Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзусини ўқитишда иновацион технологияларни ўрни

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7820.171875 KB

Ko'chirib olish

“ Психология ” йўналиши бўйича қайта тайёрлаш ва малака ошириш курси тингловчиси Мавзу:Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзусини ўқитишда иновацион технологияларни ўрни БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ Тошкент 2015

Мундарижа Кириш.......................................................................................................... I-Боб. Мулоқот ва шахслараро муносабатлар психологиясининг долзарб масалалари 1.1.Шахслараро мулокотнинг шахс тараққиётидаги ўрни........................ 1.2. Мулоқотнинг психологик тизими ва вазифаларини урганишда инновацион технологиялардан фойдаланишни педагогик-психологик жихатлари..................................................................................................... II-Боб. Мулоқот ва шахслараро муносабатлар психологиясининг электрон ўқув модули ишланмаси 2.1. Ижтимоий психология фанининг ўқув дастури..................................... 2.2. Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзуси бўйича маъруза матни.................................................................................................. 2.3.Мавзу бўйича кейслар ............................................................................... 2.4. Назорат топшириқлари (ЖН,ОН, ЯНлар бўйича саволлар ва тестлар)... 2.5. Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзуси бўйичатақдимот.......... Хулоса ва таклифлар............................................................................. Фойдаланилган адабиётлар.................................................................. Иловалар...............................................................................................

Кириш Битирув лойиҳа ишинг долзарблиги. Хозирги кунда олий таълим муасасаларида таълим ва тарбия, психологик асосларини ўрганиш ва тахлил этишва мулоқот одамлар амалга оширадиган фаолиятлар ичида етакчи ўринни эгаллаб, у инсондаги энг муҳим эҳтиёжни — жамиятда яшаш ва ўзини шахс деб ҳисоблаш билан боғлиқ эҳтиёжини қондиради. Шунинг учун ҳам унинг ҳар бир инсон учун аҳамияти каттадир. Мулоқот - одамларнинг биргаликдаги фаолиятлари эҳтиёжларидан келиб чиқадиган турли фаолликлари мобайнида бир-бирлари билан ўзаро муносабатларга киришиш жараёнидир. Яъни, ҳар бир шахснинг жамиятда бажарадиган фаолиятлари (меҳнат, ўқиш, ўйин, ижод қилиш ва бошқалар) ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир шаклларини ўз ичига олади. Чунки ҳар қандай иш одамларнинг бир-бирлари билан тил топишишни, бир-бирларига турли хил маълумотларни узатишни, фикрлар алмашинуви каби мураккаб ҳамкорликни талаб қилади. Шунинг учун ҳам ҳар бир шахснинг жамиятда тутган ўрни, ишларининг муваффақияти, обрўси унинг мулоқотга кириша олиш қобилияти билан бевосита боғлиқдир. Мулоқотнинг турли шакллари ёки боскичлари мавжуд булиб,дастлабки босқич-одамнинг ўз-ўзи билан бўладиган мулоқотидир.Т.Шибутани “Ижтимоий психология” дарслигида:”Агар одам озгина бўлса ҳам ўзини англаса,демак,у ўз-ўзига кўрсатмалар бера олади” 1 . Ўзбекистонда олиб борилаётган ислоҳотлардан асосий мақсад, юртимизда соғлом ва баркамол, билимли, юксак маънавий-аҳлоқий фазилатларга эга бўлган авлодни шакллантиришдан иборат. Айнан ана шу мақсадга эришиш учун муҳтарам Президентимиз И.А. Каримов раҳнамолигида янги даврда яшайдиган, янгича фикрлайдиган, янги ишлаб чиқариш, ижтимоий шароитларда фаолият кўрсатадиган, замонавий касбий маҳоратга эга бўлган мутахассис кадрлар тайёрлашнинг “Ўзбек модели” 1 Шибутанин Т Социальная психология.-Ростов -на Дону 1998 йил. 51 б.

ҳаётга тадбиқ этилмоқда. 2 «Яхши суҳбатдош — яхши гапиришни биладиган эмас, балки яхши тинглашни биладиган суҳбатдошдир» дейди Дейл Карнеги. Шахслараро муомаланинг шахс тараққиётидаги ўрни ўта долзарб вазифалардан бири хисобланади. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. Мулоқотнинг ўз-ўзи билан мулоқот, бошқалар билан мулоқот, авлодлараро мулоқот босқичлари ва уларнинг ўзига хос характеристикаларини урганиш. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди: Биринчидан , мулоқотнинг муҳим вазифаси - у одамни у ёки бу фаолиятга ҳозирлаш, руҳлантириш; Иккинчидан , Мулоқотнинг ўз-ўзи билан мулоқот, бошқалар билан мулоқот, авлодлараро мулоқот босқичлари ва уларнинг ўзига хос характеристикаларини урганиш. “ Мулоқот ” мавзусини ўқитишда инновацион таълим технологиялари ва илғор хорижий тажрибалардан фойдаланиш йўлларини ёритиш; Учинчидан , “Мулокот” мавзусидан такдимот тайёрлаш ва шу мавзу буйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа ишининг объектини Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон Миллий университетида ўқитилаётган и жтимоий психология фани соҳасидаги назарий масалалар ва ташкилий характерга эга бўлган хужжатларни ўрганиш ташкил этади. Мавзунинг предмети олий таълим муасасаларида ижтимоий психология фанининг мазмун мохиятини ўрганиш ҳамда, мулоқотнинг расмий ва норасмий шакллари ва уларнинг шахс учун қулай ҳамда ноқулай жиҳатлари. Мулоқотнинг турлари: ижтимоий йўналтирилган, гуруҳдаги предметга кўра, шахсий ва педагогик мулоқотни назарий ва амалий тадқиқ этиш хисобланади. 2 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008.

Битирув лойиҳа иши назарий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “Ижтимоий психология” фани бўйича ташкилий характерга эга бўлган ҳужжатларни ишлаб чиқиш учун амалий дастур бўлиши мумкин. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида, Ижтимоий психология фанларини ўқитишда ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Мавзунинг тузилиши ва хажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, еттита параграф, хулоса ва фойдаланилган адабиётлардан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиха ишида 30 га яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми -----бетни ташкил этади. I-Боб. Мулоқот ва шахслараро муносабатлар 1.1. Шахслараро мулокотнинг шахс тараққиётидаги ўрни Аслида ҳар бир инсоннинг ижтимоий тажрибаси, унинг инсоний қиёфаси, фазилатлари, хаттоки, нуқсонлари ҳам мулоқот жараёнларининг маҳсулидир. Жамиятдан ажралган, мулоқотда бўлиш имкониятидан маҳрум бўлган одам ўзида индивид сифатларини сақлаб қолиши мумкин, лекин у шахс бўлолмайди. Шунинг учун мулоқотнинг шахс тараққиётидаги аҳамиятини тасаввур қилиш учун унинг функқияларини таҳлил қиламиз. Ҳар қандай мулоқотнинг энг элементар функцияси - суҳбатдошларнинг ўзаро бир - бирини тушунишларини таъминлашдир. Бу ўзбекларда самимий салом - алик, очиқ юз билан кутиб олишдан бошланади. Ўзбек халқининг энг нодир ва буюк ҳислатларидан бири ҳам шуки, уйига биров кириб келса, албатта очиқ юз билан кутиб олади, кўришади, сўрашади, хол - аҳвол сўрайди. Шуниси характерлики, таъзияга борган чоғда ҳам ана шундай самимиятли қабулни ҳис қиламиз. Унинг иккинчи муҳим функцияси ижтимоий тажрибага асос солишдир. Одам боласи фақат одамлар даврасида ижтимоийлашади, ўзига зарур инсоний хусусиятларни шакллантиради. Одам боласининг йиртқич ҳайвонлар томонидан ўғриланиб кетилиши, сўнг маълум муддатдан кейин яна одамлар

орасида пайдо бўлиши фактлари шуни кўрсатганки, «мауглилар» биологик мавжудот сифатида ривожланаверади, лекин ижтимоийлашувда ортда қолиб кетади. Бундан ташқари, бундай холат боладаги билиш қобилиятларини ҳам чеклаши кўплаб психологик экспериментларда ўз исботини топди. Мулоқотнинг яна бир муҳим вазифаси - у одамни у ёки бу фаолиятга ҳозирлайди, руҳлантиради. Одамлар гуруҳидан узоқлашган, улар назаридан қолган одамнинг қўли ишга ҳам бормайди, борса ҳам жамиятга эмас, балки фақат ўзигагина манфаат келтирадиган ишларни қилиши мумкин. Масалан, кўплаб тадқиқотларда изоляция, яъни одамни ёлғизлатиб қўйишнинг унинг руҳиятига таъсири ўрганилган. Масалан, узоқ вақт термокамерада бўлган одамда идрок, тафаккур, хотира, ҳиссий холатларнинг бузилиши қайд этилган. Лекин атайлаб эмас, тақдир тақозоси билан ёлғизликка маҳкум этилган одамларнинг мақсадли фаолиятлар билан ўзларини банд этишлари у қадар катта салбий ўзгаришларга олиб келмаслигини ҳам олимлар ўрганишган. Лекин барибир ҳар қандай ёлғизлик ва мулоқотнинг етишмаслиги одамда мувозанатсизлик, ҳиссиётга берилувчанлик, хадиксираш, хавотирланиш, ўзига ишончсизлик, қайғу, ташвиш ҳисларини келтириб чиқаради. Шуниси қизиқки, ёлғизликка маҳкум бўлганлар маълум вақт ўтгач овоз чиқариб, гапира бошлашаркан. Бу аввал бирор кўрган ёки ҳис қилаётган нарсаси хусусидаги гаплар бўлса, кейинчалик нимагадир қараб гапиравериш эҳтиёжи пайдо бўлар экан. Масалан, бир М.Сифр деган олим илмий мақсадларини амалга ошириш учун 63 кун ғор ичида яшаган экан. Унинг кейинчалик ёзишича, бир неча кун ўтгач, у турган ерда бир ўргимчакни ушлаб олади ва у билан диалог бошланади. «Биз, деб ёзади у шу ҳаётсиз ғор ичидаги танҳо тирик мавжудотлар эдик. Мен ўргимчак билан гаплаша бошладим, унинг тақдири учун қайғура бошладим...» Шахснинг мулоқотга бўлган эҳтиёжининг тўла қондирилиши унинг иш фаолиятига ҳам таъсир кўрсатади. Одамлар, уларнинг борлиги, шу муҳитда ўзаро гаплашиш имкониятининг мавжудлиги факти кўпинча одамни ишлаш қобилиятини ҳам ошираркан, айниқса, гаплашиб ўтириб қилинадиган ишлар,

