Ta’lim jarayoni va uni boshqarishga doir nazariyalar tahlili - Pedagogika - Diplom ishlar

Ta’lim jarayoni va uni boshqarishga doir nazariyalar tahlili

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

235.5 KB

Ko'chirib olish

“ Ta ’ lim jarayoni va uni boshqarishga doir nazariyalar tahlili ” 1

Mundarija Kirish I-Bob . Ta ’ limni boshqarishning ilmiy-nazariy aso sla ri 1. 1. Ta ’ lim tizimini boshqarishning nazariy-metodologik asosi 1.2 Ta ’ limni boshqarish muammolarining psixologik tahlili 1.3.Ta ’ limni boshqarish - murakkab tizim sifatida II-Bob. Ta ’ limni boshqarishning ma zmuni, shakli, metod va vositalari 2.1. Jamiyatning ta ’ limga bo`lgan ehtiyoji - ta ’ limni boshqarishni qayta qurishdagi zarur omil 2.2. Ta ’ limni standartlashtirish - samarali boshqaruv vositasi Xulosa Foydalanilgan ad abiyotlar r o’ yxati 2

KIRISH О`zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligiga erishishi jamiyatimizning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy rivojlanishida tub burilish yasadi. Bunday sharoitda yangilanayotgan jamiyatning ma ’ naviy rivoji, jumladan ta ’ lim tizimini qayta ko`rib chiqib, yuksaltirishni nazarda tutgan g`oyalar ilgari surildi. Ularning ichida, Respublika ta ’ lim tizimini maqsadga muvofiq holda qayta qurish, uni demokratiyalashtirish va insonparvarlashtirish, yangi mazmunini belgilash, о ‘ quv jarayonining samarali shakl, usullarini aniqlash, milliy о ‘ zligini anglash, xalqning boy madaniy va ma ’ naviy merosiga munosabat kabi jihatlar eng dastlabki maqsad va vazifalar sirasiga kiradi. Mazkur vazifalarni hayotga tadbiq etish, shubhasiz, turg ‘ unlik davridan qolgan avtoritar, demokratiyadan holi, ma ’ muriy buyruqbozlik tizimiga asoslangan ta ’ lim boshqaruvini qayta idrok etishni taqozo qiladi. Ma ’ lumki, ta ’ lim tizimini boshqarishniig barcha bo’g`inlari Markazning ko’rsatmasi, qarorlarini so`zsiz ijro etish, quyi tashkilotlarni nazorat etish usulida yo`lga qo’yilgan edi. Mavzuning dolzarbligi: Ta ’ limni boshqaruv tizimida yangilanishning dastlabki bosqichida ijodiy tashabbuslardan foydalanish, ularni ijobiy jihatdan chuqurlashtirish masalalarida qator qiyinchiliklar va muammolar paydo bo`ldi. Nagijada uni jahon ta ’ limi tizimiga kirishiga moneliklar vujudga keldi. Mazkur holatga yo`l quyib bo`lmasligini aytib, Prezident I.A.Karimov quyidagilarni alohida ta ’ kidlaydi: "Biz davlat qudratiga xokimiyat va boshqaruv idoralarining soni miqyosiga qarab emas, aksincha, ularning ish tizimi qanchalik samara berayotganiga, ular faoliyatining qonuniy asoslari qay darajada shakllanganiga qarab baho berishimiz lozim" Yangicha ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy qarashlar hamda konservativ- eskicha ish uslubi orasidagi qarama-qarshiliklar sharoitida O`zbekiston umumta ’ lim muassasalarida boshqaruvning nazariy va tashkiliy-metodik jihatdan takomillashtirish asoslarini ishlab chiqish zarurati tug`ildi. Mazkur masalaning muhimligi respublikada "Ta ’ lim tо ‘ g ‘ risida" qonun va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturini hayotga izchil tadbiq etish bilan bog`liq bo`lib, 3

ularda boshqaruviga rahbarlik ishini demokratiyalashtirish va shuning zaminida vazifalarni qayta belgilash, boshqaruv ishini markazdan quyi tashkilotlarga berish, rahbarlar mas ’ uliyatni, oshirish masalalari alohida o`rin olgan. Bu o`z navbatida xalq ta ’ limi boshqaruv organlarining barcha bo’g`inlarida mustaqillik va tashabbusga keng yo`l ochib beradi. Tabiiyki, mazkur masalani manfaatli hal etish uzoqqa cho`zilmasligi, mavsumiy holga aylanmasligi hamda sun ’ iy shaklbozlikka asoslangan qayta tuzish tusini olmasligi lozim. Jamiyatda sodir bo`layotgan barcha o`zgarishlar, har bir shaxs xususiyatidagi intiluvchanlik boshqaruvidagi ijobiy siljishlarni boshqaruvning barcha darajalari (umumdavlat, mintaqaviy, mahalliy) bilan bog`liqligini saqlagan holda muntazam, uzluksiz amalga oshirish lozim. Ta ’ lim tizimi boshqaruvini takomillashtirishning boshqa dolzarb jihatlari quyidagilarga bog`liq. Davlat ta ’ lim standartlarini ishlab chiqib, tadbiq etish va yangi turdagi ta ’ lim muassasalarining (akademik litsey, kasb-xunar kolleji) faoliyatini rivojlantirish natijasida boshqaruv vazifalari va mas ’ uliyatini yuqoridan pastga topshirish zarurati paydo bo`ladi. Markazdagi boshqaruv organlari esa o`z e ’ tiborlarini faqat O`zbekistan Respublikasining "Ta ’ lim tо ‘ g ‘ risida"gi qonunida belgilangan asosiy yo`nalish -mustaqil mamlakatning butun hududida yagona davlat ta ’ lim siyosatini ta ’ minlashga qaratadilar. Ta ’ lim boshqaruvi muammolarining ishlab chiqilganligini tahlil qilar ekanmiz, mazkur yo`nalishda qator monografiyalar, qo’llanmalar chop etilganini hamda tegishli tadqiqotlar olib borilganini aniqladik.Bu boradagi muhim tadqiqotlar sirasiga S.Rajabov, Mirqosimov, J.Yo`ldoshev Y.V. Vasilyev va T.M.Kurilenkoning asarlarini kiritish mumkin. J.YE.Yo`ldoshevning asarida jamiyatimiz hayotida yuz bergan yangi ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar, yangiliklar zaminida ta ’ limning, shu jumladan boshqaruv organlarining o`rni, maqsadlari keng yoritilgan. Ta ’ limni takomillashtirishning ilmiy asoslangan yo`llarini ko’rsatib beradi. T.S.Rajabovning asari davr ta ’ siri asosida yozilgan bo`lishiga qaramasdan, unda hozirgi paytda ham dolzarb hisoblangan, muammolar o`z aksini topgan. Ayniqsa, olimning ta ’ limni boshqarishda pedagogik kengashning roli haqida 4

bildirgan fikrlari nafaqat nazariy, balki amaliy jihatlari bilan ham mutaxassislarning e ’ tiborini jalb etadi. M.Mirqosimov ta ’ limni boshqarishning maqsad va vazifalari, boshqarish turlari, boshqarish prinsiplari va metodlari keng nazariy asosda yoritilgan. Asarda, shuningdek ichki boshqaruv sistemasi, undagi rahbarlik uslubi va madaniyati, rahbarning fazilati va obro’ e ’ tibori, boshqarish psixologiyasining ba ’ zi masalalari, ta ’ limni boshqarishning tashkiliy-pedagogik yo`nalishlari, ta ’ limni ilmiy asosda rejalashtirish kabi qator masalalar o`z ifodasini topgan. Y.V.Vasilyev monografiyasida pedagogik ta ’ limning konseptual g`oyalari va ijtimoiy mohiyati, uning yaxlit tizim sifatidagi xususiyati, boshqaruv tizimi mazmunning ichki qarama qarshiliklari, harakati va taraqqiyot yo`llari haqida fikr yuritadi.. T.M.Kirilenko o`z asarida turli hududlardagi rahbarning ish tajribasini boshqarish masalalari negizida hal qilishni asos qilib olgan. Muallif direktorining boshqaruv faoliyatidagi aniq vazifalarini ko`rib chiqqan. Unda ishini rejalashtirishdan boshlab, ning ichki nazoratidagi tashkiliy jihatgacha qamrab olgan. Bizning nazarimizda K.A.Karakulovning tadqiqotida umumta ’ lim maktablarini boshqarishning ilmiy-pedagogik asoslari ancha keng ochib berilgan. Ishda umumta ’ lim maktablarini boshqarishda mohiyat va ilmiy yondoshish muayyan etilgan hamda uning ayrim bo’g`inlarida boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish imkoniyatlari aniqlangan. Muallif fikricha, xalq ta ’ limi tizimini ilmiy boshqarish jamiyatning rivojlanish qonuniyatlari va qonunlariga suyanib, mamlakat iqtisodiy taraqqiyotidagi mavjud daraja, imkoniyat va istaklarni inobatga olgan holda amalga oshirilishi kerak. H.K,.Yo`ldoshev tomonidan muhim, original tadqiqot amalga oshirilgan. Muallif O`zbekistonda ta ’ lim tizimida voyaga yetmaganlarning tartibbuzarligini ijtimoiy-profilaktik boshqaruv yo`li bilan oldini olishni ilmiy-nazariy va tashkiliy- tajribaviy mohiyat darajasida tadqiq etgan. Ishda voyaga yetmaganlarning huquqbuzarlik harakatlari boshqaruvning nazariy-metodologik asoslari zaminida yoritilgan hamda umumta ’ lim maktablari, kasb-xunar kollejlari, "Maktab- mahalla- 5

oila" tizimida o`quvchilarning tartib va qonunbuzarlik tashkiliy -pedagogik boshqaruv jarayonining o`ziga xos jihatlari bilan ochib berilgan. M.Ochilov tadqiqotda rahbarining pedagogik jamoa va ayrim o`qituvchilar bilan muomala odobi masalalari ga keng o`rin berilgan bo`lib, unda pedagoglar jamoasini tо ‘ g ‘ ri boshqarish uchun o`zaro talabchanlik bilan bo’ysunish me’yorlarini topa bilish va unga amal qilish, shu bilan birga bir muassasaning erkinligi, tashabbuskorligi, ijodkorligini qo’llab-quvvatlash zarurligi alohida ta ’ kidlanadi. Tadqiqotda direktori va o`qituvchilar orasidagi munosabatlar, o`zaro muomala madaniyati keng tahlil etilgan. V.G.Afanasyev, B.Saymon, E.D.Dneprov, A.Y.Nayn, P.Xerst, B.M.Rebus, T,Santalaynen, I.Tursunov, Filip Genov, D.Xovard, D.Shodiyev va boshqa qator mamlakatimiz va xorijiy taniqli olimlarning asarlarida xalq ta ’ limini boshqarish muammolari va uning ijobiy jihatlarini tadqiq etish, uni qayta qurish yo`llari ko’rsatib berilgan.Ularda ta ’ lim bo’g`inlarining o`zaro bog`liqdigi, turli xildagi ta ’ lim muassasalariga Qabul qilish masalalari, pedagogik kadrlar tayyorlash jarayonida boshqaruvni yanada takomillashtirish, boshqaruvda kompyuterlardan foydalanish va boshqa qator dolzarb masalalar keng o`rin olgan. Kelajakini yaratish hamda boshqarishning umumiy va aniq pedagogik masalalari qator ilmiy-amaliy konferensiyalar materiallarida ham o`z aksini topgan, Konferensiyalar birining rezalyusiyasida ta ’ kidlanishicha "sobiq sovet ta’lim tizimining kamchiligi, illati shunda ediki, umumta ’ lim muammolari markazida pedagog va o`quvchi emas, balki o`quv rejalari, dasturlar, o`qitishning maqsad va vazifalari turar edi”. Yuqorida ko’rsatilgan va boshqa qator tadqiqotlarning ilmiy- metodik amaliy qiymatini ta ’ kidlagan holda ta ’ limni boshqarishning mamlakatimizga xos jihatlari hali to`laligicha tadqiq etilmaganligi, respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy rivoji, madaniyati, ta ’ lim va boshqa ehtiyojlariga to`la javob bermasligini aytib o’tish lozim. Shu bilan birga ta ’ kidlash joizki, hozirgi O`zbekistonda ta ’ limni boshqarish va uni amalga tadbiq etishga doir ma ’ lum qadamlar qo’yilgan, ayrim tizimlar faoliyat ko’rsatmoqda. 6

Xuddi ana shunday holatda, qabul qilingan "Ta ’ lim tо ‘ g ‘ risida" qonun, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" talablari asosida tarqoq tadqiqot va amaliy natijalarni bir butunlikka to’plash, tizimning ilg`or jihatlarini aniqlash, uni yangi mazmun bilan to’ldirish va boyitish zarurati mavjud. Bu murakkab, kompleks muammolarni faqatgina asoslangan nazariy, tashkiliy- metodik bir butunlikda hal etish mumkin. Natijada yuzaki qarash va yondoshishlar, shoshilinch xulosa chiqarishlarga chek qo’yiladi, murakkab ijtimoiy-pedagogik muammolarni yechishda o’ylamay, ilmiy xulosalarsiz yondoshishning oldi olinadi, boshqaruvning yakuniy xulosasida sub`ektivizmga yo`l qo’yilmaydi. Boshqaruv tizimining asosiy konseptual jihatlari, nazariy modelini yaratish bunda asosiy maqsad emas. Uni yaratishdan asosiy maqsad ijtimoiy- pedagogik muammolar atrofida yig’ilgan turli-tuman muammolarni yechish, ta ’ limni boshqa- rishda vujudga kelayotgan nazariy va amaliy jihatlarni sharoitdan kelib chiqqan holda hayotga tadbiq etish, taklif kiritish, yo`l qo’yilgan xatoliklar oldini olishdir. Mazkur bitiruv malakaviy ish quyidagi muammolarni tadqiq etishga qaratilgan: O`zbekiston Respublikasining ta ’ lim tizimi rivojlanishining hozirgi bosqichida ta ’ limi boshqaruvining nazariy asoslangan va tashkiliy-metodik jihatdan yagona tizimni yaratish; ko’tarilgan muammoni tadqiq etishning dolzarbligini qayd qilgan holda, ta ’ limi boshqaruvi konsepsiyasi ta ’ lim rivojining umumiy konsepsiyasining ajralmas qismi ekanlishni hamda mazkur yo`nalish dagi tadqiqotlar ilmiy farazlarga asoslanganligini alohida takidlash lozim. Bu esa boshqaruv mexanizmini qayta qurish albatta ta ’ limini yanada takomillashtirish va uning barcha jabhal arini inobatga olish zaruratini bildiradi. Aynan ta ’ limini rivojlantirish boshqaruv faoliyati konsepsiyasining asl mazmunini tashkil etishi kerak. Bu, yuqori natija beruvchi omil bo`lib, turli darajadagi (umumdavlat, mintakaviy, mahal liy ) boshqaruv tizimining asosi va prinsiplarini tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi - ta ’ limi jarayoni va uni boshqarish to`g`risidagi adabiyotlarni o`rganib tahlil qilish. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: 7

1.Ta ’ limni boshqarishning metodologik nazariy asoslarini, boshqaruv tizimining turg`unligi va rivojlanish sabablarini o`rganish. 2.Mamlakatimiz va chet elda ta ’ limga rahbarlik qilish bilan bog`liq mavjud tajribani o`rganish. 3.Ta ’ limni samarali boshqarishni ta ’ minlaydigan yetakchi ijtimoiy omillarni o`rganish. Bitiruv malakaviy ishining ob`ekti - Ta ’ lim jarayoni yoritilgan adabiyotlarni tahlil etish. Bitiruv malakaviy ishining predmeti - Ta ’ lim jarayoni yoritilgan adabiyotlar Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosi. Hozirgi zamoy ijtimoiy boshqaruvning falsafiy qonuniyatlari: pedagogika, psihologiya va sotsiologiya fanlari tomonidan ilgari surilgan ta ’ lim, tarbiya, rivojlanish jarayonlarining o`zaro bog`liqdigi qonuniyatlari va bu jarayonlarni oqilona boshqarishni mukamall ashtirish borasidagi konseptual qoidalar tashkil etadi. Bitiruv malakaviy ishining ahamiyati. 1.Turli manbalardan olingan fikrlar bir tizmga keltirilgan. 2.Boshqarish psixologiyasi, pedagogik psixologiyasi fanlarini o`tishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, beshta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. Hajmi betni tashkil etadi. 8

