Virtual 3D universitet muhitida oʻquv jarayonini tashkillashtirish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1274.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI FIZIKA-MATEMATIKA FAKULTETI AMALIY MATEMATIKA VA INFORMATIKA KAFEDRASI ”5 13 0 2 00-Amaliy matematika va informatika” ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun ABDULLAYEV ALISHER USMONOVICHNING “Virtual 3D universitet muhitida oʻquv jarayonini tashkillashtirish” mavzusida yozgan Ilmiy ra h bar: katta o‘qituvchi L.Safarov «Himoyaga tavsiya etilsin» Fizika-matematika fakulteti dekani:_________prof. A.Tashatov «_____» _____________2016 yil Qarshi – 201 6 yil

KIRISH Respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki kunlaridan boshlab ijtimoiy- iqtisodiy tizimning barcha sohalarida ijobiy o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Jumladan, axborot – kommunikatsiya texnologiyalari, bu davlatimiz iqtisodiy- ijtimoiy rivojlanishini ta’minlashda asosiy sektorlardan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Hukumati tomonidan bir qator Farmon va Qarorlari Respublikamiz ommaviy-axborot vositalarida e’lon qilingan. Masalan: «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi Qonun (O‘zbekiston Respublikasi Qonunini №560-II, 11.12.2003 y.), «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida»gi Farmon (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni №PF-3080, 30.05.2002 y.), «Axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida»gi Qaror (O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Qarori №PQ- 117, 08.07.2005 y.), «Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qaror (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Qarori №200, 06.06.2002 y.) qabul qilinib amaliyotga tadbiq etildi va etilmoqda. Ushbu sektorlarni yanada rivojlantirishda Respublikamizdagi barcha ta’lim muassasalaridagi o‘qitish tizimlarida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanish yo‘lga qo‘yilmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasining ochilish marosimida so‘zlagan nutqida «yuksak malakali mutaxassislar–taraqqiyot omili» deya ta’kidlagan edilar. Mustaqil Respublikamizning rivojlanish sharoitida xalq xo‘jaligi tarmoqlari va sanoatini bozor iqtisodiyotiga o‘tkazishda, ayniqsa yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish va yaratish zaruriyati tug‘ilganda, oliy o‘quv yurtlarida kasbiy mahoratga va kompyuter savodxonligiga ega bo‘lgan mutaxassislar tayyorlash alohida ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun Respublikamizda axborot texnologiyalaridan unumli foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Hozirgi kunda o‘quv jarayoniga 2

axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo‘llash va o‘quv jarayonida uch o‘lchovli grafikasi yordamida obyektlarning kompyuter modellarini qurish va kompyuter grafikasi fanini o‘rganishda 3D modelini qo‘llash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Kompyuter grafikasining yangi yo‘nalishlaridan biri haqiqiy tasvirlarni shakllantirishning uslub va tamoyillarini ishlab chiqishga bag‘ishlangan. Bu tamoyillarga ko‘ra tasvirlarni bevosita kuzatish yoki optik qurilmalar yordamida ro‘yxatga olish imkoniyati mavjud bo‘lishi kerak. Shunday tasvirlarga ehtiyoj dizayn, arxitektura, reklama va boshqa sohalarda paydo bo‘ldi. Kompyuterlar funksional imkoniyatlarining kengayishi kompyuter grafikasining rivojlanishiga asos yaratdi va tasvirlar animatsiyasini ta’minlovchi tizimlar yaratilishiga olib keldi. Bunda uch o‘lchovli modullarning uch asosiy modellarini ajratish mumkin: sinchli, yuzaki va hajmli. XX asrning 60-yillarida Kompyuter grafikasi fani mustaqil yo‘nalish sifatida paydo bo‘ldi va buning uchun maxsus amaliy dasturlar paketi ishlab chiqildi. O‘sha paytda kesmalar yordamida chizish, ko‘rinmas chiziqlarni o‘chirish, murakkab sirtlarni akslantirish usullari, soyalarni shakllantirish, yoritilganlikni hisobga olish tamoyillari ishlab chiqilgan edi. Bu yo‘nalishdagi ilk ishlar vektorli grafikani rivojlantirishga ya’ni, chiziqlarni kesmalar orqali chizishga yo‘naltirilgan edi. 70-yillardan boshlab nazariy va amaliy ishlarning aksariyati fazoviy shakl va obyektlarni o‘rganishga qaratildi. Bu yo‘nalish uch o‘lchovli grafika (3D) nomi bilan ataladi. Uch o‘lchovli tasvirlarni modellashtirish fazoning va jismlarning uch o‘lchovliligini, kuzatuvchi va yoritish manbalarining joylashishini hisobga olishini talab etadi. Murakkab sirtlarni akslantirish, relyeflar va ularning yoritilganligini modellashtirish bilan bog‘liq masalalarning paydo bo‘lishi uch o‘lchovli grafikaga bo‘lgan ehtiyojni yanada oshirdi. 90-yillarda kompyuter grafikasining qo‘llanish sohalari ancha kengaydi, ya’ni uni keng tadbiq qilish imkoniyatlari paydo bo‘ldi. Natijada kompyuter grafikasini faoliyati dasturlash va kompyuter texnikasi bilan bog‘liq bo‘lmagan 3

mutaxassislarning ish vositasiga aylandi. Bunday tizimlarni quyidagi uchta guruhga ajratish mumkin: 1. Kimyo, tibbiyot, astronomiya va boshqa sohalardagi jarayonlarni ko‘rgazmali namoyish etish. 2. Harakatdagi holatlar tasavvurini (imitatsiya) paydo etuvchi tizimlar (kompyuter o‘yinlari va boshqalar). 3. Kino va televideniya sohasida tasvirlar yaratish va tasvirlarni qayta ishlash tizimlari. Aynan ushbu yo‘nalishlarda kompyuter grafikasini rivojlantirishda asosiy qiyinchiliklarga duch kelindi. Ular uchun modellarning yuqori aniqligidan tashqari kompyuter imkoniyatlariga ham yuqori talablar qo‘yildi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Axborot- kommunikatsiya texnologiyalarining (AKT) ta’lim jarayonlarida qo‘llash negizida, kompyuter grafikasining juda tez rivojlanib borishi, uning texnikaviy va dasturiy vositalarining yangilanib turilishi, kompyuter grafikasi fanini o‘rganishda 3D max modelini qo‘llash va undan kompyuter grafikasi fanini ta’lim jarayonini takomillashtirishda foydalanish. Ushbu bitiruv malakaviy ishida uch o‘lchovli tasvirlarni modellashtirish, fazoning va jismlarning uch o‘lchovliligini, tasvirlarni, chizmalarni va geometrik figuralarning uch o‘lchovli 3D modelini yaratish va kompyuter grafikasi fanini o‘rganishda foydalanish. Bitiruv malakaviy ishida o‘quv jarayonining kompyuter grafikasi fani kesimida (Photoshop, CorelDraw, AutoCad, MX Flash) dasturlaridan biri bo‘lgan 3D max dan foydalanib tasvirlarni uch o‘lchovli virtual modellari obyektlarini yaratish tamoyillari va zamonaviy multimediya tizimlari bazasida o‘quv jarayonlariga joriy etish va kompyuter grafikasi fanini o‘rganishda foydalanish ko‘zda tutilgan. Ta’lim tizimida o‘quv jarayonini virtuallashtirish, multimediya vositalaridan foydalanish ta’lim sifatini oshirishda kompyuter grafikasi va uning imkoniyatlari juda keng ekanligini hamda o‘quv jarayoniga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini ko‘rishimiz mumkin. Umuman ushbu fanning imkoniyatlaridan barcha sohalarda, jumladan, 4

texnik yo‘nalishda, xususan televizion texnologiyalar yo‘nalishdagi fanlarni o‘qitishda kiritilayotgan yangi ma’lumotlarni tezkorlik bilan o‘quv jarayoniga tatbiq etish va yuqori samaradorlikka erishishni ta’minlaydi. Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar: - 3Ds max dasturidan kompyuter grafikasida foydalanish tamoyillari; - uch o‘lchovli tasvirlarni modellashtirish; - fazoning va jismlarning uch o‘lchovli 3D modelini yaratish; - uch o‘lchovli tasvirlarni modellashtirishning matematik modelini yaratish; - tasvirlarni, chizmalarni va geometrik figuralarning uch o‘lchovli 3D modelini yaratish va kompyuter grafikasi fanini o‘rganishda foydalanish. Bitiruv malakaviy ishi ning amaliy ahamiyati . Kompyuter grafikasi fanini o‘rganishda uch o‘lchovli (3D) modelini yaratish va o‘quv jarayonida foydalanish. Bitiruv malakaviy ishi uchta bob, kirish, xulosa va adabiyotlar r о ‘yxatidan tashkil topgan bo‘lib, birinchi bobda axborot-kommunikatsion texnologiyalarini ta’lim jarayoniga tatbiq etish , kompyuter grafikasining axborotlashgan jamiyatdagi o‘rni haqida fikr yuritilgan. Ikkinchi bobida multimedia texnologiyalari tushunchasi va kompyuter grafikasida multimedia texnologiyalarini qo‘llash metodlari to‘g‘risida tushunchalar yoritilgan. Uchinchi bobda uch o‘lchovli grafikani yaratish texnologiyasi, kompyuter grafikasi fani kesimida 3d max dasturidan foydalanib tasvirlarni uch o‘lchovli proyeksiyasini yaratish va zamonaviy multimediya tizimlari bazasida o‘quv jarayonlariga joriy etish masalalarini amalga oshirish yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishi yakunida yakuniy xulosa keltirilgan. 5

I - BOB. AXBOROT-KOMMUNIKATSION TEXNOLOGIYALARINI TA’LIM JARAYONIGA TATBIQ ETISH. 1.1. Web-sahifalarida matn va grafikadan foydalanish va taqdim etish tamoyillari. Axborot-kommunikatsion texnologiyalari (AKT) hozirgi vaqtda eng dolzarb texnologiyalardan biri bo‘lib, har bir sohani o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Jumladan, bog‘cha yoshidan to mukammal kasbni egallagunga qadar, yangi axborot-kommunikatsion texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi zamon mutaxassislari faoliyat doiralari qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, AKT bo‘yicha keng ko‘lamdagi bilimlarga, zamonaviy hisoblash texnikasi, informatsion aloqa va kommunikatsiya tizimlari va ulardan foydalanish borasida yetarli darajada malakalarga ega bo‘lishi, ertangi kunni rivoji to‘g‘risidagi bilimlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak degan masala ustida ish olib borilmoqda. AKTlarni asosiy negizini kompyuter texnikasi tashkil qiladi deb hisoblaydigan bo‘lsak, bunda o‘qish, harakatni ko‘rish, eshitish imkoniyatlari vujudga keladi. Shuning uchun ham ta’lim tizimini rivojlantirishda axborot texnologiyalaridan, qolaversa internet texnologiyalaridan hamda multimedia texnologiyalaridan foydalanib darslarni tashkil etish ta’lim sifatini oshirishda juda katta rol o‘ynaydi. Birinchidan, kompyuter texnikasida keragicha axborot resurslarini yig‘ish, saqlash, qayta ishlash hamda elektron va virtual kutubxonalardan foydalanish imkoniyatlari mavjud. Elektron o‘quv adabiyotlarini yaratish davomida keng foydalaniladigan tahrir qiluvchi dasturlar sarasiga kiradigan Adobe Photoshop dasturi yordamida fotosuratlarni tahrir qilish, sifatini oshirishda foydalaniladi. Masalan, fizika kursini o‘qitishda difraksiya yoki elektromagnetizm jarayonini faqat darslikdan va unda tasvirlangan suratlar orqali o‘qib tushunish juda qiyin. Lekin 3D ekranda to‘g‘rirog‘i uch o‘lchovli grafikada difraksiya yoki elektromagnetizm mavzusini tushuntiradigan virtual taqdimot paydo bo‘ladi, o‘quvchi buni uch tomonlama ko‘radi, o‘quvchi hech qachon esdan chiqara olmaydi hamda chuqur o‘zlashtiradi. Shu joyda, bundan 3500 yil oldin 6

Konfutsiyning «eshitganimni yodimdan chiqaraman, ko‘rganimni eslab qolaman, mustaqil bajarsam tushunib yetaman» degan so‘zlarini eslash kerak. Elektr quvvat to‘g‘risida masalalarni faqat kitobdan o‘qib, aniq tushunchalarga ega bo‘la olish oson emas. O‘quvchi bu va bunga o‘xshash mavzularni virtual laboratoriyalarda ko‘rsagina, ya’ni mavzu amaliyot bilan bog‘langan bo‘lsa tezda tushunib yetadi. Internet bu yagona standart asosida faoliyat ko‘rsatuvchi jahon global kompyuter tarmog‘idir. Uning nomi «tarmoqlararo» degan ma’noni anglatadi. U mahalliy kompyuter tarmoqlarni birlashtiruvchi axborot tizim bo‘lib, o‘zining alohida axborot maydoniga ega bo‘lgan virtual to‘plamlaridan tashkil topgan. Shunday qilib, ta’limga oid ta’lim portallaridan foydalanish, elektron pochta, forumlar va telekonferensiyalarda ishtirok etish imkoniyatlari mavjud. AKT va Internet, multimedia texnologiyalaridan va kompyuter grafikasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Hozirgi kunda yaratilayotgan Web sahifalarda professional grafikani yaratishda chetlari tekislangan matndan ko‘proq foydalaniladi. Tekislash notekis chetlardagi yengilgina “silliqlash”lar bo‘lib, ranglar o‘rtasidagi o‘tishlarni tekislaydi. Tekislanmagan chetlar, aksincha, har xil pog‘onali ko‘rinadi. Juda kichik o‘lchamdagi (10 punkt yoki undan kam) matn bu umumiy qoidadan istisnodir, chunki tekislashni qo‘llash uni deyarli farqlab bo‘lmaydigan qiladi. Kichik o‘lchamlardagi matn silliqlashsiz ancha yaxshi ko‘rinadi. Web-sahifani bazaviy HTML vositalari bilan ishlab chiqishda ikkita komplektdagi shriftlar mavjud: mutanosib va belgilangan kenglikdagi shrift. Muammo shundan iboratki, aks ettirishda ularning qaysi biri va qaysi o‘lchami ishlatilishi noma’lum. Mutanosib shrift, boshqacha qilib aytganda «o‘zgaruvchan kenglikdagi shrift» har bir belgi uchun uning chizilishiga qarab turli miqdordagi joyni ajratadi. Masalan, mutanosib shriftda bosh «W» harfi gorizontal bo‘yicha katta «I» harfiga qaraganda ko‘p joy egallaydi. Times, Helvetica va Arial kabi garnituralar mutanosib shriftlarning namunasi hisoblanadi. 7