биргаликда ёнма - ён туриб бажариладиган операцияларда одамлар ўз олдида турган ҳамкасбига қараб кўпроқ, тезроқ ишлашга куч ва қўшимча ирода топади. Тўғри, бу ҳамкорликда ўша ёнидаги одам унга ёқса, улар ўртасида ўзаро симпатия ҳисси бўлса, унда одам ишга «байрамга келгандай» келадиган бўлиб қолади. Шунинг учун ҳам америкалик социолог ҳамда психолог Жон Морено асримиз бошидаёқ ана шу омилнинг унумдорликка бевосита таъсирини ўрганиб, социометрик технологияни, яъни сўровнома асосида бир - бирини ёқтирган ва бир - бирини инкор қилувчиларни аниқлаган ва социометрия методикасига асос солган эди. Шундай қилиб, мулоқот одамларнинг жамиятда ўзаро ҳамкорликдаги фаолиятларининг ички психологик механизмини ташкил этади. Қолаверса, ҳозирги янги демократик муносабатлар шароитида турли ишлаб чиқариш қарорларини якка тартибда эмас, балки коллегиал - биргаликда чиқариш эҳтиёжи пайдо бўлганлигини ҳисобга олсак, одамларнинг муомала маданияти ва мулоқат техникаси меҳнат унумдорлиги хамда самарадорликнинг муҳим омилларидандир. Мулоқотнинг шакллари ва босқичлари Мулоқот жараёни ўзига хос равишда мураккаб бўлиб, бунда уч хил босқич мавжуд. Дастлабки босқич — одамнинг ўз-ўзи билан мулоқотидир. Т.Шибутани “Ижтимоий психология" дарслигида: «Агар одам озгина бўлса ҳам ўзини англаса, демак, у ўз-ўзига кўрсатмалар бера олади»— деб тўғри ёзган эди. Одамнинг ўз-ўзи билан мулоқоти аслида унинг бошқалар билан мулоқотининг ҳарактерини ва ҳажмини белгилайди. Агар одам ўз-ўзи билан мулоқот қилишни одат қилиб олиб, доимо жамиятдан ўзини четга тортиб, тортиниб юрса, демак у бошқалар билан суҳбатлашишда, тил топишишда жиддий қийинчиликларни бошдан кечиради, дейиш мумкин. Демак бошқалар билан мулоқот— мулоқотнинг иккинчи босқичидир. А. Н. Леонтьев ўзининг “Психика тараққиётидан очерклар" китобида мулоқотнинг учинчи шакли—авлодлар ўртасидаги мулоқотнинг аҳамияти

тўғрисида шундай деб ёзади: «Агар барча катта авлод ўлиб кетганида, инсоният тури йўқ бўлиб кетмасди, лекин жамиятнинг тараққиёти анча орқага сурилибгина эмас, балки йўқолиб ҳам кетиши мумкин эди». Ҳақиқатан ҳам, авлодлараро мулоқотнинг борлиги туфайли ҳар бир жамиятнинг ўз маданияти, маданий бойликлари, қадриятлари мавжуд бўладики, бунинг аҳамиятини тушунган инсониятнинг энг илғор вакиллари уни доимо кейинги авлодлар учун сақлаб келадилар ҳамда таълим, тарбия ва кундалик мулоқот жараёнида уни авлоддан-авлодга узатадилар. Мулоқотнинг ҳаётимиздаги шакл ва кўринишларига келсак унинг ҳар бир шахснинг ҳаётий вазиятларга мос келадиган, ўша вазиятлардан келиб чиқадиган кўринишлари ва турлари ҳақида гапириш мумкин. Лекин умумий ҳолда ҳар қандай мулоқот ё расмий ёки норасмий тусда бўлади. Агар расмий мулоқот одамларнинг жамиятда бажарадиган расмий вазифалари ва хулқ- атвор нормаларидан келиб чиқса, масалан, раҳбарнинг ўз қўл остида ишлаётган ходимлар билан мулоқоти, профессорнинг талаба билан мулоқоти ва ҳоказо, норасмий мулоқот — бу одамнинг шахсий муносабатларига таянади ва унинг мазмуни ўша суҳбатдошларнннг фикр-ўйлари, ният- мақсадлари ва эмоционал муносабатлари билан белгиланади. Масалан, дўстлар суҳбатдоши, поездда узоқ сафарга чиққан йўловчилар суҳбати, танаффус вақтида талабаларнинг спорт, мода, шахсий муносабатлар борасидаги мунозаралари. Одамларнинг асл табиатларига мос бўлгани учун ҳам норасмий мулоқот доимо одамларнинг ҳаётида кўпроқ вақтини олади ва бунда улар чарчамайдилар. Лекин шуни таъкидлаш керакки, одамда ана шундай мулоқотга ҳам қобилиятлар керак, яъни унинг қанчалик сергаплиги, очиқ кўнгиллиги, суҳбатлашиш йўлларини билиш, тил топишиш қобилияти, ўзгаларни тушуниши ва бошқа шахсий сифатлари кундалик мулоқотнинг самарасига бевосита таъсир кўрсатади. Шунинг учун ҳамма одам ҳам раҳбар бўлолмайди, айниқса, педагогик ишга ҳамма ҳам қўл уравермайди, чунки бунинг учун ундан ҳам расмий, ҳам норасмий мулоқот техникасидан хабардорлик талаб қилинади.

Мулоқот мавзуи ва йўналишига кўра, унинг:  ижтимоий йўналтирилган (кенг жамоатчиликка қаратилган ва жамият манфаатларидан келиб чиқадиган мулоқот);  гуруҳдаги предметга йўналтирилган (ўзаро ҳамкорликдаги фаолиятни амалга ошириш мобайнидаги мулоқот — меҳнат, таълим жараёнидаги ёки конкрет топшириқни бажариш жараёнида гуруҳ аъзоларининг мулоқоти);  шахсий мулоқот (бир шахснинг бошқа шахс билан ўз муаммоларини очиш мақсадида ўрнатган муносабатлари); педагогик мулоқот (педагогик жараёнда иштирок этувчилар ўртасида амалга ошириладиган мураккаб ўзаро таъсир жараёни) турлари фарқланади. Мулоқотнинг тури ва шакллари турличадир. Масалан, бу фаолият бевосита «юзма - юз» бўлиши ёки у ёки бу техник воситалар (телефон, телеграф ва шунга ўхшаш) орқали амалга ошириладиган; бирор профессионал фаолият жараёнидаги амалий ёки дўстона бўлиши; субъект - субъект типли (диалогик, шериклик) ёки субъект - объектли (монологик) бўлиши мумкин. Ҳар бир мулоқот турининг ўз қонун-қоидалари, таъсир усуллари ва йўл- йўриқлари борки, уларни билиш ҳар бир кишининг, айниқса одамлар билан доимо мулоқотда бўладиганларнинг бурчидир. 1.2. Мулоқотнинг психологик тизими ва вазифаларини урганишда инновацион технологиялардан фойдаланишни педагогик- психологик жихатлари Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида таъкидланганидек, “Инсон, унинг ҳар томонлама уйғун камол топиши ва фаровонлиги, шахс манфаатларини рўёбга чиқаришнинг шароитларини ва таъсирчан механизмларини яратиш, эскирган тафаккур ва ижтимоий хулқ атворнинг андозаларини ўзгартириш Республикада амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳатларнинг асосий мақсади ва ҳаракатлантирувчи кучидир. Халқнинг бой интеллектуал мероси, умумбашарий қадриятлар асосида, замонавий маданият, иқтисодиёт, фан,

техника ва технологияларнинг ютуқлари асосида кадрлар тайёрлашнинг мукаммал тизимини шакллантириш Ўзбекистон тараққиётининг муҳим шартидир” 3 . ХХI асрда Ўзбекистон таълим тизимини ислоҳ қилиш ва такомиллаштириш устивор вазифалардан биридир. Бу эса, ўз навбатида педагог олимларимиз зиммасига тегишли ўқув фанлари бўйича ўқув адабиётларини ҳозирги давр талаби ва илм-фаннинг сўнгги ютуқларини ҳисобга олган ҳолда янгилаб бориш, таълим жараёнига инновация ва таълим технологияларини жорий этишни тақозо этмоқда. Ҳар қандай педагогик технологиянинг ўқув-тарбия жараёнида қўлланилиши шахсий характердан келиб чиққан ҳолда, талабани ким ўқитаётганлиги ва ўқитувчи кимни ўқитаётганига боғлиқ. Шунинг учун ҳам таълим муассасаларининг ўқув-тарбиявий жараёнида замонавий ўқитиш услублари - интерфаол услублар, инновацион технологияларнинг ўрни ва аҳамияти беқиёсдир. Педагогик технология ва уларнинг таълимда қўлланишига оид билимлар, тажриба талабаларни билимли ва етук малакага эга бўлишларини таъминлайди. Инновацион технологиялар педагогик жараён ҳамда ўқитувчи ва талаба фаолиятига янгилик, ўзгаришлар киритиш бўлиб, уни амалга оширишда асосан интерфаол услублардан фойдаланилади. Бошқача сўз билан айтганда, ўқитишнинг интерфаол услубиётлари – билиш ва коммуникатив фаолиятни ташкил этишнинг махсус шакли бўлиб, унда таълим олувчилар билиш жараёнига жалб қилинган бўладилар, улар биладиган ва ўйлаётган нарсаларни тушуниш ва фикрлаш имкониятига эга бўладилар. Интерфаол дарсларда ўқитувчининг ўрни қисман талабаларнинг фаолиятини дарс мақсадларига эришишга йўналтиришга олиб келади Бугунги кунда олий таълимнинг барча соха ва йўналишлари ўқув жараёнлари да қуйидаги таълим технологиялари қўлланилиши кузатилмоқда. 3 Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 11-12-сон, 295-модда.

Самарали ўқитиш технологиялари: � * муаммоли ўқитиш; � * танқидий фикрлашиш ривожлантирувчи технологиялар; � * ривожлантирувчи таълим технологиялар; � * модулли технологиялар; � * ҳамкорлик технологиялари; � * ўқитишнинг табақалаштирилган ва индивидуал технологияси; ОЛИЙ ТАЪЛИМ ЎҚУВ ЖАРАЁНИГА ИННОВАЦИОН ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ ТАТБИҚ ЭТИШ ТИЗИМИ ЎҚУВ МАШҒУЛОТЛАРИ ТЕХНОЛОГИЯСИ ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАР ГРАФИК ОРГАНАЙЗЕРЛАР 1. Маъруза машғулотлари таълим технологияси . 2. C еминар машғулотлари таълим технологияси . 3. Амалий машғулотлар таълим технологияси. 4. Мустақил таълим технологияси. 5.Кейс -стади таълим технологияси. 6. Лойиҳа таълим тех - нологияси 1. Ақлий ҳужум. 2. Эркин ёзиш. 3. Асосланган эссе. 4. ФСМУ. 5. Блиц -с ўров. 6. Блиц - ўйин. 7. Ёзма ва оғзаки давра суҳбати. 8. Тушунчаларни аниқлаш. 9. Чалкаштирилган мантиқий занжирлар кетма -кетлиги 1. Кластер. 2. Б-Б-Б чизмаси 3. Т- чизма. 4. Венн диаграммаси. 5. Концептуал жадвал. 6. Инсерт жадвали. 7. “Нима учун” чизмаси 8. “Қандай?” диаграммаи 9. Балиқ скелети. 10. Тоифалаш жадвали.  Муаммоли ўқитиш. – Мақсади - фаол шахсни тарбиялаш. Вазифаси - фаол билиш жараёнига ундаш, ижодий фикрни ривожлантириш, танқид ва