I-Bob . Ta ’ limni boshqarishning ilmiy-nazariy aso sla ri 1. 1. Ta ’ lim tizimini boshqarishning nazariy-metodologik asosi Hayotning ijtimoiy zarurati, ta ’ limni boshqarishning nazariy va metodologik jihatlarini maxsus ilmiy yo`nalish sifatida qabul qilib, o`quv-tarbiya jarayonini boshqarishning ilmiy asoslangan metodlarini ishlab chiqishni taqozo ztadi. Ta`lim boshqaruvining asosiy jihatlarini nazariy va tadqiqot-tajriba nuktai nazaridan asoslash rahbarlarni maxsus ilm va malaka bilan qurollantirish uchun kerak. Bu ularga boshqaruv jarayonida vujudga keladigan aniq muammolarni to`g`ri hal etish, ta ’ limga oid jumboqlarni holisona yechishga yordam beradi. Shu jihatdan ta`limning jiddiy nuksoni-ta`lim boshqaruviga oid tajribalarning deyarli utkazilmayotganligini diqqatdan chetda qoldirib bulmaydi. Chunki, bugungi kundagi eng asosiy muammo - boshqaruv tizimi sifatini tubdan o`zgartirishdan iborat. Buning uchun boshqaruv tizimini soddalashtirish, uning turdosh to`zilmalarini birlashtirish, oraliqdagi o`rinsiz bo`g`inlarni qisqartirish, har bir tizim darajasidagi vazifalar mohiyatidan imkon qadar oqilona foydalanish eng asosiy vazifalardandir. Hozirgi davrda ta ’ limni qayta qurishda boshqaruvning quyidagi jihatlari alohida ahamiyat kasb etadi: rejalashtirish; pedagoglar va o`quvchilar mehnatini tashkil etishning yangicha va foydali shakllarni izlab, tadbiq etish; rahbarlik faoliyatida sharq mutafakkirlarining boshqaruv sohasidagi ta ’ limotlaridan foydalanish; quyidan nazorat; hisob va hisobot; boshqaruv darajasidagi o`zgarishlar, voqealarga e ’ tibor bilan qarash va tuzatish kiritish, ruhlantirish va undan keng foydalanish; pedagogik jamoa ijodiy faolligini oshirish; pedagogik jamoa va uning har bir a ’ zosi faoliyatini chuqur tahlil etib o`rganish va x.k. Ta`lim boshqaruvida boshqa turdagi faoliyatlar qatori eng muhimi boshqaruvning maqsadini belgilashdir. Boshqaruv maqsadi muammolarini ko`rib chiqish jarayonida birinchi galda shuni inobatga olish kerakki, maqsad eng avvalo umumiy tarzda yuqori tashkilotlar tomonidan (ijtimoiy-iqtisodiy buyurtma) belgilanib, ma ’ lum darajada har qanday quyi tashkilot ish faoliyatiga ta ’ sir qiladi 9

hamda ularni tartibga soladi. Boshqa jihatdan, har bir jamoaning imkon darajasi va rezervlaridan kelib chiqib, umumiy maqsad aniq vazifalarga kuchadi hamda mazkur masalaga ijodiy yondoshgan taqdirda jamoa faoliyatini takomillashtirishga xizmat qiladi. Ichki boshqaruv jarayonida qabul qilinadigan yangi boshqaruv qarorlari (istikbolli, yillik va joriy rejalar, favqulotda qarorlar; buyruq, farmoyishlar, topshiriq va boshqalar) ham quyilgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal etishga qaratiladi. Ta ’ lim muassasasi murakkab ijtimoiy tizim bo`lgani bois, boshqaruv ham murakkab jarayon sifatida tan olingan. Ma ’ lumki, ta ’ limning yagona maqsadi - har tomonlama rivojlangan, komil insonni tarbiyalashdan iboratdir. Ammo, shu bilan birga uning oldida juda ko`p turli vazifalar turganligi sababli xodimlar o`rtasida mehnatni to`g`ri va ilmiy jihatdan asoslangan holda tashkil etish zarurati bor. Hozirgi zamon boshqaruvi jarayonida bu jihatni hisobga olish l o zim. Ta`lim tizimini ilmiy jihatdan boshqarishninng o`ziga xos xususiyatlari quyidagilar xisoblanadi: boshqaruv mazmunida o`z aksini topgan davlat va ijtimoiy ta ’ lim manfaatlarining dialektik birligi; hozirgi zamon maktabi oldida turgan murakkab vazifalar bilan bog`liq bo`lgan boshqaruv qirralarining kengayishi; ta`lim boshqaruvi qonuniyatlarining ob`ektiv va sub`ektiv jihatlarini idrok etib foydalanish va o`rganish orqali tizim rivojlanishini yangi, sifat jihatidan yanada mukammal holatga yetkazish; ta`lim boshqaruvi shakl va metodlarini milliy xususiyatlardan kelib chiqqan holda doimiy ravishda takomillashtirish; zamonaviy elektron-hisoblash mashinalaridan foydalangan holda boshqaruvning matematik, statistik hamda iqtisodiy metodlarini joriy etish hamda boshqaruv texnikasini rivojlantirish. ta`lim boshqaruvi nazariy asoslarining bundan keyingi jadal rivoji rahbarlarning hamda barcha pedagogik jamoa a ’ zolarining tashkiliy madaniy saviyalarini, maxsus va tashkilotchilik bilimi darajasini ko`taradi. Bu o`z navbatida 10

eng muhim vazifalardan biri - boshqaruvni demokratiyalashtirish, keng ommani ta`lim boshqaruviga jalb qilish masalasini hal qiladi. Ta`lim boshqaruvi jarayoni bilan bevosita bog`liq ilmiy axborot texnologiyasining rivojlanishi boshqaruvning takomillashuviga yordam beradi. Ammo, ta`limni talab darajasida boshqarish hamda ko`zlangan natijaga erishish uchun uning barcha bug`inlari faoliyati buyicha to`la axborotga ega bo`lish kerak bo`ladi. Boshqaruv muammolari keng qamrovli, fanlararo xususiyatlarga ega bo`lib, o`zida iqtisod, falsafa, sotsiologiya, fiziologiya, pedagogika, psihologiya, kibernetika va boshqa fanlar sintezini qamrab oladi. Hozirgi paytda boshqaruv jarayonini belgalashda turli harakterdaga yondoshuvlar mavjud. Boshqaruv rahbarlik qarorlarini qabul qilish va uni tadbiq etish, yoki ta ’ lim jarayoni sifatida, boshqa xilda ifodalaganda boshqaruv jarayonida ma ’ lumotlarning doimiy harakati, to`g`ridan-to`g`ri yoki uning aks sadosi natijasi sifatida talkin etilmokda. Boshqaruv - ma ’ lum sharoitda har bir xodim, guruh yoki tashkilot faoliyatiga bevosita ta ’ sir etuvchi, imkoni boricha yuqori, yaxshi natijalarga erishishga qaratilgan jarayon hisoblanadi. Boshqaruv jarayonining yana bir, nisbatan to`g`ri yo`nalish i - tizimli boshqaruv hisoblanadi, chunki uni faqat aniq; tizim orqali boshqarib bo`ladi. haqiqatda ham "boshqaruv" atamasi izohining ko`pchiligi boshqaruvga tizim shaklida yondoshish orqalidir. Boshqaruvning bozor iqtisodi sharoitida quyidagi o`ziga xos xususiyatlarini qayd etish mumkin: boshqaruv faqat har bir jamoa a ’ zosining o`z ijodiy qudrati va quvvatini namoyon etgandagina chuqur demokratiyalashgan va tadbiq etishga yaroqli hisoblanadi; ajdodlar tomonidan boshqaruv san ’ atini rivojlantirish buyicha bildirilgan g`oyalarni nazarda tutish hamda ularning hozirgi zamon talablari bilan uyg`unlashuviga erishish; 11

jamoa o`quv-tarbiyaviy faoliyatini rejalashtirayotganda samaradorlikni inobatga olgan moddiy imkoniyatlarni (iqtisodiy imkoniyatlarni) nazarda tutish kerak; boshqaruv jamiyat taraqqiyotining odilona qonun-qoidalariga tayanadi hamda yangi hodisa va dalillarni umumlashtirish, ishda taraqqiyot yo`nalish larini inobatga olishga suyanadi; boshqaruv sharoitga mos, ijobiylikka intiluvchan bo`lib, barcha o`zgarishlarga, ayniqsa maktabni qayta qurish sharoitida hozirjavob bo`lishi kerak; boshqaruvni takomillashtirish sub`ektivizmga yo`l quyilgan, paydo bo`lgan muammolarni odilona, o`z vaqtida hal qilgandagina muvaffaqiyatga erishish mumkin; boshqaruvning samaradorligiga rahbar xodimlarning kasbiy malaka va savod darajasi alohida ta ’ sir etadi. boshqaruvning o`ziga xos xususiyatlari haqida gapirib, quyidagilarni ko`rsatish mumkin: ob`ekt va sub`ektlarning o`zaro o`ziga xos munosabati; boshqaruv ob`ekti o`z navbatida sub`ekt hamdir. Chegaralangan va chegaralanmagan -ish vaqtining aniq nisbati. Mehnatni rag`batlantirishning xususiyatlari . Maktab boshqaruvining iqtisodiy, tashkiliy-pedagogik va ijtimoiy-psixologik metodlari rolining oshishi. Boshqaruv metodlari ayrim holda faoliyat ko`rsata olmaydi hamda rahbar qo`lida ta ’ sir etuvchi vosita, kuch bo`lib boshqaruv muvaffaqiyatini belgilab bera olmaydi, "Tizim" tushunchasi pedagogik amaliyotda tez-tez uchrab tursada, aslida biz tizim mohiyati va o`rnini hamisha ham darrov idrok qilaolmaymiz. Tizim - maqsad yagonaligi, mazmun, prinsip, vazifalar, shakl, boshqaruv metodi va yo`li bo`lib, ob`ektiv o`rganish va idrok etish hamda uni takomillashtirishga ta ’ sir etadi. Ta`limni boshqarish tizimi tashqi muhit bilan bog`liqligi tufayli ochiq tizim. Mazkur tizimning vazifasi bevosita o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirish maqsadiga buysunadi. Boshqaruv jarayoni aslida barcha murakkab tizimlar 12

qatoridan o`rin olganligi bois, bir butun tizim sifatida qarashga asos bo`ladi. Unga quyidagi jihatlar xos: o`z xususiyatlariga ega bo`lgan ma ’ lum qismlarning mavjudligi; qismlarning o`zaro aloqadaligi va bir-biri bilan bog`liqligi (umumiy birlikka egaligi); ichki tashkiliylikka egaligi; qismlar, elementlarning buysunishi va buysunuvchanligi; ma ’ lum tashqi muhitda mavjud bo`lib, bir birlikni tashkil qilishi hamda o`z navbatida tizim faoliyatini davom ettirishga asos bo`lishi; faoliyatning maqsadga qaratilganligi, maqsadga erishish uchun intilshi; dinamik harakat, rivojlanishi; barqaror holatni saklab qolish qobiliyati; tabiatida qarama-qarshilik mavjudligi; pedagogik jamoaning boshqaruv ishiga faol va o`z vaqtida qatnashishi. Yuqoridagi jihatlari bor tizimda masalalar tahlil va sintez etilib, hal kilinadi. Ta`limni boshqarish tizimi ikkita quyi tizim, ya ’ ni boshqaruvchi va boshqa riluvchi tizimlarga bulinadi. Shundan kelib chiqib boshqaruv ham to`zilma, ham jarayon sifatida ko`rib chiqiladi. Ta`lim boshqaruvi tizimi - to`g`ri yo’naltiruvchi faoliyat bo`lib, yakka boshqaruvchilik va shaxsiy javobgarlikka asoslanadi. Demak, ta`limni boshqarish ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy-pedagogik jarayon bo`lib, butun o`quv-tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish, yuqori natijalarga erishish uchun turli metod va vositalardan foydalanib ish ko`radi. Ta ’ lim tizimini boshqarish metodlari. Inson omilini faollashtirish har qanday maktabda (umumta ’ lim, kasb-xunar, oliy) boshqaruvning ham ijtimoiy metodlari zarur ijtimoiy-psixologik muhitning vujudga kelishi, "o`quvchi-maktab egasi" aqidasi ning shakllanishi, aqidaparastlik va sof turachilikdan holi bo`lish, erkin baxslarga o`rin berish va ularni keng joriy etish, haqiqiy maslahat bilan boshqarish hamda iqtisodiy metodlar asosida amalga oshiriladi. Hozirgi paytda boshqaruv metodining ma ’ lum tasnifi mavjud. Bu tasnif ta ’ lim 13

muassasasining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib rahbar faoliyatida qo`llanilishi mumkin. Bu tasnifga iqtisodiy, tashkiliy-pedagogik va ijtimoiy- psixologik metodlarni kiritish mumkin. Ularning har biriga xalq ta ’ limini boshqarishning aniq metodlari to’g’ri keladi. Maktab jamiyatning ijtimoiy buyurtmasini bajara turib, o`z xususiyatiga ko`ra ijtimoiy tizim bo`lishiga qaramasdan, boshqaruv jarayoni iqtisodiy munosabatlariga suyanadi. Shu bois boshqaruvning iqtisodiy metodlari jamiyatni qayta qurish sharoitida yetakchi bo`lib, ularning mavkei doimo usib boradi Tashkiliy-pedagogik metodlarni ikki qismga bo`lish mumkin. Birinchi qism - "tashkiliy metodlar" bo`lib, boshqaruvning statik xususiyatini, uning tashkiliy tuzilishi, doimiyligi, muhim kommunikativ aloqalarini belgilaydi. Bu aloqalar tizimida to`g`ri va teskari oqimlar (yo`naltiruvchi topshriqlar, boshqaruv akti, hisobot xujjatlari va boshqalar) faoliyat ko`rsatadi. Ikkinchi qism - "tartibga keltiruvchi metodlar" - boshqaruv jarayoni dinamikasini o`zida aks ettiradi. Mazkur metodlar bevosita ijtimoiy qonunlar asosida xalq ta ’ limi tizimini boshqarishning xuquqiy tomonlarini yoritadi. Ijtimoiy-psixologik metodlar ham ikki qismga bulinadi: ijtimoiy va psixologik. Boshqaruvning ijtimoiy metodi har bir jamoa a ’ zolarida ob`ektiv va zarurat asosida vujudga keluvchi voqealarni ijtimoiy jarayon negizida boshqaradi. Ularning asl maqsadi ijtimoiy munosabatlarning to`g`ri shakllanishini ta ’ minlashdir. Boshqaruvning psixologik metodi jamoada zarur, yaxshi ruhiy muhitni shakllantirish uchun lozim. Bu shunday muhit bulmog`i lozimki, bir tomondan jamoa oldiga qo`yilgan ijtimoiy maqsadlarni amalga oshirsa, ikkinchi tomondan jamoaning har bir a ’ zosining manfaati va qobiliyatini inobatga olgan holda ehtiyojilarni qondiradi. Boshqaruvda bundan tashqari "uyg`otuvchi" metoddan ham foydalaniladi (harakatga keltirish uchun o`tkaziladigan tazyik, odamni mehnat qilishga majbur etish). Bu o`ziga quyidagi usullarni qamrab olgan: moddiy rag`batlantirish, axloqiy-tarbiyaviy dalillar, majburiy ta ’ sir o`tkazish. 14

Boshqaruv jarayonini takomillashtirish o`zaro ta ’ sir etuvchi boshqaruv metodlarining natijalari bilan bevosita bog`liq bo`lib, ularning butun tizimini yangicha sifat holatiga kuchirishga qodir. Rahbar ishidagi ijobiylik xalq ta ’ limi tizimidagi barcha metodlarning o`zaro ta ’ sirini harakatga keltirish bilan bog`liq, halq ta ’ limini boshqaruv tizimi metodlari barcha dinamik tizimlar singari faoliyat ko`rsatadi va rivojlanadi, demak, boshqaruvning har bir metodi ham rivojlanadi. Ta`lim boshqaruvi jarayonini ko`zatib, uning umumiy, asosiy qonuniyatlarini belshlashga harakat qilamiz. Ma ’ lumki, ta`lim boshqaruvi tizimi boshqa ijtimoiy- iqtisodiy tizimlar singari jamiyat taraqqiyotining umumiy ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyatlariga buysunadi. Shu qatori, ta`lim boshqaruvining qonuniy jarayonlari ob`ektiv qonunlarga buysungan holda, hozirgi zamon maktabida ro`y berayotgan boshqaruv jarayoni xususiyatlarini aks ettiradi. Shuning uchun ham jamiyat va ishlab chiqarish rivojidagi umumiy ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot qonuniyati va maktab boshqaruvi jarayoni qonuniyatini ularning dialektik birlikda ko`rib chiqish, jamiyatda sodir bo`layotgan konkret jarayonlar xususiyatlarini inobatga olgan holda xulosa qilmoq lozim, To`la ishonch bilan shuni ta ’ kidlash mumkinki, ob`ektiv haqiqat qonunlarini bilmasdan turib, boshqaruvga tizimli holda yondoshib bo`lmaydi, eng muhimlaridan biri maktab boshqaruvining yaxlitlik (butunlik) qonuniyatidir. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim birligi - mazkur qonuniyatning eng zarur xususiyatidir. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimning birligi xalq ta ’ limi tizimining bir butunligini belgilab beradi. Bu butunlikni qo`llab-quvvatlovchi mexanizm sifatida boshqaruv tizimi alohida o`rin tutadi va quyidagi jihatlarda o`z ifodasini topadi: ta`lim boshqaruvi jamoa manfaati asosida amalga oshiriladi, bu o`z navbatida yagona, ko`p bosqichli boshqaruvga olib keladi; boshqaruv ishining tarkibidagi turli elementlarda buysunish va buysundirish bir maqsadga qaratilganligi bilan belgilanadi; boshqaruv tizimi ayrim elementlaridagi vaqtinchalik xatoliklar uning bir butunlikda faoliyat ko`rsatishiga monelik qilmaydi; 15

boshqaruv tizimi tarkibida murakkab munosabatlar zanjiri mavjud. U kommunikativ aloqalar bo`lib, eng yuqori darajadan boshlab eng quyi zinagacha mavjud va bu zanjir bir-biridan ajralmasdir; boshqaruv shakllari xilma-xil bo`lishiga qaramasdan, boshqaruv apparatining barcha pog`onalaridagi munosabatlar barqarordir; ta`lim boshqaruvi mexanizmi barcha boshqaruv pog`onalarida turli- tuman munosabatlarda faoliyat ko`rsatadi. Bu moliyaviy-iqtisodiy, tashkiliy-pedagogik, tashkiliy-texnik, ijtimoiy-psixologik munosabatlar bo`lib, ularning barchasi yagona maqsadga xizmat qiladi; jamiyat mulkchiligi qanchalik yagona boshqaruv tizimini talab etsa, yagona boshqaruv tizimi ham shunchalik umumjamiyat mulkchiligini hamda mavjud ishlab chiqarish munosabatlarini qullab quvvatlaydi; jamiyat va ishlab chiqarish taraqqiyotining barcha ob`ektiv qonunlari o`z mohiyati bilan boshqaruv tizimi xususiyatini belgilaydi va amal qiladi. Ta`lim boshqaruvi tizimining birligi, qonuniylik sifatida aniq birlik, umumlashtirish va muvofikdik, teng taqsimlash va ta`limning bir meyorda faoliyat ko`rsatishida ko`rinadi, bu o`z navbatida xalq ta ’ limi tizimining barchasiga ham taalluqli. Markazlashtirish va markazlashtirishdan voz kechish qonuniyatlarining bog`liqligi. Markazlashtirish inson faoliyatining barcha bug`inlarida boshqaruvning eng asosiy xususiyati hisoblanadi. xalq ta ’ limining markazlashgan boshqaruv tizimi shunday boshqaruv tizimi tarkibiga ega va uning barcha bug`inlarida doimiy bo`lgan mustaxkam aloqalar mavjud. Bu aloqalar buysunuvchi va buysindiruvchini belgilaydi, Markazlashgan boshqaruv uning barcha bug`inlarida rahbarlik qarorlarini hamjihatlik bilan kelishib olishni nazarda tutadi. Boshqa jihatdan, maqsadga qaratilgan boshqaruv xalq ta ’ limining barcha tizimlarida qattiq reglamentatsiyani joriy etadi, deyish xatodir. Uning har bir bug`ini faoliyat ko`rsatishning o`ziga xos sharoitiga ega. 16