Web-brauzerlar Web-sahifadagi aksariyat matnlar uchun, shu jumladan, asosiy matn, sarlavhalar, ro‘yxatlar, sitatalar va boshqalar uchun mutanosib shriftlarni ishlatadi. Odatda, asosiy matnning katta bo‘laklari mutanosib shriftlarda bosmadan chiqarilgan bo‘lsa, ularni o‘qish qulayroqdir. Ko‘pchilik foydalanuvchilar “sukut” bo‘yicha (avtomatik tarzda) o‘rnatilgan shriftlarni almashtirishga vaqtlari bo‘lmaganligi sababli, sizning sahifangizdagi matn 10 yoki 12 o‘lchamdagi Times yoki Helvetica shrifti bilan aks etishini juda katta ehtimol bilan kutish mumkin. Bu faqatgina umumiy qoidadir, xolos. Belgilangan kenglikdagi shrift shriftning barcha belgilari uchun bir xil joy taqdim etadi. Bosh «W» harfi bosh «I» harfidan ko‘p joy egallamaydi. Courier va Monaco kabi garnituralari belgilangan kenglikdagi shriftlar hisoblanadi. Ko‘pchilik sukut bo‘yicha o‘rnatilgan shriftlarni sozlashni o‘zgartirmaganligi sababli, ko‘rsatilgan teglarda joylashgan matn Courier tipidagi shriftlarning birida chiqariladi. Tasvirlardagi matnlarni dizaynerlar shriftlar ustidan absolyut nazoratni o‘rnatishning eng to‘g‘ri usuli – matnni tasvirga joylashtirish ekanligini tez tushunadilar. GIF fayllari ko‘rinishida bajarilgan sarlavhalar, kichik sarlavhalar va e’lonlarni tez-tez ko‘rish mumkin. Ko‘pgina Web-sahifalar faqat grafikada taqdim etilgan bo‘lib, sahifaning butun matnini o‘z ichiga oladi. HTML-matnning o‘rniga grafikadan foydalanishning afzalliklari shubhasiz aniqdir: – shriftning turi, o‘lchami, harflar o‘rtasidagi oraliq, rang va tekislashni, ya’ni faqat HTML da qiyinchilik tug‘diradigan barcha atributlarni aniqlash mumkin; – sizning sahifangiz barcha grafika brauzerlarida chiqarishda bir xil bo‘ladi. Lekin bu usulning ham qator kamchiliklari ham mavjud: – tasvir matnga qaraganda uzoqroq yuklanadi, chunki grafik fayllari odatda HTML-matnlarga qaraganda hajmi ancha katta bo‘ladi; – nografika brauzerlarida ichidagi narsa yo‘qotiladi. Grafikani ko‘ra olmaydigan (yoki ko‘rishni xohlamayotgan) foydalanuvchilar matnni ham ko‘rishmaydi. Grafika tasvirining o‘rnidagi muqobil matn (Alt atributidan foydalaniladi) yordam beradi, lekin uning imkoniyatlari chegaralangan va bu har 8

doim ham mavjud bo‘lmagan grafika axborotini tenglashtirishning ishonchli usuli bo‘lmaydi; – tasvirda joylashgan axborotni indeksatsiyalash yoki uni izlashni tashkil qilish mumkin emas. Natijada hujjatdan axborotning muhim qismlari chiqarib tashlanadi. Shrift o‘lchami. Odatda, shriftning o‘lchami punktlarda belgilanadi (72 punkt = shrift balandligining 1 dyuymi), lekin afsuski, bu o‘lchamlar platformalar o‘rtasida yetarlicha aniq o‘tkazilmaydi. Bu qisman ularning operatsion tizimlari turli xil ajrata olishli displeylarni boshqarishi sababli ro‘y beradi. Web-sahifalarda grafikani taqdim etishda hozirgi paytda Web dagi barcha tasvirlar deyarli ikki formatda: GIF va JPEG formatlarida taqdim etiladi. GIF – Graphics Interchange Format ni Web ning an’anaviy formati deb atash mumkin. U Web-brauzerlar qo‘llab-quvvatlagan fayllarning birinchi formati bo‘lgan va hozirgi kungacha ham Web ning asosiy grafik formati bo‘lib kelmoqda. Uning xususiyatlari quyidagilardan iborat: – 256 dan ortiq bo‘lmagan rangni qo‘llab-quvvatlaydi; – ranglar palitrasidan foydalanadi; – LZW usuli bo‘yicha axborotni yo‘qotishsiz zichlashdan foydalanadi (bu usul PKZIP arxivatorida qo‘llaniladigan zichlashga o‘xshash va binobarin, GIF- fayllar keyinchalik yana zichlanmaydi); – qatorlararo yoyishni qo‘llab-quvvatlaydi; – oqimli format hisoblanadi, ya’ni rasmni ko‘rsatish uni ola boshlash vaqtida boshlanadi; – palitradagi ranglarning biriga shaffof atributini belgilashga imkon beradi, bu shaffof deb ataladigan GIF larni yaratishda qo‘llaniladi; – bir faylda bir necha tasvirlarni saqlash imkoniyatiga ega, bu animatsiya qilingan GIF larni tayyorlashda qo‘llaniladi; – faylga izoh qo‘yish, tasvirlarni ko‘rsatish orasida ushlanib qolishni bajarish va boshqalarga imkon beradigan faylga boshqaruvchi bloklarni qo‘yish imkoniyatini qo‘llab-quvvatlaydi. 9

Endi esa ushbu xususiyatlar nimalarga olib kelishi mumkinligi to‘g‘risida to‘xtalamiz. Yuqorida keltirilganidek, GIF 256 dan ko‘p bo‘lmagan rangni qo‘llab- quvvatlaydi, bu esa GIF-formatida saqlanadigan barcha tasvirlar ushbu chegara doirasiga sig‘ish uchun (turli dasturlar bunga turlicha erishadilar) ranglar miqdorini kamaytirishini anglatadi. Bu yerdan esa shunday xulosa kelib chiqadi: agar ranglari bir-biriga uyg‘un o‘tadigan va ilg‘ash qiyin bo‘lgan rang tuslari bor yaxshi fotosuratni olsak, u o‘zgartirilgandan so‘ng hammasi ancha yomon bo‘ladi – tuslar ilg‘anmaydi va butun fotosurat tabiiy ko‘rinishini yo‘qotadi. Shuning uchun agar fotosuratni GIF formatida saqlash va barcha rang tuslarini berish shart bo‘lsa, hiylalarga borishga to‘g‘ri keladi. Masalan, fotosuratga qandaydir badiiy filtrni qo‘llash va uni rasmga aylantirish yoki ton berishni qo‘llash mumkin. Rasmlar va chizmalarni bu formatda saqlashda hech qanday muammo yo‘q, ular, odatda, yaxshi siqiladi va ko‘p ranglarni o‘z ichiga olmaydi. JPEG. Web dagi ikkinchi eng mashhur grafika formati JPEG – Joint Photographic Experts Group hisoblanadi. U rang to‘g‘risida 24-razryadli axborotga ega bo‘ladi. Bu GIF formatidagi 256 rangdan farqli o‘laroq 16,77 mln. rang deganidir. JPEG da yo‘qotishli zichlashdan foydalaniladi. Bu shuni anglatadiki, zichlash jarayonida tasvir to‘g‘risidagi ba’zi axborot chiqarib yuboriladi, lekin, aksariyat hollarda, tasvir sifatining yomonlashishi ziyon keltirmaydi va hattoki ko‘pincha sezilmaydi ham. Ranglari uyg‘un holda bir-biriga o‘tadigan fotosurat yoki ixtiyoriy tasvirlarni JPEG-formatida saqlagan yaxshi, chunki u kichik hajmdagi faylga sig‘adigan tasvirning ancha yuqori sifatini taklif etadi. Shunga qaramasdan, JPEG bir xil rangdagi grafika tasvirlari uchun eng yaxshi qaror hisoblanmaydi, chunki bu format ranglarda nuqta-nuqta dog‘lar hosil qiladi va so‘nggi fayl, odatda, shunday tasvir uchun GIF-faylga qaraganda biroz katta bo‘ladi. PNG. Web da doimiy ishlatish uchun raqobatlashayotgan uchinchi grafika formati ham mavjud. Bu ba’zi afzalliklariga qaramasdan 1994 yildan beri u yoki bu jihatdan uncha ko‘p foydalanilmayotgan PNG – Portable Network Graphic formatidir. Brauzerlar ichiga o‘rnatilgan grafika sifatida PNG formatini endigina 10

qo‘llab-quvvatlay boshladi, biroq PNG Web da ommaviy format bo‘lish uchun barcha imkoniyatlarga ega. Aynan shuning uchun ham u bu yerda «katta uchlik»ka kiritilgan. PNG yo‘qotishsiz zichlash sxemasidan foydalangan holda 8-razryadli indeksatsiya qilingan ranglarni, 16-razryadli yarim tonlarni yoki 24-razryadli to‘la rangli tasvirlarni qo‘llab-quvvatlashi mumkin. Bu tasvirning ancha yuqori sifatini, ba’zan esa GIF formati bilan taqqoslaganda kichikroq hajmdagi faylni ta’minlaydi. Bundan tashqari, PNG fayllari bir necha ajoyib funksiyalarga ega, masalan, gamma koeffitsiyentini boshqarish va shaffoflikning o‘zgartiriladigan darajalarini namoyon yetish kabilardir (bu fon rasmini tarqoq mayin soyalar orqali ko‘rsatishga imkon beradi). Webni bugungi ko‘rinishga olib kelgan asosan grafika hisoblanadi. Grafika Web-sahifa uchun tarmoq bo‘yicha uzatish vaqtini oshrishini unutmaslik kerak, grafikaninng katta hajmi yuklash uchun sezilarli vaqt ketishini anglatadi, ya’ni ular ayniqsa, standart modem bog‘lanishidan foydalangan holda aloqani bog‘layotgan bo‘lsa, biroz kutib turishiga to‘g‘ri keladi. Ushbu munosabatda Web-dizayner uchun yagona eng muhim qoida bor: grafika tasviri faylining o‘lchami imkon qadar kichik bo‘lishi hamda tarmoq bo‘yicha uzatishga mo‘ljallangan tasvirlarni yaratish ishlab chiquvchilar uchun yuklash vaqti muammosiga jiddiy yondashish mas’uliyatini yuklaydi. 1.2. Kompyuter grafikasining axborotlashgan jamiyatdagi o‘rni. Kompyuter grafikasi - bu grafik yoki geometrik obyektlarning hajm modellarini yaratish, saqlash, qayta ishlash va zamonaviy kompyuterlar yordamida ularni tasvirlash masalalari tushuniladi. Fan va texnikaning taraqqiyoti jamiyatimizni informatsion jamiyatga aylantirdi. Ushbu jamiyatda faoliyat ko‘rsatuvchilarning aksariyat qismi axborotlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish ishlari ustida ilmiy ishlar olib bormoqdalar. Bunday ishlarni zamonaviy kompyuter texnologiyalarisiz amalga oshirishning imkoni yo‘q. Ulardagi ma’lumotlarni qayta ishlash jarayonlari kompyuter grafikasi yordamida amalga oshirilmoqda bu esa foydalanuvchi uchun katta qulayliklar tug‘dirmoqda. 11