таҳлил қилиш, муаммони ечиш усулини излашга ўргатиш, тафаккурида илмий-тадқиқот услубини шакллантириш.  Муаммоли вазиятни яратиш методикаси:  Талабалар муаммонинг ечимини ўзлари топишга уринадилар;  Талабалар битта саволга ҳар хил фикрлар билдирадилар;  Фикрлар таққосланади, умумлашади ва хулоса чиқарилади.  Муаммоли ўқитишнинг шакллари:  Маъруза ёки семинарларда ўқув материалини муаммоли баён этиш;  Битирув ишларини бажаришда мустақил тадқиқот фаолияти.  “Кластер” услуби . – Фикрларнинг тармоқланиши - педагогик стратегия бўлиб, у талабаларнинг бирон-бир мавзуни чуқур ўрганишларига ёрдам бериб, уларни мавзуга таалуқли тушунча ёки аниқ фикрларни эркин ва очиқ узвий боғланган кетма-кетликда ўргатади.  Фикрларни тармоқлаш қуйидагича ташкил этилади:  Ҳаёлга келган фикр бир сўз билан ифода этилиб, кетма-кет ёзилади;  Фикрлар тугагунча, ёзишда давом этилади ва фикрлар тугаса, у холда янги фикр келгунга қадар бирон расм чизиб турилади;  Дарсда имкон борича фикрларнинг ва ўзаро боғлиқликнинг кетма- кетлигини кўпайтиришга ҳаракат қилиниши лозим; “Мулоқот ва шахслараро муносабатлар ” мавзусини ўқитиш жараёнида кластер график органайзеридан фойдаланиш.  Ақлий ҳужум . – Бевосита жамоа бўлиб, “фикрлар ҳужуми”ни олиб бориш. Бу услубдан мақсад – мумкин қадар катта миқдордаги ғояларни йиғиш, талабаларни айни бир хил фикрлашдан ҳоли қилиш, ижодий вазифаларни ечиш жараёнида дастлаб пайдо бўлган фикрларни енгишдир.  “Зиг – заг” – усули 1980-1990 йиллардан бошлаб пайдо бўлган. Бу усулнинг бошқа гуруҳлардан фарқи шундаки, иштирокчилар майда гуруҳларга ажратиладилар ва талабалар рақамланадилар, спикер (бошлиқ

сайланади). Сўнгра бир хил рақамлар бир-бирини “топадилар”. Топшириқ берилади ва ўзлаштиргач, тарқалишадилар. Ҳар бир аъзо ўзи ўзлаштирган материални эски шерикларига айтиб беради. Савол-жавобда эса гуруҳ баҳоланади. Ҳар бир рақамланганлар янги ва ҳар хил топшириқлар олганини ҳисобга олсак, ҳар бир талаба ўз гуруҳи манфаати учун ҳам берилган топшириқни билиши керак ва билишга мажбур. Чунки, у ўз гуруҳига қайтганда, ўрганган мавзу бўйича савол-жавобда гуруҳи номидан қатнашиши керак.  БхБхБ – услубида ўқитувчи гуруҳ 36 та қатнашчисини қисқа вақт мобайнида биронта масалани муҳокама қилишга ўргатиш ва улар кўпчилигининг фикрларини билиб олиш имкониятига эга бўлади. 6-та гуруҳ иштирокчилари ўқитувчи томонидан ўртага ташланган муаммони 6 дақиқа мобайнида муҳокама қиладилар. Шундан кейин ўқитувчи 6та янги гуруҳни шундай тузадики, унда олдинги мунозара гуруҳида қатнашганлардан биронтаси албатта бўлади. Янги гуруҳ қатнашчилари ўз гуруҳларининг иш натижаларини муҳокама қиладилар. БхБхБ – гуруҳнинг барча аъзоларини фаоллаштирувчи услубдир.  “Кунгабоқар” – Талабалар 4-5 кишидан иборат гуруҳларга бўлинади. Ўқитувчи фаннинг мавзусидан келиб чиқиб, ўртага битта муаммони ташлайди. Ҳар бир гуруҳ кунгабоқар ясаб, унинг марказига доира жойлаштириб, барглар ёпиштиради. Мавзуга қараб, доирага ҳар бир гуруҳга ёки умумий битта муаммо ёзилиб, доскага ёпиштирилади. Ажратилган вақт ичида гуруҳлар биргаликда фикрларини баргга ёзиб, уни ўша гуруҳ муаммоси ёзилган гулга жойлаштириб қўядилар. Бу услубдан ўтилган мавзуни тушунтириш, уни мустаҳкамлаш ва такрорлаш ҳамда талабалар эгаллаган билимларни аниқлашда фойдаланиш мумкин.  “Бумеранг” технологияси. – Мазкур технология бир машғулот давомида ўқув материалини чуқур ва яхлит ҳолатда ўрганиш, ижодий тушуниб етиш, эркин эгаллашга йўналтирилган. Асосий тушунчалар қуйидагилар:

 Очиқ саволлар – бу саволлар муомала, сўзлашувни давом эттиришга имкон беради. Уларга қисқа, бир хил жавоб бериш мумкин эмас.  Ёпиқ саволлар – бу саволлар олдиндан “ҳа” ёки “йўқ” типидаги тўғри, очиқ жавобларни беришни кўзда тутади.  Кўндаланг сўроқ – бир-бирига гуруҳлаб берилувчи қисқа саволлар қатори бўлиб, бу ўзига хос ахборотлар излаш ҳамда далилларни, оппонентларни позициясини аниқлаш ва муайян қарорлар қабул қилиш учун ажойиб имкониятдир.  ФСМУ технологияси . – Ф – фикрингизни баён этинг; С – фикрингизнинг баёнига бирон сабаб кўрсатинг; М – кўрсатган сабабаингизни исботлаб мисол (далил) келтиринг; У – фикрингизни умумлаштирин г. Ушбу технология талабаларга тарқатилган оддий қоғозга ўз фикрларини аниқ ва қисқа ифода этиб, тасдиқловчи далиллар ёки инкор этувчи фикрларни баён этишга ёрдам беради. Мазкур технология ўқув режаси асосида бирон бир бўлим ўрганиб бўлингач, қўлланилиши мумкин, чунки бу технология талабаларни ўз фикрини ҳимоя қилишга, эркин фикрлаш ва ўз фикрини бошқаларга ўтказишга, очиқ ҳолда бахслашишига ва бахслашиш маданиятига ўргатади. Ф Фикрингизни баён этинг С Қарорнинг сабаби М Мисол У Х улоса  “СИНКВЕЙН” технологияси ҳақида тушунча “СИНКВЕЙН” – бу беш қатордан иборат бўлиб, унда бир тушунча ҳақида ахборот берилади. Биринчи қаторда – мавзу (калит сўз) берилади; Иккинчи қаторда – унга бир ёки иккита аниқловчи танланади; Учинчи қаторда – унга ҳаракат-ҳолат (феъл) билан тўлдирилади; Тўртинчи қаторда – сўз ҳар хил усул билан ёйиқ гапга айлантирилади; Бешинчи қаторда – калит сўзнинг маънодоши (синоними) келтирилади.

Кейс-стади (инг. case – аниқ вазият, study – ўқитиш) – бунда чинакам вазиятга асосланган, талаба юзма-юз келган, топширилган вазиятдан иложини топиб чиқиб кетиши ёки тўғри қарор қабул қилиши лозим. Муаммонинг ҳал бўлишидан аввал қидирув, таҳлил, қўшимча маълумотдан фойдаланиб фаразларни илгари суриш, назарий билимлардан фойдаланиш ва амалиётга тадбиқ қилиш каби фаолиятлар бажарилади. Кейс-стади ўз белгилари билан қуйидагиларни мўлжаллайди: вазиятда қатнашувчилар (талаба); ҳолат шартлари билан таништирувчи раҳбар (ўқитувчи); чинакам, ҳақиқатга яқин, аниқ бўлган муаммо ва масалаларни кўрсатувчи вазиятни мўлжаллайди. Олинадиган натижа хилига маълумот манбаси бўйича шахсга маълумот бериш (тақдимот). Ўқитувчи субъект бўлиб, талабалар – вазият қатнашувчиларидир. Маълумот манбаи реал (ҳақиқий) вазиятдир. Олинадиган натижа – муаммо-саволнинг ечилиши, бажарилиши. Ўқувчиларни кичик гурухларга ажратиш Ўқув жараёнини кейс технологияси асосида ташкил этиш босқичлари Кичик гурух ишини ташкил этиш ва гурух консулларини тайинлаш Кичик гурухлар томонидан тақдимотлар тайёрлаш Кичик гурухлар ўртасида ўқув бахс мунозаралар ташкил этиш Ўқитувчининг хулосаси, якунловчи сўзи Кичик гурухлар ишини баҳолаш. Ўқувчиларни рағбатлантириш Кейс-стади технологияси ҳақида тушунча Ўқув жараёнини кейс технологияси асосида ташкил этиш босқичлари  Инсерт технологияси – локал даражадаги педагогик технология бўлиб, ўқувчилар томонидан ўқув материалидаги асосий ғоя ва фактик материалларни англашга замин яратиш мақсадида қўлланилади. Инсерт технологиясида қўлланиладиган махсус жадвал

№ Мулоқот йўналишига кўра “Биламан ” V “Маъқул лайман” + “Ўрганиш лозим” - - “Тушунма дим” - ? 1. ижтимоий йўналтирилган (кенг жамоатчиликка қаратилган ва жамият манфаатларидан келиб чиқадиган мулоқот); V 2. гуруҳдаги предметга йўналтирилган (ўзаро ҳамкорликдаги фаолиятни амалга ошириш мобайнидаги мулоқот — меҳнат, таълим жараёнидаги ёки конкрет топшириқни бажариш жараёнида гуруҳ аъзоларининг мулоқоти); + 3. шахсий мулоқот (бир шахснинг бошқа шахс билан ўз муаммоларини очиш мақсадида ўрнатган муносабатлари); педагогик мулоқот (педагогик жараёнда иштирок этувчилар ўртасида амалга ошириладиган мураккаб ўзаро таъсир жараёни) турлари фарқланади + “Биламан” - V - берилган маълумот шу кунгача ўзлаштирилган билимларга мос келса; “Маъқуллайман”- + - агар маълумотлар тушунарли ва янги бўлса; “Ўрганиш лозим”- - агар маълумотлар ўзлаштирилган билимларга мос келмаса; “Тушунмадим” - ? - ўқув материалларини ўзлаштириши қийин бўлса шу