Shuning uchun boshqaruv o`ziga xos muammolarni hal qilishda ma ’ lum mustaqillikni nazarda tutishi kerak. Bu markazlashgirishdan voz kechish bilan amalga oshiriladi. Ayniqsa bu ta`lim tizimiga taalluqli. Unda barcha jamoa azosining ijodiy xususiyati, eng avvalo maktab boshqaruvi tizimining ichki qonuniyatiga buysunadi. Markazlashtirilgan boshqaruvdan voz kechish har bir bug`inga, tizim va tizimchalarga mustaqil faoliyat huquqini beradi. Boshqaruvchi va boshqariladigan tizim munosabatlari qonuniyati boshqaruv mazmunining turli jabhalarida ko`rinadi, zero u siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy va ijtimoiy omillarga bog`liq. Mazkur tizimlar qaysi bug`inlarda bo`lishidan qat ’ iy nazar, o`zaro ham miqdor, ham sifat jihatidan munosabatdadir. Hozirgi paytda boshqaruvchi va boshqariladigan tizimning miqdoriy nisbati oxirgisining foydasiga o`zgarmoqda. Mazkur jarayon mavjud qonuniyatning bevosita in ’ ikosidir. Ta`lim boshqaruvining jamoatchilik asosi qanchalik rivojlansa, yuqori boshqaruv tizimi organiga zarurat shunchalik kam qoladi, Boshqaruvchi va boshqariladigan tizimlarning o`zaro munosabatlarida iqtisodiy jihatlar ham muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Mazkur tizimlarda o`zgarishlar ular qiymatining ko`payishi yoki kamayishi bilan belgilanadi. Mazkur qonuniyat shu qatori ob`ektiv iqtisodiy asosga ham ega. Boshqariladigan tizim qiymatining oshishi quyidagi sabablar bilan bog`liq: barcha ta`lim tizimi bug`inlaridagi maktablar ishi mazmunining murakkablashuvi; maxsus tayyorlangan boshqaruv apparati kadrlariga bo`lgan talab natijasida boshqaruv kadrlarni qayta tayyorlash uchun sarflanadigan moddiy harajatlarning oshishi; boshqaruv tizimi uchun yangi kadrlar (sotsiolog, psiholog, pragrammist va x - k) ga extiyoj; ancha qimmat turadigan EXM larni sotib olish va boshqalar. Boshqaruv apparati qiymatining oshib borishi doimiy tus olmaydi, chunki har qanday faoliyat jarayonida ham ijtimoiy-iqtisodiy samaradorlik nazarda tutiladi. Shunday qilib, boshqaruvchi va boshqariladigan tizim 17

munosabatlaridagi o`zgarishlar tabiiy hol bo`lib, u, ham jamiyat, ham xalq ta ’ limi rivojlanishida o`z aksini topadi. Bu qonuniyat boshqaruvchi tizimdagi o`zgarishlar bevosita boshqariladigan tizimda aks etishini nazarga tutishga imkon beradi. "Rahbarlik" va "boshqaruv" katergoriyalarini ko`rib chiqayotganda biz ularning bir-biridan farq qiladigan bir qator jihatlari, jumladan "maxsus" va "umumiy" funksiyalariga diqqatni qaratgan edik. Maxsus funksiya rahbarlikning mazmunini ochib, to`laligicha uning vazifalariga bog`liq. Ko`rib chiqayotgan muammomiz zaminida umumta ’ lim maktabi jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi - har tomonlama rivojlangan, ijtimoiy- faol shaxsni voyaga yetkazishni zimmasiga olgan. Mazkur maqsad bir qator vazifalarni o`ziga qamrab oladi: ma ’ lumot berish, o`quvchilarni ijtimoiy-foydali mehnatta jalb etish, kasb tanlashga hozirlash va x.k. Mazkur vazifalarni quyi sh ish mazmunini tashkil etadi hamda qator jarayonlarda o`z aksini topadi: o`quv- tarbiyaviy, ta`limning moddiy-texnik bazasini yaratish, o`quvchilarni ijtimoiy foydali ishlab chikarish mehnatiga jalb etish, bolalar sogligi bilan bog`liq faoliyat bilan aloqador jihatlar, oila va jamoatchilik bilan aloqalar, soglom ruhiy muhit yaratish, metodik ishlar va boshqa lar. Bu jarayonlarning barchasi rahbarlikni talab qiladi. O`z-o`zidan boshqaruvning umumiy jihatlari; rejalashtirish, tashkil etish, muvofikdashtirish, hisob va pedagogik tahlil ishga tushadi, harakatga keladi. Belgilangan vazifalardan kelib chiqib, o`quv jarayoni tarbiyaviy jarayon singari rejalashtirilgan, tashkil etilgan, muvofiqlashtirilgan va x, k. bo`lishi kerak. Metodik ishlarda ham boshqaruvning barcha umumiy funksiyalari amalga oshirilishi kerak. Rahbar boshqaruvning barcha jihatlarini to`la idrok etib, uni amalga tadbiq etishga kirishsagina mazkur jarayon samarali bo`lishi mumkin, Boshqaruv funksiyalarining umumiy va shartli jihatlari kollegial rahbarlikning barcha ko`rinishlarida (pedagogik kengash, metodik hay ’ at, maktab direktorini o`quv-tarbiyaviy ishlar buyicha o`rinbosari qoshidagi ishchi yig`ilishi va boshqa lar) o`z aksini topadi. Har bir organ faoliyati oldindan rejalashtirilgan va tashkil etilgan bo`lishi kerak. Bu tahlil qilish orqali, ishdagi har bir yutuq va kamchilikni aniqlash, sabablarini o`rganish orqali amalga oshiriladi, O`quv yili-aslida, ma ’ lum 18

darajada murakkab sikl bo`lgani uchun, u tahlil (yillik xisobot hozirlash jarayonida) bilan tugaydi va boshlanadi (avgust pedagogik kengashida o`tgan o`quv yili yakuni va kelgusi o`quv yilidagi vazifalar ko`riladi). Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, har qanday ma ’ lum ish tizimidagi jarayon boshqaruvning barcha funksiyalarini amalga oshirishni talab qiladi. Boshqaruv jarayonining o`zi esa boshqaruvning turli shakllari (direktor qoshidagi operativ yig`ilish, metodik kengash, kichik pedagogik kengash va boshqalar) da o`z ifodasini topadi, ish samaradorligi ham boshqaruvning umumiy vazifalarini to`laligicha hayotga tadbiq etish qonuniyatiga bog`liq bo`ladi. Boshqaruv vazifalarining umumiy xususiyati o`zining ob`ektiv in ’ ikosini barcha bug`indagi rahbarlar faoliyati (direktor, direktorning o`quv-tarbiya ishlari buyicha muovini, metodik kengash mudiri, sinf rahbari va boshqalar)da topadi. Jumladan agar boshqaruv tizimi yoki uning alohida bug`inidagi har bir rahbar faoliyatiga nazar tashlaydigan bo`lsak, ularning ish mazmunida rahbarning maxsus funksiyalari ham, shuningdek boshqaruv jarayonining umumiy funksiyalari ham o`z aksini topadi. Boshqaruvning umumiy funksiyasi o`z-o`zida ifoda etilishi mumkin, biroq bu holda gap bir xillik funksiyasining turli zinalari va boshqaruvning aniq va zarur aloqalari haqida boradi. Masalan, boshqaruv tizimida yuqorida turganlar nazorati (viloyat boshqarmasi-maktab, vazirlik-viloyat boshqarmasi va boshqalar). Shunday qilib, bu qonuniyatni quyidagicha talqin etish mumkin: oxirgi natija boshqaruv funksiyasining umumiy jihatlarini amalga oshirganda ko`rinadi va qanchalik ularning aloqalari to`la amalga oshirilsa, shunchalik boshqaruvning samaradorligi yuqori bo`ladi. Barcha sohalarda boshqaruv tizimining keyingi rivoji, uning ta ’ sir doirasi va istiqboli boshqaruv jarayonining ob`ektiv va sub`ektiv qonuniyatlarining talablariga buysunishga qaratilgan. Shundan kelib chiksak, faqatgina boshqaruv qonuniyatini o`rganibgina qolmasdan, uning o`ziga xos jihatlarini tadbiq, etish va rahbarlarni undan ongli ravishda foydalanishga, o`ziga buysundirishga undash lozim. 19

Aniqlangan boshqaruv qonuniyatlari barcha boshqaruv tizimiga o`zining talablarini qo`yadi va u boshqaruvning mazmun, prinsip, umumiy va maxsus funksiyalari, shakl va metodlarida o`z aksini topadi. Binobarin, ob`ektiv va sub`yektiv qonuniyatlarning natijalari boshqaruv jarayonida ulardan foydalanishda tizimli yondoshishga bog`liq. Tizimli yondoshish boshqaruv jarayonining ham tashqi, ham ichki sabab-oqibatli aloqalarini aniqlash imkonini beradi, ularning bir- biri bilan bog`liqligini belgilaydi. Shunday qilib boshqaruv muammolari buyicha umumiy xulosalarga quyidagilarni kiritish mumkin: yangi turdagi boshqaruv apparati "yuqori professionalizmga" asoslangan bo`lishi kerak; boshqaruv fani mavqeini yuksaklikka ko`tarish lozim; zamonaviy rahbar ta ’ lim texnologiyasini mukammal egallashi kerak; har qanday rahbar va boshqaruv apparati texnologiya asosida demokratik tarzda nazorat qilinishi lozim; har bir rahbar faoliyatining asosiy mezoni - iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotni oldinga sura olish qobiliyati bo`lmog`i lozim. 20

1.2 Ta ’ limni boshqarish muammolarining psixologik tahlili Ma ’ lumki, umumta ’ lim maktabi - har bir jamiyatning bosh tarkibi, madaniyatining yuksak ko`rsatkichidir. Ijtimoiy tajribaning bog`lovchi bo`g`ini sifatida u madaniy an ’ analarning butunligi va vorisiyligini, taraqqiyoti va boyitishini ta ’ minlaydi, Maktabning milliylik jihatdan o`z mavqeini belgilab olishi- uning taraqqiyotidagi eng zarur shart. Maktab milliy ong tushunchasi asosining markazida bo`lib, milliy zamin va ona tilidan ajralmasdir. U milliy- madaniy ehtiyojlarni qondirishda, milliy an ’ analarni boyitishda, baynalminalchilik mazmun bilan sug`orishda alohida o`rin tutadi. Shu bois, maktab ta ’ limini boshqarishni demokratiyalashtirish jarayonini jadallashtirish lozim. 80-yillarning oxirida boshqaruv apparatidagi turachilikka qarshi adolatli va qattiq tanqidiy fikrlar bildirilgani ma ’ lum. Bu illatdan haligacha ko`pgina boshqaruvchilar halos bo`lganlaricha yo`q. Ular asosan hujjatlar bilan ishlash - uni tuzish, tasdiqlash, ijrochigacha yetkazish, bajarilishi ustidan nazorat qilishni asosiy ishlari deb biladilar. Bunday sharoitda tabiiyki ishning mazmuniga putur yetib, ta ’ lim jarayoniga ta ’ sir utkazish masalasi kun tartibiga quyilmaydi. Eng muhimi bunday boshqaruv "yo`li" pedagoglar kasbini qadrsizlanishiga olib keladi, chunki ularni faqat yuqoridan tushirilgan xujjatlarni bajarishga, xayot voqeligiga loqayd bo`lishga undaydi. Bir necha marta sobiq ittifoq hududidagi xalq ta ’ limi vazirligi apparatida o`tkazilgan "yangicha tarkiblar tuzish", ularni yiriklashtirish, yana maydalashtirish, oliy va o`rta ta ’ lim tizimidagi turachilik, ular tarkibiy qismida murakkablikka, apparatning kengayishi, ko`p bo`g`inlikka, bo`g`inlar vazifasining nomuayyanligi, bir-birining ishini takrorlashlariga, oxir oqibatda esa, mas ’ uliyatsizliklarga olib keldi. Markazdan boshqarish quyi bug`inlardan jiddiy ish yuritish, dolzarb masalalar buyicha prinsipial qarorlar qabul qilish, mustaqil fikrlash huquqini olib qo`yar ekan, ta ’ lim maqsadi, mazmuni, o`quv- tarbiyaviy muassasaning ish vaqti meyorini belgilash, aniq o`quv dasturlarini tuzish, ta ’ lim metodikasini yangilash, istiqbolga muljallangan rejalarni amalga oshirishdan mahrum etar edi. Bunday 21

haddan tashqari yuqoridan turib boshqarish tufayli o`quv-tarbiyaviy jarayonda sodir bo`ladigan va tezda hal qilinishi zarur bo`lgan muammolar oylab, xattoki yillab yechilmasdan qolib ketardi. Madaniy, milliy, mintaqaviy va mahal liy shart- sharoitlar deyarli hisobga olinmasdi, Shu bois, sobiq ittifoq hududida maktablarning bir xilligi, yakrangligi hukmronlik qilar edi. Davlat mustaqqiligiga erishilgandan so`ng, bozor iqtisodi munosabatlari va jahon hamjamiyati integratsiyasiga o`tish bois ta ’ lim boshqaruvi tizimiga jiddiy o`zgarishlar kiritish, uni demokratiyalashtirish, boshqaruvning yangi konsepsiyasini ishlab chiqish zarurati tugildi. Barcha sobiq ittifoq respublikalari - bugungi mustaqil davatlarining ta ’ lim-tarbiya jarayonini qayta qurish buyicha to`plangan tajribalarining tahlili shuni ko`rsatdiki, xalq ta ’ limi tizimidagi boshqaruv jarayonini qayta qurish ular faoliyatining asosini tashkil etar ekan. Masalan, Rossiya Federatsiyasida xalq ta ’ limini qayta qurishga ilk kirishganlar "Maktab" deb nomlangan muvaqqat ilmiy-tadqiqot jamoasi va shu jumladan E.D.Dneprov , ta ’ limda sifat o`zgarishlar faqat unga talab vujudga kelgan taqdirdagina, ta ’ lim bunga extiyoj sezib, uni amalga tadbiq etishga tayyor bo`lgan taqdirdagina amalga oshishini bayon qilganlar, Mualliflar ta ’ kidlaganidek, "... avvalgi nazorat qilish, qalbakilik, ular faoliyatini belgilab berishlar ortda qolib ketadi. Ular oldida ta ’ lim ob`ektini emas, balki ta ’ lim jarayonini boshqarish vazifasi turadi. Shunday qilib, Rossiya ta ’ limida ma ’ muriy-buyruqbozlik ruhiyatidan voz kechish uchun ta ’ lim boshqaruvining asl mohiyati, xususiyati va vazifalarida tub o`zgarishlar kiritish zarurligi qayd etilgan. Ushbu o`zgarishlarning mazmunini avvalgidek qattiq tergashlar, har joyda hozir- nozir, suqilib kiruvchi "tartib" kiritish, buyruq va sirkulyarlarni "ishlab chiqish" emas, balki ta ’ lim muassasalariga har tomonlama va amaliy yordam ko`rsatish, ta ’ lim-tarbiya tizimining mustaqil, erkin, keng rivojiga har tomonlama sharoit yaratish tashkil etishi darkor, Bir necha o`n yilliklar davomida faoliyat ko`rsatgan sobiq sovet ta ’ lim tizimining o`ziga xos ma ’ lum ijobiy tomonlari bo`lsada, o`quv jarayoni 22