Kompyuter grafikasi deganda, obyektlarning hajm modellarini yaratish, saqlash, ishlov berish va kompyuterlar yordamida ularni tasvirlash va qayta ishlash tushunchalari tushuniladi. Kompyuter grafikasi axborot-kommunikatsiya texnologiyalar orasida kundan-kunga rivojlanib borayotgan yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Bunday rivojlanish texnika sohasida ham, dasturiy vositalar sohasida, texnologiyalarda ham ko‘zga tashlanmoqda. Shu o‘rinda shu so‘zni aytib o‘tish kerak, o‘quv jarayonlarida kompyuter grafikasidan foydalanish oldinga qo‘yilgan maqsadlarga erishishga olib bormoqda. Ular videofilm kadrlari bilan sifat bo‘yicha taqqoslashga loyiq haqiqiy, hajmli harakatlanuvchi tasvirlarni yaratishga imkon beradi. Bu dasturiy mahsulotlar reklamalar ishlab chiqaruvchi vositalar hisoblanib, deyarli barcha ishlab chiqarish sohalarida va multimedia texnologiyasi sohalarida keng qo‘llanilmoqda. Bundan tashqari namoyish grafikasiga, geometrik modellashtirishga, grafik interfeyslarni loyihalashga, animatsiya (harakatlanuvchi tasvirlar) ga va ko‘zga ko‘rinuvchi (virtual) harakatni ko‘rishga katta e’tibor qaratilmoqda. Kompyuter grafikasi ilm va fanning barcha sohalarida, ayniqsa iqtisodiy ko‘rsatgichlarni tahlil qilishda muvoffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Kompyuter grafikasining juda tez rivojlanib borishi, uning texnikaviy va dasturiy vositalarining yangilanib turilishi ushbu jarayonning hamisha takomillashuviga, bu sohadagi yangi yo‘nalishlarni tinmay o‘rganib borishga undamoqda. Oxirgi yillarda bu sohada juda katta o‘zgarishlar yuz berdi, ya’ni yangi imkoniyatlarga ega bo‘lgan kompyuterlarning yaratilishi, grafik axborotlarni kirituvchi moslama - skanerlar, grafik ish stansiyalari hamda dasturiy vositalar sohasida esa haqiqiy kompyuter dunyosini kashf qila oladigan amaliy dasturlar paketi vujudga keldi. Berilgan ma’lumotlarni tahlil qilishda, olingan natijalarni ko‘rimli qilib ko‘rsatishda va taqdimot uchun materiallar tayyorlashda, tasvirlarni qayta ishlashda, yangi murakkab kompozitsiyalar yaratishda zamonaviy kompyuter grafikasidan keng foydalanilmoqda. 12

Shunday qilib grafika – bu maxsus, fikran yaxlit xayoliy qurilmalarning ikki o‘lchovli (yoki uch o‘lchovli) tasvirda ifodalangan grafik qiyofasi va uning eksplikatsiyasi tushuniladi. Zamonaviy shaxsiy kompyuterlarda hosil qilinadigan grafikalar amaliy jihatdan qaraganda hammasi interaktivdir. Kameralar yordamida tasvirga olinayotgan videolavhalarni uch o‘lchovli animatsiyasini shakllantirishda kompyuter grafikasining o‘rni beqiyosdir. Bu qurilmalar yordamida hosil qilinayotgan tasvirga bevosita ta’sir qilib bo‘lmaydi, lekin ularni montaj qilish va kerakli multimediali lavhalarni qo‘shish imkoni mavjud. Displey qurilmasi, sichqoncha yordamida kiritish, klaviatura, skaner qurilmalari orqali tasvir hosil qilishda tasvir jarayonini istagancha boshqarish mumkin. Demak, yuqorida ko‘rilganidek, tasvir hosil qilish usullarining umumiy tomoni shundaki, bu yerda tasvir raqamli protsessor yordamida hosil qilinadi. Grafik tasvirni hosil qilishni zamonaviy usullari bilan yaxshiroq tanishish uchun kompyuter grafikasining ikki usulda – rastrli va vektorli usulda hosil qilinishini aytish mumkin. Bu ikki usulning asosiy farqi ekran yuzasi bo‘yicha nurni harakatlanishini turlichaligidadir. Interaktiv mashina grafikasi (IMG) - bu, mashina grafikasining bir bo‘limi hisoblanadi. Agar foydalanuvchi displey sirtida o‘zaro hamkorlikning interaktiv qurilmalari yordamida tasvirning mazmuni, uning shakli, o‘lchamlari va rangini dinamik boshqarishi mumkin bo‘lgan holda grafik interaktiv bo‘ladi. Kompyuterlarda amalga oshiriladigan zamonaviy grafik amalda to‘liq interaktivdir va shu bois bundan keyin ushbu tushunchaga nisbatan kompyuter grafikasi atamasidan IMGning sinonimi sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. O‘z navbatida passiv mashina grafikasiga tasvirlarni planshetli yoki barabanli grafik quruvchilar, printerlar, kino va videokameralar yordamida olishning turli usullarini kiritish mumkin. Shunday qilib tasvirlarni yaratish va ishlab chiqish jarayonini qo‘llab-quvvatlovchi texnik vositalardan faqat bir qismi interaktivlikka kiradi. IMGni qo‘llab-quvvatlovchi qurilmalarga displey, «sichqon», planshet, klaviatura, skaner kabi qurilmalarni kiritish mumkin. 13

Passiv va interaktiv kompyuter grafikasi. Yaqin vaqtlargacha kompyuter grafikasini passiv va interaktivga bo‘lish qabul qilingan edi. Bundan bir necha yillar ilgariroq Disney multfilmlari qahramonlari tasvirlarini bosib chiqarishda mashhur bo‘lgan, ular katta kompyuterning alfavitli- raqamli bosib chiquvchi qurilmalarida tayyorlanar edi. Kulrang tasvirlar bir harfning o‘zini qog‘ozli manbaning bir yerida bir necha marta qayta bosish hisobiga erishilgan. Turli xil intensivlikda bo‘yash bilan harflar tashkil qilingan, naqsh tasviri yaratilgan. Tasvirni olishning bunday usuli passiv mashina grafikasi deb atalgan. 50-yillarda katta elektron hisoblash mashinali kompyuterlar monitoriga grafika va shakllar bera boshlandi. Shundan boshlab informatikaning maxsus bo‘limi kompyuter grafikasi fani paydo bo‘ldi. Bu fan dasturiy apparatli komplekslar yordamida tasvirlarni hosil qilish, qayta ishlash usullarini o‘rganadi. U tasvirlarning barcha ko‘rinishlari hamda ekranda hosil bo‘ladigan har xil shakllarni o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda ishlab chiqarilayotgan zamonaviy kompyuterlarda uch o‘lchamli (fazoviy) grafika mavjud bo‘lib, u nuqtali va vektorli grafikaning birlashmasiga asoslangan. Kompyuter grafikasining monitorlarini rangli yoki rangli emasligiga qarab, oq-qora yoki rangli grafikaga ham ajratish mumkin. Shuningdek, uning funksional jihatdan ishlatilishiga qarab muhandislik grafikasi, Ilmiy grafika, Web grafika, kompyuter bosmaxonasi, o‘yinlar grafikasi kabi bo‘limlarga ajratish mumkin. Kompyuter telekino va inshootlarni uch o‘lchovli modelini qurish natijasida yangi soha, kompyuter grafikasi va animatsiyasi paydo bo‘ldi. Kompyuter grafikasi natijasida ma’lumotlarni tasvirlashning grafikasi degan tushuncha hosil bo‘lmoqda. Fundamental fanlar - matematika, fizika, kimyo, statistika, dasturlash va boshqa fanlar natijalarining eng ilg‘or g‘oyalariga asoslangan kompyuter grafikasi, ma’lumotlarni foydalanuvchiga qulay va qiziqarli qilib yetkazishda bir instrument bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun kompyuter grafikasini yangi informatsion texnologiyalarning bir qismi deb tushunish kerak. 14

1.3. Illyustrativ kompyuter grafikasi Bugungi kunda kompyuter olamida juda katta o‘zgarishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, kompyuter grafikasidan foydalanib kerakli ma’lumotlarni, tasvirlarni, tovarlarni, mahsulotlarni obyektlarni har tomonlama mos, chiroyli ko‘rsata olishlik hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Bunda barcha holat tasvirning sifatli ishlanganligiga va ishlab chiqarilayotgan amaliy dasturiy paketlarga bog‘liq. Xususan, hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biri, axborot sohasida tasvirlarni, tovarlarni reklama qilish uchun illyustrativ kompyuter grafikasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Illyustrativ kompyuter grafika vositalari sifatli mashina tasvirlari, illyustrativ matnlar, chizmalar, eskizlar, geografik xaritalarni yaratish uchun xizmat qiladi. Tijorat kompyuter grafikasi sinfining grafik vositalardan farqliroq, illyustrativ grafiklar sinfining dasturiy vositalarida sifatli tasvirlarni olish birdan-bir maqsaddir va uni alohida tahlil qilish talab qilinmaydi. Ushbu sinfning dasturiy vositalari oddiy va tez usulda tarkibiy qismlarni yig‘ishga hamda grafik obyektlarni o‘zgartirishga imkon beradi. Hozirda kompyuter grafikasining bu sinfi vositalari keskin rivojlanmoqda. Kompyuterlashtirilgan reklamaning zamonaviy shakllaridan biri bo‘lib, u zamonaviy reklamani kompyuter grafikasi usullari va vositalari yordamida yaratish hamda tarqatishning tubdan yangi shaklidir. Zamonaviy reklamada kompyuter grafikasi vositalaridan foydalanish reklama kompaniyasining rolini tubdan oshiradi va undan quyidagi sohalarda: televideniyeda, xalqaro ko‘rgazma va anjumanlarda, AMBdan foydalanish jarayonida, interaktiv o‘qitish tizimlarini ishlab chiqishda, xalqaro tarmoqlarning elektron anjumanlarida, o‘quv jarayonlarida foydalaniladi. Illyustrativ grafikaning amaliy dasturlar paketi ko‘pincha grafik muharrirlar bilan tenglashtiriladi, ammo keyingilari ushbu sinfdagi ko‘pgina ADPlarning faqat bir qismi hisoblanadi. Masalan, Storyboard Plus ADPdagi grafik muharrir Picture Maker modellaridan biridir, undan tashqari Story Editor ssenariylar muharriri, Story Teller – tayyor slayd filmlarni namoyish etish va Picture Taker - boshqa ADPdan tasvirlarni tortib oluvchilar ham mavjud. 15

Ushbu sinfdagi dasturiy vositalarga faqat 2D grafikasi bilan ishlovchi va olingan tasvir hamda matnlar asosida slayd-filmlarni yaratishga, ularni tasvirlarning namoyish qilishning har xil: diagonali bo‘yicha, ekranning markaziy nuqtasidan chetlariga, bir-biriga qarab suzib keluvchi ikkita niqoblab ko‘rinishida samarali foydalanishga imkon beradi. Ushbu sinfdagi dasturiy vositalarda shriftni tanlash, rangli palitrani belgilash, «cho‘tka»ning 1 chiziq qalinligini tanlash, oldin shakllantirilgan grafiklar kutubxonasiga murojaat qilish va ularni tanlash, matnni tasvirga kiritish, tasvirlarni qirqish, ulash va o‘chirish, tasvirlarni slaydlar usulida maxsus sinflar bilan ko‘rib chiqish, tasvirlarni joylashtirish vositalari, ishga doir grafik vositalarning mavjudligi kabi asosiy vazifalar amalga oshirilishi kerak. Bugungi kunda illyustrativ kompyuter grafikasining dasturiy vositalari reklama axborotlari iste’molchilariga chuqur ruhiy ta’sir ko‘rsatuvchi oldin erishib bo‘lmaydigan ko‘rish samaralarini olish imkoniyatini beradi. Kompyuterlashtirish tufayli hozirda reklama tarqatishning shunday vositalari yaratilganki, ular iste’molchini axborotlarning u yoki bu manbalari bilan muloqotini tezkor qo‘llab- quvvatlovchi, reklama kommunikatsiyalari faol ishtirokchisiga aylantirmoqda. Kompyuter grafikasini qo‘llashning bir nechta turlari va ko‘rinishlari mavjud. Shulardan yana biri namoyish qiluvchi kompyuter grafikasidir. Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda namoyish qilinuvchi grafikaga va ilmiy hamda tijorat natijalarini taqdim etish maqsadlarida marketing tadqiqotlari ko‘rsatkichlarini ilmiy ko‘rsatishga katta ahamiyat berilmoqda. Illyustrativ va tijorat grafikalari sinfi ADPning yanada rivojlanishi uning imkoniyatlarini integratsiyalashuvga olib keladi, shu tufayli namoyish qilinuvchi grafika vujudga kelgan. Buning natijasida tijorat grafikasining ADPga ayrim grafiklarni slayd-film izchilligida qurishga va ularni ekranda bir-birlaridan keyin belgilangan vaqt oralig‘ida namoyish qilishga imkon beruvchi Story Editor ga o‘xshash modullar qo‘shilgan. Bunday turli slaydlarning paydo bo‘lishi ko‘rinuvchi yoki tovushli samarada (masalan, qanday tovushli) ham namoyon bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, keyinroq tayyor grafikani tahrir qilishga imkon 16

beruvchi grafik muharrirlar qo‘shildi. Illyustrativ grafikaning ADPda ham tijorat grafikasi moduli bilan ishlash imkoniyati kengaytirilgan. Shunday qilib, namoyish qiluvchi grafika hozirda tijorat va illyustrativ grafikaning asosiy vazifalari majmuasiga ega va uch turdagi vazifalarni: – grafikalar va diagrammalar bilan ishlash; – tasvirlarni tahrir qilish va saqlash; – namoyish qilinuvchi materialni tayyorlash va rejalashtirishni hal qilishni ta’minlaydi. Tijorat kompyuter grafikasining dasturiy vositalari bilan ishlash tajribasi shundan darak beradiki, namoyish qilinuvchi material samaradorligining asosiy siri ma’lumotlarni tatbiq etish uchun diagrammalar turini to‘g‘ri tanlashdir. Namoyish qilinuvchi grafika vositalarining katta qismi oddiy chiziqli, ustunli va sektorli diagrammalarga qo‘shimcha sifatida aralash uch o‘lchamli diagrammalar, gistogrammalar va qimmatli qog‘ozlar bozorining diagrammalarini qo‘llab- quvvatlaydi. Tijorat kompyuter grafikasining dasturiy vositalari ko‘proq bir- biridan farq qiladi, ammo ularni foydali tarzda birlashtirilib turuvchi bitta xususiyati bor, ushbu holda foydalanuvchi har qanday texnik murakkabliklardan ishonchli ravishda himoyalangan, chunki u endi o‘z harakatini bunga qanday erishishga emas, balki nimani olish kerakligiga qaratishi mumkin. Animatsion kompyuter grafikasi televideniyening reklama e’lonlarini yaratishda animatsiya elementlaridan foydalaniladi. Bundan 50 yil muqaddam Uold Disney studiyasi «Oqqiz va yetti gnomlar» multfilmini yaratgan. U animatsiya tarixida munosib o‘rin egallagan. Bu 1,5 soat davom etuvchi birinchi animatsiyali tasma bo‘lgan. U rassom animatorlarning bir necha yillik mashaqqatli mehnatini ta’riflaydi. 1991 yilda ushbu kompaniyaning Silicon Graphics kompaniyasi IRIS INDIGO grafik studiyasida tayyorlangan «Sohibjamol va maxluq» animatsion filmi katta muvafaqqiyatlar bilan namoyish qilindi. Bu barcha filmlar animatsion kompyuterli grafikasi tufayli amalga oshirilgan edi. Animatsion grafik o‘zida rang, tasvir va illyustrativ grafika ssenariyasi bilan ishlashdagi muvaffaqiyatlarni muhandislik grafikasi uch o‘lchamli obyektlarning 17

