “юридик монополия”

тугатилди . Ушбу қонунга мувофиқ иқтисодиёт ва ижтимоий фанлар соҳасидаги олий маълумот юридик маълумотга тенглаштирилди, яъни давлат хизмати лавозими учун етарли деб тан олинди. Шунга қарамай , замонавий социологик тадқиқотлар раҳбар ва юқори раҳбар персонали орасида юрист касби устун ҳисобланади. Масалан : ривожлантириш вазифаларини бажарувчи амалдорларнинг 67% юристлардир. Германиянинг юқори амалдорлари ҳақида тасаввурга эга бўлиш учун давлат хизматчилари тоифасининг турли бирлашмалари, ижтимоий ва иқтисодий ташкилотларда, шунингдек партия раҳбарлигида кенг намоён бўлади. Бу турдаги фаолият Р.Майнтц фикрича юқори маъмурларнинг “мулоқот гаризонти ” кенгайишига кўмаклашади, ва ахборот манбаи бўлиб хизмат қилади. Хизмат бўйича кўчиш тизими қонунлар билан тартибга солинади. У 2 та тамойилга асосланади: Малака ошириш ва кетма-кет кўтарилиш. Буларга истисно тариқасида фақатгина кадрлар бўйича Федерал комиссиянинг махсус рўйҳати бўйича йўл қўйилади . Қуйи лавозим гуруҳларида ишни “яхши” деб баҳоланса кўтарилиш 6 йилдан кейин “қониқарли ”деб баҳоланса 8 йилдан кейин амалга оширилади. Бу гуруҳдан юқори лавозимга тайинланишда давогар 40 ёшга тўлмаган бўлса вазирнинг махсус рухсати керак бўлади. Хизмат бўйича кўтарилишда амалдорларнинг сиёсий мақоми алоҳида ўринга эга. “Содиқлик бурчи ” бу аввало сиёсий содиқлик талабидир. Амалдорлар алоҳида партияга эмас бутун халққа хизмат қилади. У ўз мажбуриятларини виждонан ва партия манфатларига боғлиқ бўлмаган ҳолда бажаради. Бу билан у умумий манфаат ва фаровонлик ҳақида ғамхўрлик қилишга мажбурдирлар /Амалдорлар тўғрисида федерал қонун 52- параграф, 1-пункти/. Америка Қўшма Штатлари.

АҚШда, ўтмишда маьмурий давлат бошқарувининг марказлашув жараёни нотекис кечди. Америка федератив тузуми муайян иқтисодий автономия ва итоатларнинг етарлича кенг сиёсий ваколатларини маъқуллайди. Америкалик сиёсатчилар У. Беннот ва К.Превит АҚШда федерал ҳукумат штатлари асосчиси эмас, маҳсулидир деб ҳисоблашади. 19-асрнинг охири 20-асрнинг бошида ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши кучли марказлашган давлат аппарати эволюциясига таъсир этмай қолмади. Умуммиллий меҳнат ва капитал бозорнинг шакллланиши, темир йўллар штатлараро савдонинг ривожланиши, умуммиллий стандартларнинг ишлаб чиқилиши, банк тизими ва ягона пул муомаласи буларнинг ҳаммаси ҳукуматнинг мустаҳкамланишига замин бўлди. Америка амалдорлари фаолияти фуқаролик хизмати тўғрисидаги қонун билан тартибга солинади. Ўтган асрнинг 80-йиллари бошларида федерал давлат хизматида 19900 киши ишлаган. 1970-йиллар охирида мамлакатда фуқаролик хизмати институтининг йирик ислоҳотлар ўтказилди. Фуқаролик хизмати ислоҳоти тўғрисидаги қонун Картер маъмурияти томонидан ишлаб чиқилди. 1978 йилда Конгресс томонидан қабул қилинди. Бу қонунга мувофиқ фуқаролик хизмати комиссияси тугатилди. Унинг вазифалари Персонални бошқариш бюроси ва хизмат тизимини муҳофаза қилиш бўйича кенгаш орасида ўзаро тақсимланди. Кейинчалик меҳнат муносабатларини бошқариш бўйича федерал кенгаш ташкил қилинди. Янги агентликлар 1979 йил 1 январдан фаолият кўрсата бошлади. Персонални бошқариш бюросига маъмурий давлат бошқарув аппаратида кадрлар ишини мувофиқлаштириш ва марказлашувни таъминлаш вазифаси юклатилган. Бюро ҳуқуқи доирасига хизматчиларни лавозимга тайинлаш, уларни хизмат бўйича кўчириш, меҳнатни баҳолаш малакасини ошириш,

рағбатлантириш ва жазолаш, кадрлар ишини такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Қонунчиликка киритилган хизмат тизимининг 9 та асосий тамойиллари мавжуд: – Хизматчиларни адолатлилик ва очиқ мусобақа шароитида қобилияти, билими ва ақли асосида танлаш ва кўчириш билан жамиятнинг барча сигментларида алмашиниш; – Ижтимоий манфаатлар ҳақида қайғуриш ; – Персонални бошқаришда сиёсий қарашлар, ирқи, териси ранги, дини, миллати, жинси, оилавий мақоми, ёши ёки ногиронлигидан қаьтий назар шахсий ҳаётий дахлсизлиги; – Федерал ишчи кучидан оммавий ва самарали фойдаланиш . – Самарали ўқитиш ва тайёрлаш йўли билан яхшилаш ; – Ишчиларни асоссиз ҳаракатлар, сиёсий зўрлашлардан ҳимоя қилиш; – Ишчиларни ахборотни қонуний ошириш учун жазолашдан ҳимоя қилиш; – Проггреционал фуқоролик хизматчилари 18 тоифа бўйича поғонали тартибда тақсимланган лавозимларни эгалайди; – 1 - 4 тоифаларга кирувчи ишчиларга махсус билим ва тайёргарлик шарт эмас, бунга қуйи персонс киради. Бу тоифа ишчилари оддий қора ишни бажаради. – 5-8 тоифага кирувчи ишчилар махсус билим ва тайёргарлик, индивидуал ишга қобилият талаб қилинадиган ишларни бажаришади. Бу олий ўқув юртлари дипломига эга юқори малакали ижро қилувчи персоналдир. Улар маъмурий раҳбарлик бўйича ҳеч қандай вазифани бажармайди. 1980 йилда улар маъмурий давлат бошқаруви аппарати хизматчиларининг 31.1 фоизини ташкил қилади; – 9-14 тоифа ишчилари ўрта бошқарув персоналига киради. Уларнинг фаолияти умумий маъмурий кузатув ва раҳбарликда ўтади. 13-тоифа ишчилари катта бўлмаган бўлим раҳбарлари ёрдамчилари, 14-тоифа вакиллари бўлим ва бюро

раҳбарлари бўлиши мумкин. Уларнинг умумий сони маъмурий-давлат бошқаруви аппаратида 46.6 фоизни ташкил этади; – 15-18 тоифа хизматчилари давлат муассасаларининг юқори бошқарув таркиби ҳисобланади. Уларнинг мажбуриятлари қаторига ихтисослашган дастурларга раҳбарлик ва режалаштириш киради. Одатга кўра улар бюро ва бўлимларни бошқаради. Бундай хизматчиларнинг сони кўп эмас-2.35%. АҚШда фуқаролик хизмати танлов ва махсусга бўлинади. Унинг “танловли” турида лавозимга тайинлашнинг барчаси танлов имтиҳонларидан танлаш натижасида амалга оширилади. Давлат хизматчиларининг 90% дан ортиғи танлов тизими орқали ўтади. Махсус турга эса фуқаролик хизмати тўғрисидаги қонунга истисно тариқасида лавозимга тайинланади. Бунга миллий хавфсизлик агентлиги, федерал қидирув бюроси, давлат департаменти, АҚШнинг халқаро ташкилотларидаги ваколатхоналари киради. Кўпчилик амалдорлар учун хизмат поғонаси бўйлаб кўтарилиш хизмат кўрсатиш тизими тамойилларига биноан амалга оширилади. Танлов имтиҳонларида лавозимга кўтаришда энг яхши номзодни танлаш, шунингдек уларнинг хизмат поғонасини ҳар йили баҳолаш асосида ўтказилади. 1979 йилгача давлат хизматчисини ишини баҳолаш 3 та умум тан олган тури мавжуд эди: аъло, қониқарли ва қониқарсиз. Муассаса раҳбари ишчига унинг танқидий фикрлари ва меҳнатни баҳолаш мезонлари тўғрисида хабар бериши лозим. Ёмон ишлагани учун лавозимини пасайтириш билан боғлиқ бирон чора қўллашидан олдин бу ҳақида ёзма шаклда хизматчини огоҳлантириши лозим. Агар лавозимини пасайтириш таклифидан кейин ишчи йил давомида қониқарли ишласа лавозимини пасайтириш бекор қилинади. Агар муайян лавозимга ўз муассасасидан номзодлар етарли бўлмаса, унда очиқ танлов эълон қилинади. Бунда давлат хизматига қабулдаги каби мезонлар амал қилади.

Хизматдаги силжиши учун малакавий стандартлар ҳар бир идора томонида алоҳида ишлаб чиқилади ва муайян ишни муваффақиятли бажаришнинг энг паст талабларини белгилаб беради. АҚШда танловсиз лавозимни эгаллаш ҳам мавжуд бўлиб, бунда кейинги лавозимга ўтишда олдинги ишдан ўз мажбуриятларини муваффақиятли бажарганлиги ҳисобга олинади. Унвонлар тизимини (ёш маъмурларни тайинлаш тизимини) ХХ аср 60- йиллар охирида Президент Жонсон киритган. У юқори маъмурий амалдорларга (16-18-тоифа амалдорлари) алоҳида юридик мақом берган: юқори тоифанинг ҳар қандай амалдо шахси бир муассасадан иккинчисига эркин ўтказилиши мумкин. Франция–маъмурий давлат бошқаруви унитар типли мамлакат ҳисобланади. Францияда бошқа Ғарбий Европа давлатларидагига нисбатан эртароқ марказлашув жараёни тугади. 18-аср ўрталарида мамлакатнинг бирлашуви тугаши билан маъмурий–давлат бошқарувининг мунтазамли марказлашуви содир бўлди. 19-асрнинг бошида давлат хизматида амалдорларни ёллашнинг танлов тизими киритилди. Маъмурий элита “питомнит” ҳисобланган. Катта мактабларда (тоғ йўл, техника ва кўприклар мактаблари) давлат манфаатлари ва умумий фаровонлигига хизмат қилиш ғоялари сингдирилган. Танловнинг конкурсли тизими француз бюрократиясининг профессионаллиги ошишига унга янги меъёрларини киритиш имконини берди. 19-асрнинг 2-ярмида давлат аппаратида лавозимни эгаллаш ижтимоий кўтарилишнинг муҳим омили бўлди. Давлат хизмати маълумотининг минимал даражасини кўзлаган амалдорлар мундир ёки жуда яхши костюмли кийимлари лавозими бўлган. 1953 йилда давлат хизматларида пенсия билан таъминлашнинг умумий режими ажратилди. Ҳозирда Францияда амалда бўлган фуқаролик хизмати тўғрисидаги қонунчилик 2-жаҳон урушидан кейин мамлакатда бошланган ислоҳотлар

натижасидир. “Амалдорлар ва давлат хизматчиси” тушунчалари фарқ қилмайди. Бу қонун фуқаролик хизмати тизимига “Кадр” тушунчасини киритди. Францияда барча департаментлар раҳбарлари кирадиган раҳбар кадри, барча инспекторларни бирлаштирувчи назорат кадри ва ҳоказолар мавжуд. Бу билан бирга “амалдорлар синфи” тушунчаси ҳам мавжуд. Синфлар жами 4 та бўлиб, улар поғонали тартибда пасайиб боради ва ҳар бири А.В.С.Д билан белгиланади. А тоифага бошқарув қарорлари ва кўрсатмаларини ишлаб чиқиш вазифалари юклатилган. У маъмурий–давлат бошқаруви амалдорларининг 20%ини ташкил этади. В синф Бу кўрсатмаларни амалга ошириш вазифаларини бажаради. Унга деярли 40% амалдорлар киради. С синфи ихтисослашган ижро билан банд бўлади ва амалдорларнинг 32% ини ташкил этади. Д синфи оддий ижрочилар ҳисобланган техник ишчиларни ўз ичига олади. Назарий жиҳатдан номзодларни лавозимга танлаш ягона мезон асосида амалга оширилади. Уларга юклатилган мажбуриятни бажариш қобилияти асосида амалга оширилади. Бу касбий малакани баҳолаш билан белгиланади. Ҳар бир синф учун зарурий маълумот даражавини тасдиқловчи ва мажбуриятлар доирасини белгиловчи 1946 йилдаги кўрсатма мавжуд. Францияда конкурснинг 2 та ташқи ва ички типи мавжуд. Ташқи конкурсларда янги хизматчиларни йиғиш амалга оширилади. Ички конкурслар хизматчиларнинг бир қисмини лавозим бўйича силжиши учун ўтказилади. Ишда хизматчиларга ўзларининг, фалсафий ёки диний эътиқодларни очиқ намойиш қилишдан воз кечиш тавсия этилади. Буюк Британия– (АҚШдаги каби ) 19-асрнинг 2-ярмигача доимий профессионал фуқаролик хизмати институти бўлмаган. Уларда лавозимлар

қирол патентига эга одамлар томонидан сотилган ва сотиб олинган, яъни улар хусусий мулк бўлган. Фақат 1850-1870-йилларда Англияда доимий, касбий хизмат шаклланишига олиб келган ислоҳотлар амалга оширилди. Ислоҳотни Англиянинг иккита таниқли сиёсий арбоблари Ч.Тевельян ва С.Норткот тайёрлаган ва амалга оширган. Буларнинг ислоҳоти патронаж тизимини тугаши ва очиқ танлов ўтказадиган фуқаролик хизмати ишларини жорий этган. 1870 йилда очиқ имтиҳон мажбуриятларини ўтказган ва комиссияга янги танлов тизимининг барча раҳбарлигини берган фармон чиқди. Фуқаролик хизмати ислоҳоти бўйича қўмитани Лорд Фултон бошқарган. У ҳукуматга 158та тавсиядан иборат “фуқаролик хизмати” маърузасини тақдим қилди. Уларнинг барчаси ҳукумат томонидан қабул қилинди. Фуқаролик хизматига кадрларни қабул қилиш Фуқаролик хизмати ишлари бўйича комиссия (1855 йилда ташкил қилинган) ваколатга киради. Фуқаролик хизматига киришнинг асосий шарти сифатида умумий тартибда ёзма имтиҳон жорий қилинган. Имтиҳон етакчи университетлар Оксфорд ва Кембриж давтурларига асосланган. Маъмурий синфга ишга олиш учун 20-28 ёшдаги университет битирувчиларидан аризалар қабул қилинади. Маъмурий синфга имтиҳон 1971 йилдан икки метод бўйича ўтказилади. У уч босқични ўз ичига олади: умумий предметлар бўйича ёзма маърузалар, тест ва суҳбат 4 . Фуқаролик хизматчилар коллежларда қайта тайёргарликдан ўтади. Коллежларда вазирлик хизматчилари ва давлат секторида ишловчи бошқа амалдорлар таълим олади. Хизмат бўйича силжиш 3 та асосий турга бўлинади. Маъмурий ва сиёсий раҳбарлари Фуқаролик хизмати ишлари бўйича вазирлик томонидан тайинланади. Вазирлик қошида Фуқаролик хизматининг раҳбар таркибини тайинлаш бўйича махсус танлов қўмитаси мавжуд. 4 Институти государственной служб ы в странах Запада. www.I-U.ru . 4-15- стр.