белгиларни қўядилар. Мулоқот одамлар амалга оширадиган фаолиятлар ичида етакчи ўринни эгаллаб, у инсондаги энг муҳим эҳтиёжни — жамиятда яшаш ва ўзини шахс деб ҳисоблаш билан боғлиқ эҳтиёжини қондиради. Шунинг учун ҳам унинг ҳар бир инсон учун аҳамияти каттадир. Мулоқот - одамларнинг биргаликдаги фаолиятлари эҳтиёжларидан келиб чиқадиган турли фаолликлари мобайнида бир-бирлари билан ўзаро муносабатларга киришиш жараёнидир. Яъни, ҳар бир шахснинг жамиятда бажарадиган фаолиятлари (меҳнат, ўқиш, ўйин, ижод қилиш ва бошқалар) ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир шаклларини ўз ичига олади. Чунки ҳар қандай иш одамларнинг бир-бирлари билан тил топишишни, бир-бирларига турли хил маълумотларни узатишни, фикрлар алмашинуви каби мураккаб ҳамкорликни талаб қилади. Шунинг учун ҳам ҳар бир шахснинг жамиятда тутган ўрни, ишларининг муваффақияти, обрўси унинг мулоқотга кириша олиш қобилияти билан бевосита боғлиқдир. Маълумки мамлакатимиз олий таълим муассасаларида “Ижтимоий психология” фанининг “Мулоқот ва шахслараро муносабатлар” мавзусини ўқитиш жараёнида инновациялар ва илғор хорижий тажрибаларни қўллаш бугунги куннинг долзарб масаларидан бири хисобланади.Чунки, б ир қарашда осонгина туюлган шахслараро мулоқот аслида жуда мураккаб жараён бўлиб, унга одам ҳаёти мобайнида ўрганиб боради. Аввало фандаги янгилик нима? Фандаги инновация нима? деган саволларга жавоб бериш лозим. Бугунги кунда амалиётда янгилик ва инновация сўзлари ўртасида фарқлар мавжуд. Янгилик бу фандаги энг сўнгги ютуқлар, билимлар, усуллар хисобланади. Ушбу ютуқлар, билимлар, усуллар амалда қўлланилиши билан инновацияга айланади. “Ижтимоий психология” фанини ўқитишда бугунги кунда ривожланган хорижий мамлакатларда қуйидаги инновациялар ва фанининг “Мулоқот ва

шахслараро муносабатлар” мавзусини таълим технологиялари қўлланилмоқда. И нтерактив ўқитиш технологиялари .  Орзулар кемаси  Кутишлар дарёси  Сирли саломлашиш  Маъруза-мунозара  Веер (елп ғ ич)  Бирламчи аклий хужум  Коллаж  Давра сухбати  Маъруза мухокама  Кичик гурухларда ишлаш  Пинборд  Фикримни топинг  Рангли панжалар  Анкета-суровнома  Педагогик квалиметрия  Иллюзиялар  Ўқитувчи образи  Фасллар бўлинмаси  Рефлексия ( ҳар ҳил усулларда )  Мувоффақиятлар устахонаси  Психологик таъсир  Карточкалар орқали сўров  Баҳслар-таъкидлар Инновацион технологиялар талабаларнинг фаол ҳаётий муносабатларини шакллантиришга қаратилган. Уларга ўқув жараёнидаги янги шаклдаги интреактив усуллар киради. Талабалар дарс жараёнида мавзуни ўзлаштириш учун икки ёки уч гурухга бўлиниб доира шаклида ўтирадилар. Метаплан методи : рангли карточкалар, магнит, игначалар, ва маркерлар Берилган рангли қағозларга, муаммоларнирангини танлаган холда рангли қағозларга ёзиб чиқади ва муҳимлик даражаси бўйича ажратиб ҳар бир гуруҳ алоҳида-алоҳида муаммолар ечимини топади..Масалан шахслараро муносабатларни аниқлаш,муносабатлар қандай сузлар орқали билдирилади.Рангли қоғозларга ёзилиб игначалар ёрдамида доскага махкамлаб тақдимот ўтказади.Шу урни ўзида мулоқот вужудга келади.

Талаба лар ҳар ҳил рангли маркерлар билан дарсдан нима кутишларини махсус тайёрланган 4 та жадвалли постерларга ёзиб боришди. Дарё ва кемалар тасвирланган плакатга олмачали стикерлар билан ўз кутишларини намоён этишди. Муносабат доскаси : Машғулот бошланмасдан олдин доскага нечта гурух бўлса шунча ватман қоғоз ёпиштирилади. Кўрсатма :Ватман қоғозда 1-гурух ўқитувчингиз билан муносабатда пайдо булган нафратингизни қайд қилинг.2-гурух ўқитувчингиз билан муносабатда пайдо булган ҳурматни қайд қилинг. 3 -гурух ўқитувчингиз билан муносабатда пайдо булган бефарқликни қайд қилинг.Белгиланган ишни гурухлар мухокама қилиб айд қилганларидан кейин уни тақдимотда муомала мулоқотни ва шахслараро муносабатни ёритиб берадилар. Мавзу юзасидан ўқув машғулотларини ташкил этиш Маъруза машғулотининг технологик модули Машғулот вақти 2 соат Талабалар сони : 50 нафар Машғулот шакли Ахборот визувал маъруза Маъруза машғулотининг режаси 1. Мулоқот мавзуи ва йўналишлари. 2.ижтимоий йўналтирилганлиги (кенг жамоатчиликка қаратилган ва жамият манфаатларидан келиб чиқадиган мулоқот); 3 . Муносабат тушунчаси. 4. Ижтимоий рол тушунчаси. 5. Шахслараро муносабатлар. Ўқув машғулотининг мақсади : - социал психология методини тушуниш умумий психология ва социология предметини тушунишига боғлиқлигини ўпганиш. Психология ва социологик адабиётларда Социал психология предметини бирдек тушуниш йўқлигини таҳлил қилиш. Социал психология предметига нисбатан мавжуд уч нуқтаи назарларни

ўрганиш. Социал психологиянинг бошқа фанлар, психологиянинг бошқа туркумлари билан муносабати. Социал психология предмети тушунчаси. Тарихни танқидий анализ қилиш ва чет Социал психологиясидаги назарияларнинг , оқимларнинг моҳиятини очиб беришга қаратилган Социал психологиясининг назарий асосларининг талабалар томонидан онгли равишда ўзлаштирилиши; мазкур фан амалиёти билан танишиш; мустақил билим олиш муҳимлигини англаш. Педагогик вазифалар : Ўқув фаолияти натижалари : Педагог Талаба:  Мулоқот турлари билан таништириш;  Талабаларни ижтимоий психология фанининг назарий асослари ва инсон тараққиёти қонуниятларини тадқиқ этиш учун амалий материаллар билан қуроллантириш.  мазкур мавзу амалиёти билан танишиш;  мустақил билим олиш муҳимлигини англаш;  Мулоқот турлари ҳақида маълумот оладилар;  Мулоқот турлари ва функциялари билан яқиндан танишадилар,ўрганадилар ва фарқлайдилар;  Мулоқот ва шахслараро муносабатнинг аҳамиятини тушунтириб, изохлай оладилар;  Мулоқот ва муомала муносабатларини фарқларини кўрсата билади;  Шахслараро муносабатларни тушунтириб бера олади; Ўқитиш услуби ва технологияси Маъруза, Бирламчи аклий хужум пинборд,эссе,веер,коллаж, инсерт. Ўқитиш шакли Фронтал, жамоавий Ўқитиш воситалари Маъруза матни, проектор, тақдимот, график органайзер лар, флепчарт

доска. Ўқитиш шароити Мультимедиа воситалари билан ишлашга мослаштирилган аудитория Мониторинг ва баҳолаш савол-жавоб шакли, Рефлексия ( ҳар ҳил усулларда ) Карточкалар орқали сўров Маъруза машғулотининг технологик харитаси Босқичлар вақти Фаолиятнинг мазмуни Ўқитувчи Талабалар 1 -босқич . Кириш ( 5 минут ) 1.1. Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзусини эълон қилади ва ўрганиш режасини тузади. 1.2. Мавзунинг мақсад ва вазифаларини ўрганишни тартибини маълум қилади. Тинглашади Тинглашади, дафтарига қайд қиладилар 2-босқич. (10 минут) 2.1.Талабаларни фаоллаштириш мақсадида экранга мулоқот мавзусига тақдимот хавола килинади ва талабаларга “Мулоқот нима?”, “Шахслараро муносабат қандай бўлиши керак ва қай тарзда амалга оширилади?” деган савол қўйилади ва у мухокама қилинади. (1-илова) Тинглашади, бахслашадилар ва саволларга жавоб беришга харакат қиладилар 3.1. Экранга мулоқотнинг турларини - ифодаловчи слайдлар чиқарилади ва психогеометрик тест билан таништиради, хар бир тўртбурчак,учбурчак,айлана,квадрат шаклларини изохлайди. (2-илова) 3.2. Мулоқот ва шахслараро муносабатнинг аҳамиятини ҳақида маълумот бериш билан биргаликда, таълимотнинг ҳозирги замондаги аҳамиятини асослаб тушунтириб боради. Эшитадилар, кўрадилар ва ёзиб оладилар Тинглайдилар, муҳим жойларини

3-босқич. Асосий (55 дақиқа) Талабалардан маъруза тинглаш жараёнида уни ёзиб боришни сўрайди . 2.3. Маъруза жараёнида назорат саволлар беради; мавзунинг режасини ҳар бир банди бўйича хулосалар қилади; Б-Б-Б жадвалига ахборотларни киритиш лозимлигини эслатади. (3-илова) 2.5. Шахслараро муносабатларни тиклаш учун ўз ўрнингни топ,ўзинг ўтирадиган хонани танла тестлари ўтказилади. (4-илова). 2.6. Талабаларга мавзунинг асосий тушунчаларига ва атамаларига эътибор қилишни, ёзиб олишларини таъкидлайди ёзиб оладилар Саволларга жавоб беришади, жадвални тўлдиришади. Тинглайдилар, ёзиб оладилар . Схема ва жадваллар мазмунини мухокама қиладилар, тест бажарадилар. 3-босқич. Якуний (10 минут ) 3.1. Ўзлаштириш даражасини синаш учун “тугалланмаган жумла проектив тести ўтказилади . ( 5 -илова) 3.2. Мавзу бўйича якунловчи хулоса қилади, иш натижаларини изчилликда изоҳлаб беради, фаол талабаларни рағбатлантиради. 3.3. Уйга топшириқ беради.(Мавзу юзасидан коллажлар тузиш) 3.1. Эшитади,бажар ади, аниқлаштиради 3.2. Топшириқни ёзадилар ва бажарадилар Уйга вазифа: Мавзу юзасидан коллажлар тузиш

Мулоқотда шахслараро маълумот алмашини, бири-бирига таъсир кўрсатиш, бири-бирини тушуниш механизмлари, таъсир кўрсатиш воситалари баён этиб берилган. Шунингдек, мулоқотда вербал (сўзли), новербал (нутқсиз), паралингвистик (нутқ безаклари ва турли холат) воситаларнинг аҳамиятига оид билим ва тушунчалар акс эттириб берилган. Мазкур мавзу орқали мулоқотнинг ижтимоий таъсир воситаси сифатида вазифалари, шахс тараққиётида тутган ўрни, унинг турлари, шакллари, босқичлари, психологик тузилишига оид маълумотлар, билим, малака ва кўникмалар шакллантирилади.