yutuqlari bilan birlashtirgan. Hozirda televizor ekraniga qarab, kompyuter reklama kliplari va teleeshittirishlarning bezaklari ko‘rinishidagi ushbu unumdor masalalarni ko‘rishimiz mumkin. Animatsion kompyuter grafikalarining dasturiy vositalariga, eng avvalo, 3D max, 3ds max, Animator Rgo va boshqalar kiradi. Animatsion grafika quyidagilarga imkon beradi: – sinchli 3D obyektni modellashtirish va ko‘rishga, uni zamonaviylashtirish, u bilan manipulyatsiya qilishga; – qurilgan sinchli obyektning sirtini qoplash uchun materialni kutubxonadan tanlash yoki yaratish (bunday material tekstura deb ataladi); – oddiy yaratilgan modellarni bo‘shliqda joylashtirish, ya’ni bu obyektlar uchun sahna, harakat joyini qurish; – yoritishning xarakterini belgilash, yorug‘lik manbalari va kameralarni sahnada joylashtirish; – kadrlarning izchilligini belgilash, obyektlarni kadrdan-kadrga joyini o‘zgartirish yoki zamonaviylashtirish (yana kameralar va yorug‘lik manbalari uchun harakatlarni ham berish mumkin); – yakka kadr yoki bir necha kadrning palitra, yorug‘liq, soyalar, ko‘rish burchagi, obyektlarning o‘zaro joylashuvi va ularni kadrdan-kadrga o‘zgarishlarini hisobga olish bilan hisoblash; bunday hisoblash rendering (inglizcha «rendering»dan) deb ataladi. Bu animatsiyaning oxirgi bosqichi, bunda tayyor ayrim obyektlar, epizodlar va pallalardan yaxlit reklama kadri olinadi; – ekranga yakka tasvirlar va kadrlarning film ko‘rinishidagi olingan izchilligini chiqarish. 18

II- bob. MULTIMEDIA TEXNOLOGIYALARINING NAZARIY ASOSLARI 2.1. Kompyuter grafikasida multimedia texnologiyalarini qo‘llash .Multimedia - bu kompyuter texnologiyalari bo‘lib, u foydalanuvchi va kompyuter orasida tovush (nutq, musiqa, shovqinlar), grafika (kartinalar, tasvirlar, fotosuratlar, chizmalar) va animatsiyadan (videofilmlar, multifilmlar) foydalangan holda axborot almashinuvini ta’minlaydigan vositadir. Multimedia so‘zi ikki qismdan iborat: multi – ko‘p, media – vosita, qurilma, tashuvchi ma’nolarida ishlatiladi. So‘zma-so‘z tarjima qilganda multimedia so‘zi axborot tashuvchi vositalar, qurilmalar ma’nosini beradi. Shunday qilib multimediali kompyuter tovushlar, grafika va filmlar ko‘rinishidagi axborotlarni kiritish va chiqarish vositalariga ega bo‘lishi lozim. Tabiiyki, barcha kompyuterlarda bunday vositalar bo‘lmasligi mumkin. Ammo, multimediali kompyuter uchun standart mavjud, agarda kompyuter bu standart talabiga javob bersa, unda multimedianing barcha komponentlari ishlay oladi. Multimedia-texnologiyalari informatikaning eng dolzarb va mashhur yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu yo‘nalishning asosiy maqsadi “tasvir, matn va matnli ovoz, video animatsiya va boshqa tasviriy effektlar kolleksiyasiga ega bo‘lgan hamda interaktiv va boshqa vizual boshqaruv mexanizmiga ega bo‘lgan” mahsulotlarni yaratishdan iborat. Bu tushuncha 1988 yil yangi texnologiyalarni tadbiq qilish va foydalanish muammolari bilan shug‘ullanuvchi yirik Yevropa Komissiyasi tomonidan bayon qilingan. 80 – yillar oxirida multimedia texnologiyalarini gumanitar sohalarda qo‘llashga bo‘lgan qiziqishlarni oshishi, bevosiat atoqli amerikalik kompyuter biznesmeni Bill Geyts nomi bilan bog‘liq. U turli “muhitli”: tasvir, ovoz, animatsiya va gipermatnli tizim asosidagi multimedia mahsulotlarini yaratish va amaliyotda muvaffaqiyatli qo‘llash g‘oyasini ilgari surgan ("National Art Gallery. London"). Aynan mana shu mahsulot o‘zida multimedianing quyida keltirilgan 3 ta asosiy prinsipni mujassamlashtirib olgan edi: 19

1. Ma’lumotlarni inson sezuvchi turli ma’lumot muhitlari kombinatsiyasi yordamida tasvirlash. 2. Mahsulotdagi ma’lumotlarni tasvirlashni turli xil liniyalarini mavjudligi (xususan unda ma’lumotni tasvirlash liniyasini mahsulotda mavjud bo‘lgan boshqaruv mexanizmi orqali insonni o‘zi belgilaydi). 3. Interfeysning badiiy dizayni va navigatsiya vositalari. Multimedia texnologiyalarining asosiy afzalligi va o‘ziga xos xususiyati ma’lumotlarni tasvirlashda faol qo‘llaniladigan multimedianing quyidagi imkoniyatlari hisoblanadi: – katta hajmli har xil turdagi ma’lumotlarni bitta tashuvchida saqlash imkoniyati (20 tagacha avtorlik tomlari, 2 ming va undan ko‘proq sifatli tasvirlarni, 30 – 45 minutli vidoyozuv, 7 soatlik ovoz); – ekranda tasvirni yoki uning zarur qismini kattalashtirish imkoniyatini mavjudligi. Ba’zi hollarda tasvir sifatini saqlagan xolda 20 martagacha kattalashtirish (“lupa” rejimi) mumkin. Ayniqsa bu san’at asarlarini va noyob tarixiy hujjatlarni namoyish qilishda juda muhim hisoblanadi; – Ilmiy tadqiqot va tanishish maqsadlarida tasvirlarni turli dasturiy vositalar yordamida tasvirlarni solishtirish va qayta ishlash; – Tasvirlanayotgan tasvir: tekst yoki vizual materialdagi “kalit so‘z (yoki soha)” ni ajratib ko‘rsatish imkoniyati va bu ajratilgan elementi orqali tezkor ma’lumotnomani yoki boshqa tushuntiruvchi (shuningdek vizual bo‘lgan) ma’lumotni (gipertkst yoki gipermedia texnologiyasi) olish; – Statik tasvir yoki ixtiyoriy boshqa bir dinamik vizual qatorni uzluksiz musiqa yoki audioovoz bilan birgalikda tasvirlash imkoniyati; – Film yoki video yozuvlardagi videofragmentlarni qo‘llash imkoniyati va hokazo, ya’ni “stop – kadr”, videoyozuvni kadr bo‘yicha varaqlash funksiyalari; – Ma’lumotlar bazasi tarkibiga obrazlarni qayta ishlash metodlarini, animatsiyalarni kiritish imkoniyati; – Internet global tarmog‘iga ulanish imkoniyati; 20

– Turli dasturlar (tekst, grafik va ovoz muharrirlari, kartografik informatsiyalar) bilan ishlash imkoniyati; – Mahsulot tarkibidagi ma’lumotlardan xususiy "galereyani" (tanlanmani) "karman" yoki "eslatmalar" rejimi; – Mahsulot tarkibidagi hamma ma’lumotlarni avtomatik ko‘rish ("slayd- shou") yoki multimediali mahsulot tarkibiga animatsiyali yoki ovozli “yo‘lboshlovchi”ni kiritish, mahsulot tarkibiga o‘yin komponentlarini kiritish imkoniyati; – Ma’lumotlar bo‘ylab “erkin” navigatsiya va asosiy menyuga tez qaytish hamda mahsulotni ixtiyoriy nuqtasiga tez o‘tish imkonitini mavjudligi. Multimedia axborotlarini taqdim etishning ikki jihati mavjud – qurilma va dasturiy. Multimediali kompyuterlarning qurilmalariga quyidagilar kiradi: monitor, qattiq disklar, grafik plata, tovushlar platasi, videoadapterlar, CD-ROM yoki DVDlar, akustika tizimlari, djoystik va boshqaruv qurilmalari hamda real jarayonlarni imitatsiya qiluvchi qurilmalar (avtomabilni, samolyotni, kosmik kemalarni boshqarish qurilmalari). Multimediali kompyuterlarning dasturiy ta’minoti uch sinfga ajratilgan: – Multimediali ilovalar bu ma’lum bir funksiyalarni, ko‘p hollarda o‘qish yoki dam olish maqsadida foydalaniladigan dasturiy vositalar kompleksidir. Masalan, chet tillarini o‘rganish uchun ishlatiladigan o‘quv tizimlari, aviauchuvchilar uchun trenajerlar, bu sinfga kompyuter o‘yinlari ham kiradi; – multimedia ilovalarini yaratishga mo‘ljallangan vositalar – grafik muharrirlar, videofilmlarni montaj va tahrir qiluvchi muharrirlar, tovushli axborotlarni yaratish va tahrirlashga mo‘ljallangan vositalar; – Multimediani qo‘llab-quvvatlovchi tizimiy vositalar – tovushlar platasi, CD-ROM, audio – video pleyerlar, tovushli axborotlarni zichlovchi kompressiya va dekompressiya vositalari, multimediali fayllar bilan ishlashga mo‘ljallangan turli utilitlar. Keyingi paytlarda matbuotda kompyuter orqali hidlarni generatsiya qiluvchi dasturlarning paydo bo‘lganligi to‘g‘risida xabarlar e’lon qilindi. Bunday tizimlar 21

ancha qimmat bo‘lib kosmik apparatlar, atom reaktorlari kabi murakkab tizimlarni boshqarishda foydalaniladi. Hozirgi kunda multimedia mahsulotlari bozori ikki komponentadan iborat bo‘lib u shiddat bilan rivojlanmoqda. Uning birinchi komponenti texnika vositalari bo‘lsa, ikkinchisi dasturiy vositalardir. Dasturiy vositalar orasida kompyuter o‘yinlari va o‘qitish tizimlari katta o‘rin tutadi. Ular kompyuterlarning imkoniyatlarini kengaytirishga kuchli maqsad yaratadi. Chunki o‘yin dasturlari kompyuterlardan katta resurs talab qiladi. Tezkor xotiradan boshlab (kamida 64 mb), to 20-30 Gb diskli xotira hamda katta hisoblash tezligigacha. Ba’zi bir o‘yin dasturlari ishlashi uchun eng kamida PENTIUM II tipidagi kompyuterlar talab qilinadi. Multimedia tizimlari quyidagi xususiyatlaga ega bo‘lishi va quyidagi funksiyalarni bajarishi lozim: – Qattiq disklarda juda katta hajmdagi axborotlarni saqlay olishi lozim, zero multimedia mahsulotlari juda katta hajmdagi xotirani talab qiladi; – Axborotlarni saqlashga mo‘ljallangan almashinuvchi lazer disk - CD- ROM 640 - 700 mb., 17 gb.lik DVD. Bu bilan kompyuterga murakkab dasturiy vositalarni ko‘chirib o‘tkazish va amaliy dasturlarni tezlikda almashtirish, fayllarning juda katta massivini saqlash imkoniyati yaratiladi. Grafik axborotlarni chiqarishga mo‘ljallangan qurilmalar - yuqori sifatga ega bo‘lgan displeylar yoki multimediali proyektorlar. Ular kompyuter ekraniga yoki kinoekranga grafik axborotlarni (kartinalar, fotosuratlarni, chizmalarni) chiqarish imkoniyatiga ega. Shunday qilib, hozirgi kunda virtual kartinalar galereyasi, muzeylar, ko‘rgazmalar tashkil qilinmoqda. Fotosuratlar va barmoqlarning izlarini saqlash kriminalistikada keng ishlatilmoqda. Avtomabillar va samolyotlarni loyihalashda kompyuter tasvirlari va chizmalaridan foydalanilmoqda. Grafik axborotlarga ishlov berib ularning sifatini yaxshilash mumkin. Videofilmlarni kiritish qurilmasi – oddiy analog magnitafonlardan foydalangan holda axborotlarni kiritish imkoniyatini beruvchi maxsus plata. Keyingi paytlarda grafik axborotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kompyuterga kirituvchi videokameralar ham paydo bo‘ldi. WEB-kameralar yozib oluvchi qurilmasi bo‘lmasada axborotlarni 22