Хизмат бўйича кўчиш бир вазирликдан бошқасига, бир гуруҳдан бошқасига ўтиш имкони жуда чекланган. Таниқли инглиз олими Д.Стил Буюк Британияда “мутахассислар” маъмурий ишлар учун камдан кам мос келади деб ҳисоблайди. Ҳозирги пайтда Британияда давлат хизматчиларининг 25% ҳуқуқ, иқтисодиёт, фан ва техниканинг турли соҳаларидаги мутахассислардир. Япония. Биз биламизки бу давлат салоҳияти жиҳатидан дунёда энг етакчилар қаторида бўлиб, маъмурий-давлат бошқаруви унитар типлидир. Ҳозирги шу кўринишга етиб келишида таълим тизимида олиб борилаётган ислоҳотлар сабчидир. Чунки Японияда таълим тизимининг сонига эмас сифатига катта эътибор берилади. Иккинчи жаҳон урушидан кейин мамлакатни ривожланиши учун кадрлар масаласига эътибор берилди. Университетларга кириш учун мустаҳкам тизим яратилдики , ўқишни битирган талаба жамият учун фойдали кашфиёт яратиши лозим қилиб қўйилди. Бундан ташқари ишга қабул қилинган ходим 1 йил синов муддати давомида муассаса учун кашфиёт ёки рационализаторлик таклифи билан чиқилса ишдан кетишни белгилаб қўйган. Мана шулар асосида иш олиб борган Япония юқори ривожланган индустуриал давлатга айланди. Sony компаниясининг асосчиси Массори Ибуна бўлиб, у мамлакат ривожи учун ҳам ўз хиссасини қўшган. У компанияда малакали кадрларни кўпайтириш учун университетларга бориб кузатиш ишларини олиб борди. Ибуна шунга амин бўлдики ўз касбини фидойиси бўладиган кадрни боғчадан бошлаб тарбиялаш кераклигини тушунади. Бир неча йиллик изланишлари ўз самарасини бера бошлайди. Ҳозирги пайтда дунёнинг кўпчилик давлатларида давлат хизмати тизимини назорат қилиш масалаларига катта аҳамият берилади. Давлат хизматида хизматчининг лавозими тўғрисидаги масалалар ғоят муҳим ҳисобланади. Узоқ вақт Европанинг кўпчиллик давлатларида бюрократик лавозимнинг асосий элементи аста – секин, бироқ ёш ва

стажларга боғлиқ ҳолда хизмат бўйича ишончли кўтарилишнинг кафолати бўлади. Шунга қарамай маьмурий ислоҳатлар ва инавацион амалиётда одатий ҳолга айланган ҳозирги пайтда иш сифати юқори лавозимга тайинлашда асосий мезон бўла олмайди. Юқори иш сифатлари, шахсий ташаббус, тадбиркорлик ва инноваторлик хусусиятлари ундан муҳимдир. Шунга қарамай маьмурий давлат бошқаруви назариясида йиғилган жаҳон тажрибасини ривоўланаётган давлатларнинг миллий шароитларига мослаштириш тўғрисидаги масала асосий илмий муаммо ҳисобланади. Боб бўйича хулосалар. Персонал муаммоси ҳар доим ҳам энг долзарб бўлиб келган. Биз бу бобда асосан персонални психологик жиҳатдан саралашнинг, миллий жиҳатдан ўргатилиш тарихи, илк бор бу йўналишда тадқиқот олиб борган олиб борган олимлар ижоди, шу соҳада юқори натижага эга бўлган давлатлар ва уларда персонални саралашнинг ўзига хос моделларининг ишлаб чиқилганлигини кўриш мумкин. Натижаларни сарҳисоб қиладиган бўлсак юқорида кўрсатилган мамлакатларнинг персонални танлаш жараёнида бир қатор психологик хусусият ва сифатларга эътибор берилиши кўрсатилди: Меҳнатсеварлик; Яратувчанлик; Ишончлилик; Итоаткорлик(содиқлик); Ёш ва тажриба Айнан бу маълумотлар диаграмма мисолида ўз аксини топган.

II боб. Кадрларни психологик жиҳатдан саралаш масалаларининг амалий жиҳатлари . Тараққиётнинг тезлашиши ҳар бир соҳа ва тармоқларда ўз аксини топмоқда. Агарда тараққиётдан орқада қоладиган бўлса унда турли хил касалликлар пайдо бўлади. Бу эса рақобат майдонидан чиқиб кетишга олиб келади. Рақобатбардош маҳсулот яратиш учун малакали кадр, малакали кадрларни саралаш ва танлаш учун, кучли тизимга эга бўлган персонал билан ишлайдиган бўлим бўлиши керакдир. Малакали ва етук кадр таёрлаш бугунги куннинг долзарб муаммоси ҳисобланади. Эртанги кунимизнинг соҳибларини бугундан бошлаб тайёрлашимиз ва саралашимиз зарур. Бежизга айтилмаган “келажакга пойдевор бугундан бошланади ”деб . Бугунги кунда ташкилот ва муасасаларда кадрларни танлаш бўйича бир неча босқичли усуллар ва тамойиллар ишлаб чиқилмоқда . Шулар ҳақида сўз юритамиз. 2.1. Персонални илмий методологик тамойиллар ва усуллар асосида саралаш. Ҳар бир соҳанинг хоҳ ишлаб чиқариш бўлсин, хоҳ бошқа соҳалар бўлсин инсон ресурсларига боғлиқ, Яъни, билимлари, малакалари, кўникмалари. Кадрлар танлашда уларнинг имкониятларини баҳолашда маълум даражада маблағ ажратилади. Бу вазифани айрим ташкилотларда ўзларининг юқори тоифали мутахассислари амалга оширса, айрим ташкилотлар психолог қонуниятлирига ёки бўлмаса шу иш билан шуғулланувчи агентликларга мурожаат қилишади. Меҳнат бозори ўсиб бормоқда бу жараёнда , айрим касб турларига талаб ошмоқда, айримларига эса аксинча.

Юртимизда кадрлар танлаб берувчи агентликларнинг фаолиятини мутахассислар баҳолаши бўйича бошланғич босқичда экан. Лекин инсон ресурларини бошқариш масаласига давлатимизда қизиқиш катта. Персонал танлови, персонални бошқаришдаги асосий босқич ҳисобланади. Шунинг учун биз битирув малакавий ишимизда персонал танловининг илмий методологик принциплари ва тамойиллари, персонал танловини амалга оширишга бағишламоқчимиз. Кадрларни илмий танлаш кўп босқичли жараён ҳисобланади. Персонал танлаш – бу корхона ёки ташкилот томонидан ариза берувчилар рўйҳатидан бўш иш жойи, энг мос шахс ёки шахсларни аниқлаш учун амалга ошириладиган чора- тадбирлар ва ҳаракатлар йиғиндисидир. Мутахассислар баҳсига биноан ишга олиш тўғрисидага қарор нафақат аҳамиятли, балки узоқ муддатли оқибатларга ҳам эга. Унинг самарадорлигидан бутун жамият, алоҳида корхоналар бўлганидек индивид ҳам манфатдор. Ишнинг кишиларга таъсири катта. Бу нафақат уларнинг иқтисодий таъминланганлиги даражаси, балки ижтимой мақоми , ҳаётдан мамнунлиги ва ўзаро муносабатлари ҳамдир. Инсоний қобилиятлар ва корхона , бозор жамияти талабларини бошқа томондан муносиб уйғунликка интилиб мулоҳазадан келиб чиқади: бундай мувофиқликни танлаш жараёни қандай даражада таъминлай олмаса, унимдорликга шу даражада зарар этади. Бошқа томондан, касбий билим ва маҳорат эгаси ишга ёлланаётганда “бошқа” “бошқа ёш ” ва “ бошқа ирқ ёки миллат ” бўлишидан қатъий назар тенг ҳуқуқлидир. Шунга мувофиқ ҳолда персонал танлашга аввало ташқи муҳит омиллари таъсир кўратади. Улар орасида ишга ёллашда камситишдан фуқароларни ҳимояланганлик масалаларини белгиловчи давлат қонунчилиги , меҳнат бозори таъсири , чунки танлаш жараёни уларнинг сиғими ва хусусиятларидан фарқ қилади; Номзодлар кўп шароитда иш берувчи ташкилот уларга юқори ва турлича талабларни қўйди. Мутахассислар баҳоси бўйича нотўғри қарор қабул қилиш имкони “талабгор” малакага эга номзодларни камайтиради. Юқори талаблар , ўз

навбатида салоҳиятли давогарлар сонини камайтиради, демакки ташкилотнинг танлаш жараёнига харажатларни қисқартиради. Бозорда талаб қилинаётган касбга ишчиларнинг етишмаслиги бўш ўринларга давогарлар сонининг камлигини билдиради. Персонални баҳолаш. Баҳолашга кўпинча турли хил ёндашувларнинг мавжудлигига қарамай , уларнинг ҳаммасида умумий камчиликлар бор; Субьективлик , қарор кўпинча ким методини ишлатиши ёки у кимни эксперт сифатида жалб қилишга боғлиқ. Баҳолаш объективлик масаласини , Баҳолаш технологиясига алоҳида талаб кўринишида қуйидагича келтириш мумкин , У персонал баҳоланиши учун тузулиши лозим: - Объектив – кимнингдир шахсий фикри ёки алоҳида мулоҳазаларидан ҳоли; - Ишончли – шартномага мос омиллар (кайфият , об- ҳаво , олдинги ютуқ ва камчилликлар ) таъсиридан эркин ; - Фаолиятга нисбатан муносабатлилик малакага эгаликнинг ҳақиқий даражаси баҳоланиши лозим киши ўз ишининг уддасидан чиқиши; - Башорат имконияти билан – баҳолаш инсоннинг қобилияти, салохияти қай даражада ва фаолиятининг қайси тури тўғрисида маълумот бериши лозим; - Комплекс – фақат ташкилот аъзоларидан ҳар бири эмас , балки ташкилот ички алоқалари ва муносабатлари ҳам, шунингдек ташкилот имкониятлари тўлиқ баҳоланади; - Соддалик ( фойдаланиш имкони бўлган) баҳолаш жараёни ва баҳолаш мезонлари фақат тор мутахассислар доираси учун фойдаланиш имкони бўлмай балки ҳам баҳоловчилар, ҳам кузатувчилар, ҳам баҳоланаётганларнинг ўзига тушунарли бўлиши лозим. 5 Баҳолаш тадбирини ўтказиш коллектив ишни издан чиқармаслиги ташкилотда кадрлар иши тизимини , унинг ривожланиш ва такомиллаши имконини бериши лозим. 5 Кравченко К.А. Поиск и отбор персанала : История и соврименость Управление персаналом – 1998 год 39- 42 с.