II-Боб. Мулоқот ва шахслараро муносабатлар психологиясининг электрон ўқув модули ишланмаси ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ “СОЦИАЛ ПСИХОЛОГИЯ” ФАНИДАН ИШЧИ ЎҚУВ ДАСТУРИ Таълим йуналиши: 5310200 –Психология (фаолият турлари бўйича) Умумий ўқув соати – 114 соат Шу жумладан: Маъруза – 46 соат Семинар – 68 соат мустақил таълим – 81 Тошкент – 201_

Фаннинг ишчи ўқув дастури ўқув, ишчи ўқув режа ва ўқув дастурига мувофиқ ишлаб чиқилди. Тузувчи : психология фанлари доктори, проф: Э.Ғ.Ғозиев доц. Ў.Б.Шамсиев Тақризчи: доц. Н.Мажидов, Доц. З.Абдурахмонова Фанниг ишчи ўқув дастури “Психология” кафедрасининг 201_ йил “__” __________даги __-сонли йиғилишида муҳокамадан ўтган ва факультет кенгашига муҳокама қилиш учун тавсия этилган. Психология кафедра мудири: доц. Н.Мажидов Фаннинг ишчи ўқув дастури Фалсафа факультети услубий кенгашининг “__” __________даги “__”-сонли йиғилишида да муҳокама этилди ва фойдаланишга тавсия қилинди Факультет кенгаши раиси: А.Муминов Мазкур ишчи ўқув дастури Мирзо Улуғбек номидаги Ўзбекистон миллий университети услубий кенгашининг 2014 йил “__” августдаги мажлисида тасдиқланган Ўқув услубий бошқарма бошлиғи : А.Шарипов 2014-2015 ўқув йили учун “Социал психология” фанидан ишчи ўқув дастурига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги 201_ йил __ августдаги 1 сонли мажлиси қарори билан ушбу ишчи ўқув дастурига қуйидаги ўзгартиришлар киритилди. 1. Ишчи дастур янги белгиланган ўқув соатларига мослаштирилди 2. Оралиқ ва якуний назорат саволлари янгиланди ва тўлдирилди 3. Тест саволлари қайта ишлаб чиқилди 4. Дастур янги ўқув адабиётлари билан бойитилди 5. Талабалар билимини баҳолаш мезонлари янги талаблар асосида қайта ишланди 6. Мустақил таълим мавзулари қайта ишланди. 7. Фаннинг ишчи ўқув дастури ўқув, ишчи ўқув режа ва ўқув дастурига мувофиқ ишлаб чиқилди.

Ўзгартириш ва қўшимчалар киритувчи: доц. Ў.Б.Шамсиев КИРИШ Фан масалаларининг долзарблиги Бугунги кунда социал психология барча фан соҳаларига, барча ташкилотларга кириб борган, чунки гуруҳлар масаласи унинг ташкилотдаги ўрни муҳим ҳисобланади. Ҳар бир ташкилот, корхона, ўқув масканларида катта гуруҳлар, кичик гуруҳлар, диффуз гуруҳлар, норасмий гуруҳлар мавжуд уларни зиддиятларга бормаслиги учун ҳам мазкур курсни ўқитиш муҳим ҳисобланади. Фанни мақсади - социал психология методини тушуниш умумий психология ва социология предметини тушунишига боғлиқлигини ўпганиш. Психология ва социологик адабиётларда Социал психология предметини бирдек тушуниш йўқлигини таҳлил қилиш. Социал психология предметига нисбатан мавжуд уч нуқтаи назарларни ўрганиш. Социал психологиянинг бошқа фанлар, психологиянинг бошқа туркумлари билан муносабати. Социал психология предмети тушунчаси. Тарихни танқидий анализ қилиш ва чет Социал психологиясидаги назарияларнинг , оқимларнинг моҳиятини очиб беришга қаратилган. Фаннинг вазифалари: Талабаларни социал психология фанининг назарий асослари ва инсон тараққиёти қонуниятларини тадқиқ этиш учун амалий материаллар билан қуроллантириш. Социал психологиясининг назарий асосларининг талабалар томонидан онгли равишда ўзлаштирилиши; мазкур фан амалиёти билан танишиш; мустақил билим олиш муҳимлигини англаш. Фаннинг тутган ўрни ижтимоий қадриятларнинг миллий ва умумбашарий жиҳатларини, гуруҳларнинг миллат ҳамда жамият равнақидаги ўрнини талабаларга тушунтириш, уларда ижтимоий гуруҳларни тушуниш, таҳлил ва тадқиқ этиш малакасини ҳосил этиш, ижтимоий рол тушунчаси. Ижтимоий роль-ижтимоий фаолиятни ижтимоий зарурий тури-ижтимоий муносабатлар системасидаги шахсни ўрни билан белгилаб берилган шахс

хатти-ҳаракатининг усули, мазмун ва шакл, мавзу ва ғоянинг моҳияти билан таништиришга кўмаклашишга ёрдам беради. Фанлараро боғлиқлик – Этнопсихология, Ижтимоий тренинг ва амалиёт, Умумий психология, Меҳнат ва муҳандислик психологияси, Юридик психология, Спорт психологияси, Социология, Фалсафа, Шахс психологияси, ва психология фанларида ўрганиладиган муаммоларнинг умумийлиги билан бир-бирига боғланган. Фанни ўқитиш турлари – дастурда кўрсатилган мавзулар маъруза, семинар шаклида олиб борилади, шунингдек, фаннинг долзарб масалалари талабаларга мустақил иш сифатида Ўзлаштириш учун берилади. Фан замонавий педагогик технологиянинг “Кластер”, “Бумеранг”, “Матбуот конференцияси” сингари методлари орқали ҳамда слайдлар, мультимедиа намойишлари билан ўтказилади. Талабалар билимига қўйиладиган талаблар - Социал психология фанининг асосий категориялари, жамият аъзолари ўртасидаги муносабатларнинг ижтимоий психологик қонуниятларини билиши керак. Ўқитишдан кутиладиган натижа - талабалар социал психологияга оид билимларни назарий ва амалий жихатдан ўзлаштириши. Фанни ўқитишда замонавий ахборот ва педагогик технологиялар: дастурда кўрсатилган мавзулар маъруза, семинар шаклида олиб борилади, шунингдек, фаннинг долзарб масалалари талабаларга мустақил иш сифатида ўзлаштириш учун берилади. Фан замонавий педагогик технологиянинг "Кластер", "Бумеранг", "Матбуот конференцияси" сингари методлари орқали ҳамда слайдлар, мультимедиа намойишлари билан ўтказилади ва машғулотлардаги маълумотлар мультимедиа воситалари ёрдамида тақдим қилинади. Асосий қисм 1 – Мавзу. Социал психология фанига кириш

Социал психология методини тушуниш умумий психология ва социология предметини тушунишига боғлиқлиги. Психология ва социологик адабиётларда Социал психология предметини бирдек тушуниш йўқлиги. Социал психология предметига нисбатан мавжуд уч нуқтаи назарлар. Социал психологиянинг бошқа фанлар, психологиянинг бошқа туркумлари билан муносабати. Социал психология предмети тушунчаси. Тарихни танқидий анализ қилиш ва чет Социал психологиясидаги назарияларнинг, оқимларнинг моҳияти. Илмий билим ривожланишининг замонавий босқичида метадологик муаммолар аҳамиятини ўсиши. Илмий тадқиқот метадологияси тушунчаси. Социал психологияда талаблар. Ижтимоий-психологик тадқиқотни иккита асосий типи. Экспериментли ва корреляцион. Маълумотларни ишончлигини ва шарти масаласини очиш хусусияти. Ижтимоий психологик тадқиқотни асосий методлари. Ижтимоий- психологик тадқиқотларда тўғри ва нотўғри методларнинг муносабати билан талабаларни таништириб боради. 2 – Мавзу.Социал психологик ғоялар шаклланиши тарихи Ижтимоий фалсафий ва социологик таълимотларда ижтимоий – психологик ғояларни ривожлантириши. Социал психологияни мустақил фан бўлиб ажралиб чиқишида ижтимоий, илмий ва идеологик назарияларни яратиш бўйича биринчи харакатлар. «Халқлар психологияси» уни тарихий сабаблари ва вазифалари, Лацарус, Штейнтал томонидан уни программаси шаклланиши. «Халқлар психологияси» га Вундтни махсус ёндашуви. Омма ва оломон психологияси. Тард ишларида уч манбаларни ва уч тугалланишни «Ижтимоий харакат инстинкти назарияси» (Мак Даугалл). Социал психологияни чет элдаги ҳозирги вақтда мавжуд бўлган асосий назарий концепцияси. Европа социал психологиясида катта гурухлар ва омманинг ижтимоий жараёнларини тахлил қилишга қизиқишнинг уйғониши. 3 – Мавзу.Социал психологик тадқиқотни методологик муаммолари

Илмий билимлар ривожланишининг замонавий босқичида методологик муаммолар ахамиятини ўсиши. Илмий тадқиқот метадологияси тушунчаси. Социал психологияда талаблар. Социал – психологик тадқиқотни иккита асосий типи. Экспериментли ва корреляцион. Маълумотларни ишончлилигини ва шартли масаласини очиш хусусияти. Социал психологик тадқиқотни асосий методлари. Социал – психологик тадқиқотларда тўғри ва нотўғри методларнинг муносабати. Социал психологияда «тест» қўллашни шароитлари. Социал психологияда экспериментларни асосий типлари. Социал психологияда ўлчаш муаммоси. 4 – Мавзу. Одамлар ўртасидаги ўзаро таъсир ва муомаланинг ижтимоий психологик қонуниятлари. Мулокот ва шахслараро муносабатлар Индивидуал онг ривожланишида ижтимоий муносабатларни хал қилувчи роли. «Ижтимоий роль» тушунчаси. Ижтимоий роль-ижтимоий фаолиятни идтимоий зарурий тури-ижтимоий муносабатлар системасидаги шахсни ўрни билан белгилаб берилган шахс хатти-ҳаракатининг усули. Ижтимоий ролни бажаришнинг турли усулларини «шахсий» бўлиш имконияти. Шахслараро муносабатларни идтимоий муносабатлар системасида вужудга келиши, уни номоён бўлиш шартлари. Шахслараро муносабатларни эмоционал асоси. Кичик группаларда шахслараро муносабатлар хусусиятининг умумий характеристикаси. 5 – Мавзу. Шахслараро муносабатлар тизимида муомаланинг ўрни Муомала тузилиши ва (функцияси) вазифалари. Муомала ижтимоий ва шахслараро муносабатларни амалга ошириш сифатида, муомалани 2 та аспекти тўғрисида. Жамият ривожланишида муомаланинг роли. Муомала тузилишининг мазмуни ва шакли. Муомала жараёнини асосий томонлари: коммуникатив, интерактив, перцептив, муомалага