kompyuterda yozib olish imkoniyatini yaratadi. Odatda WEB-kamera kompyuterning USB portiga ulanadi. Maxsus dasturiy ta’minot orqali bunday axborotlarni to‘g‘ridan- to‘g‘ri Internet tarmog‘ida namoyish qilish mumkin. Multimediali kompyuter videofilmlarni ekranga chiqaruvchi, filmlarni montaj qiluvchi, alohida ko‘rinishlarni tahrirlovchi dasturiy vositaga ega bo‘lishi lozim. Multimedianing bunday imkoniyatlaridan televideniyeda keng foydalanilmoqda. Masalan bo‘sh xonada kuylayotgan xonandani multimedia vositasidan foydalanib dengiz bo‘yida kuylayotgandek qilib ko‘rsatish mumkin. Multimediali ma’lumotlar bazalari Oracle kompaniyasining prezidenti Lorens Elison (Lawrence Ellison) fikricha ma’lumotlarni boshqarish tizimi (MBBT) Oracle tarkibiga MPEG-1 standartiga mos holda video va audioaxborotlarni zichlangan holda ishlov beradigan vositalarning kiritilishi rejalashtirilmoqda. Lokal va global tarmoqlarda ularning uzatish tezligi 1,5 Mbitni tashkil qilmoqda. Oracle firmasining yaqin kelajakdagi rejalaridan biri yangiliklarni har bir xonadonga buyurtmalar asosida yetkazib berishdir. Multimedia va hujjat aylanishi Cambridge Savings banki multimedia mahsulotlaridan hujjatlarga annotatsiyalar qo‘shishda foydalanishni yo‘lga qo‘ydi. Elektron pochta orqali jo‘natiladigan elektron jadvallar, matnlar, xabarlarga annotatsiyalarni kompyuterning audiotizimi orqali jo‘natish imkoniyatini yaratdi. Bunday annotatsiyalarni yaratish juda tez va sodda, vaqtdan tejaladi. Bunday audioxabarlarning ko‘pchiligi qisqa bo‘lgani uchun ularni lokal tarmoqdan uzatishda katta muammolar tug‘ilmaydi. Vaqt o‘tishi bilan audioxabarlar oqimining kuchayishi axborot uzatish tarmog‘i tezligining sezilarli ortishiga olib kelishi mumkin. Bu yerda gap shundaki multimediali fayllar – tovushli, grafik va videoaxborotlar shaklida bo‘lgani uchun ham ular tabiatiga ko‘ra o‘zida juda ko‘p axborotlarni jamlaydi va ularni raqamlar bilan kodlashtirish juda katta hajmli fayllarni yaratishga olib keladi. Tovushli fayllarning uchta asosiy formati mavjud: – Waveform audio-WAV yoki WAVE (wave-faylllar, wav kengaytmasiga ega); 23

– Musical Instrument Digital Inrerface - MIDI yoki MID (midi-fayllar, mid kengaytmasiga ega); – MPEG – foydalanuvchining kompyuterida .mp3 kengaytmasiga ega . Multimedia texnologiyalari quyidagi masalalarni bajarishda foydalaniladi: – Kompyuter grafikasi; – Animatsiya - harakatlanuvchi tasvir taassurotini hosil qiluvchi tasvirlar ketma – ketligini ko‘rsatish; – Uch o‘lchamli (3D) grafika-faqat uzunlik va kenglik emas, balki chuqurlikka ega bo‘lgan tavirlar yordamida yaratiladigan grafika; – MIDI musiqa (Musical Instrument Digital Interface, musiqa asboblarining raqamli interfeysi) musiqa yaratish va yozishda kompyuterga raqamli musiqa asboblarini ulash imkoniyatini yaratuvchi standart; – Ovozli effektlar-musiqa asboblari ohanglarini tabiiy va kompyuterda yaratilgan yoki yozib olingan ovozlarni raqamli shaklda saqlash. 2.2. Multimedia texnologiyasini ta’limda qo‘llanilishi. Multimedia texnologiyalari ta’limning turli sohalarida o‘rta maktab, litsey, akademik litsey, kasb-hunar kolleji, institut va universitetlarda keng miqyosda o‘z o‘rnini egallamoqda. Asosan multimedia tiziminning ikki turidan foydalanilmoqda: tashqi qurilma to‘plamiga ega bo‘lgan shaxsiy kompyuter asosidagi va ikki tomonlama axborot almashuvi orqali o‘qitishning elektron doskasi (interaktiv doska) proyektor va tizimli blok asosidagi turlari. Multimedia tizimining birinchi turini oddiy shaxsiy kompyuter asosida joriy etish uchun qo‘shimcha texnik jihozlardan katta sig‘imli tovush kartasi (700 M.baytgachan), lazerli disk qurilmasi, video tasvirlarni buferlash har doim kiritish uchun videokarta, uzluksiz signalni (analog) raqamli o‘lchamga o‘zgartirish uchun televizion tyuner (TV-tyunerlar), videopleyrlardan foydalaniladi. 24

Multimedia tizimining ikkinchi turini joriy etish uchun kompyuterning tizimli bloki, proyektor va ikki tomonlama axborot almashuvchi elektron doskalardan foydalaniladi. Interaktiv doska- bu o‘qitish jarayonini samarali olib borish uchun qulay bo‘lgan zamonaviy o‘quv quroli bo‘lib, u kompyuterning monitorini va oddiy markerli doskalarning afzalliklarini o‘ziga olgandir. Doska slaydlarni, videoroliklarni, belgilar qo‘yish, turli sxemalarni chizish, matnli axborotlarga tuzatish kiritish, videotasvirlarni va grafik shakllarni namoyish etish, shuningdek, bularning hammasini kompyuter fayllari shaklida keyinchalik tahrirlash uchun saqlash, printerda bosmadan chiqarish, faksdan tarqatish imkoniyatlarini beradi. Multimedia tizimini yaratishning birinchi va ikkinchi turlari uchun quyidagi afzalliklar xarakterlidir. Dars uchun ma’lumotlarni oldindan tayyorlab qo‘yish mumkin, bu esa dars o‘tish jadalligini oshiradi va o‘tilgan ma’lumotlarni muhokama qilishga vaqt tejaydi. Dars materiallarini sahifalar bo‘yicha tez tashkillashtirish mumkin, ma’ruzaning mantiqiy ketma-ketligini rejalashtirish imkoniyati bor, audio va video-fayllarini almashtirib bir fayldan boshqasiga shuningdek, Internet sahifalarga murojaatlarni hosil qilish mumkin. Darsdan so‘ng fayllarni elektron saqlash vositalarga o‘tkazib qo‘yish va talabalar hoxlagan vaqtda unga murojaat qila olishlari mumkin. Shuningdek yaratilgan fayllardan talabalarni bilim darajasini sinashda ham foydalanish imkoniyati mavjud. Multimedia texnologiyasini pedagogik amaliyotga tadbiq etish ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni jonli, qiziqarli va rang-barang qilib o‘tkazishda o‘qituvchining ushbu texnologiyaning imkoniyatlari va resurslaridan ustalik bilan foydalanishiga bog‘liq. O‘qituvchi yangi dars materiallarini auditoriyaning hoxlagan nuqtasida turib tushuntirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Talabalar bilan jonli muloqot olib bora oladi, avval tayyorlangan dars materiallarini talabalarning o‘zlashtirishiga qarab yangi lavhalar bilan boyitish, tuzatishlar kiritish imkoniyatiga ega bo‘ladi. O‘qitish jarayonida talabalar muammoli masalalarni muhokamasida faol ishtirok eta oladilar, natijada dars qiziqarli va samarali bo‘ladi. Ma’lumotlarni sodda qulay shaklda berilgani uchun qabul qilish va o‘zlashtirish 25

tezlashadi hamda darsning unumdorligi oshadi. O‘qituvchi va talabalar o‘rganilayotgan mavzuni birgalikda sharhlashlari har doim o‘z mustaqil ishlanmalari bilan to‘ldirishlari kerak. Multimedia mahsulotlarini pedagogik jarayonda foydalanishni ikki xil yo‘lda amalga oshirish mumkin. 1. Bozorda mavjud dasturiy mahsulotlardan o‘qitiladigan fan doirasiga mos keladiganlaridan foydalanish. Tajriba ko‘rsatadiki, tanlash masalasi ancha murakkab, chunki ko‘p bo‘lmagan mavjud mahsulotlar o‘tiladigan fan dasturiga mos bo‘lishi, pedagog tomonidan qo‘yilgan ma’lumotlarning ishonchlilik talablariga, qabul qilinish darajasiga, to‘liqligiga javob bera olishi lozim. 2. O‘qituvchi tomonidan o‘qitiladigan fan maqsadiga va ko‘riladigan masalalar doirasiga mos multimedia mahsulotini yaratish. Buning uchun fan o‘qituvchilari multimedia texnologiyalari bo‘yicha malakalarini turli kurslarda oshirishi, shuningdek kompyuter imkoniyatlarini batafsil o‘rganib chiqishi, qo‘shimcha tasvirlarni ko‘rsatish vositalari va interaktiv doskaning imkoniyatlarni va undan foydalanishni bilishlari lozim. Ikkala ko‘rsatilgan yo‘l multimedia texnologiyalari sohasi bo‘yicha yuqori kasbiy bilimga ega bo‘lishlikni talab etadi, shuningdek apparat va dasturiy vositalardan samarali foydalanish bo‘yicha yaxshi tayyorgarlikka ega bo‘lish lozim. Multimedia tizimining tadbiq etilish sohalaridan asosiysi keng ma’noda ta’limdir: ya’ni videoensiklopedia, interaktiv yo‘naltirgich, trenajerlar, intellektual o‘yinlar, kompyuter o‘qitish tizimi va masofaviy ta’lim yo‘nalishlaridir. Multimedia tizimini nafaqat oliy va o‘rta ta’lim tizimda bundan tashqari malakali mutaxassislar tayyorlash markazlarida, maktabgacha tarbiya korxonalarida ham muvaffaqiyatli qo‘llash mumkin. Multimedia qurilmalari va dasturlari har doim interaktiv doska bilan ta’minlangan kompyuter tizimi inson faoliyatida va bilim sohalarida sekin-asta universal o‘qitish yoki axborot vositalari bo‘lib qolmoqda. Multimedia texnologiyalarini ishlab chiqarishda aniq fanlarda qo‘llashning keng imkoniyatlari mavjud va u dolzarbdir. Avvalom bor bu ma’lumotlar, bilimlar omboriga asoslangan tasvir va loyihalarini yaratish, fanlarni video va audio 26

qurilmalar orqali yoritish usullarini ishlab chiqish, pedagoglarni zamonaviy multimedia texnologiyalaridan foydalanish usullarini o‘rgatish kerak. Buning uchun multimedia tizimlari bir nechta tarmoqlarni o‘zida biriktirishi va ko‘rsatilgan vazifalarni bajarish mumkin. Zamonavaiy multimedia tizimlarining turlari va tarkibi 2.1-rasmda keltirilgan. Hozirda multimedia texnologiyalari televideniya va kinostudiyalarda filmlarni yaratish jarayonida keng ko‘lamda qo‘llanilmoqda. Kino industriyasida va video san’atda multimedia tizimi muallifning zaruriy ish dastgohiga aylanmoqda. 2.1-rasm. Zamonavaiy multimedia tizimlarining turlari va tarkibi. Multimedia texnologiyalarini inson faoliyatining ko‘p sohalaridagi tadbiqiga ko‘plab misollar keltirish mumkin, lekin shuni bilish kerakki, bu texnologiya kompyuterni intellektual imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirdi, bu esa insonning ijodiy potensialini kuchaytirishga turtki bo‘ladi. Jumladan, xodimlarni ish joyida o‘qitishda multimedia mahsulotlarining samarasi katta ekanligi ko‘plab firmalar tomonidan tan olinmoqda. Mutaxassislarning fikricha, faqat matnlarni o‘qish bilan o‘zlashtirilgan bilimlarning vaqt o‘tishi bilan 14% esda saqlanar ekan, tovush orqali qabul VideokonferensiyalarMultimedia tizimlari Oddiy foydalanuvchi Biznes ilovalar Kasb ustalariga O‘qitish dasturlari Taqdimotnomalar Kompyuter grafika vositalari Ensiklopedialar Animatsiya Ma’lumotnomalar Tovushli pochta Videofilmlar ishlab chiqarish Grafik paketlar IP- telefoniya Musiqa studiyalari Musiqa ta h rirlovchilar 27