Кадрларни тўлдириш манбалари Кадрларни тўлдириш манбаларини излаш бир ташкилот ўз методларидан фойдаланади . Бўш ўринларни тўлдириш учун ишчиларни излаш ташкилот ички ҳисобидан қоплангани каби ташқи манбалар ҳисобига ҳам амалга оширилиши мумкин . Муносиб одамларни излаш бўйича ишлар ташкилотда мавжуд танлаш мезонлари асосида бошланади. Ички танлашда кўпинча муносиб номзодларни аниқлашда қуйидаги ёндашувлар ишлатилади. - Формал тафсифномалар асосида ( маълумоти , касби , иш соати , ёши , жинси ва бошқалар ) ишловчилар сонидан энг муносиб номзодларни аниқлаш; - Бўш лавозимда ишлашнинг асосий талабларига мос салоҳиятли номзодларни аниқлаш ; - Мавжуд бўш ўринлар ва танловда қатнашиш шартлари ҳақида ахборот бериш орқали бўш лавозимларни тўлдиришга танлов билан ташкилотга ишчиларни жалб қилиш. Минимал талабларга жавоб берадиган давогарларнинг кўп бўлиши мавжуд бўш ўринларни энг яхши номзодлар билин тўлдиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. Бунда бир бўш ўринга номзодлар сонини бир нечтадан бир неча ўн кишига ўзгартириш мумкин . Ички тўлдириш афзалликларини кўпгина турли омиллар билан айтиш мумкин. - Ишлаётган ходимларга касбий ўсиш имкони берилади ; - Янги лавозимни эгаллаш учун талаб қилинадиган сифатларни шахсда шакллантириш. - Кадрлар қўнимсизлигини чеклаш ; - Ишчиларнинг билими, тажрибаси ва иш сифатлари , кўзда тутилаётган лавозимга муносиблиги ҳисобига танлашда хатоликларни камайтириш; - Ёллашга ҳаракатларни камайтириш ;

- Персоналнинг тартибга риоя қилишини ошириш ва ишга кўпроқ берилишини рағбатлантириш ва ҳакозо. Ички номзодлар орасидаги танлашдаги камчиликларнинг кўпчилиги асосан психологик муаммолар – янги ғояларнинг тўхтаб қолиши ишчиларнинг мураккаб ўзаро шахсий муносабатларидаги хатарлар ва кўплаб бошқа ҳодисалар билан боғлиқ. Ташқи меҳнат бозорларини ҳам жалб қилиш муҳим бўлиб , ташкилотга эртами кечми “ тоза хаво ” керак бўлади. Танлашнинг мазкур манбаи қуйидаги ютуқларга эга: - Жуда кўп сондаги давогарларни танлаш ; - Жамоа ичида “қотиб қолган ” иғво туғилиши хавфини камайтириш ; - Малакали ходимни танлаш шароитида ўқиш ёки қайта тайёргарлика ҳаракатларни камайтириш ва бошқалар. Бунда танлашнинг ташқи манбаи мутлақо нуқсонсиз эмас: янги ходим кўникишининг нисбатан узоқ кечиши, унинг келиши билан жамоада маънавий – психологик муҳит ёмонлашиши мумкин. Бунинг барчаси ташқи муносабатлардан фойдаланиш методини етарлича хатарли қилиб қўяди. Ташкилотда персонални мувафаққиятли танлашининг ички ва ташқи манбаларини оқилона мувофиқлаштириш тамойилларидан келиб чиқади. Номзодлар манфаатдорлиги Ташкилотда салоҳиятли номзодлар ишга қизиқишлари қандай ? Бу ерда турли имкониятлар бор .  Хизмат бўйлаб кўчиш, тез ўсиш имконияти. Тез ривожланаётган ташкилотлар кўпинча тез кўтарилиши учун ажойиб имконият беради(иш ҳаққининг тез ўсиши).  Раҳбарият томонидан қаттиқ назорат, мустақил ишлаш имконияти. Замонавий компаниялар ҳар бир ишчи фаолиятини қаттиқ бюрократик идора қилишда чекинишга ҳаракат қилади, улар қайишқоқ ва кўчувчандир .

Уни қарор қабул қилишдан уни амалга оширишгача бўлган йўл тез ва қисқадир .  Илиқ дўстона муносабатлар. Кўпчиллик кишилар учун жамоавий иш муҳити юқори даражада ўзига тортади. Бунда ҳар бир ишчи умумий ишнинг мувафаққияти барча ишчилар ҳаракатига боғлиқлигини кўрса , умумий ишдаги ўз улушининг қандайлигини тушунади.  Қўшимча имтиёзлар. Агар юқорида режадаги тўловни таклиф қилиш имконияти бўлмаса юқори малакали номзодларни жалб қилиш учун қандай қўшимча имтиёзлар таклиф қилиш мумкинлигини аниқлаш лозим. Булар қуйидагилар бўлиши мумкин  Бепул овқатланиш ёки овқатга тўловни ташкил қилиш;  Компаниядан автомобил ёки шахсий автомобилдан фойдаланувчи ишчилар учун пул конпенcациялар бериш;  Мобил телефонга тўлов ;  Компания ҳисобидан тиббий суғурта ;  Компания ишчилари учун арзон нархлар, масалан техникалар савдоси. 6 Танлашда турли методлар мажмуидан фойдаланиш зарурияти кўринаётган методлар алоҳида тўғри маълумотлар бермайди. Ишга қабул қилиш тўғрисида ишончли қарор қилиш тўлиқ ахборотга боғлиқ. Фақат бир метод ёрдамида олинган натижаларни бошқа методлар билан олинган маълумотлар билан тўлдириб, ташкилотни тўлиқ қаноатлантирадган ва танлов мезонларига энг мос ишчини танлаш мумкин. Турли номзодлардан олинган натижаларни таққослаш имконига эга бўлишда номзодларни ҳар томонлама, жумладан психологик нуқтаи назардан ўрганиш ва олинган натижаларни соддалаштириш учун муҳимдир. Танлашнинг ҳар бир босқичи муносиб бўлмаган номзодни илк босқичдаёқ аниқлаш ва четлаттириш имконини беради. Кадрларни танлашдаги принциплар. 6 6 Профориентация и професеиональн ы одбор персанала 2003 йил . 11- 15 бетлар. www . GOOGLE . RU .

Кадрлар танлаш ва қабул қилиш жараёни шу муассаса, корхона, ташкилотларни ривожлантирадиган кадрлар танлашга қаратилган. Айрим ҳолатларда қўйиладиган талаб бир бирини тўлдирувчи эмас балки бир бирига қарама қарши маъно касб этади. Бундай ҳолатларда танлов жараёни ўтказиш нотўғри кечади ёки умуман ўтказиб бўлмайди. Танлов жараёни кўпгина ҳолларда тест усули ёрдамида олиб борилади , тест ишончли бўлиш керак, Унинг ишончлилигини шунинг билан характерланадики , у ҳар қандай ҳолатда тўғри натижаларни олишимизга ёрдам бериши керак. Тестнинг ишончлилиги айни бир жараёни бир неча турлари билан тадқиқот олиб бориб уларнинг натижаларини солиштириш йўли билан амалга оширилади. Ишончлиликни аниқлашнинг яна бир йўли бир неча хил методларни қўллаб , уларнинг натижаларини солиштириш мумкин. М. Тест – суҳбат Танловнинг аниқ ва ишончли ўтказилиши учун методлар комбинатцияси тўғри амалга оширилиши керак . Масалан . Тест – Интервю- Анкета . Тест – Анкета – Суҳбат. Ишга қабул қилиш жараёнида ташкилот томонидан номзодларга маълум бир талаблар қўйилади. Агар қўйилган талабларга номзоднинг классификатцияси, малакаси, тажрибаси тўғри ёки мутоносиб бўлса шартнома шартлари иккала томонни қондирса ушбу жараён мувафаққиятли амалга оширилади. Ишга қабул қилинган номзодлар қўйилган талабларга 100 % жавоб бера олади деб айтолмаймиз. Улар ичидан нисбатан яхшироқлари танлаб олинади. Бу жараёнинг асосий мақсади, малакали , билимли , талаб этилган шахслилик сифатларига , берилган вазифаларни максимал даражада амалга оширадиган кадрлар танлаб олинади. Кадрларни танлаш жараёнида қўйиладиган талабларнинг бири номзоднинг ёши ҳисобланади. Иш берувчи ёш муомласини тўғри танлай билиши керак.

Танлов жараёнидаги талаблар юзасидан персонал билан ишловчи мутахассис тўғри қарор қабул қилиши керак ва ташкилот раҳбарлари билан ягона фкирга эга бўлиши керак. Танлаш мезонлари Самарали танлашда мезонларни аниқлаш биринчи даражали аҳамиятга эга бўлиб , улар асосида тадқиқотчиларнинг афзалликлари тўғрисида қарорлар қабул қилинади. Ҳар бир ташкилот танлашда ёш, жинс, маълумоти , хорижий тил , компьютерни билиш ва бошқалар каби ўз мазонлари йиғиндисидан фойдаланади. Ташкилот шу йўл билан қўйилган мезонларга жавоб бера олмайдиган давогарлардан холос бўлади. Барча талабларга жавоб бераолмайдиган шахслар лавозимга номзод сифатида кўрилмайди. Персонал танлови хизматларининг асосий вазифаларини қуйидаги босқичларда кўрамиз. 1. Кадрларни режалаштириш. 2. Кадрлар танлаш. 3. Касбий мослашув. 4. Персонални ўқитиш. 5. Кадрларни аттестациядан ўтказиш. 6. Кадрлар ўрнини алмаштириш. 7. Бошқарувчи кадрларни таёрлаш. 8. Персонални ижтимоий ҳимоя қилиш. 9. Ҳуқуқий ва аҳлоқий жиҳатлари. 7 Айрим ҳолларда ўз ўзини баҳолаш даражаси ижтимоий ҳаётдаги маълум воқеликларга нисбатан муносабати ҳақидаги саволлар кузатилади.Бу интервию усули бўлиб натижалар ёзма ёки оғзаки усулда олинади. 7 7 “Управление персаналом” Подреьд. Т. Ю Базарова. 2+3 с.

Юқоридаги барча босқичлардан мувафаққиятли ўтилгандан сўнг тест методи қўлланилиши мумкин . Бу метод орқали номзоднинг психологик, психофизологик интелектуал ва касбий билимлари ўрганилиши мумкин . Охирги босқич тавсиялар текширувидир. Номзоднинг олдинги иш ўрнидаги раҳбарлари, олдинги касби билан бўладиган суҳбатлар, улар ёзган тавсифномадаги маълумотлар номзоднинг бизга маълум бўлмаган янги қирралари очилиши мумкин. Ушбу жараён мутахассиснинг якуний қарори ҳамда иш берувчига тавсия этиш билан якунланади. 8 Демак , Персонал танлови фаолияти анализидан бошланиб мутахассисни ишга қабул қилиш билан якунланади. Танлаш мезонларига талаблар . Танлаш мезонларини ўрганишда қуйидаги талаблар қўйилиши лозим:  Ишончлилик  Тўлиқлик  Қатъийлик  Мезонларнинг зарурийлиги ва етарлилиги 9 Танлов мезонларининг ишончлилиги , мезонлар ишончлилиги , танлов мезонлари амалга ошириладиган лавозимга талаблар ва ишлар тартибга мос бўлиши лозимлигини билдиради. Мезонларнинг тўлиқлиги- Танлашда ишлатиладиган мезонлар тўлиқлигига талаб лавозимида мувафаққиятли ишлаш учун муҳим тавсияларнинг барчасини ҳисобга олиш лозимлигини билдиради. Танлаш мезонларининг тўлиқ эмаслиги айрим муҳим меҳнат кўрсаткичлари бўйича ташкилотни қаноатланлантирмайдиган номзодлар танлашига олиб келиши мумкин. 8 8 Профорентацил профкциянальнй одбор персонала. 2003 йил . 7 -9 бетлар. www. GOOGLT. RU. 9 9 6 Магура М. И. Основн ы е принципи s построения систем ы одбора кодров // . Упровлаение персаналов. – 1998год 32с

Мезонларнинг қатъийлиги – ўрнатилган мезонлар орасида танлаш натижаларининг аниқлиги ва барқарорлигини таъминлаши лозим. Танлаш давомида эса ишчиларни шакллантирувчи персонал билан ишловчи тизимни яратиш . Персонални бошқаришдаги асосий тамойиллари . 1. Ташкилотнинг иқтисодий хўжалик фаолияти билан персонални бошқарувдаги ёндашувдаги ўртасида ўзаро муносабатлиликнинг бўлиши. 2. Меҳнат ресурсларидан фойдаланишда иқтисодий ва социал баланснинг бўлиши. 3. Кадрлар сиёсатининг очиқ ойдин бўлиши ва имконият даражасида бўлиши. 4. Ишлаб чиқариш жараёни унинг барча бўғиндаги раҳбарларнинг маъсулиятлилиги. 5. Ишнинг катталигига қараб рағбатлантириш. Ҳар бир ишчига ўз имкониятларини тўлиқлигича намоён этишга имконият яратиш. 6. Персонални бошқариш жараёнида кадрлар стратегияси ва сиёсатининг эгилувчанлиги ва мустақиллигини таъминлаш. Персонал билан ишлашнинг йўналишлари - кадрлар эҳтиёжларини аниқлаш ва режалаштириш. - персонал қизиқишларини аниқлаш ва баҳолаш. - персонални касбий ўқитиш ва малакасини ошириш. - персонални ривожлантириш ва ундан фойдаланиш тизимини яратиш. - Персонални стимуллаштириш ва конпенсациялаштириш тизими. (пул билан рағбатлантириш ). 2 ) Ташкилот мақсадини тузиш: - ташкилотнинг бўлимлари ва бошқа схемаси . Бунда лавозимлар ва лавозимнинг вазифаси аниқ кўрсатилади. 3 ) Лавозимларнинг вазифасини аниқлаштириш . Бу жараён лавозим эгаси бажариши керак бўладигин вазифалари белгиланади . Бу маълумотлар кадрлар танлаш жараёнини амалга оширувчи мутахассислар учун алоҳида аҳамиятга эга. 4) Мутахассисларнинг касбий ошиб боришини , мавқеларини инобатга олиш.