texnologiyasining qotib qolishi, jahon ta ’ lim tajribasidan sun ’ iy ravishda ajralishi ilg`or o`rinlarni egallashga monelik qildi. Ta ’ lim o`z navbatida ijtimoiy tazyiq ostida qoldi, u totalitar rejim va rasmiy pedagogikaning illatiga aylandi. Salbiy tendensiyalarning usib borishi sovet ta ’ lim tizimining chuqur inqiroziga asosiy sabab bo`ldi. Mazkur tizimning asosiy kamchiligini quyidagilarda qurish mumkin: tizimning o`z qobig`ida qolishi, jahon tajribasidan unumli foydalanmaslik; orqada qolgan texnik va texnologik jihatlar; zarur metodologik va metodik ta ’ minotning yetishmasligi va x.k. Har bir o`quvchiga sub`yekt-shaxs sifatida emas, ta ’ lim jarayonining ob`ektidek munosabatda bo`lish, haligacha o`rtacha bilimga ega o`quvchi yetkazish bilan murosa qilishga olib keldi. Bu dasturlarni turli fanlar bilan uta band etish, aksincha zarur fanlarning kirmay qolishiga sabab bo`ldi. Taraqqiy etgan mamlakatlarda ham ta ’ lim tizimini boshqarishda o`ziga xos mushkulliklar mavjud. Masalan, g`arbda o`zak tarixiy muddatda ta ’ lim ishini boshqarishda ikki tizim (markazlashtirilgan va markazlashtirishga qarshi) o`z aksini topgan. Markazlashtirilgan tizim o`zining munosib aksini Fransiyada topgan: o`quv rejasi va dasturlar, maktab hayotining ish tartibi, davlat ta ’ lim muassasalaridagi pedagogik xodimlarni ishga tayinlash, ishdan bushatish - barchasi diqqat bilan sirkulyar, yuriknomalar, vazirlikning qarorlari orqali amalga oshiriladi. O`z vaqtida markazlashgan boshqaruv franso`z ta ’ lim tizimining yuksak afzalligi sifatida baho lanar edi. Biroq hozir o`quv muassasalari sonining ko`payishi, kotib kolgan markazlashgan boshqaruv hududiy ma ’ muriyatlar va maktab xodimlari tashabusslarini bugadi, yangicha yo`l tutishga monelik qiladi, pedagogik faoliyatda ortiqcha yakrang shakllarni tavsiya etadi, degan fikrga kelingan. Bunga qarama-qarshi bir necha davlatlarda markazlashmagan tizim qo`llanilmoqda. AQSH shtatlari, Buyuk Britaniya grafliklari, Germaniya "yerlari" ta ’ lim sohasida ma ’ lum avtonomlikka egadirlar. AQShda xozirgacha maktab faoliyatini boshqarishda shtatlar mustaqil ish tutadi va o`z navbatida ular maktab 23

hududlariga bulinadilar. Hududni komitet boshqaradi va odatda unga biznesmenlar yoki ziyolilar rahbarlik qiladi. Uning vazifasiga maktab bilan bog`liq barcha masalalar: byudjet, o`qituvchilarni ishga qabul qilish va bushatish, ularning maoshlari, dasrliklarni tanlash va tavsiya etish va boshqalar kiradi. Maktab byudjetining 50 foizi maktab hududlaridagi aholidan yig`ilgan mablag tashkil etadi, 40 foizi esa shtat xokimiyati hisobidan, federal xukumat hisobidan esa 10 foizdan kamroq mablag` olinadi, holos. Maktab direktori va har bir o`qituvchiga qaror qabul qilshida keng imkoniyat yaratish, mahalliy zahiralarni o`rganishda har tomonlama, keng yondoshish, shtat, federal xukumat imkoniyatlaridan foydalanish, muqobil ta ’ lim shaklini joriy etish kabi masalalar ham maktab ta ’ limini boshqarishning o`ziga xos xususiyatlari hisoblanadi, Mavjud ko`p katlamli xunar-texnika maktablari, jamoa kollejlari va maxsus tayorlov dasturlari turli moddiy manbalar tomonidan ta ’ minlanar ekan, ularni boshqarishda mushkulliklar tug`diradi. Hozir bu ta ’ lim muassasalari bir- birlari bilan kovushishi, hamkorligini ta ’ minlashi uchun qayta kurilmokda. Bu o`z navbatida ularni yanada unumli va foydali ishlashi, kattalarni muvofik va tez yetib boruvchi dasturlar bilan ta ’ minlash, ularning talablarini kondirishga qaratilgan. Shunday qilib, hozirgi paytda Amerika jamoatchilish oldida va barcha xukumat rahbarlari oldiga ta ’ limni umumdavlat manfaatlaridan kelib chiqqan holda yuksaltirishdek muhim masala turibdi. AQSH da har bir shtat o`z navbatida ta ’ lim ustidan ma ’ lum nazorat ishlarini olib boradi. Biroq, aslida ta ’ lim muassasalari o`z mustaqilligini saqlagan holda ish yuritishadi. Shu bois, ular bir- biridan farq qiladi, ta ’ lim dasturi xususiyati va sifati ham turlicha. Mamlakatda ta ’ limning tayanch zamini sifatini belgilash maqsadida o`quv muassasalarini akkreditatsiya etish vujudga keldi va rivojlandi. Bu tadbirlar davlat tasarrufida bulmagan, ekspert tekshiruvlar va o`quv muassasasini inspeksiya etish va joriy ta ’ lim dasturlari orqali amalga oshiriladi. Ta ’ lim doirasida bo`lgan mintakaviy va umumilliy harakterga ega assotsiatsiyalar o`quv muassasalari va ularning dasturlarini muvaffaqiyatli nazorat etadilar, ularni akademik standartlarga muvofikligi yoki aksini belgilaydilar. 24

Ta ’ kidlash joizki, akkreditatsiya natijasi ta ’ lim muassasalari va dasturlarga davlat va shaxsiy mablag` ajratishda, hamda federal xukumat fondidan maxsus moddiy yordam ko`rsatishda ham inobatga olinadi, Akkreditatsiyadan o`tkazish jarayonida besh asosiy jihatga e ’ tibor beriladi, Birinchidan, akkreditatsiya agentligi ta ’ lim muassasasi bilan hamkorlikda akademik standartlarni aniqlaydi. Ikkinchidan, akkreditatsiya etiladigan ta ’ lim muassasasi yoki dastur o`z-o`zini tadqiq etish jarayonini o`tadi. Unda o`quv muassasasi faoliyati belgilangan standartlarga mosligi tekshiriladi. Keyin, akkreditatsiya agentligi tomonidan to`zilgan maxsus guruh joylarda tekshiruv olib boradi. Tekshiruv natijasi asosida bir yilda bir marta akkreditatsiyadan utgan ta ’ lim muassasalarining o`ziga xos ruyxati e ’ lon qilinadi.Bu esa o`z navbatida abituriyentlarga o`zlariga munosib ta ’ lim dargoxini tanlashlariga imkon beradi. Va nixoyat, akreditatsion agentliklar vaqt- vaqti bilan akkreditatsiya etilgan ta ’ lim muassasalari maqomini tasdiqlash uchun tekshiruvlar olib boradi. Germaniyada har bir "zamin" o`zining madaniyat vazirligiga ega bo`lib u bir vaqtda ta ’ lim va diniy ishlarni ham boshqaradi. "Zamin"lar va munitsipalitet ma ’ muriyati ta ’ limni moddiy ta ’ minlash uchun mas ’ uldirlar. Bu AQSHda bo`lgani singari, mamlakatning turli mintakalarida ta ’ limning turlicha rivojlanishiga sabab bo`lmoqda. Mazkur ko`rib chiqilgan muammolarning ayrimlari bizning mamlakatimiz ta ’ limi muammolari bilan hamoxang. Ta ’ limni takomillashtirish - milliy muammo bo`lib, Respublikamizda amalga oshirilayotgan isloxatlarning natijalari mazkur muammoning muvaffaqiyatli hal qilinishiga ko`p jihatdan bog`liqdir. Keyingi un yilliklarda iqtisodiy yuksalish va ijtimoiy farovonlikka erishgan mamlakatlarning tajribasi ushbu jarayonda aholining ilm olish darajasini kutarish, shuningdek, iqtisodiy va ijtimoiy isloxatlarning mohiyatini tushunadigan hamda ularni xujalik yuritishning yangi iqtisodiy mexanizmlari, yangi ijtimoiy munosabatlarni shakllantirish orqali hayotga tadbiq eta oladigan mutaxassislar tayyorlash muammolariga qaratilgan e ’ tibor ustuvor yo`nalishga ega ekanligi ko`rsatdi. 25

Davlat mustaqilligining vujudga kelishi, mulk shakllarining o`zgarishi va raqobatli bozor muhitining yo`zaga kelishi, boshqaruvning bozor mexanizmlaridan foydalanish, demokratiyalashtirish, milliy o`z- o`zini anglashning yuksalishi sharoitlarida ta ’ lim oldida turgan muammolarning mohiyati ta ’ lim sistemasining strukturasi, mazmuni, iqtisodidagi tub o`zgarishlarning amalga oshirilishini ta ’ minlovchi chora- tadbirlar va vositalarni aniqlashdan hamda mazkur sistemani boshqarish usullaridan, jamiyatda sodir bulayeggan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy o`zgarishlarga mos keluvchi qayta qurishdan iborat. Biroq keyingi yillarda amalga oshirilgan o`zgarishlar ta ’ lim tizimining, shu jumladan umumiy o`rta ta ’ limning sifat jihatdan takomillashuvini ta ’ min eta olmadi. Amaldagi ta ’ lim tizimi o`quvchilarining ongli ravishda o`zlarining hayot yo`llarini tanlab olishda qiynalayotganlariga, shaxsiy fikr va muloxazalarini bunda va mustaqil ifoda eta olmasliklariga olib keldi. Masalaning yana bir jihati shundan iboratki, 11 yillik, umumiy o`rta ta ’ lim ilmiy jihatdan asoslab berilmagan.Natijada, balogat yoshiga yetish arafasida bo`lgan yoshlar kasb- xunarsiz qolib, mustaqil mehnat faoliyatiga tayyor bulmasdan qolmoqdalar, Shuningdek, umumiy o`rta ta ’ limdagi o`quv jarayonining o`rtamiyona o`quvchilar bilimiga mos yunaltirilishi, iqtidorli o`quvchilarga mo`ljallangan o`quv dasturlaridan foydalanishning zaifligi ham ta ’ lim tizimidagi muammolarning chigallashuviga olib keladi. Joriy qilingan qonunlar davlat tomonidan kadrlar siyosatini amalga oshirishning strategik asosi bo`lib, u barcha darajadagi yuqori malakali raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning yaxlit tizimini rivojlantirishni, ijodiy, ijtimoiy faol shaxsni shakllantirishni ta ’ minlashga xizmat qiladi. Respublikada xorijiy davlatlarning kadrlar tayyorlashdagi tajribasi, ushbu sohadagi kamchilik va muammolarimiz, milliy xususiyatlarimizni inobatga olgan kadrlar tayyorlash tizimining yangi modeli ishlab chiqildi. Kadrlar tayyorlash tizimi yangi modelining mohiyati va uning o`ziga xos xususiyati shundaki, unga asosiy tashkil etuvchilar sifatida quyidagi komponentlar kiritilgan: 26

- shaxs - kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub`ekti, ta ’ limiy xizmatlarning iste ’ molchisi va yaratuvchisi sifatida; uzluksiz ta ’ lim - kadrlar tayyorlashning poydevori, asosi sifatida; ilm-fan - yuqori malakali mutaxassislarning buyurtmachisi, tayyorlovchisi va iste ’ molchisi sifatida; ishlab chikarish - asosiy buyurtmachi, mutaxassislardan foydalanuvchi, ular tayyorgarligining sifatini baholovchi, ularga bo`lgan talabni oldindan belgilashni amalga oshiruvchi, kadrlar tayyorlash tizimining muayyan qismini mablag` va moddiy-texnik jihatdan ta ’ minlovchi asosiy soha sifatida; davlat va jamiyat - mutaxassislar tayyorlashning, shuningdek kadrlarga bo`lgan talabning bosh kafolatchisi, muvofiqlashtiruvchisi, buyurtmachisi, mutaxassislar tayyorligining sifatini nazorat qilishni amalga oshiruvchi va uni baholovchi sifatida. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da kadrlar tayyorlash tizimi modelining shakllanishiga yangicha yondashuv aks etgan bo`lib, unda butun tizimning yaxlit tarzdagi hamda komponentlaridan har birining maqsadi, funksiyalari, uzluksiz ta ’ lim tizimini isloh etishning yo`nalishlari, shart-sharoitlari, bosqichlari ochib berilgan, Kadrlar tayyorlash milliy modelining o`ziga xos xususiyati mustaqil ravishdagi to`qqiz yillik umumiy o`rta hamda uch yillik o`rta maxsus, kasb- xunar ta ’ limini joriy etilishidir. Bu esa umumiy ta ’ lim dasturlaridan o`rta maxsus, kasb- hunar ta ’ limi dasturlariga izchil utilishini ta ’ minlaydi. Dasturda belgilangan vazifalar amalga oshirilgan taqdirda, quyidagi natijalarga erishiladi: Birinchidan, islohlotlarni teran anglaydigan, zamonaviy talablarga javob beradigan, professional kadrlar tarkibi shakllanadi. Ikkinchidan, milliy va madaniy qadriyatlar asosidagi ta ’ lim va tarbiya kuchayadi, yoshlarda barqaror Vatan tushunchasi shakllanadi. Uchinchidan, hududlar hamda tarmoqlarning malakali kadrlarga bo`lgan extiyoji qondiriladi. 27

To`rtinchidan, o`quvchi yoshlarni sifatsiz ta ’ lim olishdan saqlashning davlat va ijtimoiy himoyasi ta ’ minlanadi. Beshinchidan, aholi turli ijtimoiy guruhlarining hududlar xususiyatlari hisobga olingan holda ta ’ lim xizmatiga bo`lgan extiyojlari qondiriladi; Oltinchidan, "Intelektual mulk" mamlakat xazinasiga daromad keltiruvchi katta kuchga aylanadi. Yettinchidan, ilm va fanning jadal rivojlanishi natijasida iqtisodiy jihatdan rivojlangan jamiyat barpo etiladi hamda jahon hamjamiyatining rivojlangan davlatlari bilan integratsiyalash amalga oshiriladi. 28

1.3.Ta ’ limni boshqarish - murakkab tizim sifatida Ijtimoiy-iqtisodiy islohatlarni o`tkazish sharoitida ijtimoiy boshqaruv mexanizmini ham tarkibiy va ham boshqaruv faoliyatining mazmuni jihatdan takomillashtirishga zarurat tug`iladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy majlisning birinchi sessiyasidagi nutqida ana shu muhim masalaga qayta qurish prinsiplarining dolzarb muammosi sifatida qarab shunday, degan edi; - "...bizga malakali, har tomonlama tajribaga ega bo`lgan, o`zgartirishlarni -hayotga tadbiq etishga qodir boshqaruv apparati kerak.. Buning uchun Qonunlar tizimini barpo etish lozim... U boshqaruv vazifalarining asosiy qismini markazdan viloyatlarga, viloyatlardan shahar -tumanlardagi davlat hokimiyati va boshqaruv idoralariga o`tishini ta ’ minlashi darkor. Shu tariqa bu bosqich asta-sekin o`z-o`zini boshqarish jamoatchilik tashkilotlariga ham yetib boradi". Prezident I.Karimov tomonidan olg`a surilgan boshqaruv faoliyatini takomillashuvining strategik jihati tub mohiyati bilan ta ’ lim boshqaruvini qayta qurishga ham taalluqli. Mazkur strategiyaning asosini quyidagilar tashkil etadi. Olim-pedagoglar, jamiyatshunoslar, huquqshunoslar va boshqalarning nazariy va metodologik ishlanmalari. Ta ’ lim tizimida jamlangan boshqaruv tajribasi, O`zbekiston Respublikasi "Ta ’ lim to`g`risida" qonunida va "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" da o`z aksini topgan boshqaruv sohasida demokratiyalashtirishga suyanish. Yuqoridagilarga ijodiy, umumiy holda yondoshadigan bo`lsak, maktab ta ’ limini boshqarishni yuzaki darajada ko`rsatish emas, balki bugungi kunda maktab ta ’ limida pedagogik boshqaruvni foydali, ratsinal faoliyat ko`rsatishiga intilish lozim. Y.K.Babanskiy o`quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarish jihatlaridan-ijtimoiy (maqsadlar, mazmun), psixologik (asoslar, erkinlik, xissiyot, fikrlash), kibernetik (rejali ashtirish, tashkil etish, nazorat) bir zanjirda foydalanish va o`zaro munosabatini yoritishni ko`rsatdi va amalda tadbiq etdi. 29