qilingan ma’lumotlarning 13% , bir paytning o‘zida ham ko‘rish ham eshitish orqali qabul qilingan materialning 50% esda yodda qolar ekan. Agarda materialni o‘zlashtirishda ko‘rish, eshitish va ayni paytda o‘zlashtirish jarayonida o‘quvchining o‘zi ham faol ishtirok etsa materialning 75% esda chiqmas ekan. Demak, mustaqil bilim olishda interfaol usullardan foydalanishning samarasi ko‘rinib turibdi. Bilimlarni egallashda ko‘rish, eshitish va materialni o‘zlashtirishda faol ishtirok etish jarayonida multimedia tizimlaridan foydalanish katta samara beradi. Multimedia mahsulotlaridan ta’lim tizimida foydalanishning ahamiyati juda katta. Jahonda juda ko‘p multimediali o‘quv kurslari yaratilgan va ular kundan- kunga ommalashib bormoqda. Bugungi kunda multimedia mahsulotlaridan foydalanib xonadondan turib jahondagi muzeylarga ekskursiyalar uyushtirish, chet tillarni o‘rganish, arxitektura va san’at asarlarini sinchiklab o‘rganish mumkin. Multimedia texnologiyalaridan foydalanishning yana bir jihati bu imkoniyati cheklangan talabalarning ta’lim olishiga ko‘maklashishdir. Bunday xizmat turlaridan shunday talabalar foydalanishlari mumkin. 2.3. Fotorealistik 3D kartinani yaratish Yorug‘lik nuri yo‘nalishiga asoslangan zamonaviy render qilish tizimining barchasi to‘g‘ri fizik hisob-kitoblar asosiga qurilgan (asl dunyoning fizik qonun- qoidalariga asoslangan, biroq fizik aniqlikda emas, albatta). Shu nuqtai nazardan ham, kompyuter grafikasida yoritish va materiallarni o‘rganish uchun asl material va asl foto, video kameralarning ishlash prinsiplarini ham tushunish ahamiyatlidir. Fotorealistik kartinani yaratishdan oldin, biz uni aynan foto realistik qilamiz. Bu sahnani render qilinayotganda tasavvurdagi asl dunyoni emas, balki haqiqiy asl dunyoning foto va video tasvirini o‘xshatib yasashga harakat qilinadi. Real obyektlar va 3d-geometriya yordamida ularni yasash. Ko‘plab kompyuter (CG) modellarning geometriyasini asl dunyodagi obyektlarning geometriyasi va mikrostrukturasi bilan taqqoslab bo‘lmaydi. Barcha detallarni modellashtirish ma’noga ega emas, chunki, bunday modelni bog‘lash (rig) va teksturalash (map) ancha qiyin. Bunday modelni 3d-muharrir proyeksiyasida 28

aylantirish murakkabdir, shu tufayli displeysment, bamp yoki normal (normalmaps) kartalardan foydalaniladi. Masalan, kompyuter grafikasidan foydalanilgan barcha filmlarda har bir ssena uchun minimum rang, bamp (yoki displeysment) va ko‘zguli karta(specular) ishlatiladi. Bu faqatgina sonli amallar qo‘yilibgina qolmasdan balki hamma parametrlar uchun qo‘lda chizilgan teksturalar yaratiladi. Tajribali CG-mutaxassis belgisi-bu ishda tabiatdagi fizik jarayonlarni qo‘llay bilishidir. Agar fizika qonunlari asosida ish yuritiladigan bo‘lsa (fizika va matematika sohasidagi bilimlar shunga imkon bersa agar), u holda juda yuqori natijaga erishish mumkin. Masalan, geometrik figuralarni qurishda . 2.2-rasm. Geometrik shakllar. Ish jarayonida biror bir texnik hiylani qo‘llashda (asosan material yoki yorug‘likni sozlashda qo‘llasangiz) qisqa muddatda shunday sahna tuzilmasi yaratiladi, uni boshqarish juda murakkab va qiyin bo‘lib qoladi. Bundan tashqari agar bu materiallarni sheyder dizayneri (shaders – materiallar) o‘zi boshida o‘ylaganidagidek yorug‘liklar(lights) yordamida to‘g‘ri yoritilmasa, natija yaxshi holda chiqishi mumkin, aks holda hammasini boshqatdan qilishga to‘g‘ri keladi. 3Dda endi ishlamoqchi bo‘lganlar ko‘pincha Boolean operatsiyasini qo‘llashadi. Yaxshisi bolalikdan yaxshi odatlarga o‘rganish va Booleanni eng zarur hollarda ishlatish kerak. Hatto yasash qiyin bo‘lgan faskalarni ham Boolean operatsiyasini qo‘llamasdan bajarish mumkin. 29

III -bob. KOMPYUTER GRAFIKASI FANINI O‘RGANISHDA 3D MODELINI QO‘LLASH. 3.1. Uch o‘lchovli grafikani yaratish texnologiyasi. Uch o‘lchovli grafika muhandislik loyihalash ishlarida, arxitektura qurilish ishlarida, fizik obyektlarning kompyuter modellarini qurishda keng qo‘llaniladi. Uch o‘lchovli grafika kompyuter grafikasi tarkibiga kiruvchi eng murakkab va keng qamrovli yo‘nalishlardan biridir. Uch o‘lchovli grafika bilan ishlovchi foydalanuvchilar loyihalash, yoritish, obyektlar va kameralarni ko‘chirish, tovush, amaliy dasturlardan foydalanish va namoyish effektlaridan foydalanish kabi sohalardan birida bilimlarga ega bo‘lishi kerak. Bu yerda shu sohaning tashkil etuvchilari – fazolar, obyektlarni modellashtirish, animatsiya, yoritish va namoyish to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. Uch o‘lchamli muharrirlar uch o‘lchamli kompozitsiyalarni yaratishda foydalaniladi. Ular ikki xil o‘ziga xos xususiyatga ega. Birinchidan, tasvirlanayotgan obyektni uch o‘lchamliligini ko‘rsatish uchun obyekt sirti xossalari bilan yorug‘lik manbasi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni mos ravishda boshqarish. Ikkinchidan, uch o‘lchamli animatsiyani yaratish imkonini beradi. Shuning uchun ham uch o‘lchamli grafika muharrirlarini 3D-animatorlar deb ataladi. Ilk kompyuter davrida uch o‘lchovli grafiklarning vazifalarini ikki o‘zgaruvchanlarini sinchli va simli grafiklar ko‘rinishida qurish imkoniyati paydo bo‘ldi. Uch o‘lchamli grafiklarning dasturiy ta’minlanishi yassi ekranda X, Y va Z koordinatlari tizimida uch o‘lchamli tasvirni qurishga imkon beradi. Bunday turdagi grafika 3D grafik deb belgilanishi qabul qilingan. Uch o‘lchamli modellar predmet haqida barcha uch o‘lchamlarda tasavvur beradi, bu, ayniqsa murakkab tasvirlarni yaratishda juda muhim. Hozirgi davrda uch o‘lchovli modullarning uch asosiy modellarini ajratish mumkin: sinchli, yuzaki va hajmli. Sinchli modellar (X, Y va Z) cho‘qqilarining koordinatlari va ularni birlashtirib turuvchi qovurg‘alar haqidagi ma’lumotlarga ega. 30

Yuzaki modellar matematik usullarning har xil turdagi sirtlaridan foydalanishni taklif etadi. Sirtlarning matematik modellari ayrim parametrlari yordamida sirtning xarakterini osonlik bilan o‘zgartiradi. Yuzaki modellardan ko‘p hollarda buyum sirtini bayon qilishda foydalaniladi, ularni sinchli model bo‘yicha aniqlash mumkin emas. Hajmli modellar buyum (predmet, tasvir) haqidagi eng to‘liq tasvirni beradi, chunki u hajmni cheklovchi sirtlar haqidagi ma’lumotlardan tashqari, materialni bo‘shliqdan farqlovchi axborotlarni ham o‘z ichiga oladi. Hozirgi kunga qadar 3ds Max dasturining bir nechta versiyalari yaratilgan. Masalan: Dastur versiyasi Ishlash platformasi Nomi Ishlab chiqilgan yili 3D Studio MS-DOS THUD 1990 3D Studio MS-DOS 2 1992 3D Studio MS-DOS 3 1993 3D Studio MS-DOS 4 1994 3D Studio MAX 1.0 Windows Jaguar 1996 3D Studio MAX R 2 Windows Athena 1997 3D Studio MAX R 3 Windows Shiva 1999 Discreet 3dsmax 4 Windows Magma 2000 Discreet 3dsmax 5 Windows Luna 2002 Discreet 3dsmax 6 Windows 2003 Discreet 3dsmax 7 Windows Catalyst 2004 Autodesk 3ds Max 8 Windows Vesper 2005 Autodesk 3ds Max 9 Windows Makalu 2006 Autodesk 3ds Max 2008 Windows Gouda 2007 Autodesk 3ds Max 2009 Windows 2008 Autodesk 3ds Max 2010 Windows 2009 Autodesk 3ds Max 2011 Windows 2010 Autodesk 3ds Max 2012 Windows 2011 Autodesk 3ds Max 2013 Windows 2012 Oxirgi yillarda an’anaviy 2D grafik dasturlar bilan uch o‘lchovli 3D modellashtirish, animatsiya va namoyish dasturlari ko‘p tarqaldi. Shu davrda ishlab chiqilgan dasturlardan Discreet kompaniyasining 3D Studio MAX yoki Alias Wavefront kompaniyasining Maya dasturlari o‘z mohiyatlari bo‘yicha gibrid grafik paketlar hisoblanadi. Chunki ular bir tomondan 2D va 3D vektorli obyektlar bilan ishlash imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan ish natijasidan rastrli (pikselli) tasvir – alohida kadr sifatida (fotoapparatda) yoki videotasmada olinadi. 31

3D modellashtirishning xususiyatlari va ularda animatsiyalarni qo‘llash imkoniyati ularga bo‘lgan qiziqishni keskin ortishiga olib keladi. Ularni namoyish effektlarini kino va videoindustriyada, televizion tijoratda, interaktiv o‘yinlarda, sanoat va arxitektura dizaynida, ilmiy, tibbiy va texnologiya namoyishlarida, o‘rgatuvchi dasturlar va kompyuterda ishlatish mumkin. Ta’kidlash joizki uch o‘lchovli grafika dasturlari kompyuter qurilmalari, uning dasturiy ta’minoti hamda u bilan ishlovchi dizayner bilimlariga juda yuqori talablar qo‘yadi. Uch o‘lchovli grafika bilan ishlaganda, shakllar hosil qilinadigan fazoga alohida e’tibor berish kerak. Bu holda an’anaviy 2D – tekislik uch o‘lchovli grafika maqsadlariga to‘g‘ri kelmaydi. 3D – grafikada ishchi fazoni shunday ifodalash kerakki, unda nafaqat modellashtirilayotgan uch o‘lchovli geometrik shaklni, balki uning geometrik joylashishi va holati hisobga olinishi kerak. Uch o‘lchovli grafikada dekart, silindrik va sferik koordinata sistemalari ishlatiladi. Dekart koordinata sistemasida ixtiyoriy P nuqtaning holati uchta haqiqiy son (koordinata) bilan beriladi. Bu sonlar P nuqtaning uchta o‘zaro perpendikulyar va bo‘laklarga bo‘lingan chiziqlarga proyeksiyalaridir. Ushbu o‘qlarga koordinata o‘qlari deyiladi . 3.1-rasm. Dekart koordinatalar sistemasi . Odatda bu koordinata o‘qlari (coordinate axis) x o‘qi (absissa), u o‘qi (ordinata) va z o‘qi (apilikata) orqali belgilanib, ulardagi nuqta koordinatalari (x,y,z) ko‘rinishida ifodalanadi (3.1-rasm). Bu (0,0,0) koordinatali nuqtaga, koordinata sistemasining boshi (origin) deyiladi. Ta’kidlash lozimki bunday to‘g‘ri burchakli koordinata sistemasi ikkita: o‘ng tomonli va chap tomonli bo‘lishi 32

mumkin. Bu holatlarni kuzatish uchun qog‘ozda x o‘qi gorizontal holda, musbat qiymatlari o‘ng tomonda u o‘qini vertikal holda musbat qiymatlari yuqorida chizib, z o‘qining musbat qiymatlari kuzatuvchi tomonida bo‘lsa, sistema o‘ng tomonli, aks holda chap tomonli bo‘ladi. Silindrik koordinata sistemasida fazodagi nuqtaning holati uchta koordinata bilan aniqlanadi (r, θ, z). Bu yerda r – koordinata boshidan nuqtaning xy tekisligidagi proyeksiyasigacha bo‘lgan masofa. Ө – xz tekisligi bilan P nuqta va Z o‘qi orqali o‘tuvchi tekislik orasidagi burchak. z - P nuqtadan xy tekisligigacha bo‘lgan masofa . Sferik koordinatalar sistemasida nuqtaning fazodagi o‘rni 3 ta koordinata (r, Ө, φ ) bilan aniqlanadi (3.2-rasm) : r - nuqtadan koordinata boshigacha bo‘lgan masofa. Ө - xz va P nuqta hamda z o‘qdan o‘tuvchi tekisliklar orasidagi burchak. 3. 2 – rasm. Silindrik koordinata sistemasi . Sferik koordinatalar sistemasida nuqtaning fazodagi o‘rni 3ta koordinata (r, Ө, φ ) bilan aniqlanadi (3.3-rasm ) : r - nuqtadan koordinata boshigacha bo‘lgan masofa. Ө - xz va P nuqta hamda z o‘qdan o‘tuvchi tekisliklar orasidagi burchak . φ – oz o‘qi va Ө va P nuqtalardan o‘tuvchi nur orasidagi burchak. 3. 3 – rasm. Sferik koordinata sistemasi. 33