Бунда асосан , ёш , меҳнатга чанқоқ , билим даражаси юқори , ўз мавқеини оширишга мойил кадрларга эътибор берилади. Лозим топилса ўқув ишларига жалб этилади. 5 ) Ҳар бир меҳнат ўринлари бўйича “Касбий портретларини ”тузиш. Номзодларга қўйиладиган талабларни билган ҳолда номзод қидирувини бошлашдан олдин бўлғуси ишчига қўйиладиган талабларни аниқлаштириб олиш. Бу каби портретни ташкилот раҳбарлари тузадилар . Унда қуйидаги тартибда бўлиши керак . - Илмий ва касбий савия, касбий билимлар, қўшимча билимнинг бўлиши, иш тажрибаси , олдинги иш жойида муаммони еча олиш савияси, маъсулиятни ҳис қила олиш даражаси, шахслилик сифатлари, ўқув фаолиятига бўлган қобилияти,меҳнат мотивацияси ташкилотчилик қобилиятлари ва шунга ўхшаш тавсифномалар . Яна қуйидагилар сўралиши мумкин: Ёши, жинси, бўйи, чаққонлиги, сезгирлиги ва бошқалар. 6) Номзодларни қидирув усуллари. - Маълумотлар банкидан фойдаланиш. Ҳар бир хизматнинг маълумотлар хизмати мавжуд . Маълум турдаги касб эгасига бюртма бўлса, қидирув авваламбор маълумотлар банкидан бошланади. - Оммавий ахборот воситалари орқали эълонлар бериш : Телевидения, Радио, Газета, ва Интернетда. - Туман меҳнат биржасига эълонлар бериш. - Кўчаларда эълонлар ёпиштириш. - Ўқув юртларига маълум бўш иш ўринлари бўйича сўровномалар бериш . - “Персонал лизинги” . Бунда Рекратирлик компаниялари мутахассис номидан ташкилот билан шартнома тузади. Бу меҳнат сафари шаклида ҳам бўлиши мумкин. 7) Номзодларни лавозимларга саралаш .

Саралашнинг асосий мақсади юқори малакали ўз ишининг устаси бўлган мутахассисларни аниқлаштиришдир. Саралашнинг шартлари корхона, ташкилот стратегиясидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Масалан. - Шу фирмада кўп йиллар мобайнида ишлашга тайёр ; - Бахтсиз ҳодисалар кўрсаткичи паст бўлган ; - Ҳамкасблари билан ҳамда мижозлари билан муомала қила оладиган ва бошқалар. 8 ) Давогарлар ичидан танлаш . Улар қуйдагилар:  Тақдим этилган ҳужжатларни баҳолаш.  Суҳбат .  Ҳар хил синовлар  Натижалар анализи  Қарор қабул қилиш. 9) Меҳнат шартномасини тайёрлаш Юқоридаги жараёнлардан мувафаққиятли ўтган номзодларга ишга қабул қилиш жараёнида керак бўлган ҳужжатлар рўйҳати булар паспорт , диплом, пенсия қоғози, суратлар , меҳнат дафтарчаси ва ҳарбий билет берилади. Бу шартнома тузиладиган кунга қадар ташкилотнинг тегишли шахслари томонидан тузилади. 10) Меҳнат шартномаси тузилади ва томонларга бурч ва мажбуриятлар юкланади , шундан сўнг расмийлаштирилади. Персонал танлаш методлари . Одатга кўра ташкилотнинг ишга олиш тўғрисидаги қарорини қабул қилишга номзод танлашнинг бир неча босқичларидан ўтиш керак . Танлашда қўлланиладиган методлар мажмуи қуйидагиларни ўз ичига олиши мумкин: 1. Дастлабки танлов тақдим этилган ҳужжатлар стандарт шаклида – диплом тавсиянома, меҳнат дафтарчаси ва бошқаларда кўрсатилган номзод тўғрисидаги маълумотларни таҳлил этиш;

2. Номзод тўғрисида ахборот йиғиш / бошқа одамлардан/ ; 3. Ариза ва анкета бланкаларини тўлдириш ; 4. Дастлабки танлов суҳбати /олдинги танлов ҳужжатлари бўйича/; 5. Танлашнинг гуруҳли методлари ; 6. Шахсий саволномалар ва тестлар / жумладан психологик тестлар ва касбий қобилият тестлари /; 7. Суҳбат , интервь ю ; 8. Тиббий кўрик ; 9. Қарор қабул қилиш 1 0 Танлашнинг ҳар бир босқичи муносиб бўлмаган номзодлик босқичлардаёқ аниқлаш ва четлаштириш имконини беради. 1 – босқич. Дастлабки танлов . Танланган танлов технологиясига мувофиқ ташкилот аввало номзодлар билан сиртдан танишишни бошлайди. Улар томонидан юборилган ариза ҳужжатларни ўрганиш орқали. Ҳар бир берилган “қоғоз”( аризани) батафсил таҳлил қилиш, давогар тўғрисида дастлаб тасаввур ҳосил қилиш ва “боғланиш” зарурлигини белгилаш, шунингдек персонални бошқариш хизмати ходимларининг, айниқса бўш ўринлар ва унга киришни хоҳловчилар сони кўп бўлганда вақтни тежаш имконини беради. 2- босқич. Номзод тўғрисида маълумотлар йиғиш . Ҳар доим қўлланилмайдиган метод. Номзод тўғрисида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш учун дастлабки босқичда зарурият бўлганда қўлланилади. Асосий соф касбий сифатларни баҳолаш кўзда тутилмайди . Кўпинча номзоднинг психологик ва руҳий қиёфасини тузишга қаратилган. 3-босқич . Ариза ва анкета бланкаларини тўлдириш. Анкета пунктлари миқдори энг кам бўлиши ва улар давогарнинг кираётган иши унумдорлиги ҳақида энг аниқ ахборотларни сўраши лозим. Ахборот 1 10 Психологической пролем ы отбора кадров. Питер. 2002й Бтблолтека учебной литератур ы. www . I - U . RU .

олдинги ишига, ақлий қобилиятига, тўқнаш келган вазиятларга тегишли бўлиши мумкин, бироқ улар асосида давогарни стандартлашган баҳолаш имконини бериши лозим. Анкета саволлари холис бўлиши ва жавоб бермаслик билан бирга ҳар қандай жавобни кўзда тутиши керак . Пунктлар бир бирига боғлиқ бўлиши лозим. 4 –босқич . Дастлабки суҳбат. Суҳбатнинг асосий мақсади – давогарнинг маълумотлилик даражасини унинг ташқи кўриниши ва шахсий сифатларини баҳолаш. Менежерлар ва мутахассисларнинг самарали ишлаши учун бу босқичда номзодларни баҳолашнинг умумий қоидалари тизимидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Тадқиқотларнинг кўрсатишича АҚШ фирмаларга даъвогарларни танлаш бўйича қарорнинг 90% дан ортиғи суҳбат якунлари асосида қабул қилинади. Ёллаш бўйича суҳбатларнинг бир қанча асосий турлари мавжуд: “схема бўйича” – суҳбатлар бир мунча чекловчи характерга эга, олинган ахборот ариза берувчи ҳақида кенг маълумот бермайди, суҳбатнинг кечиши номзод хусусиятларига мос бўлмаслиги уни уялтириш, ахборот олиш имконини чеклаши мумкин; “кучсиз формаллашган”- олдиндан фақатгина асосий саволлар тайёрланади, суҳбат ўтказувчи суҳбат мавзусини бошқа томонга буриб, ривожлантирмаган саволларни ҳам киритиш имконига эга. Суҳбат ўтказилаётган номзодларнинг реакциясини кўриш ва шунга мувофиқ айни дамда муҳим аҳамият касб этадиган саволларни танлаши учун яхши тайёрланган бўлиши керак; “Схема бўйича эмас”- фақат дахли бор, рўйхати олдиндан тайёрланади. Тажрибаси суҳбат ўтказувчи учун бундай суҳбатлар улкан ахборот манбаидир. 5 босқич. Гуруҳли методлар. Бу гуруҳ суҳбати ҳам шароит тадқиқоти ҳам бўлиши мумкин . Танлов гуруҳда номзодларни бевосита таққослаш ва уларнинг хулқ атворини таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. 6 – босқич. Тест ўтказиш , касбий синов.

Номзоднинг ҳозирги ҳолатини бўш лавозимга, қўйилган талабларга унинг маслаги, шунингдек ривожланиш салоҳияти жумладан касбий яроқлилик ва психологик ҳолати нуқтаи назаридан махсус тестлар ёрдамида аниқроқ белгилаш мумкин. Ҳозирда шахснинг турли сифатлари ва тавсифномаларининг ташхиси учун тест ўтказиш соҳасида кўпгина махсус компаниялар бор темпераменти, аналитик қобилияти, мулоқотга кирувчанлиги, реаякция тезлиги, хотира етакчилик ва ҳоказолар. Тест ўтказиш ривожланган давлатларнинг етакчи ташкилотлари орасида кейинги пайтларда тобора оммалашмоқда, ундан фақат корпорациялар эмас, балки давлат муасассалари , университетлар , жамоат ташкилотлари фойдаланишмоқда. Тест ўтказишнинг афзалликлари номзоднинг ҳозирги холатини ташкилотнинг ва бўлғуси лавозим ҳусусиятларини ҳисобга олган ҳолда баҳолаш имконини беришдан иборат. Бирламчи танлашнинг бу методи бегоналар ёрдамининг зарурлиги, номзодлар тўғрисида тўлиқ тасаввур бермайдиган тестларнинг чекланганлиги ва шартлилиги . Ҳар бир ташкилот ўзининг молиявий имкониятлари, маданий хусусиятлари, ривожланиш мақсадларидан келиб чиқиб тестдан фойдаланиш тўғрисида қарор қабул қилиши лозим. Персонални тестдан ўтказиш танловининг психологик ва “ярим алоқа” методларига киради. “Ярим алоқа” методи давогарни учратиш синов даврида муаллим аҳамиятга эга расмий характерда бўлсада жонли мулоқотда олинган фактлар ва таассуротлар белгиламайди, балки тўлдирилган бланкалар холатидан келиб чиқилади. Тест олишни ташкил қилиш ва ўтказишда ташқи шарт шароитлар муҳим аҳамият касб этади. Уларга тест раҳбари ва фойдаланувчи орасидаги ўзаро муносабат, синалувчининг ўрнатиш ва кутиш , тест олдидан қўрқув , ҳаяжон кабилар киради.

Тест ҳолатининг объективлиги, аввало ўтказиш шартларининг номзодлар учун бир хиллиги, стандартлашганлигини билдиради; Агар ақлий тест ўтказишга 10000 киши чақирилган бўлса, унда тест натижаларини фақатгина тест тузилган ва меъёрлаштирилган гуруҳлар шартлари билан ва ўзаро таққосланиши, шартлари бир хил бўлса . Тўсиқлардан энг яхши ўрганилгани бу тестдан олдинги қўрқув ҳисобланади. Психодиогностларнинг тажрибаси бўйича бу жараён олдиндан қўрқувни ҳис қиладиган давогарлар бошқаларга қараганда энг ёмон кўрсаткичларга эга бўлишади. Шунга қарамай, натижавийлик ва қўрқув орасидаги боғлиқликни тадқиқотчилар ягона мураккаб деб ҳисоблашади. Умуман, тавсияларга мувофиқ тест келтириб чиқарадиган қўрқувнинг даражаларини ажратишади. Тест шароитидан келиб чиқадиган қўрқув “жуда кам даражада ошишига , қўрқувнинг жуда юқори даражасида эса – давогарлар кўрсаткичларининг пасайишига олиб келади.” Тадқиқотчилар ҳисоблашича : 1. Қўрқув тест натижаларига қўрқанлар фойдасидан ташқари таъсир кўрсатади; 2. Ўйин ёки тадқиқот характерига эга бўлмаган ҳар қандай тест вазиятини бир хиллар яхши ўтайдиган , бошқаларга эса аксинча таъсир кўрсатадиган қўрқув уйғотади; 3. Вақт етмаслиги хавфи бўлган меъёрдаги тестлар вазияти қўрқувни оширади; 4. Доимий ва тест олдидан бўладиган қўрқув тест жараёнида индивид бошдан кечирадиган ўз тарихи ва ўлчанаётган сифат ва қобилиятлари билан маълум даражада боғлиқ тўсиқлар ҳисобланади. Кўпчилик тестлар жавоблар бўйича баҳоланади , шу сабабдан бу масала билан ёрдамчи ходимлар шуғулланиши эътиборга олиш лозим бўлган ишонарли оралиқлар тўғрисида ҳам хабар берилади. Баҳолаш бир неча дақиқа давомида амалга оширилиши мумкин. Натижаларнинг изоҳланиши эса мутахассисларнинг вазифаси ҳисобланади. Ходимларнинг қобилиятлари ва имкониятлари тўғрисида объектив ахборот олиш учун ходимнинг шахсий иш тавсифини ўрганиш жараёнида

психологик тест ўтказиш методидан фойдаланилади. Аммо бундай методларни қўллаш тест олишни амалга оширувчи ходимларнинг алоҳида тайёргарлигини талаб қилади. Бу ишлар мутахассис психологлар томонидан амалга оширилади . Бундай алоҳида шахсий сифатларнинг ривожланиш даражаси ёки кишиларнинг муайян типига мансублигини баҳолашга қаратилган психодиагностик тестлари қўлланилади. Кишиларнинг муайян хулқ – атвор типи ва юксак имкониятлари баҳоланади. 7. Босқич. Суҳбат , интервью. Персонални танлаш бўйича суҳбат ташкилот вакили ва бўш лавозимни эгаллашга номзодлар орасида ўзига хос ахборот алмашинув ҳисобланади. Бунда ташкилот вакили иккита асосий масала бўйича ўз фикрини билдиришга ҳаракат қилади; 1 1  Ушбу номзод ташкилотда ва лавозимда омадли ишлай оладими / номзод қобилиятлари / .  Ушбу номзод ташкилотда ва лавозимда омадли ишлай оладими /номзод мотивлари/. Суҳбат турлари . Суҳбатнинг энг кенг тарқалган тури “яккама -якка” суҳбат ҳисобланади. Бунда ташкилотнинг битта вакили битта номзод билан учрашади. Шу билан бирга, ҳозирда суҳбатнинг бошқа турлари ҳам қўлланилмоқда. Уларда ташкилотнинг битта вакили бир неча номзод билан учрашади, ташкилотнинг бир неча вакили бир қанча номзодлар билан бир вақтнинг ўзида (сиртдан эмас) бир неча номзодни баҳолаш ва стресс холатлари шароитларида уларни кузатиш имконини беради. Бир вақтнинг ўзида бир неча номзод билан суҳбатлашиш анча мураккаб жараён ҳисобланади. 1 11 Ильин Е.П. Мативагуия и Матив ы Спб. 2000 год