Ta ’ lim boshqaruvining nazariy jihatlarini ishlashda boshqa fan sohalari: sistematologiya, sotsiologiya, tizim to`zilishi nazariyasi, kibernetika va boshqalar chuqur tahlil etildi va ularda bildirilgan xulosalardan foydalanildi. O`zbekistonda 1994 yilda X.K.Yo`ldoshev tomonidan boshqaruv nazariyasining alohida o`ziga xos jihati; ijtimoiy- pedagogik profilaktika sifatida voyaga yetmaganlar orasida jinoyatchilikning oldini olishga bagishlangan tadqiqotini misol sifatida keltirish mumkin, Boshqaruv munosabatlari darajasini belgilashda asosiy, boy ma ’ lumot manbai shubxasiz xalq ta ’ limi tizimida boshqaruv sohasida ijodiy yondoshib mehnat qilayotgan xodimlar tajribasidir. Tabiiyki, bunday manba inkor etilmasdan, tahlil etildi, muxokama etilib, uning muhim, diqqatga loyik tomonlari, boshqaruv faoliyatining asosiy dasturiga kiritilgan. Keyinrok turli mintakaviy seminar- yigilishlarda bu tajribalar ommalashtirildi, pedagogik jamoalarga tadbiq etish uchun tavsiya etildi. Boshqaruv tajribasining yaratuvchanlik jihatlari ayniqsa O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan sung yaqqol namoyon bo`ldi hamda ma ’ lum pedagogik jamoalar misolida vujudga kelgan muammoli jihatlarni tahlil etish, hal qilish hamda o`quv-tarbiya jarayonini takomillashtirishga xizmat qildi. Bu differensiyalashgan, har bir o`quvchiga alohida yondoshib ish qurish, u yoki bu fanni ular tomonidan puxta o`zlashtirishiga imkon yaratadi. Shu qatori bu, o`quvchilar jamoasi faoliyatini tashkil qilish, ularni Vatanga muxabbat, milliy istiklol g`oyalariga sodiklik ruhida tarbiyalash, burch, o`zaro yordam, birlashish, o`quv mehnatda, jamoada ijobiy yutukdarga erishish masalalarida mas ’ uliyatni oshirishda xizmat qiladi. Bu o`qituvchilar o`rtasida samimiyat, yaxshi ruhiy vaziyatni yaratish, ularni bozor iqtisodi sharoitida ijtimoiy ximoya qilish, har bir pedagog, tarbiyachining kasbiy qobiliyatini yanada oshirish, pirovard natijada barcha jamoaning sha ’ nini ulg`aytirishga qaratilgandir. Biroq, boshqaruv nazariyasi va metodologiyasiga oid mavjud fundamental tadqiqot va kuzatishlar, ko`p sonli tavsiyanomalar bo`lishidan qat ’ iy nazar, turli darajadagi boshqaruv xodimlari ulardan o`zlarining har kungi amaliy 30

faoliyatlarida unumli foydalana olmasdilar. Bunday holat, bizningcha bir qator ob`ektiv va sub`ektiv sabablar bilan ham bog`liq. Birinchidan, sobiq ittifoq davridagi ma ’ muriy-buyruqbozlik usuli, ta ’ lim boshqaruviga ham o`z hukmini o`tkazgan sharoitda demokrati- yalashtirishning "xukukiy chegara" si kolipdan kuchgan edi. Bu, ta ’ lim umumiy rivoji va uning tarkibiy qismi bo`lgan ta ’ lim sohasida boshqaruv faoliyati konsepsiyasini yaratishga monelik qilar edi. Ikkinchidan, ta ’ lim sohasini rivojlantirishga oid istiqbolni belgilash va ijtimoiy buyurtmani shakllantirishda jamiyatning ta ’ lim xizmatiga oid talabi to`laligicha inobatga olinmagan. Natijada bunday holat bir xil tipdagi umumta ’ lim maktablarining faoliyat ko`rsatishiga olib kelgan. Uchinchidan, "yuqori tabaqa" dagi boshqaruv xodimlari boshqaruv metodologiyasining abstrakt, umumlashib qotib qolgan o`rta-miyona tizimiga suyanib ish tutganlar. Bu esa boshqaruv tajribasini mavjud hayotdan uzoqlashishiga sabab bo`lgan. To`rtinchidan , ilg`or, boshqaruvga oid tajribalar, xulosa va tavsiyanomalar, umumlashgan va kimga qaratilganligi ma ’ lum bulmagan holda tayyorlanib, boshqaruv organlariga, pedagogik jamoalarga yuborilar va ijro etilishi shart sifatida taqdim etilar edi. Beshinchndan, quyi boshqaruv sub`ektlariga "qattiq" tarzda hukm etilgan bir xilli, qotib qolgan boshqaruv sxemalari xalq ta ’ limi muassasalarining ko`p qirrali faoliyati, shu jumladan o`quv-tarbiya jarayoni uchun jo`natilar ekan, barcha umumta ’ lim maktablariga bir xil ta ’ sir etmas edi, albatta. Bunday "boshqaruv uslubi" natijalilik nuktai nazaridan boshqaruv faoliyati uchun "reglamentatsiya" vazifasini uta olmas edi. Natijada olim-pedagoglarning nazariy metodologik qarash va ko`zatishlari, metodistlarning umumlashtirilgan ilg`or tajribalari o`zining ilm va tajribaga suyangan asosini yuqotar, pirovard natijada foydalanishga yaroqsiz holga kelar edi. Ilmiy asoslangan boshqaruv faoliyati targib etilmas, balki foydasiz shakllar, masalan ma ’ muriylik va qotib qolgan rahbarlik uslubi bilan almashtirishlar, 31

natijada vazifalar va topshiriqdar, farmoyishlar tuzish va buyruq berish hamda ularning ijrosini nazorat etish bilan tugallanardi, holos. Nazorat ko`pincha maktab ta ’ limi boshqaruvidagi o`rta va quyi bug`indagilarni "xatolar" ini atayin kidirib topish, "tugib olish", yuqoridagi boshqaruv xodimlarining ma ’ muriy istaklari, ambitsiyalarini ko`rsatish va bajarishga qaratilgan edi. Bunday ahvol, oxir oqibatda maktabshunos olimlar tomonidan ishlab chiqilib, boshqaruv faoliyati jarayonida tajribadan o`tkazilgan (rejalashtirish, tashkil etish, muvofikdashtirish, nazorat etish) yakunlarni tan olmaslik, juda bulmasa bu natijalardan chekinish orqali ish yuritishga va boshqaruv faoliyati mazmunining asosini yo`qqa chiqarishga olib kelar edi, Shunday qilib, bunday holat, maktab ta ’ limi tizimida uzoq muddatlar davomida hukm surib kelgan, instruksiya, buyruq, qaror va boshqa yo`llovchi byurokratik, yuqori boshqaruv bug`inlar tizimida tugalgan xujjatlarni bajarishga qaratilgan avtoritar va gayri-demokratik boshqaruv faoliyatini vujudga keltirdi. Shak - shubxasiz ma ’ lumki, yangi demokratik sharoitda ish boshlagan mustaqil O`zbekistonda bu usul o`z o`rnini topa olmaydi. Chunki, bir tomondan, maktab ta ’ limini qayta qurishda yillar davomida to`plangan tajribalardan, imkoniyat va metodlardan ratsional foydalanish, ikkinchi tomondan, ta ’ limni boshqarishda davlat-jamoatchilik, demokratik boshqaruv shaklini joriy etish talab etiladi. Yuqorida zikr etilgan holatlar hamda mavjud aniq ijtimoiy sharoitda ta ’ lim muhitining yangicha demokratik qayta qurish davrida qonun bilan mustaxkamlanganligi, uning talablari asosida ta ’ lim faoliyatini aniq maqsadlar sari qayta idrok etishni taqozo etadi. Boshqaruv faoliyagining asosiy konseptual jihatlarini yoritar ekanmiz, shuni ta ’ kidlamokchimizki, u ta ’ lim rivoji konsepsiyasidan ajralmasdir. Bu shuni bildiradiki, boshqaruv mexanizmining u yoki bu qayta kurilishi ta ’ limni barcha sohal arining istikboldagi tarakkiyetini ta ’ minlashga qaratilgan bo`lishi lozim. Konseptual holatlarning o`zi esa pirovard natijada boshqaruv faoliyagining imkoniyati, maqsad sari yunalgirilgan modelining asosi va to`zilish prinsipini idrok 32

etish sifatida ko`zga tashlanadi. Bundan esa har bir konkret sharoitda barcha boshqaruv darajalarida foydalanish mumkin bo`ladi. Murakkab, ko`p qirrali, ta ’ lim boshqaruvining muvaffaqiyatli faoliyat ko`rsatishi uchun o`zining vazifasi jihatidan turli zarur bo`lgan boshqaruv xillari: ijtimoiy, xukukiy, iqtisodiy, ma ’ muriy va boshqa larning muhimligi xech qanday shubxa tugdirmaydi. Ularning barchasi bir-biri bilan o`zaro bog`liq bo`lib, ta ’ lim tizimida ta ’ lim oluvchilarning ta ’ limiy-tarbiyaviy xizmatlarga bo`lgan extiyojlarini kondirishga qaratilgan. Shu bois, o`quv jarayonini ijtimoiy boshqarish pedagogik amaliy faoliyat sifatida rivojlanishi lozim, ya ’ ni bizning fikrimizcha pedagogik boshqaruv (mazkur termin 24 ishda uchravdi) bo`lishi lozim. Tabiiyki, pedagogik boshqaruv uning boshqa xillarini inkor etmaydi, Biroq u yagona ta ’ lim tizimida boshqaruvning asosiysidir. Pedagogik boshqaruvning ijtimoiy tabiatidagi asosiy konseptual g`oyalar, bizningcha, quyi dagilardan kelib chiqadi va shakllanadi: Birinchidan, ta ’ limga jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyati asosida rivojlanayotgan ijtimoiy-pedagogik tizim sifatida qaramoq lozim. Bundan kelib chiqib, ta ’ lim - bu tizimli ob`ekt bo`lib, qonuniy jihatdan o`ziga, barcha komponentlari boshqaruviga nisbatan tizimli yondoshuvni talab etadi. Xuddi shunday hol o`quv-tarbiya jarayoniga ham taallukli bo`lib, uning barcha xildagi ta ’ lim-tarbiyaviy muassasalarida amalga oshiriladi. Ikkinchidan, o`quv-tarbiya jarayonining tashkiliy va mazmun jihatdan demokratiyalashtirish prinsipiga binoan boshqaruv qaysi darajada bo`lishidan qat ’ iy nazar boshqaruvchining shaxsiy xohishi bo`lib qolishiga imkon bermaydi. U har bir o`qituvchi, tarbiyachi, o`quvchi va ota-ona faoliyatining ajralmas qismiga aylanadi. Boshqaruv jarayoni va o`z-o`zini boshqarish orqali takomillashishga erishish qobiliyat, o`z-o`zini idora etish va tarbiyalashga erishishga undaydi. Bu talab bevosita mazkur prinsipga amal qilishga undar ekan, bizningcha, boshqaruv jarayonini demokratiyalashga oid quyilgan yangi qadam, yondoshuv bo`lib, ta ’ lim 33

tizimini boshqarish faqatgina "yuqori pog`ona"dagi rahbarlar vazifasigina bo`lmasdan, balki maktab direktori, o`qituvchi, o`quvchi, ota-onalar va keng jamoatchilik ishining tarkibiy qismiga aylanishi lozimligini ko`rsatadi. Shunday qilib, ta ’ limni pedagogik boshqarish, boshqariladigan ob`ektning o`ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holda, shunday boshqaruv sikli vazifalarini tadbiq etishi lozimki, pedagogik boshqaruv faoliyati o`zining tub mohiyati bilan tizimlilik, demokratiyalik, vorisiylik, davomiylik orqali amalga oshirilishi lozim. Boshqaruv sikliga xos vazifalarni birma-bir "sanab " o`tish ularning vazifalarini va mazmunini pedagogik boshqaruvga nisbatan belgilashdan oldin bu belgilarni diqqatga loyik integrativ, hamkorlik faoliyati alomatlarini pedagogik boshqaruv sub`ektiga nisbatan qismlarga bo`lib belgilashni ma ’ qul ko`rdik, zero bu boshqaruvning tizimliligi, demokratik mavkeini ta ’ minlaydi. Birgalikda amalga oshiriladigan pedagogik boshqaruv faoliyatining birinchi va eng oddiy belgisi, bizning nazarimizda, shundan iboratki, o`quv-tarbiyaviy jarayonni boshqarishni, agar oldin bir kishi (masalan, maktab direktori) bajarsa, endi turli odamlar (pedagog, o`quvchi, ota- onalar) bilan hamkorlikda amalga oshiriladi. O`quv-tarbiyaviy jarayonni hamkorlikda boshqarishning keyingi belgisi shundan iboratki, avvallari mutlako bir-biridan ajralgan, mustaqil holda bo`lganlar, endi birlashib, yagona boshqaruv faoliyatini vujudga keltirishadi. Endi bunda har kim alohida holda faoliyat ko`rsata olmaydi, chunki har bir sub`ektning harakati oxir okibatda barcha jamoaning faoliyati sifatida baho lanadi, Natijada kompleksli, tizimli, demokratik tajribaga asoslangan tarbiyaviy-ta ’ limiy mexanizm vujudga keladi. Bu, bizningcha, sub`ektlarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etadi hamda, uni pedagogik boshqaruv deb atash adolatli bo`lar edi. "Pedagogik boshqaruv" tushunchasiga, "Xalq ta ’ limini boshqarish" tushunchasi mazmuniga nisbatan ko`proq masalalarni yo`qlash lozim.Chunki pedagogik boshqaruvga faqat maktab ta ’ limida emas, balki boshqa sohalarda ham amal qilinadi. Jumladan pedagogik boshqaruv oilada, o`z- o`zini boshqaruvchi 34

organlarda, mahallada, qayta tayyorlash va malakani oshirish, ishlab chiqarish, ma ’ rifiy masalalar bilan bog`liq va boshqa soha to`zilmalaridagi kurslarda qo`llaniladi. Pedagogik boshqaruvni "ma ’ muriy boshqaruv" tushunchasidan ajratish lozim, chunki u bevosita pedagogik faoliyat jarayoni bilan, pedagogik mehnatning o`ziga xos xususiyati, maktab ta ’ limiga oid o`quv-tarbiyaviy muassasa jamoasi mehnati bilan bog`liq. Yana shuni ham ta ’ kidyaash joizki, odatdaga "pedagogik jamoa" tushunchasi ortida murakkab hayotiy muammolar: ishlab-chikarish, pedagogik, kasbga oid talablar va mushkilliklar yotadi. Shuning uchun ham har bir pedagog, fan o`qituvchisi, tarbiyachining ixtisosini takomillashtirishga qaratilgan har akatlar birinchi o`rinda turishi lozim. Boshqa so`z bilan aytganda ta ’ lim tizimi xodimlarining kasbiy-pedagogik maxorat darajasini "ko`zatish" pedagogik boshqaruv faoliyatining asosini tashkil etishi lozim. Bu o`z navbatida boshqaruvning aniq maqsad sari yunaltirilgan qarorlarini vujudga kelishiga asos bo`ladi. Pedagogik boshqaruv faoliyati jarayonida doimiy yo`zaga keladigan ko`pqirrali muammolar va ularning maktab pedagogik jamoasi bilan bog`liqligi eng birinchi galda adolatli, barcha uchun manfaatli muhitda, odatda yuksak insoniy va xayrixoxlik munosabatlar zaminida vujudga kelishi lozim. Bunday ishlarni o`qituvchi - hamisha jim turuvchi, buysunuvchi, tashabusskor bulmagan, Biroq hamisha tanbexlar eshitishga hozir, turli darajadagi boshqaruv xodimlarining hukmini so`zsiz bajaruvchi, taklif kiritishga maylsiz pedagoglar jamoasida utkazish mushkilligini hisobga olgan holda amalga oshirish kerak bo`ladi. Darhaqiqat, qiziquvchanlik, shaxsiy tashabbus va harakatda bo`lgan o`quv- tarbiyaviy jarayonga taaluqli barcha shaxslar oqibat natijada, bizningcha, pedagogik boshqaruv jarayonining ijobiy ruhiy asosini tashkil etadi. Istalgan o`qituvchilar jamoasining yaratuvchanlik imkoniyat va samarasini ochish uchun, albatta o`qituvchilar korpusidagi faollar ishtirokidan tashqari, har jihatdan chuqur, kasb xususiyatlarini inobatga olgan holda sodir bo`lgan kasbiy mushkulliklar, 35

muammolar sababini aniqlash ham kiradi. Bularga vaqtida beriladigan aniq yordam, o`qituvchi mehnatini oqilona, holisona baholash ham kiradi. O`rinsiz ma ’ muriy jazo va siquvsiz, aynan shunday boshqaruv faoliyati tegishli natijalarga olib keladi. Biroq, shunday umumiy xulosaga ham kelinganki, o`quv-tarbiyaviy jarayonni hayotga tadbiq etshnda pedagogik sub`ekt mehnatini individuallashtirishga ham tayaniladi. Shu bois, dastlabki tasavvurda shunday xato fikr kelishi mumkinki, yakka, ajralgan pedagogik faoliyatda ma ’ lum darajada pedagogik jamoaning bir a ’ zosini ikkinchisidan bog`liqdigiga chek quyi ladi. Bunday xulosaning xatoligini eng avvalo pedagogik boshqaruvning hayotiyligi ko`rsatadi. Zero pedagogik faoliyat fakagina hamkorlikni tashkil etish bilan chegaralanmasdan, o`quv-tarbiyaviy jarayonda ishtirok etuvchi shaxslarni nazorat etadi, ularning oldiga zarur bo`lgan: tashkiliylik va intizom, munosib muhit va sharoit, birlik va jipslik, ishni yakuniga yetkazish, o`zaro kasbiy hamfikrlik kabi talablarni kuyadi. Yuqorida zikr etilgan talablarni bajarish zamirida pedagogik faoliyatning "yakka" sub`ekti, o`z- o`zidan boshqa sub`ektlarga "mas ’ uliyat jihatidan bog`liq" bo`lib qoladi. Shu bois, maktab ta ’ limi pedagogik boshqaruvining ijobiy ishi samaradorligiga erishish uchun har akat bo`lganda, o`quv-tarbiya jarayonidagi hamkorlik faoliyatining o`ziga xos pedagogik xususiyati, mazmunini inobatga olish, shu qatori har bir shaxsning aniq qo`shgan xissasini nazardan soqit etmaslik lozim. Shuning uchun ta ’ limni demokratiyalashtirishdagi yangi sharoitda boshqaruv faoliyati mazmunini quyidagi jihatlar tashkil etishi lozim: Huquqlari har tomonlama himoya qilingan sharoitda sub`ektlar tomonidan ularining professional ishlarini og`ishmay bajarishi, O`quvchilarga ta ’ lim va tarbiya berish jarayonida pedagogik jamoaning har bir a ’ zosining faol ishtirokini ta ’ minlashga erishish. O`quv-tarbiya jarayonida yaratuvchi - sub`ektlarning o`zaro munosabatlaridagi xususiyatlarni aniqlash. Alohida ta ’ kidlash joizki, yuqorida sanab o`tilgan barcha jihatlar pedagoglarning umumiy faoliyatini ifodalab, to`g`ri va teskari aloqalar orqali 36