Nuqta koordinatalarini bir sistemadan ikkinchisiga o‘tkazish mumkin. Masalan, sferik koordinata sitemasidan dekart koordinatalariga o‘tish quyidagicha bajariladi . X= r sin ө - sin ө -cos ; Y= r sin ө - sin  ; Z= r -cos  Qo‘yilgan masala va bajarilayotgan ish holatiga qarab turli fazolarni va ular bilan bog‘liq koordinata sistemasini tanlash mumkin. Aksariyat hollarda uch o‘lchovli modellashtirish dasturlarida fazolarning quyidagi turlari tanlanadi. Obyekt fazosi, u o‘z mahalliy koordinata sistemasida obyekt shaklini modellashtirish uchun ishlatiladi. Har bir obyektning o‘z koordinata sitemasi bo‘ladi. Umumiy fazo – qurilgan obyektlarni sahnaga joylashtirish, mazkur o‘zgartirishlarni ko‘chirish, burash va masshtablash, sahnani yoritishni ifodalash, obyektlar harakat dinamikasini hisoblash va hokazo. U barcha obyektlar uchun umumiy fazo vazifasini bajaradi. Ko‘rinish fazosi – bu fazo virtual kuzatuvchi(kamera) yoki sohaning aniq proyeksiyasi bilan bog‘lanib, sahnaning ko‘rinish oynasida akslanish va ishlash mumkin bo‘lgan qismidir. Ekran fazosi – bu 2D tekislik bo‘lib unda 3D – obyektlarning proyeksiyasi ekran tekisligida akslanadi. UVW – parametrik fazo – murakkab egri chiziqlarni va sirtlarni modellashtirishda ishlatiladi. Obyektlarni modellashtirish. Qurilgan barcha uch o‘lchovli obyektlarni geometrik va nogeometrik obyektlarga bo‘lish mumkin. Geometrik obyektga asosan sahna tashkil etuvchilarini qurishda ishlatiladi. Masalan: personajlar, jismlar va h.k . Geometrik obyektlar. Geometrik obyektlarni qurishda 3D paket Discreet kompaniyasi 3D Studio Max dasturini tanlab uning misolida obyektlarning asosiy 34

turlari va modellashtirish texnologiyasini ko‘rib o‘rganib chiqqan. Bu dastur yordamida geometrik obyektlarning quyidagi ko‘rinishlarini keltirish mumkin: Splayn chiziqlar (Spline Curves) - boshqa sirt yoki shakllarni ko‘rishda ishlatiladigan va shu tartibda qurilgan (Bezye yoki Nurbs) chiziqlar. Ularni harakat troyektoriyalarini ifodalash uchun ham ishlatish mumkin. 3. 4- rasm. Ochiq muloqot chiziqlari Masalan Bezye chiziqlari uchun, xususiy holda, boshlang‘ich shakl va chiziqlar to‘plami aniqlangan bo‘lib, ular keyinchalik aniq shakllar ko‘rishda ishlatilishi mumkin (3.4-rasm). Murakkab obyektlarni yaratish uchun turli splayn chiziqlarni yaratish va muharrirlashni o‘rganish zarur. Ular murakkab uch o‘lchamlik modellarni lofting, aylantirish va cho‘zish usullari yordamida yasashga xizmat qiladi. Undan tashqari, splayn chiziqlar animatsiyada harakat trayektoriyasi sifatida qo‘llanadi. Splayn chiziqlarni yaratish va muharrirlashdan oldin, ularni geometriyasi bilan bog‘liq bo‘lgan quyidagi tushunchalar bilan tanishamiz : - Segment – ikki cho‘qqi orasidagi splayn chizig‘ini qismi; - Cho‘qqilar – turi bo‘yicha farq qiladi va cho‘qqilarga yopishgan splaynlar segmentlarining egrilik darajasini aniqlaydilar. Splayn boshlanishini bildiruvchi birinchi cho‘qqi yaratish boshida oq rangli kvadrat bilan belgilanadi. Dasturda to‘rt cho‘qqilar turi ishlatiladi: - Corner (Siniqlik) – to‘g‘ri chiziqlik cho‘qqi; - Smooth (Silliqlangan) – cho‘qqidan o‘tgan splayn egrilikka ega va ikki tomondagi egrilik bir xil; 35

- Bezier (Beziye) – cho‘qqi silliqlanganga o‘xshash, lekin segmentlarning egrilikligini ikki tomondan o‘zgartirish mumkin. Buning uchun cho‘qqi urinma kesma bilan ta’minlangan va kesmaning uchlarida yashil kvadratlar shaklida markerlar mavjud. Markerlarni surib, splayn segmentlarning yo‘nalishi va egrilikligi o‘zgartirish mumkin; - Bezier Corner (Siniqlik Beziye) – cho‘qqi, Beziye cho‘qqisiga o‘xshab, urinma vektorga ega, lekin Bezier Corner cho‘qqisida urinmalar bir biri bilan kesma yordamida ulanmagan va markerlarni surishda bog‘liqlik yo‘q. Cho‘qqi turlari 3.5- rasmda keltirilgan. 3.5- rasm. Cho‘qqi turlari Splayn segment va cho‘qqilarini alohida muharrirlash buyruqlar panelidagi Modify (O‘zgartirish) tugmasi yordamida o‘tiladi. Splaynlar Shapes (Shakl) qatoriga kiradi. Shakllar tarkibida bir nechta splaynlar bo‘lishi mumkin. Agar shakl tarkibida splaynlar soni birdan ortiq bo‘lsa, shaklni obyektlar to‘plami yoki birlashtirilgan murakkab splayn sifatida ko‘rib, o‘zgarishlar kiritilada. Splayn yaratish uchun: 1. ChS bilan Create (Yaratish) buyruqlar panelidagi Shapers (Shakllar) tugmasini bosing va obyektlar ro‘yxatidan Splines (Splaynlar) ni tanlang. Object Type (Obyekt turi) to‘plamida standart primitivlar ro‘yxati paydo bo‘ladi. Object Type (Obyekt turi) to‘plamidagi obyektlar turlari tugmachalari ustida Start New Shape (Yangi shaklni boshlash) tugmasi joylashgan. Bu tugma yoqilgan holatda bekitilgan. O‘ng tomondagi bayroqchani olib tashlansa, tugma ochiladi va yangi yaratilayotgan splaynlar bitta shakl tarkibida bo‘ladi. Yangi 36

shaklni yasash uchun Start New Shape (Yangi shaklni boshlash) tugmasini bosish kerak. 2. Object Type (Obyekt turi) to‘plamida zarur turdagi obyektni tanlang. Past qismda tanlangan obyektning parametrlar to‘plamlari chiqadi: Rendering (Vizuallashtirish), Interpolation (Interpolyatsiya), Creation Method (Yaratish usuli), Keyboard Entry (Klaviatura yordamida kiritish), Parameters (Parametrlar). 3. Creation Method (Yaratish usuli) to‘plamida obyektni yasash chetdan yoki o‘rtadanligini belgilang: Edge (Chetdan) yoki Center (Markazdan). Line (Chiziq) va Arc (Yoy) obyektlari boshqa Creation Method (Yaratish usullari) to‘plamlarga yega. Ular mos splaynlar yasashda ko‘rib chiqiladi. 4. Splayndagi yegri chiziqlik segmentlarining interpolyatsiya parametrlarini General (Umumiy) to‘plamidagi Interpolation (Interpolyatsiya) guruhida sozlanadi: - Steps (Qadamlar) hisoblagichi yordamida egri chiziqli segmentlarning sinish nuqtalari sonini kiritiladi; - Dastur splaynni to‘g‘ri chiziqli segmentlardagi qadamlar sonini nolga o‘tkazish yo‘li bilan optimallashtirishi uchun Optimize (Optimal) parametrlari belgilanadi. Masalan, ushbu misolda bir nechta shakllarni rasmlarini qurishimiz mumkin. Bajarish ketma-ketligi quyidagicha: 1. Create (Yaratish) buyruqlari panelida Shapers (Shakllar) tugmasini bosiladi, ro‘yxatda Splines (Splaynlar) variantini tanlanadi, Rectangle (To‘g‘ri burchakli to‘rtburchak) belgilab va “chetdan” yasash usulini yuklanadi. 2. ChS bosib turib, kursor proyeksiyalar oynasida diagonal bo‘yicha surilsa, to‘g‘ri burchaklik to‘rtburchak yasaladi. O‘lchamlari Length (Uzunlik) va Width (Eni) parametrlar ko‘rsatkichlarida bo‘yicha kuzatiladi. 3. To‘g‘ri burchaklik to‘rtburchakni burchaklarini tutashtirish uchun Corner Radius (Tutashtirish radiusi) hisoblagichiga radius qiymati kiritiladi. 4. Ellips (Yellips) tugmasi yordamida shu usul bilan ellips yasaladi. 37

Primitiv Rectangle (To‘g‘ri turtburchak) yordamida kvadrat yoki Ellips (Ellips) yordamida aylana yasaganda < Ctrl > klavishasini bosib turiladi . Ko‘pburchakni bir nechta usul bilan yasash mumkin: Ngon (N-burchak) buyrug‘i yordamida va Line (Chiziq) buyrug‘i yordamida qo‘l bilan. 1. To‘g‘ri ko‘pburchak yasash uchun yaratish usulini tanlang – “chetdan” va Sides (Tomonlari) hisoblagichida ko‘pburchakning tomonlari sonini bering. 2. Proyeksiyalar oynasida ChS bosib, kursorni suring va Radius (Radius) parametrni kuzating. Sichqon tugmasini qo‘yib yuborganda obyekt yasash usulini belgilang. Radius (Radius) hisoblagich tagidagi o‘chirib-yoqish uskunasi quyidagi yasash usullarini belgilaydi: - Inscribed (Tashqarida) – hisoblagichda ko‘pburchak tashqarisida yasalgan aylana radiusi ko‘rsatiladi; - Circumscribed (Ichida) – hisoblagichda ko‘pburchak ichkarisida yasalgan aylana radiusi ko‘rsatiladi; 1. Ko‘pburchakning burchaklarini tutashtirish zaruriyati bo‘lsa, Corner Radius (Tutashtirish radiusi) hisoblagichiga radius qiymati kiritiladi. Circular (Aylana) parametr belgilansa, ko‘pburchak aylana shaklini qabul qiladi. Ko‘rib chiqilgan ko‘pburchak turlari 3. 6 -rasmda keltirilgan. 3.6-rasm. Ko‘pburchak va uni modifikatsiyasi . 2. Ko‘pburchakni primitiv Line (Chiziq) yordamida yasaymiz: o‘chirib- yoqish uskunalari Initial Type (Boshlangich turi) va Drag Type (Surishdagi cho‘qqi)ni Corner (Siniqlik) holatiga qo‘ying. Buyruq tanlanganidan keyin ChS tugmasini har bir bosish siniq chiziqning kesmasini belgilaydi. Yasashni tugatish O’C bilan bajarish mumkin. 38

3. Siniq chiziqni yopish uchun siniq chiziq boshlanish nuqtasiga kursorni olib borib, СhS tugmasini bosiladi. Shunda Close Spline (Splaynni yopish) so‘rovi chiqadi, Yes ( H a) tugmasini bosiladi. Yasalgan siniq chiziqda cho‘qqilar siniqlik, segmentlar esa to‘g‘ri chiziq kesmalari. Endi Cоrner (Siniqlik), Smooth (Siliqlangan) va Безие (Beziye) parametrlarni almashtirib Initial Type (Boshlang‘ich turi) va Drag Type (Surishdagi cho‘qqi) bo‘limlarida bir nechta segmentlardan iborat bo‘lgan splaynni mustaqil ravishda yasash mumkin. Initial Type (Boshlang‘ich turi) holati Chs tugmasi bosilganda va Drag Type (Surishdagi cho‘qqi) ChS bosilib surilganda qanday cho‘qqi turi yasalishini aniqlaydi. Splayndagi cho‘qqilar va segmentlar shakliga har xil parametrlar kombinatsiyalari ta’sirini tahlil qilib, kerakli xulosalar chiqarish mumkin. 3. 7 -rasmda har xil variantda yasalgan cho‘qqilardan iborat splaynlar keltirilgan. Yoy va sektor yasash uchun quyidagilarni bajariladi: 1. А r c (Yoy) primitivini tanlang. Bu primitiv splayni yoy va sektor shaklida yaratishga imkon beradi ( 3. 8 -rasm). 2. Creation Method (Yaratish usuli) ro‘yxatidagi o‘chirib-yoqish uskunasini ikki holatdan biriga o‘rnating: End - End - Middle (Uchi–Uchi– O‘rtasi) yoki Center - End - End (Markaz–Uchi–Uchi). 3. 7 -расм. Har xil usulda yasalgan cho‘qqilarlik splaynlar 3. 8 -rasm Yoy va sektor . 3. Agar End-End-Middle (Uchi–Uchi–O‘rtasi) usuli tanlangan bo‘lsa, yoyning uchi joylashish nuqtasiga bosing va kursorni yoy ikkinchi uchiga torting. Kursor ketida to‘g‘ri chiziq cho‘ziladi. 39