Ташкилотнинг бир неча вакилларининг иштироки суҳбат сифати ва баҳолаш холислигини оширади, шу билан бирга номзод учун қўшимча стрессни вужудга келтиради, ҳамда ташкилот харажатларини камайтиради . Иккала томондан ҳам бир неча кишиларнинг иштироки суҳбат жараёни мураккаблигини анча оширади ва пуҳта тайёргарликни талаб қилади. Персонални танлаш бўйича суҳбатнинг бир неча таснифи мавжуд. Улардан энг кенг тарқалгани қуйидагилар ; 1 2  Биографик суҳбат ;  Вазиятли суҳбат ;  Критериал / мезон , ўлчов / суҳбат. Биографик суҳбат номзоднинг ҳаёти, унинг олдинги тажрибаси, фактори доирасида “ўзингизнинг олдинги ишингиз ҳақида гапириб беринг ? мактабга сизга қайси фан ёққан? Нима учун сиз шу институтни тамомладингиз? Агар сиз 10 йил олдинга қайтсангиз, бошқа нима қилган бўлардингиз? ”каби саволлар берилади. Биографик суҳбат номзоднинг ҳаёти давомида қилган ишлари ва шулар асосида унинг даъво қилаётган лавозимда қай даражада мувафаққиятли ишлай олишини баҳолаш имконини беради. Биографик суҳбатнинг чекланганлиги , аввало номзоднинг ҳозирги ҳолати , унинг қобилиятлари ва мотивларини баҳолаш имконининг йўқлигидан иборат. Вазиятли суҳбат – чоғида давогарга бир ёки бир неча муаммони ечиш /амалий вазият/ тақдим этилади. Кўпинча бундай холларда номзоднинг бўлғуси касбий фаолияти билан боғлиқ ҳақиқий ёки гипотетик вазиятлар қўлланилади. Суҳбатни ўтказувчи ходим натижанинг ўзи каби номзод улар ёрдамида қарор қиладиган методларни ҳам баҳолайди. Суҳбатнинг бу тури номзоднинг белгиланган вазифаларини ўз қобилиятидан келиб чиқиб ечиш қобилиятини баҳолаш имконини беради. 1 12 Магура М.М Основн ы е принцип ы построения систем ы одбора Кадров // упревление персанолом -1998 г 30- 35 с. www КООБ. RU .

Критериал суҳбатда номзоднинг муайян вазиятларда /келгуси касбий фаолиияти билан боғлиқ / қандай йўл тўғрисида савол берилади, унинг жавоблари эса олдиндан танланган мезонлар нуқтаи назаридан баҳоланади. Суҳбатнинг бу тури афзалликлари касбий фаолияти билан бевосита боғлиқ саволлардан ва баҳолаш мезонларидан фойдаланишдан иборат ва шунингдек стандарт саволларга жавоб берувчи номзодларни осон ажратиш имконидан иборат. Камчиликлар номзоднинг сифатларини баҳолашнинг чегараланганлиги ва суҳбатни ўтказувчи ходим учун пухта тайёргарлик зарурлиги билан боғлиқ. Энг яхши натижага номзод билан интервьюнинг барча турлари элементларни ўз ичига олган суҳбат қуриш орқали эришиш мумкин. Бундай суҳбат уни ўтказаётган одамдан муайян тажриба ва кўп томонлама тайёргарлик талаб қилади, аммо номзодларни ҳар томонлама ва етарлича холис баҳолашга имкон беради. Персонални танлаш бўйича суҳбат босқичлари. Суҳбат ўтказувчи томонидан танланган суҳбат турига боғлиқ бўлмаган ҳолда у бир неча босқичлардан иборат бўлиши лозим:  Тайёргарлик ;  “Ишонч муҳитини яратиш”;  Ахборот алмашиш/асосий қисм /  Хулоса ;  Баҳолар . Дастлабки тайёргарлик суҳбатини мувафаққиятли ўтказишда ғоят муҳим аҳамиятга эга. Бу босқичда интервью ўтказишга чекланаётган ташкилот ходими, аввало номзод тўғрисида ташкилот эга бўлган маълумотларни яхшилаб ўрганиши керак кейин, у номзодни қандай баҳоланишини аниқлаши зарур. Кўпчилик замонавий ташкилотлар бунинг учун стандарт шаклларга эга. 8. Тиббий кўрик – Бу босқичда персоналнинг соғломлик даражасини касб нуқтаи назаридан текширишади. Айрим муассасаларда тиббий кўрикни ўзлари ташкил қилади. Бошқа бир ташкилотларда эса клиник муассаса хулосаси етарли бўлади.

9. Қарор қабул қилиш . Қарор қабул қилиш энг якунловчи босқич ҳисобланиб , бунда олинган натижалар сарҳисоб қилинади, персонал билан ишлайдиган ходимлар ва раҳбарият ўртасида муҳокама қилиниб, якунловчи қарор қабул қилинади. Юқорида 8 та босқичдан яҳши ўтган персонал ишга ёки лавозимга тайинланади. Объектив чиқарилган қарорлар муассаса ривожланишида туртки бўлади ва шу билан бирга ҳеч қандай эътирозлар ҳам бўлмайди.

2.2 Персонални саралаш бўйича соҳалардаги қилинаётган ишлар ва уларнинг классификацияси. Ҳозирги вақтга келиб мамлакатимизда кадрлар муаммосига катта эътибор берилмоқда. Ҳар бир соҳа вакиллари тубдан, замонга мос ҳолда иш юритишга мажбур бўлмоқда. Ҳар бир ташкилот ва муассасанинг юраги бу персоналдир. Мана шу кадрлар ташкилотнинг эртасини белгилаб берувчи шахслардир. Ташкилот ва корхоналарда кадрларни қабул қилувчи ва улар билан ишловчи бўлимнинг ишини тубдан ислоҳ қилиш зарур. Шу вақтгача саралашнинг қонуний томони билан иш олиб борилмоқда. Масаланинг иккинчи томони хам бор, бу эса психологик хусусият ва жиҳатлар асосида танловни ташкил қилиш . Биз қуйида бир қатор соҳалар бўйича қилинаётган ишлар ва уларнинг талаблари билан батафсил танишамиз. Биз биламизки қадим қадимдан биринчи танлов ҳам раҳбар шахсига қаратилган. Раҳбар лавозимига танлов ҳам биринчи масала бўлиб, бу масала мамлакатимизда ҳам бир қатор ишлар олиб борилмоқда. Ҳозирги замонда буйруқ, қўрқитиш, зўрлик билан меҳнаткашларга муомала қилиб бўлмайди, ундай даврлар ижтимоий турмуш майдонидан аллақачонлар чиқиб кетган. Йигирма биринчи аср арафасида одамлар ўзларининг ўтмишдаги ҳамюртларидан жуда кўп жиҳатлари билан кескин тафовутланади. Туб ўзгаришлар натижасида уларда мустақил фикрлаш ва иш юритиш, шахсий режаларни рўёбга чиқариш йўлларини излаш имконияти вужудга келди. Бугунги кундаги раҳбар ижтимоий ҳаётдаги муносабатлар, уларнинг тузилиши ва моҳияти билан яқиндан таниш бўлиши бошқарув жараёнида уларни инобатга олишни тақоза этади. Персонал бошқаруви раҳбарига шундай меъёрий ҳужжатларни билиш, уларни амалда қўллай олиш мажбуриятини юклайди. Раҳбар шахси

баркамоллиги, қаътий ҳарактери, миллий қиёфасидан ташқари бир қатор қобилиятларга эга бўлиши табиий равишда обрў қозонишга пухта негиз ҳозирлайди. Бизнингча қуйидаги мулоҳазалар юритиладиган қобилиятлар раҳбар кадр учун жуда муҳим ҳисобланади. Раҳбар ходимга қўйиладиган талаблар 1 Ташкилотчилик қобилияти 2 Имон – эьтиқодга, фаол ҳаётий позицияга йўналганлик қобилияти 3 Нутқ қобилияти 4 Нуфузга эга бўлиш қобилияти 5 Перцептив (идрок қилиш ) қобилияти 6 Дидактик қобилият 7 Академик қобилият 8 Диққатни тақсимлаш қобилияти 9 Психологик ташхис ( диагнос) қобилияти 10 Муомала ва мулоқот ўрнатиш қобилияти 11 Ташаббусга ва ижодга илҳомлантириш қобилияти 12 Конструктив қобилият 13 Гностик қобилият(Илмий тадқиқотга лаёқатлилик)қобилияти 14 Касбий маҳоратни эгалланганлик қобилияти

Ташкилот ва муассасаларда менежер танлови. Менежер муассаса рижожланиш стратегияси , муайян вазиятни анализ қилиш ва ривожлантириш диномикасини олдиндан айтиб бера олиш хусусиятига эга бўлиш керак. У воқеа, ходимларининг динамикасини олдиндан айта билиш ҳамда ўз режаларини иложи борича ҳар қандай кутилмаган холатлардан келиб чиққан ҳолда тузиш керак. Менежернинг асосий вазифаларидан бири қўл остидагиларнинг иш фаолиятни тўғри ташкил эта олишлик зарур. Менежернинг бошқарув санъати шунда кўринадики уни фақат ишлаб чиқариш жараёнида қўл остидагиларни тўғри йўналтира билиши, балки қўл остидагиларнинг фикрларини инобатга олиши, уларга эркинлик бериши, улардаги маъсулият ҳиссини кучайтириши ҳам керакдир. Бу ўринда бошқарув функциясини ўзида сақлаб келиши зарур. Менежер олдидаги муаммоларнинг 80% инсон омили билан боғлиқдир. Менежер коллективлаштириш жараёнида ўзининг вазифалари бўлиши: - Ахборатлаштириш . - Тарбиявий ишлар - Назорат қилиш. - Ходимларнинг ишга бўлган мотивациясини ошириш лозим . Менежернинг касбий психологик танлови. - Стратегик фикрлаш ; - Интютив фикрлаш; ахборотлар кам бўлган ҳолатларда тез ва тўғри қарор қабул қилишни билиш керак . Бунда салоҳиятига, кенг дунё қараш, мустаҳкам касбий билимлар ўз устида ишлаш кабиларсиз эга бўлиш мумкин эмас. Шунингдек, кириб келаётган ахборотларни тезда қайта ишлаш бошқалар сезмаган, кўрмаган имкониятларни кўра билиш, қўйилган мақсадларга кам чиқим билан эришиш, қийин вазиятлардан оддий ечимлар орқали чиқиб кета олиш қобилиятларига эга бўлиш керак .

Таваккалчиликка мойиллик менежерга қўйиладиган асосий касбий мезонлардан бири ҳисобланади. Бу ўринда шуни ҳам таъкидлаш керакки нафақат таваккал қилишни билиш балки шу ҳолатда тўғри қарор қабул қилиши керак. Менежерлик сертификатини олиш учун қўйиладиган талаблар : 1. Бошқарув жараёнининг табиатини тушуниш ; 2. Ташкилий ишлар стуруктурасини билиш ; 3. Менежерлик фаолиятининг функционал бурчлари ва стилини билиш ; 4. Менежерлик маъсулияти ва бошқарувнинг ҳар хил даражалардаги маъсулият тақсимоти ҳақида тушунчага эга бўлишлик; 5. Бошқарув самарадорлигини ошириш йўлларини билиш. Информацион технологияларни ва коммуникатция воситаларини билиш, ўз фикрини оғзаки ва ёзма нутқда билдириш қобилияти , қўл остидагиларни ишга йўналтира олиш, мутахассисларни танлаш ва уни тайёрлаш. Ходимлар қобилиятларини тўғри баҳолаш ҳамда тўғри тақсимлаш. Ҳисоблаш текникалари ёрдамида фирма фаолиятини режалаштириш ва башорат қила олиш ҳусусиятларига эга бўлиши. Ўз фаолиятини контрол қилиш, баҳолаш келажакда бўлиши мумкин бўлган ўзгаришлардан келиб чиқиб ўз малакасини ошириб бориш керак . Ташкилотда коллегиал тарздаги қарор қабул қилиш, муаммони мутахассислар билан муҳокама этиш натижасида таклиф этилган ғоялар ичида энг мақбулини раҳбар томонидан қабул қилишда ифодаланади. Бу қарорнинг натижаси ва ошириш маъсулиятини ҳам менежер ўз бўйнига олади. Жамоавий қарор қабул қилишда эса қарор умумий муҳокама ва овоз бериш орқали гуруҳ аъзолари томонидан қабул қилишади, унинг натижасига маъсул ходим йўқ , аксинча бутун жамоага ҳисобланади. Менежернинг қарори билан боғлиқ жараённи қуйидаги таркибий қисмларга ажратилади. 1. Қарор қабул қилиш .

2. Қарорни бажариш учун уни топшириқ сифатида йўллаш . 3. Ходимни ижарага ундовчи шароитни яратиш. 4. Назоратни амалга ошириш .