boshqaruvni yo`lga qo`ygan taqdirdagina natija berishi mumkin. Uni qo`lga kiritish - boshqaruvning o`ziga xos tomoni - pedagogik diagnostika orqali amalga oshiriladi. Bu an ’ anaga aylangan ma ’ lumot olish usuli: darslarga katnashish, tanlab tekshirish, nazorat ishlarini olib borishdan tubdan fark qiladi. Shu asosda, ayrim boshqaruvchilar fikricha, barcha ta ’ lim tizimi buyicha adolatli xulosalar kilinganligi haqida muloxazalar yuritilar edi. Biroq bu haqiqiy axvolga mutlako to`g`ri kelmas edi. Pedagogik diagnostika muayyan pedagogik jamoalarning ijodiy takliflari va kasbiy extiyojlarini aniqlab beradi. Shu bilan birga bir qator boshqaruv masalalari yechimini ham beradi. Jumladan, agar diagnostika o`zok muddat davomida amalga oshirilsa, unda tajribali boshqaruvchi, diagnostik ma ’ dumotlarni kiyoslab, muayyan pedagogik jamoaning rivojlanshp darajasini hamda strategiyasini belgilaydi. Agar sharoit taqozosi bilan bu amalga oshmasa, unda yo`l quyilgan xatolikni aniqlash va to`zatish kiritishga zarurat tugiladi. Bunda to`lakonligicha pedagogik sikl boshqaruvining muhim vazifalaridan biri boshqaruv faoliyatining strategiya va taktikasini to`zatish va buni olingan diagnostik ma ’ lumot orqali amalga oshirish lozim. Pedagogik diagnostikalash yagona ma ’ lumot asosida boshqaruv munosabatlarini barcha ta ’ lim tizimida tashkil etishni ta ’ minlaydi. Shunda u tajribaga asoslangan umumlashma holdagi ma ’ lumotlarni tuman, viloyat va butun respublika mikyosida olish imkonini beradi. Tuman va viloyat darajasidagi diagnostika ma ’ lumotlarning analitik tahlili pedagogik jamoalarning kasbga oid talab va istaklarini umumlashtirish va guruhlash imkonini beradi, ularni kondirish yo`l-yuriklarini belgilaydi. Bu ma ’ lumotlar, u yoki bu muammolar mohiyatini aniqlab, ma ’ lum mintakaning bu muammolarni hal yetishga kurbi yetish- yetmasligini bilish imkonini beradi. Pedagogik boshqaruvning muhim jihatlaridan yana biri yunaltirilgan va aks aloqalar natijasiga tayanib aniq ma ’ lumotlarni nazoratdir. Maktab ta ’ limi boshqaruvini demokratiyalashtirishni nazarga tutgan holda, pedagogik boshqaruvda nazorat vazifasining mazmunini tubdan o`zgartirib, unga aniq 37

maqsadli ma ’ lumot olish imkoniyatini yo`qlagan holda ish qurish, uning asosida o`quv-tarbiya jarayoniga amaliy yordam ko`rsatish hamda bu jarayonga qatnashgan barcha sub`ektlar faoliyatini islox etishga yunaltirish lozim. Muhimi, nazorat turachilik tusini olmasligi, aksincha demokratik, pedagogik xususiyatga ega bo`lishi, nazoratli boshqaruv faoliyati o`qituvchi, pedagogik mehnatga yaqin bo`lishi lozim. Shunday qilib, umumlashtirilgan ma ’ lumotlar pedagogik diagnostika va nazoratning boshqaruv vazifalari nuqtai nazaridan faoliyati, "boshqaruv ruyxati" bo`lib, aslida talab va istaklardan iborat va umumlashgan holda o`quv-tarbiya jarayonining ommaviy tajribalarining aniq holatini, uning ijodiy imkoniyatlarini belpshaydi. Biroq, bunday ijodiy imkoniyat, ma ’ lumki, ilg`or pedagogik tajriba natijasi bilan bog`liq. Shuning uchun uni o`rganish va ommalashtirish pedagogik boshqaruvning bosh vazifalaridan hisoblanadi. Shuning bois, qisqacha holda ilg`or tajribalar va pedagogik ilmiy tajribaning o`zaro farqi haqida to`xtalmoqchimiz. Ma ’ lumki, har bir tajriba turi o`ziga xos mazmunga ko`ra umumiy amaliyot va tajribaga turlicha yondashuvga ega bo`ladi. Ulardan biri "qarama- qarshiliksiz" pedagogik jamoalarning har kunlik faoliyatiga kirib boradi va o`quv-tarbiyaviy jarayonni takomillashtira borib, juda katta o`zgarishlar qilishni talab etmaydi. Boshqa turdagi tajriba joriy etilishi uchun ma ’ lum sharoit yaratishni talab etadi hamda mavjud tartib va normativ xujjatlar bilan jiddiy qarama-qarshilikka duch keladi. Bunday tajriba pedagogik amaliyotni yanshlatadi va natijada, pedagogik ilmiy izlanish, masalan, mavjud g`oya va farazlardan jiddiy fark qiladigan yangi metodikani izlab, yaratishni taqozo etadi. Bunday holatda ommaviy tajribaga o`ziga xos "yangilik"ni joriy etish zarurati tugiladi, u qabul kilinadi yoki rad etiladi. Bunday jiddiy fark etuvchi jihatlarni albatta e ’ tiborga olish kerak, chunki u ilg`or, yangilik yaratuvchi va izlanuvchi tadqiqot olib boruvchi o`qituvchilarning ijodiy yutukdarini to`g`ri boshqarish imkonini beradi. Yana bir muhim jihatni nazarda tutish lozim: tajriba qanchalik muhim bulmasin, qanchalik biz uni tadbiq etishga intilmaylik, biz birinchi navbatda 38

pedagogik jamoaning uni "hazm" etishga, qabul qilishga professional jihatdan hozir ekanligiga jiddiy e ’ tibor berishimiz zarur. Agar hozir emasligi aniq, bulsa, unda ilg`or pedagogik boshqaruv qarorlari yordamida kuriladigan tadbir va choralarni topib, uni hozirlashga kerak bo`lgan vositalarni aniqlash zarur. Pedagogik boshqaruvning eng muhim va zarur vazifalaridan biri o`quv- tarbiya jarayoni sub`ektlari faoliyatini boshqarishdir. Ijtimoiy boshqaruv nazariyasidagi umumiy qarashlarga binoan boshqaruv jarayon sifatida beshta o`zaro aloqada bo`lgan jixdtlarga bulinadi: a) qarorlarni qabul qilish; b) qarorlarni e ’ lon qilish; v) imtiyozlar va rag`batlantirish usullaridan birgalikdagi faoliyatni jonlantirishda foydalanish; g) sub`ektlar va rahbarlar orasida vazifalarni to`g`ri taqsimlash; d) sub`ektlar va rahbarlar maqsad - vazifalarining muvofiqligini aniqlash. Biroq yuqoridagi qisqa umumlashma bosqichlar mohiyat e ’ tibori bilan abstrakt boshqaruv bo`lib, bu vazifani pedagogik boshqaruvga aylantirish uchun ma ’ lum mazmun bilan boyitish lozim. U quyidagi umumiylik va kompleks savol va muammolarga olib keladiki, bu savollarga javob berish orqali o`quv-tarbiyaviy jarayonni takomillashtirish yo`llarini to`laligicha tasavvur etish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, boshqarish vazifasini amalga oshirish uchun quyidagilar nazarda tutilishi lozim: majburlashdan tashqari, yana qanday asosda pedagogik jamoani birlashtirish va ergashtirish mumkin?. kimga suyanish mumkin? qanday qilib pedagogik jamoada demokratiya va birlikka erishish, guruhdarga bulinish oldini olish mumkin? qanday qilib o`qituvchi orqali o`quvchilarga va o`quvchilar orqali o`qituvchilarga ta ’ sir utkazish mumkin? o`qituvchilar, o`quvchilar va ularning ota-onalari bilan qanday muomala qilish mumkin; 39

Bir qaraganda , samarali boshqaruvning asosi boshqaruvchining aniq faoliyati va har akati bilan bog`liq. Ana shu muhim jihat - asosga tayanibgina boshliq maktab ta ’ limi pedagogik boshqaruvini aniq, to`g`ri amalga oshirishi mumkin. Boshqaruvchilar tajribalarini umumlashtirish shundan guvoxlik beradiki, ularning yuqori natijalari (ayrim shaxsiy o`ziga xosligidan kat ’ iy nazar) aniq texnologik tavsifga ega bo`lib, ularning haqiqiy professional yutukdarini belgilab beradi. Bu o`z navbatida pedagogik jamoani o`ziga ergashtirish, shaxs va jamoa manfaatlarini bir-biri bilan uygunlashuvini ta ’ minlash maqsadida har akatlarini birlashtirish bilan bog`liq. Bunday rahbarning vazifalari quyidagilardan iborat: - o`qituvchilardagi ijodiy izlanishlarni qo`llab-quvvatlashga qaratilgan analitik tahlil; pedagogik jamoa bilan doimiy ish doirasidagi aloqa; o`quv-tarbiya jarayoni bilan bog`liq tug`iladigan vazifa va muammolarni umumlashtirish, idrok etish; Shunday qilib, yuqoridagilardan kelib chiqib pedagogik boshqaruvga ma ’ lum ta ’ rif berishga, umulashma xulosalar qilishga, pedagogik boshqaruv faoliyatining konseptual jihatlarini belgilovchi tomonlarini yoritishga har akat kilamiz, 1. Ma ’ lumki, ta ’ lim tizimining umuman va har bir pedagogik jamoaning alohida holda faoliyat ko`rsatishi tizimli jarayondan iborat va bu aynan boshqaruvni talab qiladi yoki boshqa cha ifodalaganda tizimli faoliyat yondashuvi asosidagi pedagogik boshqaruvdir. Haqiqatdan ham tizimli pedagogik boshqaruv sarflangan mehnatning mezoni, maqsadini yoritishni, qiyinchiliklarni yengib utish, intelektual, ruhiy va ma ’ naviy qarashlarni kasbiy- pedagogik jihat orqali, maktab ta ’ limi tizimi sub`ektlari faoliyati orqali yoritib berish imkonini beradi. Demak, maktab ta ’ limini pedagogik boshqarish jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi - ta ’ lim-tarbiya va yosh avlod dunyoqarashini rivojlantirish buyicha kasbiy-pedagogik faoliyat va sub`ektlarning o`zaro munosabatlarini ma ’ lum maqsad sari olib borishni tartibga sodishdir. 40

"Ratsional ketma-ketlik" va ma ’ lum mezon bilan boshqaruv siklini boyitishga asoslangan maktab ta ’ limini pedagogik boshqarishning mohiyati shundaki, maktab ta ’ limi tizimidagi barcha sub`ektlarning birgalikdagi har akatlari natijasida tashkiliy pedagogik ta ’ sirning barcha omillarini, pedagogik jamoaning barcha ruhiy- pedagogik jipsligini amalga oshirish orqali o`quv-tarbiya faoliyagida ko`zda tutilgan pirovard maqsadga, ijobiylikka erishish mumkin bo`ladi, Professional rivojlanish - har bir pedagogik jamoaning eng muhim, bosh ijtimoiy kiymati hisoblanar ekan, u pirovard xulosa, pedagogik boshqaruvning asosi sifatida baholanishi lozim. Haqiqatdan ham pedagogik jamoa dastlabki shakllanishida qanday yo`lni bosib utishi, nimadan boshlashi, o`zining professional yuksalishi uchun nimalarga e ’ tibor karatishi-barcha yuqoridagi komponentlarni aniq tasavvur etmay, uni tadbiq etmasdan yetuk pedagogik boshqaruv haqida so`z yuritish mumkin emas. Boshqaruv nazariyasining umumiy qoidasi, talabi va sharti buyicha har qanday boshqaruvning ijobiyligi eng avvalo to`g`ri ma ’ lumot olish va uning aks natijasiga bog`liq zero u boshqaruv jarayoni haqida aniq ma ’ lumot beradi. Pedagogik boshqaruvda to`g`ri va aks aloqalar birlishni saklash - boshqaruvning pedagogik diagnostika, rahbarlik, o`rganish kabi vazifalari orqali bajariladi va boshqaruvning ilg`or tajriba, ob`ektiv, holis nazorat va to`zatish kabi boshqaruv qarorlari bilan amalga oshiriladi. Boshqaruv siklining xuddi ana shu vazifalari ta ’ lim sub`ekti ishining mezoni va baho sini jiddiy o`zgartiradi, o`quv-tarbiya jarayoni sifatining u yoki bu sabablarining haqiqiy tomonlarini yoritib beradi. Ta ’ lim-tarbiya jarayoni va ta ’ lim oluvchi bilimining rivojlanishi sabab-okibatlari aloqalarini o`rganish keyingi boshqaruv vazifasi rejalashtirishni to`g`ri tashkil etishga borib takaladi. Shunday qilib, maktab ta ’ limini pedagogik boshqarish- pedagogik diagnostika, rejalashtirish, rahbarlik, ilg`or tajribalarni umumlashtirish, boshqaruv qarorlarini nazorat etish va to`zatish kabi jihatlar ning bir-biri bilan ijobiy hamkorligi hamda to`laligicha yuqorida zikr etilgan konseptual holatlar mushtarakliga bilan bog`liq. Shu qatori, bu bir tazimlilik, demokratiya, sikllilik, 41

uzluksizlik va vorisiylik kabi pedago pedagogik boshqaruv faoliyatining jihatlarini ta ’ minlaydi va shu bilan bir yaxlitlikda pedagogik boshqaruv jarayonini tashkil etadi. 42

II-Bob. Ta ’ limni boshqarishning mazmuni, shakli, metod va vositalari. 2.1 Jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoji Ta ’ limni boshqarishni qayta qurish zarur omil. Ilmu ma ’ rifat insonni yuksakka kо ‘ taradi, XXI asrda men ishonaman, madaniyat uchun, ilmu ma ’ rifat uchun jannat beradigan va buni hayotining asosiy maqsadi qilib qо ‘ yadigan yangi avlod paydo bо ‘ ladi. Biz ana shu avlod uchun yashayapmiz. Islom Karimov “Haqiqiy baxtga erishish maqsadida kishilarni birlashtiruvchi yurt-fazilatli yurtdir, о ‘ sib kelayotgan о ‘ g ‘ il qizlarni barkamol qilib tarbiyalashni eng katta maqsad deb bilguvchi xalq –fazilatli xalqdir”- degan edi vatandoshimiz, ulug ‘ olim Abu Nasr Farobiy. Biz yuqorida yurtboshimizning mustaqillikning dastlabki yillaridan jamiyatimizning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojini о ‘ ylab, aytgan sо ‘ zlarini bejiz keltirmadik. Bugungi kunga kelib, jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoji-uni boshqarish hamda qayta qurishni zarur omillarini bosh maqsad asosida olib borilgan kо ‘ p yillik amaliy ishlar о ‘ zining nafaqat nishonasini, balki tо ‘ liq samarasini bermoqda. Yoshlarning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojiga qarab ta ’ lim-tarbiya sohasidagi tarixiy о ‘ zgarishlarga qarab, bunga barchamiz guvox bо ‘ lmoqdamiz. Bugun О ‘ zbekistonda yoshlar tarbiyasi, ta ’ limdagi islohatlar tо ‘ g ‘ risida sо ‘ z ketganda, ta ’ limni boshqarish, uni qayta qurish zarur omildir, degan sо ‘ zlarga aloxida urg ‘ u berib uni О ‘ zbekiston taraqqiyotining poydevori deb ataymiz. Jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojining asosiy tushunchalaridan biri ham, yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashdir. Jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoji ta ’ limni boshqarishni qayta qurish zarurligi, ham milliy, ham umumbashariy mohiyatga ega bо ‘ lgan, odamzodga xos eng yuksak ma ’ naviy va jismoniy barkamollikni mujassam etgan, uni hamisha ezgulikka undaydigan oliyjanob omil hisoblanadi. Jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoji, g ‘ oyasi, yurtimizda farzand tarbiya qilayotgan har bir ota-ona, har bir pedagog qalbidagi niyatlarga tutash desak adashmaymiz. Istiqlol bois mamlakatimiz rahbarining tashabbuslari tufayli, 43

ta ’ limni boshqarishni qayta qurish zaruriyati davlatimiz hamda xalqimizning eng ulug ‘ va muqaddas maqsadiga aylandi. Ta ’ lim-tarbiya insonni, inson orqali butun jamiyatni о ‘ zgartiradi, yuksaltiradi. Mamlakatimizda hayotga tadbiq etilgan “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Maktab ta ’ limini rivojlantirish umummilliy dasturi”, bolalar sportini rivojlantirish musiqa maktablarini bunyod etish, Kamolot YOIX faoliyatini yanada takomillashtirish, Zulfiya nomidagi davlat mо ‘ qofoti, Nihol Mо ‘ qofotini ta ’ sis etish, “Yangi avlod”, “Kelajak ovozi” kabi tanlovlarni tashkil etish, qо ‘ yingki jamiyat rivoji, mamlakat taraqqiyoti, ta ’ limni boshqarish va uni qayta qurish zaruriyati bilan bog ‘ liq barcha zarur omil va maqsadlar asosida komil inson, uning psixologik va pedagogik tarbiyasi yotadi. Chinakam ilm, chinakam ta ’ lim tarbiya asosini yaratgan shaxs salohiyati, mehnati, fidoyiligi hech qachon odamlar, insoniyat psixologiyasidan chetda qolmaydi. Jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoji hamisha insoniyat e ’ tiborida turadi. Zar qadrini zargar biladi deydilar. Bugun Kadarlar tayyorlash milliy dasturini о ‘ z mamlakati, jamiyati rivojini ta ’ lim, ilm-fan bilan ta ’ minlangan, farovon jamiyatga shu yо ‘ l bilan erishgan qator xorijiy davlatlarning rahbarlari, nufuzli ilmiy markazlar, xalqaro tashkilotlar ham e ’ tirof etilmoqda. Xalqaro YUNESKO tashkiloti Plexanov nomli Rossiya iqtisodiyot akademiyasi, Gollandiyaning Fontis universiteti Rossiya Oliy maktab fanari xalqaro akademiyasi, Moskva davlat universiteti, Ispaniya Askala de Ekores universiteti, Yaponiyaning Sope Genniy universiteti va qator xalqaro tashkilotlar jahondagi yetakchi ilmiy markazlar tomonidan yurtboshimizga topshirilayotgan faxriy professor, faxriy doktorlik unvonlari ham jamiyatimizning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojiga, qolaversa ta ’ limni boshqarishni qayta qurish zarurligiga, yaratuvchanlikka, fidoyilikka, bunyodkorlikka berilgan bahodir. Qolaversa bugun dunyo jamoatchiligi О ‘ zbekistonning demokratik davlat, fuqarolik jamiyati, zamonaviy ta ’ lim boshqaruvi borasida erishayotgan yutuqlari barqaror natijalarni tan olmoqda. 44