киришувчилар муносабатининг ва характери ва биргаликдаги фаолияти характери билан алоқаси. 6 – Мавзу. Муомалани коммуникатив томони: муомала-информация алмашиш Одамлар ўртасидаги коммуникатив жараённинг хусусияти: информациянинг харакатланиши давомида бойиши ва ривожланиши. Коммуникатив жараёнда шерикларнинг фаол позициясининг таъсир хусусияти-Информацияни ўзгартиришда маъно муаммоси. Коммуникатив вазиятни ифодалашда Социал психологиянинг тушунчалар аппарати. Коммуникатив турлари. Вербал коммуникация. Коммуникатив хусусиятларида аҳамияти. Новербал коммуникацияни асосий турлари Белгиларни оптик-китеник тузими. Белгиларни паралингвистик ва экстролингвистик тизими, коммуникатив жараённи ташкил этишни фазовий вақт системаси. Визуал контакт –«кўз ёрдамида контакт», коммуникатив жараёнида уни аҳамияти. Новербал коммуникациянинг ҳар бир турини экспериментал тадқиқ қилишдаги асосий йўналишлар. 7 – Мавзу. Муомалани интерактив шакли: муомалани-ҳаракатлар билан алмашиш Социал психологияда одамларни бир-бирига таъсири муаммоси. Чет эл Социал психологиясида ўзаро таъсир актининг анатомиясини қуриш муаммоси. Дидактик таъсир назарияси: «символик интеракционизм»да ўзарор таъсир муаммосини ҳал қилиш. Ўзаро таъсир жараёнини компанентлари. Ўзаро таъсир турлари. Социал психологияда кооперация ва конфликт. Ўзаро таъсирни экспериментал схемаси. Бецлс схемаси. 8 – Мавзу. Муомаланинг перцептив томони

Социал психологияда перцептив жараёнларни анализ қилиш хусусияти. Шахслараро идрокни ижтимоий – перцептив жараёнлар тизимидаги ўрни. Шахслараро идрокни муомала жараёнидаги ўрни. Ўзаро идрок ва муомаладаги шерикларни билиш, улар ўртасидаги ўзаро бир – бирини тушуниш асоси. Шахслараро идрокни экспериментал тадқиқ қилишнинг асосий йўналишлари. Идрокни механизмлари ва эффектлари. Стереотипизация жараёнининг мазмуни ва ахамияти. Бошқа одам хатти – харакати сабаблари «тахлил қилиш» каузал атрибуцияни асосидир. Атрибуция жараёни структураси. Атрибуцияни тури ва шакллари. Шахслараро идрокни эмоционал томони шахслараро аттракция кўриниши. Симпатия, мухаббатлар, дўстликлар – аттракциянинг турли кўринишлари сифатида. Шахслараро идрок аниқлиги муаммоси. Социал психологияда уни хал қилиш хусусияти. Шахслараро идрок аниқлигини оширишдаги амалий воситалар. Социал психологик тренинг ўтказиш ва қўллаш. 9 – Мавзу. Муомала жараёнида ўзаро таъсир механизми Одамлар амалий фаолияти ва муомала жараёнида ўзаро таъсир методлари ва усулларининг аҳамияти. Ўзаро таъсирнинг психологиясини этик томонларини ишлаб чиқиш. Социал психологияда группалар ва жамоа муаммоси. Социал психологияда гурухлар муаммоси қўйиш учун гурухларни ижтимоий анализ қилиш аҳамияти. Социал психологияда гурухларни тадқиқ қилиш учун фаолият принципи метадологик аҳамияти. Жамоалар ва гурухлар. Жамоаларни психологик белгиси-«биз»- ҳиссиёти юзага келиши. Гуруҳлар ва ташкилот. «Гуруҳий онг» феномени. 10 – Мавзу. Катта ижтимоий гурухларнинг социал психологик характеристикаси

Катта гурухлар психологияси муаммоси. Катта гурухларни синфларга бўлиш зарурияти. Ноформал бирлашмалар ва стихияли ташкил этилмаган гурухлар психологияси. Катта ижтимоий гурухлар психологиясини тадқиқ этишни ўзига хослиги, ижтимоий психологияси ва идеологияни ўзаро муносабати. Этник гурухларни психологик хусусиятлари. Этник гурухларни тадқиқ этиш. Методологик принциплари. Этник келиб чиқишни, этник гурух мавжудлигини ижтимоий тарихий шароитларга боғлиқлиги. 11 – Мавзу. Оммавий ижтимоий жараёнлар ва харакатлар психологияси Ижтимоий фикр ва ижтимоий кайфият-оммавий ижтимоий жараёнларни муҳим характеристикаси. Катта ижтимоий группалар психологиясини эмоционал томонини ижтимоий фикр ва ижтимоий кайфият шаклланишида аҳамияти. Ижтимоий фикр ва ижтимоий кайфият ва стихияли таъсирларга онгли таъсирни муносабати. Социал психологияда «ижтимоий онгсизлик» муаммоси. Ижтимоий фикр ва ижтимоий кайфиятни ҳозирги шароитда ўрганишни аҳамияти. 12 – Мавзу. Социал психологияда кичик гурухларни ўрганишни методологик муаммоси ХХ аср Социал психологиясида кичик группаларга бўлган қизиқишларни сабаблари. Ижтимоий ҳаётда кичик группалар аҳамияти ошишини объетив шароитлари. Кичик гуруҳ тушунчаси. Кичик гуруҳлар классификацияси: бирламчи ва иккиламчи гуруҳлар, расмий ва норасмий, аъзоли ва референт гуруҳлар. Гуруҳ ва ташкилот. Ташкилот психлогияси. Кичик гуруҳ тузилиши. Индивидни гуруҳдаги ўрни. Кичик гуруҳлар структураси ва динамик аспектлари. Гуруҳларни ривожланиш муаммоси. Группавий активликни воситалашни фаолиятли принципи мазмуни.

Кичик гуруҳлар динамикасини асосий жараёнлари. Кичик гуруҳдаги жараёнларни умумий характеристикаси. Кичик группаларнинг шаклланиш механизми. Кичик гуруҳларда Лидерлик ва раҳбарлик. Социал психологияда лидер тушунчаси. Лидерликни ўрганишнинг назарий ва амалий аҳамияти. Гуруҳий қарор қабул қилиш. Гуруҳий фикр шаклланишҳи ва гуруҳда қарор қабул қилишга таъсир кўрсатувчи асосий омиллар. Гуруҳий келишмовчиликлар ва қарор қабул қилиш механизми. Кичик гуруҳнинг фаолият самараси. Гуруҳ фаолияти самарасига таъсир кўрсатувчи омиллар. 13-мавзу: Гуруҳлараро муносабатлар Гуруҳлараро муносабатлар психологияси Социал психологияга нисбатан янги соҳа. Чет эл Социал психологиясида гуруҳлараро муносабатларнинг ўрганилиши. Гуруҳлараро ўзаро таъсирни группадаги ички жараёнларга таъсири. Катта ижтимоий гуруҳлар даражасида гуруҳлараро жараён спецификаси. Гуруҳлараро муносабатлар психологияси амалий муаммолари. Ижтимоийлашишнинг ижтимоий-психологик аспектлари. Ижтимоийлашиш жараёнини тадқиқ этишда Социал психология ва генетик психологиянинг ўзаро таъсири. Ижтимоийлаштиришни ижтимоийь- психологик ва социологик аспектлари. Жамият ва шахс ўзаро муносабати, шахс активлиги. Индивид ижтимоийлашишининг асосий босқичлари. Ижтимоийлашиш механизмлари ва институтлари. Шахсни ижтимоий- психолгик ҳатти-ҳаракатини ижтимоийизация ва детерминациясида расмий ва норасмий ташкилотларнинг роли. 14-мавзу: Ижтимоий установка Ижтимоий установка тушунчаси. Ижтимоий установкаларни ўрганишда Узнадзе мактаби тадқиқотларининг аҳамияти. Совет психологиясида ижтимоий установкаларни ўрганишга бўлган турли ёндашуувлар.

Ижтимоий установка структураси. Ижтимоий установкалар эмоионал когнитив ва ҳатти-ҳаракат компонентлари. Ижтимоий установкалар ўзгариши муаммоси ва уинг назарий ва амалий аҳамияти. 15-мавзу: Шахснинг ижтимоий-психологик характеристикаси Шахснинг гуруҳдаги ўрни, коммуникатив, перцептив ва интерактив таъсирлар системасидаги ўрни муаммоси. Ижтимоий-психологик анализга дифференциал психологик маълумотларни қўйиш. Шахснинг коммуникатив хусусиятлари. Шахсни когнитив мураккаблиги ва когнитив стили муаммоси. Шахс ва ўзаро таъсир муаммоси. Шахсни биргаликдаги ҳаракатларга тайёргарлиги. Ижтимоий-психологик тренинг шахсни ижтимоий-психологик характеристикасини ривожлантириш усули. “Социал психология” фанининг соатлар бўйича тақсимоти № Машғулотлар мавзуси Маъруз а 1 Социал психология фанига кириш 4 2 Социал психологик ғоялар шаклланиши тарихи 4 3 Социал психологик тадқиқотни методологик муаммолари 4 4 Одамлар ўртасидаги ўзаро таъсир ва муомаланинг ижтимоий психологик қонуниятлари. Мулокот ва шахслараро муносабатлар 4 5 Шахслараро муносабатлар тизимида муомаланинг ўрни 4 6 Муомалани коммуникатив томони: муомала-информация алмашиш 4 7 Муомалани интерактив шакли: муомалани-ҳаракатлар билан алмашиш 4 8 Муомаланинг томони 2 9 Муомала жараёнида ўзаро таъсир механизми 2 10 Катта ижтимоий гурухларни ижтимоий-психологик характеристикаси 4 11 Оммавий ижтимоий жараёнлар ва харакатлар психологияси 2 12 Социал психологияда кичик гурухларни ўрганишни методологик муаммоси 2 13 Гуруҳлараро муносабатлар 2

14 Ижтимоий установка 2 15 Шахснинг ижтимоий-психологик характеристикаси 2 ЖАМИ: 46 Семинар машғулотларини ташкил этиш бўйича кўрсатма ва тавсиялар Семинар машғулотларида талабалар фаннинг асосий хусусиятларига тааллуқли масалаларни ўзлаштиришлари лозим. Семинар машғулотларининг тахминий тавсия этиладиган мавзулари: № Семинар мавзулари Семина р 1 Социал психология фанига кириш 6 2 Социал психологик ғоялар шаклланиши тарихи 6 3 Социал психологик тадқиқотни методологик муаммолари 6 4 Одамлар ўртасидаги ўзаро таъсир ва муомаланинг ижтимоий психологик қонуниятлари. Ижтимоий муносабатлар ва шахслараро муносабатлар 6 5 Шахслараро муносабатлар тизимида муомаланинг ўрни 4 6 Муомалани коммуникатив томони: муомала-информация алмашиш 4 7 Муомалани интерактив шакли: муомалани-ҳаракатлар билан алмашиш 4 8 Муомаланинг томони 4 9 Муомала жараёнида ўзаро таъсир механизми 4 10 Катта ижтимоий гурухларни ижтимоий-психологик характеристикаси 4 11 Оммавий ижтимоий жараёнлар ва харакатлар психологияси 4 12 Социал психологияда кичик гурухларни ўрганишни методологик муаммоси 4 13 Гуруҳлараро муносабатлар 4 14 Ижтимоий установка 4 15 Шахснинг ижтимоий-психологик характеристикаси 4 ЖАМИ: 68 Курс иш ларини нг тахминий тавсия этиладиган мавзулари: 1 Социал психология фанига кириш 2 Социал психологик ғоялар шаклланиши тарихи 3 Социал психологик тадқиқотни методологик муаммолари 4 Одамлар ўртасидаги ўзаро таъсир ва муомаланинг ижтимоий