Таълим тизимида персонал муаммосининг ҳал этилиш жараёни. Биз биламизки таълим тизимини ислоҳ этмасдан туриб, етук кадрлар етиштириб бўлмайди. Таълим сифатини ошириш учун, таълим муассасаларида соҳанинг энг билимдонини, устаси бўлган шахсларни саралаш орқали эришилади. Мисол учун Олий ўқув юрти ўқитувчиси мисолида оладиган бўлсак, буларда педагогик маҳорати, соҳасининг жонкуяри, ўз билимини бошқаларга аниқ ва равон аудиторияни назорат қилиш ва юқори билим савияси каби ҳусусиятларга эга бўлган шахслар ўқитувчи мақомига жавоб беради. Бошқа соҳаларга нисбатан таълим сохасида кадрлар танлови яхши йўлга қўйилган . Танлов вақтида шахслар синов лекциялари, очиқ машғулотлар ва педагогик маҳорати кузатилади. Бундан ташқари Олий ўқув юрти ўқитувчиси бўлиш учун камида магистрлик дипломи ёки фан номзоди бўлиши лозим. Чунки юқори салоҳиятли ўқитувчигина талабаларга сифатли билим бериши мумкин. Олий ўқув юрти ходимларига /ўқитувчиларига / талаб ва қонун қоидалари аниқ ва қатъий қўйиладиган бўлсагина ўз самарасини беради. Ҳуқуқ тартибот органлари ходимларига қўйиладиган талаблар. Тинчлигимизни таъминлаб туришда бу соҳа вакилларининг хизматлари беқиёсдир . Бундан ташқари қонун ҳимоясини таминлашда ҳам ўзларининг ҳиссаларини қўшиб келмоқда. Бу тизимда кадрларни самараси бўйича ишлар олиб борилмоқда. Кадрлар сифатини ошириш бўйича, бир тизимга солишда кадрлар билан ишлайдиган бўлишнинг ишини қайтадан ислоҳ қилишга эришилди. Саралаш жараёнида турли хил суҳбатлар ва психологик тестларнинг ишлатилиши, танлов жараёнининг сифатли бўлишига ёрдам бермоқда. Бу муассаса ходимларига қўйиладиган талабларга келадиган бўлсак, сабр – бардош, куч- қувват, кучли ирода , касб этикасига содиқлик, қасамёдга ва ватанга содиқлик, эл тинчлигини асрашни ўз бурчи деб билиши, ҳуқуқ тартибот посбони бўлиш каби хусусиятлар бўлиши керак.

Бундан ташқари жисмонан соғлом, руҳан тетик ва сезгирлик даражаси юқори бўлиши талаб этилади. Ички ишлар ходимларига қўйиладиган талаблар 1 Жисмонан соғлом(кўз, қулоқ, бурун сезгирлиги) 2 Кучли ирода 3 Бўйи 170 см 4 Ижобий ҳарактер 5 Ёш 17-25 оралиғида 6 Қасамга содиқлик рухи 7 Втанга муҳаббат туйҳуси 8 Кўпчилик орасида ўзига нисбатан ижобий фикр уйўотиш 9 Касбий этика 10 Салбий ҳулқ- атвордан холи бўлиш 11 Таран фикирлилик 12 Интуитив сезгирлик Аслида талаб, қонун , қоида ташкилот ва муассаса табиатидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Шундай муассасалар борки уларда жисмоний етуклик бўйича эътибор берилади. Мисол учун ҳарбий хизматчи десант бўлинмасида хизмат қилиш учун бўйи баланд ва бақувват бўлиш талаб этилади. Энди эса танк бўлинмасида хизмат қиладиган ҳарбий хизматчи учун баланд бўй шарт эмас, паст бўйли , чаққон ва сезгир бўлиш талаб этилади. Шунинг билан бирга бу хизмат тури учун довюраклик талаб этилади. Бу талаблар жисмоний жиҳатлари эди.

Руҳий томонларини оладиган бўлсак ҳар қандай ҳолатда ўзини бошқара оладиган, қўрқинч ҳиссини билмайдиган, кучли ирода шаклланган ва ватанга муҳаббат руҳи билан суғорилган бўлиши керак. Айрим ташкилотларда эса ёш категориялари биринчи ўринга қўйилади. Бунга сабаб ёшлик шижоати, тезлиги, интилувчанлиги ва шунга ўхшаш хусусиятлардир. Ҳозирги кунда тилни ўрганишга бўлган эътибор кучаймоқда. Бунга сабаб айрим соҳаларни билиш учун ёки ишлаш учун тил ўрганилади. Бу ҳам ўзига хос бўлган талаблардан бири ҳисобланади. Яъни бир тўхталишимиз зарур бўлган талаб, бу сезгирлик. Сезгирликни турларга бўладиган бўлсак таъм сезги, эшитиш сезгиси, ҳид сезгиси, тактил сезгиси ва интютив сезгиларга бўлинади. Масалан таъм сезгисини оладиган бўлсак дичустаторлар деб тан олинган соҳа вакилларида кучли ривожланган бўлиб улар қаҳванинг бир неча минглаб навларини ажратиб бера оладилар. Бундай одамларда туғма шаклланган бўлади. Шундай экан ҳар бир соҳада ўз талаблари асосида қабул бўлади. Қабул жараёнида фақат меҳнат кодекси асосида балки унинг руҳий жиҳатларини инобатга олиш зарур. Руҳий жиҳатларни фақат психологик усуллар ва тестлар орқали аниқланади. Айнан мана шу тестлар ва усуллар касблар нуқтаи назари бўйича ишланмаганлиги яьни касб ҳусусиятлари асосида ишлаб чиқилган танлов жараёни янада самарали бўлишига ёрдам бўлади. Бунинг учун назария ва амалиётнинг уйғунлигига эришиш лозим бўлади. Таълим муассасалари ва бошқа муассасаларнинг икки томонлама ҳамкорлигини йўлга қўйиш зарур.

Ўзбекистонда кадрларни тадқиқ этиш олиб борилган тадқиқот натижалари. Боб бўйича хулосалар Биз бу бобда персонални танлаш ва саралашнинг усули эътироф этган усуллари йўналишлари, методлари ва босқичларининг таҳлили , шунингдек психологияда кенг қўлланиладиган суҳбат, интаевью, анкета методларининг қўлланилиш вақтини ҳам кўришимиз мумкин . Бундан ташқари персонал муаммосининг Ўзбекистонда ҳал этилиши жараёнининг қайси босқичда турганлигини кўришимиз мумкин. Айрим соҳаларда персонални саралаш бўйича психологик хусусият ва жиҳатларга эьтибор бериб, психологик тестлардан фойдаланилмоқда аммо бу тестлар ҳам касбий хусусиятни тўла тўкис аниқлай оладиган даражада эмас. Соҳалар бўйича қўйилаётган талабларнинг умумийдан хусусийга ўтмаганлиги яьни муассасаларнинг ўзига хос талабларининг 0102030405060708090 1 кв 2 кв 3 кв 4 кв bilim va ko'nikma kasbiy mahorat tashabbuskorlik boshqa xususiyatlar

такрорланмаслигига эришиш лозим. Натижаларни таҳлил қиладиган бўлсак диаграммадан кўриниб турибдики умумийликдан хусусийлика ҳали ўтилмаган . Кўрсатилган хусусиятлар: билим кўникма касбий маҳорат ташаббускорлик. буларнинг ҳаммаси ҳар бир соҳа учун хосдир. Сўз охирида шуни таъкидлашим жоиз деб топдикки илмий текшириш институтлари билан ишлаб чиқариш муассасаларининг ўзаро ҳамкорлигини йўлга қўйиш лозимдир.

III . БОБ ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ТАДҚИҚОТ НАТИЖАЛАРИ Хар бир даврнинг узига хос талаби булгани каби, хар бир соханинг хам уз талаби ва ривожланиш йули булади. Инсоннинг турмуш тарзи юксалгани сари юкори марраларга интилаверади. Яратилаётган янгилик ва кашфиётлар уз – узидан мамлакат тараккиётини таъминлайди, шунинг билан бирга миллатнинг билим салохиёти юкорилашиб бораверади. Инсон дунёга келибдики, ниманидир куришга, билишга, излаб топишга ва яна нималарнинг дир сир – синоатларини тадкик этишга интилиб келади. Жамият хар бир нарса, вокеа ва ходисаларгауз ечимини топиб берган. Бирон – бир янгиликни жамиятга тадбик этишдан олдин унинг етилиб келганлик даражасига эътибор бериш керак. Хозирги вактда хукуматимиз томонидан кадрлар танлаш тизимини яратишга каратилган бир катор амалий ишлар олиб борилмокда. Жумладан, хар бир ташкилот ва муассасаларининг кадрлар билан ишлаш булимида психолог лавозимининг ташкил этилиши хакидаги конун фикримизнинг исботидир. 3.1. Спилбергер – Ханиннинг «Хавотирланиш даражасини аниқлаш» методикаси ва Г.Айзенкнинг «Экстроверсия – интроверсия» методикаси хакида маълумот. Спилбергер – Ханин томонидан ишлаб чикилган хавотирланиш даражасини аниклаш методикаси хозирги вактдаги хавотирликни (реактив хавотирлик) ва шахсий хавотирликни (инсоннинг характеристикаси сифатида) урганади. Мазкур методика Ч,Д. Спилбергер томонидан А Қ Ш да ишлаб чикилган булиб, Ю.Л.Ханин томонидан мослаштирилган. Узбекистон шароитида профессор Э.Г.Гозиев томонидан миллий мухитга мослаштирилган. Шахсий хавотирлик хавфли вазиятларда жавоб бериш реакциясининг катъийлиги билан характерланади. Реактив хавотирлик, кузгалувчанлик, хавотирлик, неврозлар билан характерланади. Жуда юкори шахсий хавотирлик низолари, эмоционал ва асаб бузилишлари хамда психоматик касалликлар билан корреляция килади.

Бирок, хавотирлик даражаси негатив хусусият хисобланмайди. Маълум микдордаги хавотирлик даражаси шахснинг фаол хаёти учун жуда керак ва табииийдир. Шунинг учун хам «Фойдали хавотирлилик» нинг оптимал индивидуал даражаси ишлаб чикилган. Спилбергер – Ханин методикаси икки кисмдан иборат булиб, улар реактив (РТ 1 – 20 саволгача) ва шахсий (ЛТ 21 – 40 саволлар) хавотирликни аниклашга каратилган. Биз тадкикотимизда реактив хавотирлик даражаси (РТ 1 – 20 саволгача) ни аниклаш кисмидан фойдаландик. РТ курсаткичлари куйидаги формула асосида хисобланади: РТ = Е1 – Е2 + 35 Бунда Е1 : 3, 4, 6, 7 ,9, 12, 13, 14, 17, 18 ларнинг йигиндиси олинади; Е2 эса 1, 2, 5, 8, 10, 11, 15, 16, 19, 20 ларнинг йигиндиси хисобланади. Натижалар тахлили шуни курсатадики, 30 баллгача паст даражадаги хавотирлик курсаткичи, 31 – балл урта даражадаги хавотирликлилик, 46 балл ва ундан юкори балл юкори даражадаги хавотирлиликнинг намоён булишини билдиради. Етарли даражадаги хавотирлиликдан огишга эътиборни катиш керак булади. Юкори даражадаги хавотирлилик шахснинг хатти – харакатида аномал холатларни келтириб чикариши мумкин. Бу холатларда вазиятларнинг ва масалаларнинг субъектив ахихамиятини камайтириш керак булади, бунда асосий эътиборни ишонч ва муваффаккият хиссига каратиш керакдир. Ганс Айзенкнинг индивидуал-типологик хусусиятларни аниқлаш тести психологик тадқиқотларда, ташхис амалиётида энг кўп ишлатиладиган классик тестлар сирасига киради ва кишининг индивидуал-психологик хусусиятларини аниқлашга мўлжаллангандир . Методика 57 саволдан иборат бўлиб, йўриқномага биноан маъқул келган саволга “ҳа”, маъқул келмаган саволга “йўқ” деб жавоб берилиши керак. Тестда “нейротизм”, “экстраверсия”, “интроверсия” ва “ёлғон” шкалалари мавжуд бўлиб, унинг афзал томонларидан бири, асосан, гуруҳий ва индивидуал тадқиқотлар ўтказиш мумкинлигидадир. Текширилувчиларга берилган саволлар оддий бўлиб, кишини ўйлашга мажбур

қилмайди. Хуллас, ушбу тадқиқотда синалувчиларнинг индивидуал-типологик хусусиятларини аниқлаш мақсадида мазкур методиканинг 57 саволдан иборат бўлган вариантини ишлатишга қарор қилдик . Методикани ўтказиш жараёнида текширилувчиларга қуйидагича йўриқнома берилади: “Сиздан қуйидаги саволларга “ҳа” ёки “йўқ” тарзида жавоб бериш сўралади. Саволлар устида узоқ ўйламай, хаёлингизга келган биринчи жавобни беришга ҳаракат қилинг”. Методика ўтказиб бўлингач уни таҳлил қилиш бошланади. Жавоб варақасида “ҳа” ва “йўқ” жавоблари бўйича махсус калит ишлаб чиқилган ва шу калитга асосан учта кўрсаткич олинади – экстраверсия-интроверсия, нейротизм ва ёлғон шкаласи . Экстраверсия - бу мулоқотга тезда киришиб кета олиш, ташқи оламга йўналганлик хусусиятидир. Экстравертлар ҳеч нарсани ичларида сақламайдилар, ташқарига чиқаришни ёқтирадилар. Улар ўз фикр ва мулоҳазаларини очиқ-ойдин айтиб, ҳар доим ўзларини ҳимоя қила оладилар. Бундай инсонлар ўйин-кулгини, хушчақчақликни яхши кўрадилар. Турли тадбирларда фаол қатнашиб, ҳамманинг диққат марказида бўлишни хоҳлайдилар ва бунга эришадилар ҳам. Интроверсия – шахснинг доим ўз ички олами билан машғул бўлиб юришини ифода этувчи кўрсатгичдир. Интровертлар ўз ҳиссиётларини кишилар кўзидан яширишни хуш кўрадилар. Ўзларининг сирларини камдан- кам ҳолларда бировга айтишлари мумкин. Улар бирон нарсадан қониқмасалар, буни ҳеч кимга айтмайдилар, ҳамма нарсани ичларига ютадилар. Интровертлар шовқинли давралардан кўра китоб ўқишни, уй ишлари билан шуғулланишни маъқул кўрадилар. Нейротизм шкаласи ҳиссий барқарорлик-беқарорлик хусусиятини акс эттиради. Бу кўрсатгичнинг юқори даражалари синалувчиларда юқори даражадаги безовталик, ўзини паст баҳолаш каби салбий кечинмаларга мойиллик мавжудлигидан гувоҳлик беради. Нейротизм психик жараёнларнинг беқарорлигида, қўзғалувчанликнинг юқорилигида, асабнинг “таранг”лигида намоён бўлади.