Kelajak bugundan boshlanadi, hozir tarbiya masalasiga e ’ tibor qilinmasa kelajak boy beriladi. Ta ’ lim va tarbiyadan hech narsani ayamaymiz. Prezidentimiz tomonidan istiqlolning ilk yillarida mamlakatimiz uchun unga oson bо ‘ lmagan bir vaziyatda aytilgan bu qatiy sо ‘ zlarni hamma biladi. Biz yoshlarning iste ’ dodini yuzaga chiqarib, ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojini yanada mustaxkamlab kelayotgan Kadrlar tayyorlash milliy dasturi uning mantiqiy davomi bо ‘ lgan maktab ta ’ limini rivojlantirish umummilliy dasturi ana shu muqaddas davlatning mahsulidir. Bu ta ’ lim tizimidagi qayta qurishning eng zarur omilidir. Ta ’ limni boshqarishda qayta qurishning samarasini о ‘ quvchi yoshlarimiz nufuzli xalqaro fan olimpiadalari va sport musobaqalarida, ilmiy anjumanlarda ketma-ket erishayotgan muvaffaqqiyatlar misolida kо ‘ rib turibmiz. Masalan: 2-xalqaro Mendalev olim qiyofasida yurtimiz sharafini himoya qilgan 15 nafar о ‘ quvchi 1 ta oltin, 1 ta kumush va 11 ta bronza medaliga sazovor bо ‘ lgan. Toshkent Pediateri tibbiyot instetuti qoshidagi akademik litsey о ‘ qituvchisi A. Maqsudhо ‘ jayev “Eng yaxshi eksperimentator” nominatsiyasi bо ‘ yicha g ‘ olib deb topildi. Ispaniyaning Madrid shaxrida о ‘ tkazilgan 49-xalqaro matematika olimpiadasida Samarqand iqtisodiyot servis instituti qoshidagi akademik litsey talabasi D.Salimova bronza medali sohibi bо ‘ ldi. Qisqasi sport , tasviriy san ’ at yо ‘ nalishida tahsil olayotgan yoshlarimizning yutuqlari ham behisob. Ota – bobolarimiz shuhratning soyasiga maxliyo bо ‘ lib yuradigan davrlar endi о ‘ tdi. Bugun jahon bizdan о ‘ z sо ‘ zimizni aytishimizni о ‘ z tafakkurimizni namoyon etishimizni talab qilmoqda. Boshqa xalqlar boshqa millatlar biz yoshlarga yotsirab bepisand qaramasligi, balki bizni e ’ tirof etishi bizni ehtirom etishi kerak. IX-XV asrlarda ma ’ rifatli dunyo Buxoriylar, Farg ‘ oniylar, Xorazmiylar, Beruniylar, Ibn Sino, Ulug ‘ beklarni qanchalik izzat ikrom qilgan bulsa XXI asrda biz yoshlar xalqimiz millatimizga nisbatan ana shunday ta ’ lim tarbiya va bilimni qaytadan qо ‘ lga kiritishimiz kerak. О ‘ sha ulug ‘ ajdodlarimiz asos solgan va olamga dong taratgan ilmiy maktablarni, zamonaviy ta ’ lim boshqaruvi shaklida, qaytadan qurishimiz lozim. Jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoji. 45

-ta ’ limni boshqarishda qayta qurishning zarurligining ijobati sifatida о ‘ tgan yillar davomida Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida ta ’ lim tizimi tubdan qayta islox qilinib, barcha zamonaviy talablarga javob beradigan uzlо ‘ qsiz ta ’ lim tizimi yaratildi. Qisqa davr mobaynida 1500 dan ziyod zamonaviy akademik litsey va kasb-hunar kolejlari bunyod etildi. Birgina maktab ta ’ limini rivojlantirish umummiliy dasturi doirasida sо ‘ nggi tо ‘ rt yil mobaynida 8500 ta maktabda qurilish va obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi. Fizika, kimyo, biologiya fanlari buyicha zamonaviy laboratoriya xonalari soni 2004 yilga nisbatan 3 barobar, srort zallari soni esa 1,5 barobar ziyod kupaytirildi. 4200 ta qishloq maktablari xalqaro internet tarmog ‘ iga ulandi. Ta ’ lim tarbiya insonni uzgartiradi. Inson orkali jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojini о ‘ zgartiradi. Bugun ta ’ limni boshqarishdagi yangilanishlar, qayta qurish zaruriyati, xususan Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq amalga oshirilayotgan isloxotlar, odamlar, yoshlarning onggi, duyoqarashi, hayotga bо ‘ lgan munosabatini uzgartirmoqda. Jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojining mazmuni xaqida uylaydigan, bolalik, о ‘ smirlik chog ‘ laridanoq oldiga aniq maqsad qо ‘ yib qat ’ iy harakat qiladigan mustaqil fikrli, ilm fan zamonaviy kasb- korim hayotimga chiroq buladi, saloxiyatim bilan oilam, Vatanimga xizmat qilaman, deb intiluvchi yoshlar safi kupaymoqda. Yoshlarning bilimi, psixologiyasi, fikrlashi, kasb-hunar bobidagi intilishi, jismoniy barkamolligi, xuquqiy bilimlari, о ‘ zligini tarixini anglash bobidagi tasavvurlari kengaygan ma ’ naviyati yuksalgani sari ularni о ‘ ziga bо ‘ lgan ishonchi shu qadar ortmoqda. Bugungi yoshlarning shijoat, ishonch bilan yuksak maqsadlarni kuzlashi ham ta ’ limni boshqarishda qayta qurishning eng zarur omillaridan biri hisoblanadi. Bugun shahar va qishloqdagi akademik litsey va kasb-hunar kollejlari bitiruvchilarining о ‘ z bilimi, kasb-hunar ga tayangan holda murakkab tizimli texnik uskunalarni boshqarayotgan fermer, tadbirkor sifatida mustaqil ishini tashkil etayotganini kо ‘ rib yana quvonamiz. Ularni keng dunyoqarashli, oq bilan qorani, 46

yaxshi bilan yomonni farqlay oladigan yetо ‘ q shaxslar qilib tarbiyalash ham ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojning natijasidir. Yoshlarni keng dunyoqarashli, oq bilan qorani, yaxshi bilan yomonni farqlay oladigan yetо ‘ q shaxslar qilib ta ’ lim berish borasidagi ishlar ham ta ’ limni boshqarishning yangi bosqichga kо ‘ tarilayotganligini bildiradi. Hozirgi davr о ‘ ta murakkab, bugun dunyoda yoshlarning ruxiy dunyosini izdan chiqarish, ma ’ naviy ildizlariga bolta urmoqchi bо ‘ lgan qanchadan-qancha kuchlar bor. Shu ma ’ noda jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyojini ta ’ limni boshqarishda qayta qurishning asoslarini mustaxkamlash, milliy qadriyat, an ’ ana, urf-odatlarimizni asrab avaylash, xalqimiz, ayniqsa biz yoshlar qо ‘ lida ekanligiga tо ‘ liq ishonch hosil qilish va yoshlar ongiga ona yurtga muxabbat, istiqlolga sadoqat tuyg ‘ ularini chuqur singdirish, yurtimizga qarshi qaratilgan g ‘ oyaviy va informatsion xurujlar, ularning ortida turgan kuchlarning g ‘ arazli maqsadlarini fosh qilish yoshlarni ogohlikka da ’ vat etish borasidagi ishlarga hamisha har lahzada xushyor yondashish kerakligini anglatib turuvchi omil hisoblanadi. Biz yoshlar yangi ming yillikda yashamoqdamiz. Shubxasiz farzandlari intellektual jihatdan barkamol, ruxiy psixologik va pedagogik bilimli, sog ‘ lom, or nomusli, mustaqil fikrli, qat ’ iy ezgu maqsad yо ‘ ligi tutgan, irodali vatanparvar bо ‘ lgan davlat qadrli va kuchli bо ‘ ladi. Yangi ming yillikda davlatlarimiz xaqlarning taqdirini moddiy boylik emas jamiyatning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoji ya ’ ni intellektual ma ’ naviy-ma ’ rifiy hamda axloqiy boylik hal qiladi. Ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoj yuqori bо ‘ lgan joyda moddiy boyliklar mо ‘ l kо ‘ lligi ham ta ’ minlanadi. Chunki bugungi kunga kelib ilm fan insonning davlat va xalqning qudratli kuchiga aylanmoqda. Shu nuqtai nazardan kelib chiqadigan bо ‘ lsak ta ’ limni boshqarishda qayta qurishning zarur omili-bu yuksak ilm. Ilm-kuch—qudrat-ilm-himoya! Ilm jaholatga nisbatan qalqon. Ilm-farovonlik! Ilm-tinchlik asosini tashkil etuvchi eng buyuk ne ’ mat. Yigirma yil davomida g ‘ oyat murakkab sinovlardan о ‘ tdik. Mamlakatimiz kelajagi bо ‘ lgan biz yoshlarni ne-ne yovuz g ‘ oyalar, kuchlar ta ’ siridan, jihatdan faqat ana shu bilim va ma ’ rifat asrab qoladi. Bugun 47

О ‘ zbekistonning barcha tuman va shaharlarida qishloqlarida qad kо ‘ targan kо ‘ rkamligi, moddiy texnika bazasi, zamonaviyligi bilan bir biridan qolishmaydigan biz yoshlarga bilim kasbkor berayotgan sog ‘ lom va komil insonlar qilib tarbiyalash boshlangan ta ’ lim maskanlarini chin ma ’ nodagi ta ’ limni boshqarishda qayta qurishning zarur omillari deb atasak yanglishmaymiz. Muqaddas xikmatlarda hamisha bir ezgu ish boshlasangiz, uni boshqasi bilan chambarchas bog ‘ lab yuboring, shunda uning samarasi siz kutgandan ham kо ‘ proq bо ‘ ladi deyiladi. Bugun yurtimizda amalga oshirilayotgan ta ’ limni boshqarishdagi barcha islohatlar, ulkan intilishlar moxiyatiga nazar tashlab bularning hammasi bir biriga uzviy bog ‘ liq holda ta ’ limni boshqarishda qayta qurishning zarur omillarining g ‘ oya va tamoyillar asosida olib borilishiga ishonch hosil qilamiz. Mamlakatimizning ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoji о ‘ zbek xalqimizning milliy taraqqiyot yо ‘ lidagi bosh g ‘ oyalardan biri hisoblanadi. Ta ’ lim sohasida moddiy texnika bazasining takomillashtirilishi va undan samarali foydalanishni ta ’ minlash, real iqtisodiyot tarmoqlari va sohalarda talab qilinayotgan mutaxassisliklarni tayyorlash, davlat ta ’ lim standartlari, о ‘ quv dasturlari va о ‘ quv uslabiy adabiyotlarni takomillashtirish yо ‘ nalishidagi muhim ishlar ham ta ’ limni boshqarishda qayta qurishning zarur omillariga kiradi. Ta ’ lim jarayoniga yangi axborot kommunikatsiya va pedagogik texnologiyalarni keng joriy etish, ta ’ lim muassasalarining о ‘ quv laboratoriya bazasini mustahkamlash, о ‘ qituvchilar va murabbiylar mehnatini moddiy hamda ma ’ naviy rag ‘ batlantirishning samarali tizimini shakllantirish hisobiga mamlakatimiz maktablarida kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va Oliy о ‘ quv yurtlarida о ‘ qitish sifatini tubdan yaxshilash masalalari ham ta ’ limni isloh qilishning asosiy vazifalariga kiradi. Ta ’ limni boshqarishni qayta isloh qilishning uzviy davomi sifatida zamonaviy axborot va kommunikatsiya texnologiyalari raqamli va keng formatli telekomunikatsiya aloqa vositalari hamda internet tizimini yanada rivojlantirish ularni har bir oila hayotiga joriy etish va keng о ‘ zlashtirish bilan bog ‘ liq masalalar о ‘ z aksini topdi. 48

Hozirgi kunda mamlakatimizda xorijiy tillarni о ‘ rgatish va о ‘ rganishga ham alohida e ’ tibor bilan qaralmoqda. Negaki, biz yoshlar jahon hamjamiyatidagi о ‘ rnimizni yanada mustaxkamlash uchun xorijiy hamkorlar bilan aloqalarimizni har tomonlama kengaytirishimiz, jahon ilm fan texnologiya sohasidagi yangiliklardan muntazam bahramand bо ‘ lishimiz uchun xorijiy tillarni mukammal о ‘ rganishimiz zarur. Shu bois mamlakatimizda О ‘ zbekiston Jahon tillari universiteti, Sharqshunoslik institutlari hamda qator xorijiy tillarni о ‘ rgatuvchi til markazlari tashkil etildi. Bu ham jamiyatimizning ta ’ limga ehtiyoji kengligini kо ‘ rsatadi. Muxtasar qilib aytganda mamlakatimizdagi ta ’ limga bо ‘ lgan ehtiyoj ta ’ limni boshqarishdagi yangi islohatlar barchasi jismonan aqlan va ma ’ nan yetuk, hayotda о ‘ z о ‘ rnini topishga qodir shaxsni voyaga yetkazishga yо ‘ naltirilgan. Zero yurtboshimiz ta ’ kidlaganidek ta ’ limni tarbiyadan, tarbiyani esa ta ’ limdan ajratib bо ‘ lmaydi. Bu sharqona qarash sharqona hayot falsafasidir. 49

2.2. Ta’limni standartlashtirish - samarali boshqaruv vositasi Demokratik islohatlarni amalga oshirishda ma’naviyatini shakllantirish, ularning bilimi va salohiyatini rivojantirishda ta’limni standartlashtirish katta ahamiyat kasb etadi. Bu borada ijtimoiy fanlar, shu jumladan pedagogika – psihologiya fani ham o`ziga xos o`ringa egadir. Ayniqsa, mamlakatimizda ta’limni standartlashtirish, uni boshqarashning mazmun va metodlarini yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish jarayoni kechayotgan hozirgi sharoitda psixologik va pedagogik ta’lim oldiga ham yuksak vazifalar qo`yikmoqda. Negaki, pihologiya va pedagogika, insonning ruhiyati va tarbiyasi haqidagi fanlar bo`lib, jamiyat taraqqiyotiga daxldor inson, ya’ni barkamol shaxsni hartamonlama yetuk qilib tarbiyalash va shakllantirish – ta’limni bosh qarshilik mazmuni va metodining asosiy xususiyati hisoblanadi. Mustaqillik yillarida ta’limni standartlashtirish va boshqarish mazmun jihatidan ham, metod jihatdan ham tubdan o`zgarib, yangi bosqichga ko`tarildi. Shu bilan birga ta’lim jarayoniga zamonaviy, samarali boshqaruv vositalari, ya’ni zamonaviy pedagogik va psixologik texnalogiyalar tadbiq etila boshladi. Bugungi kunda yurtmiz psiholog va pedagog olimlari zamon talablariga mos ravishda ta’limni standartlashtirishning mazmuni, metodini hamda maqsadini to`g`ri belgilash, ta’limda erishilgan yutuqlarni holis baholash, zamonaviy boshqaruv vositalarining sifatini taminlash, yangi avlod darsliklarini yaratish, ulardan samarali boshqaruv vositalari, axbarot – kommunikatsiya texnalogiyalari ta’limni boshqarish mazmun va metodlarini amalyotga tadbiq etish muammolari ustida yanada ko`proq ish olib bormoqdalar. Zero, pedagogic va psixologik ta’lim maqsadini va mazmunini to`g`ri belgilashuniing samarali boshqaruv vositalari natijasiga erishishning birlamchi asosidir. Pedagogic va psixologik ta’limning eng muhim tamoyillaridan biri, nazariya va amaliyotning birlamchi hisoblanib, u avvolo, zamon talablariga javob bera oladigan shaxsni shakllantirish va jamiyat talablarini qondirish uchun , avvalo, ta’limni boshqarishning mazmun va metodlarining yanada rivojlantirish borasidagi muammolarni hal eta olishi darkor . shunga ko`ra, olib borilayotgan islohatlarni, ta’limni standartlashtirish, samarali 50