психологик қонуниятлари. Ижтимоий муносабатлар ва шахслараро муносабатлар 5 Шахслараро муносабатлар тизимида муомаланинг ўрни 6 Муомалани коммуникатив томони: муомала-информация алмашиш 7 Муомалани интерактив шакли: муомалани-ҳаракатлар билан алмашиш 8 Муомаланинг томони 9 Муомала жараёнида ўзаро таъсир механизми 10 Катта ижтимоий гурухларни ижтимоий-психологик характеристикаси 11 Оммавий ижтимоий жараёнлар ва харакатлар психологияси 12 Социал психологияда кичик гурухларни ўрганишни методологик муаммоси 13 Гуруҳлараро муносабатлар 14 Ижтимоий установка 15 Шахснинг ижтимоий-психологик характеристикаси Мустақил таълим ташкил этишнинг шакли ва мазмуни Мустақил ишни тайёрлашда фаннинг хусусиятларини ҳисобга олган холда, қуйидаги шакллардан фойдаланиш тавсия этилади:  Амалий машғулотларга тайёргарлик кўриш;  Семинар машғулотларига тайёргарлик кўриш;  Курс ишига тайёргарлик кўриш;  Дарслик ва ўқув қўлланмалар бўйича фан боблари ва мавзуларини ўрганиш;  Тарқатма материаллар бўйича маъруза қисмини ўзлаштириш;  Махсус адабиётлар бўйича фан бўлимлари ёки мавзулари устида ишлаш;  Талабанинг ўқув, илмий-тадқиқот ишларини бажариш билан боғлиқ бўлган фан бўлимлари ва мавзуларни чуқур ўрганиш; Фаол ва муаммоли ўқитиш услубидан фойдаланиладиган ўқув машғулотлари. № Мустақил таълим мавзулари Соати 1. Ижтимоий психологияда шахс муаммоси. 50 2. Ижтимоий установка.

3. Социализация. 4. Кичик гуруҳларни ижтимоий психологияда ўрганилиши. 5. Кичик гуруҳлар классификацияси. Жами Фойдаланиладиган дарслик ва ўқув қўлланмалар рўйҳати: Раҳбарий адабиётлар 1. Каримов И.А. “Ягонамсан муқаддассан Ватаним, севги ва садоқатим сенга бағшида гўзал Ўзбекистоним” Мустақилликнинг 23 йиллигига бағишланган маъруза. Халқ сўзи, 2014 йил 1 сентябрь. 2. Каримов И.А. Асарлар тўплами. 1-21 жилдлар. – Тошкент, “Ўзбекистон”, 1996-2013. 3. Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш йўлини изчил давом эттириш – таррақиётимизнинг муҳим омилидир. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қабул қилинганининг 21 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги маъруза// Халқ сўзи, 2013 йил 7 декабрь. 4. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т.: “Ўзбекистон”, 2011. – 440 б. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг БМТ Минг йиллик ривожланиш мақсадларига бағишланган Саммити ялпи мажлисидаги нутқи // Халқ сўзи, 2010 йил 22 сентябрь. 6. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент, “Маънавият”, 2008. Асосий адабиётлар: 7. Андреева Г.М. Социальная психология. Учебник – М.: “Аспект Пресс”, 2003. – 364 с. 8. Каримова В.М. Ижтимоий психология. Дарслик – Т.: “Фан ва техналогиялар”, 2012, 172 б.

9. Ғозиев Э.Г. Социал психология. Тошкент, 2013. 10. Кузмин Е.С. Основы социалной психология ЛГУ 2001 11. Паригин В.Д. Основы социалной психологической теории М. 2001 Қўшимча адабиётлар: 12. Свеницкий А.Л. Социальная психология управления. Л., МГУ. 1985 13. Каримова В.М. Психология. Т. 2002. 14. Прикладная социальная психология. М. 1999 15. Немов Р.С. Психология в трех томах. М, 2005 16. Каримова В.М. Ижтимоий психология ва ижтимоий амалиёт. «Университет». 1999 Веб сайтлар 17. www.ziyonet.uz 18. http://psychol.ras.ru 19. www.koob.ru “СОЦИАЛПСИХОЛОГИЯСИ” КУРСИ БЎЙИЧА ТАЛАБА БИЛИМИНИ БАҲОЛАШ МЕЗОНИ ВА ТАЛАБИ 0-54 “қониқарсиз”, 55-70 “қониқарли” 71-85 “яхши”, 86-100 “аъло” ЖН учун максимал балл-40 ЖН- 4 марта ўтказилади. ОН учун максимал балл-30 ОН-2 марта ўтказилади. ЯН учун максимал балл-30 Ян- 1 марта ёзма ўтказилади. Социал психология фанидан рейтинг назорат ва баҳолаш мезонлари № Рейтинг назорат шакли ва максимал баллари 1- ЖН 2- ЖН 3-ЖН (МТ) ОН ЯН Баллар йиғиндис и 1. Максимал балл 20 10 10 30 30 2. Шакли ёзм а ёзм а ёзма ёзм а ёзм а 100 3. Муддати (ҳафталарда) 10 14 18 12 19* 86-100 балл билан баҳоланади:

-талаба ривожланиш фани бўйича мустақил мушоҳада юритса; -ривожланиш фанининг қонуниятлари, категориялари ва методологиясининг моҳияти ва мазмунини тушунса; -ривожланиш фаннига доир аниқ тасаввурга эга бўлса, уларни жамият ва инсон фаолиятига оид мисоллар орқали ифодалаб берса, уларни амалий фаолиятда қўллай олса; -ўтилган мавзулар бўйича хулоса ва қарорлар қабул қилса; - ривожланиш тушунчаси ҳақида фалсафий тафаккур асосида ижодий фикрласа, танқидий муносабатлар билдирса, ўз фикрини эркин баён этса; -маъруза, амалий машғулот ва мустақил топшириқларни ўз вақтида бажарса ва тўплаган маълумотларида биринчи манбаларга мурожаат этган бўлса. 71-85 балл билан баҳоланади: -талаба ривожланиш фани бўйича мустақил фикрлай олса, билдирилган фикрларини англай олса; -ривожланиш фанининг муҳим мезоний тушунчалари тўғрисида тасаввурга эга бўлса, уни билса ва тушунтириб бера олса; -ривожланиш ҳақидаги табиий-илмий тасаввурларини амалиётда қўллай олса; -маъруза, семинар ва мустақил иш учун берилган топшириқларни бажарса. 55-70 балл билан баҳоланади: -ривожланиш фанининг асосий меъзоний тушунчалари ва тамойилларини тушинса ва айтиб берса; -маъруза, семинар машғулотлари ва мустақил ишларни ёзган ва бажарган бўлса; -машғулотларда ўз мулоҳазаси билан иштирок этиб турса. 0-55 балл билан баҳоланади:

-ривожланиш ва унинг қонуниятлари ҳақида тасаввургаурга эга бўлмаса, уларнинг моҳиятини тушинмаса, ж.н. ва о.н. ларни топшира олмаган бўлса; -маъруза, амалий машғулот ва мустақил топшириқларни ёзмаган ва бажармаган бўлса; -дарсларни сабабсиз қолдирган бўлса; -дарсда фаол бўлмасдан интизомсизлик қилса. 2.2. Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзуси бўйича маъруза матни 4-мавзу:Мулоқот ва шахслараро муносабатлар Режа. 1. Муносабат тушунчаси. 2. Ижтимоий рол тушунчаси. 3. Шахслараро муносабатлар. Мулоқот жараёнининг мураккаб психологик табиатини билиш, турли шароитларда самарали муносабатлар ўрнатиш малакасини ошириш учун унинг таркибига кирувчи ҳар бир элемент ёки бўлаклар билан алоҳида танишиб чиқамиз. Г.М.Андреева мулоқотнинг қуйидаги психологик тузилишини таклиф этади: 1. Мулоқотнинг коммуникатив томони (яъни мулоқотга киришувчилар ўртасидаги маълумотлар алмашинуви жараёни). 2. Мулоқотнинг интерактив томони (яъни мулоқотга киришувчи томонларнинг хулқ-атворларига таъсир жараёни). 3. Мулоқотнинг перцептив томони (яъни мулоқотга киришувчи томонларнинг бир-бирларини идрок этишлари ва тушунишлари билан боғлик бўлган мураккаб психологик жараён). Бу структуранинг ҳар бир томонини батафсил кўриб чиқамиз.

Кўпгина олимлар мулоқотнинг инсон ҳаётидаги аҳамиятига тўхталиб ўтар эканлар, унинг қатор вазифалари, функцияларини ажратадилар. Аввало шуни эътироф этиш лозимки, инсоний муносабатларнинг ҳар қандай тизимида ҳам фикрларнинг ранг-баранг бўлиши ва улар ўртасида фарқ бўлиши муқаррар холдир. Лекин ана шундай фикрлардаги фарқни салбий ҳолат деб ҳисоблаб бўлмайди. Мулоқотнинг коммуникатив томони дейилганда, унинг шахслараро ахборотлар, билимлар, ғоялар, фикрлар алмашинуви жараёни сифатидаги вазифалари назарда тутилади. Бу жараённинг асосий воситаси бўлиб тил хизмат қилади. Тил шахслар ўртасида алоқа воситаси бўлиб, унинг ёрдамида кишилар билган маълумотлари ва ҳоказоларни бир-бирларига етказадилар. Мулоқот жараёнидаги характерли нарса шундаки, суҳбатдошлар бир - бирларига таъсир кўрсатмоқчи бўлишганда, даставвал нима дейиш, қандай сўзлар воситасида таъсир этишни ўйлар экан. Аслида эса, ўша сўзлар ва улар атрофидаги ҳаракатлар муҳим роль ўйнаркан. Масалан, машҳур америкалик олим Меграбян формуласига кўра, биринчи марта кўришиб турган суҳбатдошлардаги таассуротларнинг ижобий бўлишига гапирган гаплари 7%, паралингвистик омиллар 38%, ва новербал ҳаракатлар 58% гача таъсир қиларкан. Кейинчалик бу муносабат ўзгариши мумкин албатта, лекин халқ ичида юрган бир мақол тўғри : «Уст - бошга қараб кутиб олишади, ақлга қараб кузатишади». Мулоқотнинг қандай кечиши ва кимнинг кўпроқ таъсирга эга бўлиши шерикларнинг ролларига ҳам боғлиқ. Шу ўринда одамларни самарали мулоқотга ўргатиш муаммоси ҳақида келтирмоқчимиз. Чунки бугунги кунда бу муаммо ижтимоий психологиянинг муҳим масалаларидандир. Маълумки, гаплашаётган одамлар бири гапиради, иккинчиси тинглайди, эшитади. Мулоқотнинг самарадорлиги ана шу икки қирранинг қанчалик ўзаро мослиги, бир - бирини тўлдиришига боғлиқ экан. Нотўғри тасаввурлардан бири шуки, одамни муомала ёки мулоқотга ўргатганда, уни