Ёлғон шкаласи меъёрида 4 баллдан ошмаслиги керак. Мазкур шкала бўйича 5 ва ундан ортиқ балл олинса, синалувчи берган жавобларининг ҳаққонийлигига шубҳа билан қаралади. Бундай синалувчилар атрофдагиларга ўзларини яхши томондан кўрсатишга интилган бўлишлари мумкин ёки жамият аъзолари томонидан тан олинишни хоҳлаётган бўлишлари мумкин. Натижаларни қайта ишлаш жараёнида ҳар бир кўрсатич ҳисоблаб чиқилгандан сўнг қуйидагича талқин этилади. Агар экстраверсия-интроверсия 0 дан 12 гача ва нейротизм 0 дан 12 гача бўлса, бу текширилувчи барқарор-интроверт типига мансубдир. Барқарор- интроверт – совуққон, ҳар бир ишни ўйлаб қиладиган, ўз хатти-ҳаракатларини тарозига солиб, ўзи учун фойдали томонини кўзлайдиган инсон ҳисобланади. Барқарор-интроверт типидаги инсонлар доимо ҳушёрликни ақлли хатти- ҳаракатларни биринчи ўринга қўядилар. Улар ҳеч бир фаолиятни биринчи бошламайдиган пассив-суст, ҳар бир ишда “етти ўлчаб, бир кесадиган” эҳтиёткор, ҳар бир ишни чуқур мулоҳаза юритган ҳолда қиладиган, ақлли, тинчликни севадиган, бошқарувчан, ишонувчан, ҳар бир хатти-ҳаракатини назорат қилишга мойил бўлган вазмин, бир маромда ҳаракат қиладиган хотиржам шахслар бўлиб ҳисобланади [82]. Агар экстраверсия-интроверсия 0 дан 12 гача ва нейротизм 12 дан 24 гача бўлса, бу текширилувчи беқарор-интроверт типига мансуб шахс ҳисобланади. Бундай инсонлар ҳақиқий интроверт бўлиб, доимо ўзларининг ички дунёлари билан банд бўлган кишилар сирасига кирадилар. Улар ҳар бир нарсани кўнгилларига оладилар, бироқ хафа бўлганларини дарров ошкор қилмайдилар. Ҳар бир ишни шошмай, обдон ўйлаб, сўнг амалга оширадилар қўрқув туфайли ўз фикрларини баён этмайдилар. Беқарор-интровертлар, кўпинча, ювош, мулоҳаза юритишга мойил бўлиб, келажакка умид билан қарамайдилар. Савол берилса, жуда қисқа ва лўнда қилиб жавоб қайтарадилар. Инсонлар билан мулоқот қилишдан қочадилар, мулоқотга енгил кириша олмайдилар.

Агар экстраверсия-интроверсия шкаласи 12 дан 24 гача ва нейротизм 0 дан 12 гача бўлса, бундай текширилувчи барқарор-экстраверт типига киритилади. Барқарор-экстравертлар мулоқотга тез кириша оладилар, ҳар бир жамоанинг юраги бўла оладилар. Улар ҳар бир инсоннинг юрагига яқин сўзларни топа оладилар, яхши кайфиятни улаша оладилар. Барқарор- экстравертлар кайфиятининг ўзгарганлигини уларнинг юзларига қараб ҳам билиб олиш мумкин. Улар баъзида жуда сергап бўлишлари ҳам мумкин. Барқарор-экстравертларнинг раҳмларини тез келтириш мумкин, ҳар доим дадил ҳаракат қиладилар. Улар ҳар бир ишни қизиқиш билан бошлайдилар, лекин ҳамма вақт ҳам охирига етказмасликлари мумкин. Ҳамма ерда сардор, бошлиқ бўлишни ёқтирадилар. Ўз фикрларини дадил ҳимоя қиладилар. Барқарор-экстравертлар кўпинча хушчақчақ бўлиб, шароитга тез ва осон мослаша оладилар. Агар экстраверсия-интроверсия 12 дан 24 гача ва нейротизм 12 дан 24 гача бўлса, бундай текширилувчи беқарор-экстраверт типига мансуб ҳисобланади. Беқарор-экстраверт сезгирлиги, серҳаракатлиги билан ажралиб туради. У ўзгаларнинг устидан ҳукмронлик қилишни ёқтиради, бирор нарса ёқмаса, дарҳол буни бировга айта олади. Руҳий ҳолати ва жараёнлари тез ўзгариб туради, унинг жаҳлини чиқариш осон. Жаҳли чиққан вақтда ҳеч к имни танимайди, бировнинг аламини, бошқадан олиши мумкин. Келажакка доим умид билан қарайди. Тадқиқотнинг тўртинчи босқичида биз коррекцион дастур асосида расмий ва норасмий лидерлар билан тренинг ўтказдик. Олинган маълумотлар математик-статистик методлар ёрдамида қайта ишланиб, сон ва сифат жиҳатидан таҳлил қилинди.

3.2. Спитьбергер – Ханиннинг «Хавотирланиш даражасини аниклаш» методикаси ва Г.Айзенкнинг «Экстроверсия – интроверсия» методикаларидан олинган натижаларнинг психологик та ҳ лили 1-жадвал

№ Спилбергер- Ханин Экстровверсия Интроверсия Невротизм Ёлгон Мах Мин Мах Мин Мах Мин Мах Мин 1 28 3.47 15 1.58 16 2.27 2 1.19 2 31 0.47 15 1.58 14 0.27 4 0.81 3 33 1.53 16 2.58 16 2.27 2 1.19 4 34 2.53 11 2.42 10 3.73 7 3.81 5 29 2.47 15 1.58 8 5.73 4 0.81 6 40 8.53 13 0.42 20 6.27 5 1.81 7 34 2.53 19 5.58 19 5.27 3 0.19 8 31 0.47 14 0.58 12 1.73 3 0.19 9 33 1.53 15 1.58 17 3.27 2 1.19 10 28 3.47 15 1.58 9 4.73 4 0.81 11 26 5.47 16 2.58 8 5.73 4 0.81 12 28 3.47 16 2.58 15 1.27 3 0.19 13 30 1.47 16 2.58 15 1.27 5 1.81 14 32 0.53 13 0.42 8 5.73 7 3.81 15 29 2.47 12 1.42 18 4.27 3 0.19 16 30 1.47 15 1.58 21 7.27 2 1.19 17 33 1.53 7 6.42 18 4.27 2 1.19 18 36 4.53 8 5.42 12 1.73 4 0.81 19 38 6.53 13 0.42 10 3.73 3 0.19 20 34 2.53 15 1.58 20 6.27 0 0 21 29 2.47 14 0.58 17 3.27 4 0.81 22 28 3.47 10 3.42 24 10.27 2 1.19 23 22 9.47 14 0.58 21 7.27 4 0.81 24 31 0.47 13 0.42 8 5.73 4 0.81 25 32 0.53 16 2.58 21 7.27 7 3.81 26 40 8.53 14 0.58 14 0.27 1 2.19 27 33 1.53 14 10.58 6 7.73 3 0.19 28 36 4.53 11 2.42 8 5.73 5 1.81 29 33 1.53 10 3.42 10 3.73 1 2.19 30 32 0.53 11 2.42 18 4.27 4 0.81 31 38 6.53 12 1.42 15 1.27 3 1.19 32 31 0.47 14 0.58 10 3.73 1 2.19 33 29 2.47 16 2.58 14 0.27 5 1.81 34 32 0.53 11 2.42 12 1.73 2 1.19 35 30 1.47 18 4.58 10 3.73 3 0.19 36 36 4.53 12 1.42 14 0.27 0 0 37 29 2.47 12 1.42 12 1.73 4 0.81 38 31 0.47 13 0.42 18 4.27 2 1.19 39 33 1.53 10 3.42 14 0.27 3 0.19 40 26 5.47 11 2.42 11 2.73 3 0.19 41 24 7.47 17 3.58 19 5.27 3 0.19 42 30 1.47 13 0.42 15 1.27 1 2.19 жа ми 31.47 3.06 13.42 2.54 13.73 3.78 3.19 1.04

2-жадвал Спилбергер- Ханин ва Гайс Айзенкнинг методикалари бўйича умуммий натижалар таҳлили Ганс Айзенкнинг «Экстроверсия – интроверсия даражасини аниклаш» методикаси буйича утказган тадкикот натижаларимиз шуну курсатдики, бунда 7 – 9 балл атрофидаги интровертлар 2 нафар синалувчини ташкил этган булса, 10 – 12 балли амбвертлар 12 нафарни ташкил этди. Энг кувонарлиси шундаки, 13 – 18 балли экстроверт синалувчилар сони 27 нафарни ташкил этди. Бундан ташкари 19 – 24 балли юкори интроверт хам бор экан, бу тур даги синалувчи 1 нафарни ташкил этди. Синалувчилар орасида баркарор интровертлар сони 6 нафарни ташкил этган булса, аксинча, бекарор интровертлар сони 8 нафарни ташкил этди. Уз – узидан куриниб турибдики, баркарор интровертлар сонига нисбатан бекарор интровертлар сони купчиликни ташкил килди. Бундан кейинги тип баркарор эксровертлар булиб, синалувчилардан 9 нафари баркарор интровертлиги маълум булди. Колган 22 нафар синалувчи бекарор экстроверт типига мансублиги маълум булди. Бундан ташкари «Ёлгон» шкаласи буйича натижаларга эътибор карватадиган булсак, энг хакконий жавоблар сони 2 нафар синалувчини ташкил этди. Уларнинг натижаси 0 га тенг экан. Кейинги 1 ва 5 баллни туплаган синалувчилар сони 37 нафарни ташкил этган булса, 6 ва 9 баллгача туплаган синалувчилар 3 нафар эканлиги маълум булди. Бу 3 нафар синалувчининг курсаткичлари 7 баллни ташкил этди. Шуни хам таъкидлаш жоизки, синалувчиларда «Экстроверсия - интроверсия» шкаласи буйича жадвалдаги устунга эътибор берадиган булсак, № Спилбергер- Ханин Экстровверсия Интроверсия Невротизм Ёлгон Мах Мин Мах Мин Мах Мин Мах Мин 1 31.47 3.06 13.42 2.54 13.73 3.78 3.19 1.04

уртача арифметрик киймати, яъни уртача сумма 13.42 ни ташкил этди. Бундан куриниб турибдики, синалувчилар гурухининг аксарият кисмини экстроверт деб хулоса чикаришимиз мумкин. Уларнинг уртача огиш киймати эса 2.54 ни ташкил килди. Жадвалдаги невротизм шкаласи устунига эътибор каратадиган булсак, бунда уртача киймат 13.73 ни ташкил этган булса, уртача огишлар микдори эса 3.78 баллни ташкил этди. Шуни хам таъкидлаш жоизки, синалувчилар гурухи экстроверт булиши билан бирга, бекарор экстроверт эканлиги хам 1 – жадвал натижаларида уз аксини топди. Олинган натижаларни умумий холда тахлил киладиган булсак, бу касб хусусияти ва нуктаи назаридан нормал курсаткич деб бахоласак булади. Ёлгон шкаласи буйича уртача киймат 3.19 ни ташкил этган булса, уртача огишлар микдори эса 1.04 ни ташкил килди.

Хулоса Мустақиллигимизнинг илк йилларидан бошлаб таълим-тарбия сифатини оширишга давлат миқёсида эьтибор берила бошланди. Бу ислоҳатларнинг узвий давоми сифатида 1997 йил августида қабул қилинган “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ” эьтиборга моликдир. Дунёдаги энг ривожланган давлатлар тарихига қарайдиган бўлсак етук кадр тайёрлашга давлат миқёсида оптимал ва ҳаққоний танловни амалга оширган. Айни дамда юртимиздаги аксарият ташкилот ва муассасаларда персонални саралашда, танловнинг фақат ҳуқуқий томонларига эьтибор бериб, унинг иккинчи бир томони психологик жиҳатларига эьтиборнинг сустлиги, хизмат сифати ва маҳсулот сифатига сезиларли таъсирни кўрсатмоқда. Ҳозирги вақтда ишга жойлашишда иш берувчини ишнинг фақат билими, малакаси ва тажрибасига қаратади. Барча назарий ишланмалар, кўникма, ўқув ва заковатини ўрганиш ва баҳолашга қаратилган. Кадрлар танлашда ишчининг психологик хусусиятлари ва эмоционал ҳолати мутлақо ҳисобга олинмайди. Агентликлар ишга жойлашишни қийин билган мижозларни тузишади, гап нимадалигини тушунмайди. Кишилар яхши маълумотга, иш тажрибаси ва изланиш истагида бўлишади, ҳатто қулай бўш ўринлари ҳам бўлади- ю лекин бундай кишилар икки –уч марта келишиб , олти – етти марта суҳбатдан ўтишади, бироқ иш топиша олмайди , Бу уларнинг психологик хусусиятлари ва эмоционал ҳолатлари билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бу феноменлар эса стандарт методика ёрдамида ташхис қўйиш замонга кирмайди. Тадқиқот натижаларини қуйидагича хулосаладик. Бу тадқиқот ишимиз айнан бир статистик методлар олқали эмас балки қиёсий баҳолаш орқали олиб борилади. Натижалар амалий жиҳатдан таҳлил этилган.