boshqaruv vositalarini zamonaviylashtirish yana chuqurlashtirish va fuuqorolik jamiyatini barpo etish vazifalaridan kelib chiqqqan holda, pedagogic va psixologik ta’limni ham boshqaruvning mazmun va metodlariga asoslangan holda modernizatsiyalsh talab etiladi. “Ta’lim to`g`risida”gi qonunga, ta’limning asosiy prinsiplaridan biri ta’limni standartlashtirish va samarali boshqaruv vositalaridan unumli foydalanish bo`lsa, undan keyingi eng muhim ta’limni boshqarishning mazmuni va metodiga asoslangan holda, ta’limni demokratlashtirish va insonparvarlashtirish ekanligi qayd etilgan. Shunga ko`ra, olib borilayotgan islohatlar, ya’ni ta’limni boshqarishning mazmuni va metodlarini yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini barpo etish vazifalaridan kelib chiqqan holda , ta’limni ham standartlashtirish, ham modernizatsiyalashtirish talab etiladi. Buning uchun, avvalo, pedagogika va psihologiyaning metadologik asosini yaratish lozim. Pedagogic va psixologik ta’limning nufo`zi, pedagogika nazariyasi va psihologiya tarixidan yaratayotgan ilmiy tadbirkorlarga ham bog`liqdir. Ta’limni standartlashtirishda , amalga oshirilgan barcha tadqiqot ishlarini ham ta’limni boshqarishning mazmuni va metodilarini yangilashga , dolzarb muammolarni hal etishga xizmat qiloyapdi deb bo`lmaydi. Ta’limni standartlashtirish – samarali boshqaruv vositalaridan unumli foydalanish, shuningdek ta’limni boshqarishning mazmuni va metodidan keng foydalanish ishlari uchun, pedagog kadrlarda qo`llanmalar bo`lishi, pedagogika va psihologiyaning nazariy masalalarini boyitish uchun maxsus arxivlardan foydalanishzarurligini inobatga olish kerak. Ayniqsa, Avtorefaratlarning bir qolipda yozilishi psixologik – pedagogik tadqiqot natijalariga sifat va mazmun jihatdan emas, matematik statistik tahlil asosida xulosa yasashni talab etilishini , mutasaddi tashkilotlar tamonidan qayta ko`rib chiqilsa maqsadga muvofiq bo`lardi. Ta’limni standartlashtirishda va samarali boshqaruv vositalarini amalga oshirishningzamonaviy didaktik qonuniyatlari va tamoyillarini, ya’ni pedagogic texnalogiyalarning zamonaviy talablar asosida ishlab chiqish, ta’limni boshqarishning mazmun va metodlarini nazariy va amaliy jihatdan mustahkam 51

asoslash va ta’lim – tarbiya amaliyotiga keng tadbiq etish jarayonida standart holatlar orasidagi ob`ektiv shart – sharoitlar, barqaror holatlar hamda qonuniyatlarni hisobga olish, talabalarning tayyorgarlik darajasi, shaxsiy sifatlari, kasb ko`nikmalari, ixtisosligiga oid bilimi haqidagi axbarotlarning ------------ taminlashni nazarda tutib, ta`limni boshqarishning yangidan – yangi samarali vosita va usullarini taklif qilish muhim sanaladi. Shuningdek, ta’limni standartlashtirish, samarali boshqaruv vositalarini ta’lim muassasalari faoliyatiga rahbarlik qilishda pedagogic yo`nalishlarini aniqlashda va amaliyotda qo`llash mexanizmini yaratishda , pedagogic ta’lim tizimida masofaviy o`qitishning ilmiy – metodik ta’minotiga hamda mazmuniga erishishda, uzluksiz pedagogic ta’lim tizimida yagoa axbarotlashgan kutubxona to`zilishini vujudga keltirish, ta’limni standartlashtirish nazariyasiga oid ilmiy qarashlar, qonuniyatlar hamda ta’limning boshqarashning mazmuni va metadologikasosida imkoniyatlarning ishlanmalari, ijodkorlikamaliyotning aynano`zida tug`ilishini ilmiy asosda e’tirof etish kabi masalalarni jadal hal qilish imkonini beradi va pedagogika va psihologiyaning kelajak istiqbolini belgilab beradi. Ortimizda uzluksiz pedagogic ta’lim tuzishda yagona axbarotlashgan kutubxona tizimini vujudga keltirish bo`yicha qator metodlar amalga oshirilmoqda. Ayniqsa Prezidentimiz Islom Karimov VazirlarMahkamasining 2010 yilda respublikani ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2011 yilgi mo`ljallangan eng muhim ustivor vaziflariga bag`ishlanganyig`ilishida shu sohaga oijd bo`lgan O`zbekiston aloqa va axbarotlashtirish agentligiga oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi, Hal qta’li vazirligi bilan hamkorlikda “Elektron ta’lim” milliy tarmog`ini barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning barcha oliy o`quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb - hunar kollejlarini yagona axborot tarmog`iga ulashni ta’minlashni ustuvor vazifa sifatida qo`yganlariayni muddao bo`ldi. Ma’lumki, hayot yangi ijtimoiy – iqtisodiy sharoitlarda yashovchi o`ziga to`g`ri yo`l topa oladigan shaxsni tarbiyalashni birinchi va eng muhim vazifa etib qo`ygan. Yosh avlodni ijtimoiy hayotga tayyorlashda eng avvalo shaxsga, 52

samarali boshqaruv vositalaridan unumli foydalanishva ta’limni boshqarishni mazmuniga e’tiborni oshirishni talab etiladi. Ta’limni boshqarish mazmun va metodidan to`g`ri foydalanish orqali, har bir o`quvchining salohiyati, qobiliyati, qiziqishlari, yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, o`qishga, faoliyatda o`z imkoniyatlarini to`liq namoyon etishga qaratilgan imkoniyat sanaladi. O`zbekistonda, pedagogika va psihologiya fani rivojlangan davlatlarning ta’lim – tarbiyaga oid konsepsiyalari bilan raqobat qila oladigan darajada chuqur va keng qamrovli tarixiy ldizga, milliy shakllangan boy qadriyatlarga ega. Mirzo Ulug`bek madrasalarida ta’limni boshqarishda muammoni qo`yish va uni hal etish hamda boshqa yangi ta’limning boshqarish usullariqo`llanilgan bo`lsa, Xorazmiy bilim olishda mustaqil o`qish, ko`zatish, bilishdan – sezishga, his etishga, o`tishda o`zaro bog`liqlik, mantiqiy umumlashmalar, tahlil – tarkib, xulosa chiqarish, asoslashga etibor bergan. Abu Rayhon Beruniy, erkin suhbat, yarim yashirin savollar, javoblar, fikr va aql mashqlariga diqqatni qaratgan bo`lsa, Ibn Sino esa aqliy bilishni amaliyot bilan bog`lash, fanlararo aloqa kabilarga e’tibor bergan . barcha allomalar, o`zlarining ta’limiy – ahloqiy asarlarida bir tamondan mazkur ilmiy g`oyalarni amaliyotga tadbiq etish, yo`lllarini ham ko`rsatib o`tganlar. Yusuf Xos Hojib ning “Qutadg`u bilig”, Qaykovusning “Qobusnoma” Ahmad Ygnakiyning “Hibbatul - hal oyiq” Sadiyning “Guliston” Alisher Navoiyning “Mahbub – ul qulub”, Koshifiyning “Futuvvatkamon - sultoniy”, Abdulla Avloniyning “Turkiy Gulistonyohudahloq” va boshqa didaktik asarlar shular jumlasidandir. Yuqoridagi fikrlarning barchasi, pedagogic va psixologik ta’lim mazmunini yangilashda, avalo fanning metod va nufo`zini oshirishga qaratilib, buning uchun pedagogika va psihologiya fanlaridan o`qitiladigan ma’ro`zalar sifatini yaxshilash, professor o`qituvchilardan bir xil tezisnoma matnlar va turli hujjatlar to`la papkalarnio ko`tarib yurishni, darslarda matnlardan chetga chiqmay, ma’ro`za matnini o`qib berishni emas, balki uni qiziqarli, maroqli, saviyali boshqaruv vositalari va metodlardanfoydalangan bo`lishini talab qilish maqsadga muvofiqdir. Zero, olimning ma’ro`zalari, mazmuni metodlarga asoslangan holda, ilmiy 53

dalillarga boy, zamon bilan hamnafas bo`lishi kerak. O`tgan qisqa davrda ta’limni boshqarishning mazmuni va metodini isloh qilishga juda katta e’tibor qaratiladi. Unga davlat ta’lim standartlari, o`quv rejalari va samaraliboshqaruv vositalari asosida fan dasturlari qayta ishlab chiqildi. Muqobillikka asoslangan yangi boshqaruv vositalari, jumladan electron darssliklarva boshqa o`quv adabiyotlarining yangi avlodi yaratilib, ularni yanada takomillashtirish bo`yicha ishlar muttasil davom ettirilmoq. Zamonaviy fan va texnikaning rivojlanish tendensiyalarini hisobga oluvchi pedagogic hamda axbarot olish, o`zatish, almashish va saqlash texnalogiyalari ta’limni standartlashtirish jarayoniga shiddat bilan kirib bormoqda. Ta’lim va uni boshqarish sohasi ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy istiqbolini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. Shu bois O`zbekistonimizda bugungi ta’lim sestemasi, kelajak avlod manfaatlarini muhofaza qilish davlat siyosatining ustuvor yo`nalishi etib belgilangan hamda, 1997 yil avgustidan bugungacha “Ta’lim to`g`risida”, “O`zbekiston respublikasida yoshlarga oid davlat siyosati asoslari to`g`risida”giqonunlar, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi”, maktab ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi, bolalar va xotin – qizlar sporti, bolalar musiqasi va san’atini rivojlantirishga doir va ta’limning huquqiy me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. Demakki, aql – zakovatli, yetarlicha iqtidor va salohiyatga ega, g`ayrat, shijoat va kuchka to`la, bilimli, tashabbuskor va ijtimoiy faol ya’ni avlodning istiqbolimiz uchun ma’suliyatni zimmasiga oladigan mutaxassislar bo`lib yetishish uchun puxta zamin yartildi. Amaldagi huquqiy – me’yoriy hujjatlarni kadrlar tayyorlash milliy dasto`rini ruyobga chiqarishning barcha bosqichlarida amalga oshirilgan ta’limni standartlashtirishning tahlili va monitoringiga muvofiq erishilgan yutuqlarni milliy va hal qaro miqyosda davom ettirish , mamlakatimizni iqtisodiy – ijtimoiy rivojlantirishning yaqin va o`zoq istiqbolini belgilovchistrategiya asosida jahon fani va texnikasining eng so`ngi yutuqlarini hisobga olgan holda, yoshlarning intelektual, jismoniy va ijodiy imkoniyatlarini yo`zaga chiqarish muhim 54

ahamiyatga ega . Bunga raqobatbardosh, samarali boshqaruv vositalariningyangi texnalogiyalarini yaratish, ilg`or tajribalarni muvofiqlashtirish talab etiladi. Buning uchun ta’lim muassasalarining o`quv – labaratoriya, ilg`or moddiy mehnatga bazasini yanada mustahkamlash, uni eng so`ngi, zamonaviy asbo uskunalar va boshqaruv vositalari bilan muntazam boyitib boorish, mavjud salohiyatdan samarali foydalanishga erishish zarur. Bugun internetdan oddiy uyali telafon orqali ham har qanday axbarotni olish mumkinligi sir emas. Shu nuqtai nazardan ta’limni standarlashtirishdan o`z o`rnida foydalanib masofaviy ta’lim va mustaqil ta’limdan samarali boshqaruv vositalaridan unumli foydalanishni kafolatlash lozim. Ta’lim sohasida faoliyat ko`rsatayotgan va tayyorlanayotgan kadrlar sifati islohatlarning samarasini belgilaydi. Bugungi pedagog yuksak kasbiy mahorat bilan bir qatorda axborot makonidagi so`ngi malumotlardan, psihologiya va inson shunoslikka oid yangiliklardan xabardor bo`lishga majbur, aks holda ta’lim oluvchi o`zi uchun zarur bo`lgan bilimlarni va ma’lumotlarni boshqa manbalardan axtaradi. Ta’lim – tarbiya yahli bir jarayon. Yuksak ma’naviyat manziliga marifat orqali boorish mumkinligi tarixda ko`p marta isbotini topgan. Jahon va milliy pedagogikamizda ta’kidlanganidek, yutulik va barkamollikka ta’limiy hamda tarbiyaviy maqsadlare mushtarakligimizda erishiladi. Madomiki, ta’limni boshqarishdagi barcha islohatlar mazmuni va maqsadi barkamol shaxsni tarbiyalashga qaratilgan ekan, ta’lim muassasi, mahalliy hokimiyat boshqaruv organlari, siyosiy partiyalar, jamoat tashkilotlari va birlashmalari, mulkdorlar, ota- onalar, ommaviy axbarot vositalarining doimiy hamkorigi ushbu ezgulikni amalga oshira oldi. Shundagina voyaga yetayotgan yangi avlod vakillari tamonidan ma’naviy ahloqiy taablarni ongli ravishda bajariladi va yetuklikka erishiladi. Ta’lim muassasasi – muqaddas dargoh. Ta’limni boshqarish, uning tashqi va ichki qiyofasi, unda amalga oshiriladigan zamonaviy boshqaruv vositalarini jihozlash va takomillashtirish atroflarini obodonlashtirish va ko`kalamzorlashtirish, 55

ishlari hamma uchun ibrat bo`lishi ushbu dargohga qadam qo`yuvchi har bir kishiga ilm o`rganish orqali nafaqat o`zi, oilasi, balki el yurti istiqboliga hissa qo`shish maqsadini mujassam etmog`i lozim. Jamiyatimizda ta’limni standartlashtirish va isloh qilish yo`lidagi barqarorlik, ta’limni boshqarish yo`lini kelajagi porloqligiga bo`lgan qat`iy ishonch, tanlangan yo`limizning o`tgan qisqa 22 yilda erishilgan asrlarga tatiydigan yutuqlarimiz, mamlakatimizning bugungi iqtisodiy – ma’naviy qudrati va olib borilayotgan ichki va tashqi siyosati ta’limni boshqarishning mazmuni va mohiyatini amalga oshirishga mutahkam zamin yaratdi. Xulosa qilib aytganda, O`zbekistonda amalga oshirilayotgan olamshumul ijtimoiy islohatlarta’limni boshqarish jarayoni davr ruhiga monand tarzda standartlashtirishni talab etmoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasto`rini bosqichma – bosqich amaliyotga tadbiq ettirilishi, umumiy o`rta ta’lim DTS larining ishlab chiqarilishi va amaliyot qo`ygan talablar asosida ta’lim metodlarining yangilanishi – ta’limni standartlash sari bosilgan jiddiy qadamdir. 56

Xulosa Yuqoridа kyeltirilgаn nаzаriy tаhlillаrga tayanib bitiruv mаlаkаviy ishimiz bo’yichа quyidаgi xulosаlаrgа kelishni lozim deb topdik : 1. Ta`lim jarayoni va uni boshqarish muammosi ko`plab mamlakatlar olimlari tomonidan o`rganilgan. 2. Turli mamlakatlar da ta`limni boshqarish turli usullarda olib boriladi. 3. Ta`limni boshqarish – bu eng avvalo ta`limning samaradorligini oshirishd i r. 4. Ta`limni boshqarish ni qayta qurishning zarurligi jamiyatning bilimdon, ma`naviyatli yoshlarga bo`lgan ehtiyojidir. 5. Ta`limni boshqarish ning eng samarali vositasi ta`limn i standarlashtirishdir. 57

Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати 1. Каримов И.А. «Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида» Тошкент. Ўзбекистон. 2011 й – 439 б 2. Каримов И.А. Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори Т.: “Шарқ” 1998 й -64 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон 21 асрга интилмоқда. Т.: Ўзбекистон 2000 й- 352 б. 4. Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т.: Шарқ, 1998. - 31б. 5. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси . Т.: Шарқ 1998 й-182 б. 6. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва кучли фуқаролик жамияти барпо этиш-устувор мақсадимиздир. Т.: Ўзбекистон овози 28.01.2010 й 1-3 бетлар. 7. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Т.1997 8. Ўзбекистон Республикасида олий таълимнинг давлат таълим стандарти. Асосий қоидалар. 2002 йил 16 – августда тасдиқланган. 9. Ўзбекистон Республикаси олий таълим тизимини ислоҳ қилиш бўйича меъёрий ҳужжатлар. II – қисм, Тошкент. 1998; 2 – қисм, Тошкент, 1999. 10. Давлетшин М.Г. Жалилова С.Х. Олий мактабда таълим жараёнини самарадорлигининг психологик томонлари. – Т., 2001. – 10 б. 11. Давлетшин М.Г. ва бошқалар. “Ёш даврлар ва педагогик психология” Т.ТДПУ. 2009. 12. Каримова В.М. Аудиторияда бахс мунозарали дарсларни ташкил этишнинг психологик техникаси. Т. – 2000. – 166. 13. Каримова В.М. Суннатова Р.И., Тожибоева Р.Н. мустақил фикрлаш. – Т.: Шарқ. 2000. – 111 б. 14. М.Мирзо. Саодатга элтувчи – қудратли куч. Тошкент.Шарқ 2011. 265 б. 15. Нишонова З.Т. Эргашев П.С. Олий мактаб психологияси.Тошкент 2012 й -67 б. 16. Петровеский А.В. Ёш психологияси ва педагогик психология. М. 1979. 58

17. Қаршибоев М. Маънавий юксалиш йўлида. Тошкент 2010 й -120 б. 18. Ғозиев Э.Ғ. Олий мактаб психологияи. Т.: Ўқитувчи, 1997. – 102 б. Интернет сайтлари: www. Gov.uz. www. Iscs.uz www. Edu.uz. www. Ziyo net. Uz www.jahon.tiv.uz . www.press-uz.info . www.uzreport.com . 59

O'xshashlar

Maktabgacha yoshdagi bolalarni shaxsga yo’naltirilgan ta’lim asosida tarbiyalash texnologiyasi

Ko‘p ma’noli so‘zlar”modulini o‘qitishda kontseptual jadval grafik organayzerlardan foydalanish

Boshlang`ich sinflarda induksiya, deduksiya va analogiya usullaridan foydalanish yo`llari

Maxsus maktabda sinf rahbarining ish jarayoni

Akademik litseylar fizika ta’limini shaxsga yo‘naltirilgan pedagogik texnologiya asosida tashkil etish mexanika bo‘limi misolida