4. Yoyning ikkinchi uchini belgilab, sichqon tugmasini qo‘yib yuboring. Yoy radiusini aniqlash uchun kursorni suring va Radius (Radius) qiymatini kuzating. 5. С hS bosib, yoyni aniq belgilang. 6. Splaynning lokal koordinatalar sistemasidagi X o‘qidan hisoblanadigan aylana yoyining boshlang‘ich va oxirgi nuqtalaring burchak qiymatlarini ko‘rsatuvchi Form (Boshlang‘ich) va То (Oxirgi) hisoblagichlarida parametrlarning kerak qiymatlarini o‘rnating. 7. Agar Center - End-End (Markaz–Uchi–Uchi) usuli tanlangan bo‘lsa, CHS yoy aylanasi joylashadigan markazga bosing. 8. Kursorni torting, yoy radiusining qiymatini sozlab va boshlang‘ich nuqtani joylashishini aniqlab. Sichqon tugmasini qo‘yib yuboring, yoy radiusi va boshlang‘ich nuqta aniqlanadi. 9. ChS bosib, yoy oxirgi nuqtasining joylashishi belgilanadi. 10. Sektor shaklida yopiq splayn yaratish uchun Pie Slice (Sektor) opsiyasini belgilang. Yoyning boshlang‘ich va oxirgi nuqtalarni o‘rnini almashtirish uchun Revers (Teskari hisob) parametrni belgilash yetarli. Spiralni quyidagi tartibda yasash mumkin: 1. Helix (Spiral) primitivni tanlang. Bu berilgan o‘ramlar soni bilan uch o‘lchamlik spiral yaratish imkonini beradi (3. 9 - rasm). 2. Spiralni yasash usulini bering – chetdan yoki markazdan, buning uchun parametrlar ro‘yxatida Edge (Chetdan) yoki Center (Markazdan) holatni belgilang. 3. Spiralni boshlang‘ich nuqtasi joylashish joyini ChS tugmasini bosib, belgilang, spiral asosidagi radiusni yaratish uchun kursorni suring va tugmani qo‘yib yuboring. Spiral asosidagi radius Radius1 (Radius1) parametr oynasida belgilanadi, spiralning tayanch nuqtasi esa uning asosini markazida joylashadi. 4. Kursorni tepa yoki pastga surib, SrS tugmasi bosilsa, spiralning balandligi beriladi. Spiral balandligi Height (Balandlik) parametr oynasida ko‘rsatiladi. 5. Kursorni markazga yoki markazdan suring, shunda spiralning cho‘qqasidagi o‘ram radiusi beriladi, va SrS tugmasini bosing. Spiral 40

cho‘qqasidagi o‘ram radiusining qiymati Radius 2 (Radius2) parametr oynasida ko‘rsatiladi. 6. Turns (O‘ramlar) hisoblagichida o‘ramlar sonini ko‘rsating, bu degani spiralning asosidan cho‘qqisigacha bo‘lgan to‘la o‘ramlar sonini. 7. Spiralning cho‘qqisiga yaqinlashishda o‘ramlar qadamini kamaytiring. Buning uchun Bias (Siljish) parametr qiymatini 1 ga teng qilib oling (3.10 -rasm). Bias (Siljish) parametr qiymatlari –1 dan 1 gacha bo‘ladi. O‘zgarmas qadamlik spiral Bias 0 ga teng bo‘lganda yasaladi. Cho‘qqidan asosga qadam kamayishini Bias (Siljish) qiymati oldida turgan "-" belgisi aniqlaydi. 3.9-rasm. Berilgan o‘ramlar soni bilan spiral. 3.1 0 -rasm. O‘ramlar orasidagi teng o‘zgaruvchan masofalik spiral . 8. O‘ramlar yo‘nalishini CW (Soat harakati bo‘yicha) va CCW (Soat harakatiga qarshi) parametrlar yordamida o‘zgartiring. Nurlarga ega bo‘lgan yopiq splayn yulduz deb aytiladi. Nurlar soni ixtiyoriy. 1. Obyektlar turlari ro‘yxatidan Star (Yulduz) primitivini tanlang, proyeksiyalar oynasida ShS tugmasini bosing. Bu nuqta yulduz markazi bo‘ladi. Kursor surilsa, yulduzning 1- radiusi beriladi, qiymati Radius1 parametrda ko‘rsatiladi. Keyingi qadamda beriladigan Radius2 parametr qiymatiga qarab, Radius1 yulduzning ichiga yoki tashqarisiga chizilgan aylana radiusi bo‘lishi mumkin. 2. Kursorni markazga yoki markazdan suring, shunda Radius2 parametri beriladi. 3. Points (Nurlar) hisobligichida nurlar sonini bering. Standart yulduz 3.1 1 - rasmda ko‘rsatilgan. 1. Distoritions (Buzilish) parametri yordamida ikkinchi aylanada Radius2 (Radius2) joylashgan yulduz nuqtalari birinchi aylanada Рadiusl (Radius1) 41

joylashgan nuqtalarga nisbatan surilish burchagini kiriting. Natijada qiya nurlik yulduz yasaladi. 2. Yulduz uchlarini tutashtirish uchun Fillet Radius l (Radius1 tutashtirish) hisoblagichga tutashtirish radiusini kiriting. 3. Nurlar asosini tutashtirish uchun Fillet Radiusl 2 (Radius2 tutashtirish) hisoblagichga tutashtirish radiusini kiriting. 3.11- rasm. Standart yulduz (a), qiya nurlik yulduz (b), nur uchlari tutashtirilgan ( c ), nur asoslari tutashtirilgan ( d ). Tekst (Matn) lar bilan ishlash. Agar siz matnlik dasturlarda ishlagan bo‘lsangiz, 3D studio МАХ dasturida matn yaratish murakkab bo‘lmaydi. Техт (Matn) primitivi matn harf va simvollar konturlarini splayn to‘plamlari shakllarida yaratishga imkon beradi. Matndagi simvollar o‘lchami, shrift garniturasi, matn qatorlarini tekislash rejimlari, simvollar orasidagi masofalarni berish mumkin. Matnni, boshqa shakldek geometrik muharrirlash mumkin. 1. ChS bilan Техт (Matn) tugmasini bosing va to‘lamdagi Parametrs (Parametrlar) guruhida shrift garniturasini tanlang. 2. Simvollar yozish variantini: U (Kursiv) , I (Tagiga chizilgan) , qalin yozuvni berish uchun shrift turlari ro‘yxatida B ( Q alin) ni tanlang. 3. Size (O‘lcham) hisoblagichida, Kerning (simvollar orasidagi interval) – Kerning (Kerning) hisoblagichida va qatorlar orasidagi interval – Leading (Qatorlar orasidagi) hisoblagichida shrift o‘lchamini bering. 4. Ko‘rsatmalar berilganidan keyin matnni Техт (Matn) maydoniga kiriting. Kiritilgan matnni qatorlarini tekislash uchun tekislash piktogrammalar tugmalaridan foydalaning. 42

5. ShS bosib, matnni proyeksiyalar oynasida joylashtiring. Birinchi qator asosining markazi bosilgan nuqtada joylashadi. Agar ShS tugmasini bosib, kursor surilsa, matn kursor bilan suriladi va tugma qo‘yib yuborilsa, shu joyda matn to‘xtaydi. Matn belgilangan holatda bo‘lsa, uning parametrlariga o‘zgartirish kiritish mumkin. 3.1 2 -rasmda matn namunalari keltirilgan. 3.12-rasm. Matn namunalari Poligonal obyektlar – bular o‘zgarib turuvchi parametrlar bilan ifodalanuvchi polugonal boshlang‘ich shakllar yoki polugonal turlardir. Polugonal turlar juft-jufti bilan cho‘qqilarni tutashtiruvchi qirralar sifatida aniqlanadi. Boshlang‘ich shakllarni ishlatish dizaynerga obyekt shaklini o‘zgartirishni ancha osonlashtiradi. Shunda 3D – boshlang‘ich shakllarni (masalan sfera yoki silindr) namoyish etishda, ularning shakli qirralar yordamida berilgan aniqlikda almashtiriladi. Poligonal obyekt sirti tekis yoqlardan iborat bo‘lgani uchun, ularga namoyish silliqligini berishda turli silliqlash algoritmlari foydalaniladi. Bu texnologiya asosan 3D o‘yinlarni va virtual borliqni yaratishda keng qo‘llanadi (3.1 3 -rasm). Bezye sirtlari (Bezier patches) – bu Bezye cho‘qqilarining joylashishi bilan – silliq sirtlardir. Bu cho‘qqilar sirtga urinma vektorlar uchlarida joylashgan qo‘shimcha boshqaruvchi nuqtalar yordamida sirtni egriligini aniqlaydi (3.14- rasm) . 43

3. 1 3 – rasm. Polugonal obyektlar . 3.14 – rasm. Bezye sirti. Bu sirtlar hisoblash tizimi uchun ma’lum qiyinchiliklarni tug‘dirishiga qaramay, ular yordamida murakkab egri chiziqli obyektlarni modellashtirish mumkin . NURBS sirtlar – bir jinsli bo‘lmagan egri chiziqli sirtlarni modellashda ishlatiladigan eng universal va samarali vositadir. Bunday sirtlar maxsus to‘rt o‘lchovli bir jinsli fazoda ifodalanadi. Unda har bir boshqaruvi cho‘qqi, uchta X,U,Z koordinatadan tashqari qo‘shimcha vazn tavsifiga ham ega. Cho‘qqining o‘rni va nisbiy vaznini o‘zgartirish orqali obyekt shaklini aniq boshqarish mumkin (3.15-rasm ) . Murakkab obyektlar - oldindan tayyorlab qo‘yilgan ikki yoki undan ko‘p shakllardan tuziladi. Qanday jism qurilishiga qarab - oldindan tuzilgan shakllar chiziq yoki sirt bo‘lishi mumkin (3.16-rasm) . 3. 15 – rasm . NURBS sirti. 3.16- rasm. Rolikli silindr. (Murakkab obyekt va uning elementlari) . Zarrachalar tizimi (Particle Systems) - bular boshlang‘ich tezlik va “yashash” muddatiga ega bo‘lgan berilgan algoritm bo‘yicha aniq shaklda hosil qilinadigan zarrachalardir. Bunday animatsion obyektlar yomg‘ir yog‘ishi, suyuqlikda gaz pufakchalarining hosil bo‘lishi, snaryad portlashi natijasida parchalanish kabi holatlarni modellashtirishda ishlatiladi (3.17-rasm ) . Dinamik obyektlar (dynamic objects) –ularga qo‘yilgan tashqi kuchlar ta’sirida harakatga keluvchi obyektlar: prujina va amortizatorlar. Ular obyekt harakati dinamikasini modellashtirishda ishlatiladi. Boshqa dasturlarda geometrik obyektlarni qurish va tahrirlashning shunga o‘xshash yoki ulardan farq qiluvchi usullari qo‘llaniladi. 44

Nogeometrik obyektlar esa sahnaga jonlilik hissini berishda, obyektlarga ta’sir etuvchi kuchlarni modellashtirishda (masalan gravitatsiya yoki shamol esishi) va h.k. ishlatiladi. Boshqacha aytganda namoyish etilayotgan kadrda geometrik obyektlar aynan chiziqlar va sirtlar ko‘rinishda, nogeometrik obyektlar esa oraliq soyalar, tezlanish va hokazo ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. 3D Studio max dasturini quyidagi obyekt turlarini ifodalashda ko‘rishimiz mumkin. Yoritish manbai (light objects) tashqi va ichki yoritishni ifodalashda ishlatiladi. Turli algoritmlar yorug‘lik tarqatuvchi turli manbalarni yaratadi: bir nuqtadan barcha tomonga tarqaluvchi nur; projektordagi chiquvchi fokuslangan yorug‘lik; yo‘naltirilgan manbadan chiquvchi yo‘naltirilgan nur. Bunda manbalardan chiquvchi nur turli rangda bo‘lishi, ma’lum masofadan keyin pasayishi, shuningdek obyektlarning soyalarini hosil qilishi mumkin (3.18-rasm) . 3. 1 7 – rasm. Qismlar tizimi . 3. 18 – rasm. Yoritishni tashkil etish . Kameralar (cameras) – kadr tekisligida obyekt aksini to‘liq nazorat qilish imkonini beradi. Uning eng asosiy tavsifi, ko‘rish maydonini aniqlovchi kamera obyektivining foks masofasidir. Bu ikki parametr o‘zaro bog‘liq va mos ravishda gradus va millimetrlarda o‘lchanadi. Yana bir muhim tavsif bu qirqim tekisligidir. U sahna qismining ko‘rinish masofasini aniqlaydi (3.1 9 -rasm ) . Bo‘laklanish tizimlari (bones systems) – bir- biri bilan bog‘langan bo‘laklar. Ular modellashtirilayotgan obyekt harakatining murakkab kinematikasini ifodalaydi. Namoyish jarayonida ko‘rinmas bo‘lib, harakatlanayotgan obyektlar yoki skeletini tashkil etadi (3.20-rasm) . 45

$3. 19 – rasm. Kamerani o‘rnatish usuli . 3.2 0 – rasm. Tana a’zolariga ajratish . Fazoni bukuvchilar (space warps) obyektlarga tashqi kuchlar ta’sirini ifodalaydi, bu – ma’lum obyektlarga ta’sir ko‘rsatuvchi kuchlar maydoni. Misol sifatida sirtning to‘lqinli deformatsiyasi, yoki obyekt bo‘laklarini sochib yuboruvchi zarbdor to‘lqinlarni keltirish mumkin (3.21-rasm ) . 3. 21 – rasm. Fazo deformatsiyasi. Materiallar va xaritalar. Materiallar sirtning namoyishi xususiyatlarini, ya’ni sirtning sahna yoritilganligi bilan munosabatini aniqlaydi. Sirtlarning quyidagi xususiyatlari: rang (color); shaffoflik (transparency); silliqlik (shiness); nurning sinish koeffitsenti (refractive index) materiallarning yorug‘lik bilan munosabatini aniqlaydi. Rang va shaffoflik nur sochilishni aniqlaydi. Sinish koeffitsenti va silliqlik yordamida sirtdan shu’lalar va nurli oynaviy qaynatish aniqlanadi. Material rangini tanlashda quyidagilarni: materialni aniq rangini aniqlash, rangning to‘qliq darajasi, rangning yorug‘lik darajasini hisobga olish kerak. Shaffoflikning qiymati – yorug‘likning qanday qismi jism orqali o‘tishiga bog‘liq bo‘ladi. Sirtga tushuvchi yorug‘lik shaffof materialdan o‘tganda bir qismi tarqalib ketadi va zaiflashadi. Bu zaiflashuv shaffoflik koeffitsiyentining qiymatiga bog‘liq. Uch o‘lchovli grafikaning dasturiy ta’minoti tekis ekranda X, U, Z (3D) koordinatalari tizimida tasvirlarni hosil qilish imkonini beradi. Grafik vositalarning asosiy xususiyatlarini (dasturiy, texnik, informatsion) kompyuter grafikasini har bir sinfiga tegishli bo‘lgan xossalarini ma’lum bazaviy 46$