Бу борада илмий адабиётлар ва илмий изланишлар олиб борилмоқда. Лекин шуни ҳам таъкидлаш жоизки бу қилинаётган ишлар дастлабки босқичдадир . Биз тадқиқотимизда Ўзбекистонда фаолият юритаётган муассасаларда персонални саралашда қўйилаётган талабларни ўзаро таққослаш ва қиёслаш орқали натижага эришдик. Натижаларга қарайдиган бўлсак билим кўникма, касбий маҳорат, ташаббускорлик каби хусусиятлар ҳали ҳамма жойда керак лекин ҳамма жойда биринчи бўлиши керак эмас. Ҳар бир муассасани такрорланмас хусусиятлар ва талаблари бўлиши мақсадга мувофиқдир . Шуларнинг ҳам гувоҳи бўлдикки ўзларида хусусий талабларга эга бўлган муассасалар сони кўпаймоқда. Буларга МХХ ( миллий хавфсизлик хизмати) Мудофаа вазирлиги . Ички ишлар. Олий ўқув юртлари киради. Бу бир мунча кадрларни саралаш бўйича психологик хусусиятлар ва жиҳатларга эьтибор берилмоқда. 1. Кадрларни психологик саралаш ўзининг яхши тузилмасига эга бўлишини тақозо этувчи тизим ҳисобланади. 2. Персонални психологик саралаш ўзининг ишончли ҳаққоний баҳолашига эга бўлган психологик технологияси эгалиги яроқли психологик тестлар ва уларнинг баҳолаш мезонлари билан белгиланади. 3. Персонални ишга саралашнинг психологик йўл ва усуллари муттасил ҳамда илмий асосга эга бўлган технологик жараёни сифатида тугатилиши муҳим.

Фойдаланилган адабиётлар . Каримов И.А Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида.Т.2011 КаримовИ.А.Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари.Тошкент.Ўзбекистон нашриёти 2009 й Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т. 2008. Каримов И.А. “ Баркамол авлод орзуси”. Каримов И.А. “Буюк келажак сари”. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда “ Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” 1997 йил авгут. Андреева Г.М. Социальная психология. – М.: МГУ, 1980. Грендер Д.Бендлер Р. Структура моши. 1995 год. Джемс У. Психология – М. 1992 год. Е.А. Аланова Е. Накмов. Сациольного пихологическая реаблатация хронических безработн ы х 2001. Криминалогия В.Е. Эминов. Юрист. 1995 год. Литвинцева Н.А. Психолгические оспекта подбора и проварки персонала “Интел - Синтез” 1997 год. Макдональ В. Руководство по субмодамьности-Воронеж. 1994 год. Магура М. Поиск и одбор персонало М. 2001 год. Магура М. Упровление персоналом. 1998г N 11 Маскон М. Х. “Основ ы менеджемента” 1995 год 704 с Прогрор ентация и профеционол ы й одбора персонала 2003 й. Психологичес кие проблем ы отбора Кадров .2002й. Петер Управление персоналом М .Центр. 1998 год. Пойсик и отбор репсонало . Кравченко К. А. 1998 год. Плетин Ю.И. Упревление персоналом . 1995 год. Каримова В.М. Ижтимоий психология. Т. 2008 й. Суннатова Р.И., Парпиев У. «Касбга йўналтириш маслаҳатлари: методлар, муаммолар, имкониятлар», Тошкент 2001 йил.

$Ильин Е. П. Мативация и мотив ы СП , 2002 год. Табеков Н. “ Октимизация времин н х,депежних затрат получаемого качества в стратеги и \\\\ подбора персонала ” 2000 й. Тор\\ К . “ Тестравание при приеме на работу” журнал “ Управление персоналом” N 12 . 2000 год Теория и практика упревления персоналам Г.В Шокин МАУП. 1998 год . Упроление персоналом Под ред. Т.Ю. Базерова Коломинский Я.Л. Социальная психология школьного класса: Пособие для педагогов практических психологов. – Мн.: Ред. Журн. «Адукацыя i выхаванне», 1997. – 240 с. Кричевский Р.Л., Дубовская Е.Н. Психология малой группы: теоретический и прикладной аспекты. - М.: Изд-во МГУ. - 207 с. Кочеткова А.И. Психологические основы современного управления персо - налом. - М.: Издательство ЗЕРЦАЛО, 1999. - 126 с. Мескон М. Основы менеджмента. – М.: Человек, 1995. – 275 с. Руденский Е.В. Социальная психология: Курс лекций. – М.: ИНФРА-М; Новосибирск: НГАЭиУ, 1997. – 224 с. Қодиров К.Б. “Касб танлашга тайёргарликнинг психологик жиҳатлари ва касбий ташхис”, Тошкент 2001 йил Ғозиев Э.Ғ. , Жабборов А. Фаолият ва хулқ-атвор мотивацияси. Т. 2003. Ғозиев Э.Ғ. Умумий психология. Т. 2010. 1-2 том. Ханин Ю.Л.Психология общения в совместной деятельности// Автореф.докт.дисс. Л. - 1986.$

Танлашда қўйиладиган методлар мажмуи қуйидагиларни ўз ичига олади Илова 1 1 Дастлабки танлов 2 Номзод тўғрисида ахборот йиғиш 3 Ариза ва анкета бланкаларини тўлдириш 4 Дастлабки танлов суҳбат 5 Танлашнинг гуруҳли методлари 6 Шахсий саволномалар ва тестлар 7 Сухбат интервью 8 Тиббий кўрик 9 Қарор қабул қилиш Персонал танлови хизматларининг асосий вазифаларини қуйидаги босқичларда кўрамиз Илова 2 1 Кадрларни режалаштириш 2 Кадрлар танлаш 3 Касбий мослашув 4 Персонални ўқитиш 5 Кадрларни аттестациядан ўтказиш 6 Кадрлар ўрнини алмаштириш 7 Бошқарув кадрларни тайёрлаш 8 Персонални ижтимоий ҳимоя қилиш 9 Ҳуқуқий ва аҳлоқий жиҳатлари

илова 3 Спилбергер Ханин с ўровномаси Шахслилик безовталанишни аниқлаш бўйича № Фикрлар Йўқ ундай эмас Деярли шундай Тўғри Жуда тўғри 1 Менда юқори кайфият бўлади 1 2 3 4 2 Мен қўзғолувчан бўлиб қоламан 1 2 3 4 3 Мен осонгина хафа бўлиб қоламан 1 2 3 4 4 Мен бошқвалар каби омадли бўлишни хоҳлайман 1 2 3 4 5 Мен ноҳушликларни кучли ҳис қиламан ва уларни эсдан чиқаришим қийин бўлади 1 2 3 4 6 Мен қувватга тўлалигимни,ишлашга хоҳишини ҳис қиляапман 1 2 3 4 7 Мен хотиржам,совуққон ва қатъиятлиман 1 2 3 4 8 Мени бўлиши мумкин бўлган қийинчиликлар безовта қиляпти 1 2 3 4 9 Мен арзимаган нарсаларга ҳам қаттиқ хафа бўламан 1 2 3 4 10 Мен тўла бахтли бўладиган пайтлар ҳам бор 1 2 3 4 11 Мен хамма нарсани кўнглимга яқин оламан 1 2 3 4 12 Менда ўз ўзимга ишонч етишмайди 1 2 3 4 13 Мен ўзимни ҳимояга муҳтож деб хис 1 2 3 4

қиламан 14 Мен инқирозли вазиятлар ва қийинчиликлардан қочишга ҳаракат қиламан 1 2 3 4 15 Баъзида йиғидан ўзимни тўхта олмайман 1 2 3 4 16 Баъзида мен мамнунман 1 2 3 4 17 Ҳар қандаймайда нарсалар мени чалғитади ва ташвишга солади 1 2 3 4 18 Ўзимни омадсиз деб хис қилган пайтарим ҳам бўлади 1 2 3 4 19 Мен турғун одамман 1 2 3 4 20 Ўз ишим ва ташвишларимни ўйлаганимда менда безовталаниш қамраб олади. 1 2 3 4 Тест саволларига жавоб беришда биринчи пайдо бўлган фикрни қайд этинг, ортиқча фикр мулоҳаза юритманг. Тестда тўғри ёки нотўғри жавоб мавжуд эмас. Тест саволномасидаги вазиятлар ҳаётингизда қанчалик даражада учрашига эътибор беринг. Имкони қадар саволларга очиқ жавоб беришга ҳаракат қилинг. Саволларга жавоблар вариантини мос келиши ёки келмаслигига қараб , Ҳа ва Йўқ тарзда жавоб бериш мумкин. 1.Сиз тез-тез ўзингизга куч ғайрат бағишловчи таъсиротларга мойиллик сезасизми? 2.Сиз тез-тез Сизни тушунадиган ва қўллаб-қувватлайдиган дўст кераклигини ҳис қиласизми? 3.Сиз ўзингизни беғам одам деб ҳисоблайсизми? 4.Сизда олдингизга қўйган мақсадлардан воз кечиш қийинми? 5.Сиз бирон-бир фаолиятни амалга оширишдан олдин атрофлича ўйлаб сўнг ҳаракат қиласизми?

6.Сизда фойдали бўлиш-бўлмаслигидан қатъий назар ваъдангизга турасизми? 7.Сизда кайфиятнинг кўтарилиши ва тушиши тез-тез юз берадими? 8.Сизда тез гапириш ва тез ҳаракатланиш бўладими? 9.Ҳеч қандай жиддий сабаб бўлмаса ҳам ўзингизни бахтсиз одамман деб ҳис қилганмисиз? 10.Сиз баҳс мунозараларда ўзингизни кўп нарсага қодирлигингизга ишонасизми? 11.Сиз ёқимтой қарама-қарши жинсдаги киши билан танишишни хоҳласангиз тортинасизми? 12.Сизда ўзингизни бир жойга қўя олмайдиган ҳоллар ҳам бўладими? 13. Сиз одатда шароитга қараб иш тутасизми? 14.Сиз бирор ишни бажариб бўлгач ёки бирор гапни гапириб бўлгандан сўнгра, бу ишни қилмасам бўлар эди, гапирмасам бўлар эди деб афсусланасизми? 15.Сизда одамлар билан учрашишдан кўра китоб ўқиш афзалми? 16.Сизни хафа қилиш осонми? 17.Давраларда бўлишни ёқтирасизми? 18.Сизда бошқалардан яширадиган сирларингиз бўладими? 19.Сизда баъзан ғайратингиз жўшиб қадамингиздан ўт чақнайди, баъзан эса ҳафсалангиз пир бўлиб лоқайдлашишингиз тўғрими? 20.Сиз дўстларингиз даврасини энг яхшилари билан чекланишига интиласизми? 21. Кўп орзў қиласизми? 22.Сизга бақириб гапиришганда Сиз ҳам шундай жавоб қайтарасиз?

23.Сизни нимадандир айбдорлик ҳисси безовта қиладими? 24.Сиз одатларингизни яхши ва маъқул дея оласизми? 25.Сиз ҳисларингизга эрк бериб дўстлар даврасида ўзингизни хотиржам тутасизми? 26.Сизда ҳаддан ортиқ асабийлашиш бўладими? 27.Сизни қувноқ ва ҳаракатчан одам ҳисоблашадими? 28.Сиз бирор ишни бажариб бўлгач, уни бундан ҳам яхшироқ бажариши мумкинлиги тўғрисида ўйлайсизми? 29.Сизда нотаниш кишилар даврасида бўлиш ноқулайми? 30.Сиз ғийбат қиласизми? 31.Бошингизга ҳар хил хаёллар келиб уйқу бермайдиган ҳоллар ҳам бўладими? 32.Сиз бирор нарсани билишни истасангиз бошқаларадн сўраб суриштиришга нисбатан китобдан билиб олишни афзал ҳисоб-лайсизми? 33.Сизда кучли юрак безовталаниш бўладими? 34.Сизга диққат-эътиборни талаб қиладиган иш ёқадими? 35.Сизда титраш ҳолати бўладими? 36.Сиз доимо ҳақиқатни гапирасизми? 37.Сизда бир-бирини камситадиганлар даврасида бўлиш ноқу-лайми? 38.Сиз сержаҳлмисиз? 39.Сизга тез ҳаракатланишни талаб қиладиган иш ёқадими? 40.Сиз ҳаммаси яхшилик билан тугаган, аммо ёмон оқибатларга олиб келиши мумкин бўлган ҳодисалардан безовталанасизми? 41.Сиз одатда шошмасдан секин юрасизми?

42.Сиз ишга ёки бирор киши билан учрашувга кеч қолганмисиз? 43.Бемаъни тушлар кўрасизми? 44.Сиз суҳбатлашишни ёқтирганлигингиз учун пайтни бой бермасдан янги суҳбатдош билан танишишга интилишингиз тўғрими? 45.Сизни бирон-бир оғриқ безовта қиладими? 46.Сиз узоқ вақт дўстлар даврасида бўлмасангиз,ўзингиз нохуш ҳис қиласизми? 47.Сиз ўзингизни асабий одам деб ҳисоблайсизми? 48.Сизни танишларингиз орасида айнан Сизга ёқмайдиганлари ҳам борми? 49.Сиз ўзингизни ўзига ишонган одам деб ҳисоблайсизми? 50.Сизни ишингиз ёки камчилигингиз танқид қилинса хафа бўласизми? 51.Сизда кўпчилик иштирок этадиган тадбирлардан қониқиш қийинми? 52.Сизни бошқалардан нимам биландир ёмонман деган туйғу безовта қиладими? 53.Сизнинг-ча зерикарли даврани жонлантириш осонми? 54.Сизда ўзингиз тушунмаган нарсалар ҳақида гапирган вақтингиз бўладими? 55.Сиз соғлиғингиздан безовталанасизми? 56.Сиз бошқалар устидан ҳазиллашишни ёқтирасизми? 57.Сиз уйқусизликка дучормисиз?

O'xshashlar

Суд психологик экспертизаси мавзусини ўқитишда замонавий технологиялардан фойдаланиш

Психологнинг ўрта ва ўрта махсус таълим тизимидаги фаолияти

Касб – ҳунар коллежи ўқувчиларида миллий қадриятлар асосида касбий маданиятни шакллантиришнинг психологик асослари

Ижтимоий психология фанининг педмети мавзусини ўқитишда инновацион технологиялар

Болаларда диққатсизлик ва гиперактивлик диагностикаси ва психокоррекцияси