фақат гапиришга, мантиқан асосланган сўзлардан фойдаланиб, таъсирчан гапиришга ўргатишади. Унинг иккинчи томони - тинглаш қобилиятига деярли эътибор берилмайди. Машҳур америкалик нотиқ, психолог Дейл Карнеги «Яхши суҳбатдош - яхши гапиришни биладиган эмас, балки яхши тинглашни биладиган суҳбатдошдир» деганда айнан шу қобилиятларнинг инсонларда ривожланган бўлишини назарда тутган эди. Мутахассисларнинг аниқлашларича, ишлаётган одамлар вақтининг 45%и тинглаш жараёнига кетар экан, одамлар билан доимий мулоқотда бўладиганлар 35 - 40 % ойлик маошларини одамларни «тинглаганлари» учун оларканлар. Бундан шундай хулоса келиб чиқадики, коммуникациянинг энг қийин соҳаларидан ҳисобланган тинглаш қобилияти одамга кўпроқ фойда келтираркан. Шунинг учун бўлса керак, немис файласуфи А. Шопенгауэр «Одамларни ўзингиз тўғрингизда яхши фикрга эга бўлишларини хоҳласангиз, уларни тингланг» деб ёзган экан. Дарҳақиқат, агар сиз куюниб гапирсангизу, суҳбатдошингиз сизни тингламаса, бошқа нарса билан овора бўлаверса, ундан ранжийсиз, нафақат ранжийсиз, балки у билан алоқани ҳам узасиз. Ўқитувчи гапираётган пайтда уни тингламаслик одобсизликнинг энг кенг тарқалган кўриниши деб баҳоланишини биласизми? Нима учун биз кўпинча яхши гапирувчи, сўзловчи бўла оламиз-у, яхши тингловчи бўла олмаймиз? Психологларнинг фикрича, асосий халақит берувчи нарса - бу бизнинг ўз фикр - ўйларимиз ва хоҳишларимиз оғушида бўлиб қолишимиздир. Шунинг учун ҳам баъзан расман шеригимизни тинглаётгандай бўламиз, лекин аслида хаёлимиз бошқа ерда бўлади. Тинглашнинг ҳам худди гапиришга ўхшаш техникаси, усуллари мавжуд. Уларнинг тури ҳам кўп , лекин асосан биз кундалик ҳаётда унинг икки усулини қўллаймиз : сўзма - сўз қайтариш ва бошқача талқин этиш. Биринчиси, суҳбатдош сўзларининг бир қисмини ёки яхлитича қайтариш орқали, шерикни қўллаб - қувватлашни билдиради. Иккинчи усул эса - шеригимиз сўзларини тинглаб, ундаги асосий ғояни мухтасар, ўзимизнинг

талқинимизда ифода этиш. Иккала усул ҳам шерик учун муҳим, чунки у сизнинг тинглаётганингизни, хаттоки, ундаги ғояларга қарши эмаслигингизни билдиради. Бундай ташқари, биз яхши тинглаётган бўлиб, «Йўқ-э?», «Наҳотки?», «Қара-я?», «Яша!» луқмалари билан ҳам суҳбатдошимизни гапиришга, янаям ўз фикрларини ойдинлаштиришга чақириб турамиз. Демак, аслида биздаги гапираётган шахс етакчи, у суҳбатнинг мутлоқ хокими, деган тасаввур унчалик тўғри эмас. Яхши тинглашда ҳам шундай куч борки, у суҳбатдошни Сизга жуда яқинлаштиради, ишончни туғдиради. Чунки мулоқот жараёнидаги энг қимматли нарса - бу ахборотнинг ўзи. Тинглаётган одам маънили, яхши диалогдан фақат яхши, фойдали маълумот олади. Гапирган эса аксинча, ўзидаги борини бериб, гапирмайдиган суҳбатдошдан «тескари алоқани» олиб улгурмай, ҳеч нарсасиз қолиши ҳам мумкин. Шунинг учун мулоқотга ўргатишнинг муҳим йўналишларидан бири - одамларни фаол тинглашга, бунда барча паралингвистик ва новербал омиллардан ўринли фойдаланишга ўргатишдир. Агар биз суҳбатдошимизни яхши, диққат билан тингласак, бу билан биз унда ўз - ўзига ҳурматни ҳам тарбиялаймиз. Демак, тинглаш жараёни кўпчилик тасаввур қилгани каби унчалик пассив жараён эмас экан. Унинг мулоқотнинг самарали бўлишидаги аҳамияти ниҳоятда катта. Чунки тинглаш қобилияти гапирувчини илҳомлантиради, уни руҳлантиради, янги фикрлар, ғояларнинг шаклланишига шароит яратади. Шунинг учун маърузачи профессорнинг ҳар бир чиқиши ва маърузаси агар талабалар томонидан диққат билан тингланса, бу педагогик мулоқотдан иккала томон ҳам тенг ютади. Агар мулоқот жараёнида иштирок этувчи икки жараён - гапириш ва тинглашнинг фаол ўзаро таъсир учун тенг аҳамиятини назарда тутсак, бу жараён қатнашчиларининг психологик саводхонлиги ва мулоқот техникасини эгаллашининг аҳамиятини англаш қийин бўлмайди. Шунинг учун ҳам ижтимоий психологияда одамларни самарали мулоқотга атайлаб

ўргатишга жуда катта эътибор берилади. Бу борадаги фаннинг ўз услуби бўлиб, унинг номи ижтимоий психологик тренинг (ИПТ) деб аталади. ИПТ - мулоқот жараёнига одамларни психологик жиҳатдан ҳозирлаш, уларда зарур коммуникатив малакаларни шакллантиришдир. Энг муҳими ИПТ мобайнида одамларнинг мулоқот борасидаги билимдонлиги ортади. Мулоқотнинг вербал, новербал, паралингвистик таъсир воситалари Буюк рус ёзувчиси Л. Толстой одамларда 97 хил кулгу тури ҳамда 85 хил кўз қарашлари тури борлигини кузатган. Г. М. Андрееванинг ёзишича, одам юз ифодалари, нигоҳларнинг 2000 га яқин кўринишлари бор. Айниқса, биринчи бор учрашганда кўзлар тўқнашуви, нигоҳларнинг роли кейинги мулоқотнинг тақдирига кучли таъсир кўрсатиши махсус тадқиқотлар жараёнида ўрганилган. Буларнинг барчаси мулоқотнинг ҳиссий томондан бой, мазмундор бўлишини таъминлаб, одамларнинг бир-бирларини тушунишларига ёрдам беради. Мулоқотнинг новербал воситаларининг миллий ҳамда худудий хусусиятлари борлигини ҳам алоҳида таъкидлаб ўтмоқ лозим. Масалан, ўзбек халқининг мулоқот жараёни бой, ўзаро муносабатларининг бевосита характери унда шундай воситаларнинг кўпроқ ишлатилиши билан боғлиқ. Болаларнинг ўз йиғиси билан онасига ўз ҳис- кечинмалари ҳамда хоҳишларини билдиришлари ҳам болаларнинг ёш хусусиятларига боғлиқ. Бошқа миллатлар маданиятига назар ташланадиган бўлса, уларда ҳам баъзи бир мулоқот воситаларининг турли миллатларда турли мақсадларда ишлатилишининг гувоҳи бўлиш мумкин. Болгарлар агар бирон нарса бўйича фикрни тасдиқламоқчи бўлишса, бошларини у ёқ-бу ёққа чайқашар, инкор қилишмоқчи бўлса, аксинча, бош силташар экан. Маълумки, ўзбеклар, руслар ва бир қатор бошқа миллатларда бунинг акси. Жамият миқёсида оладиган бўлсак, одамларнинг турли шароитларда ўзларини тутишлари, хулқ-атворларининг бошқарилиши маълум психологик қонуниятларга боғлиқлигини кўриш мумкин. Бунга сабаб жамиятда қабул қилинган турли нормалар, қонун-қоидалардир. Чунки, ўзаро мулоқот ва ўзаро таъсир жараёнларида шундай ҳатти-ҳаракатлар образлари кишилар

онгига сингиб борадики, уларни ҳар бир киши норма сифатида қабул қилади. Масалан, ўсмир бола, умуман ёшлар жамоат жойларида катталарга ўрин бўшатиб беришлари кераклиги ҳам хулқ-атворнинг бир нормаси. Шу нормага амал қилиш ёки қилмаслик ижтимоий назорат тизими орқали бошқарилади. Яъни, юқоридаги шароитда агар ўсмир бола автобусда қарияга жой бўшатмаса, жамоатчилик ўша заҳоти уни ижтимоий тартибга чақиради. Демак, ҳар бир шахс турли шароитларда турлича ролларни бажаради, бу ролларнинг қандай бажарилаётганлиги, одамларнинг кутишларига мос келишлиги ижтимоий назорат тизими орқали кузатиб турилади. Шунинг учун ҳам мулоқотга киришган кишилар доимо ўз хулқ-атворларини, қолаверса, ўзгаларнинг хулқ-атворини назорат қилиб, ҳаракатларда бир- бирларига мослашадилар. Лекин гоҳида шахсдаги ролларнинг кўп бўлиши ролларнинг зиддиятига олиб келиши мумкин. Масалан, мактаб ўқитувчисининг ўзи ўқитаётган синфда фарзанди бўлса, дарс пайтида шундай зиддиятни бошдан кечириши мумкин, яъни бир вақтнинг ўзида ҳам ота ёки она, ҳам ўқитувчи ролини бажаришга мажбур бўлади. Ёки хулқи ёмон ўқувчининг уйига келган ўқитувчи бир вақтнинг ўзида ҳам ўқитувчи, ҳам меҳмон роллари ўртасида қийналади. Турли ролларни бажараётган шахсларнинг ўзаро мулоқотлари кутишлар тизими орқали бошқарилади. Масалан, хоҳлайдими ёки хоҳламайдими, ўқитувчидан маълум ҳаракатларни кутишадики, улар ўқитувчи ролига зид бўлмаслиги керак. Ўз ролларига мос ҳаракат қилган, доимо меъёр мезонида иш тутган кишининг ҳаракатлари одобли ҳаракатлар деб аталади. Масалан, ўқитувчининг одоби, ўз касбини устаси эканлиги, болалар қалбини тушуна олиши, уларнинг ёш ва индивидуал хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда иш тутиши унинг одобга эга эканлигининг белгисидир. Одобсиз одам эса бунинг аксидир. Демак, ўзаро мулоқот жараёнида бир одам иккинчи одамга психологик таъсир кўрсатади. Бу таъсир иккала томондан ҳам англаниши ёки англанмаслиги мумкин. Яъни, баъзан биз нима учун бир шахснинг бизга

нақадар кучли таъсирга эга эканлигини, бошқа бири эса, аксинча, ҳеч қандай таъсир кучига эга эмаслигини тушуниб етмаймиз. Бу эса педагогикада муҳим муаммодир. Ҳар бир педагогнинг ўз таъсир услублари ва таъсир кучи бўлади. Ўқитувчи шахсининг болаларга таъсири қуйидаги экспериментда жуда яққол кузатилган. Бошланғич синф ўқувчиларига анчагина ўйинчоқлар бериб, шуларнинг ичида фақат биттасига, қизил ёғоч ўйинчоққа тегмаслик айтилган. Болалар ёлғиз қолдирилиб, ҳаракатлари пинхона кузатилган. Жуда кўп болалар тақиқланган ўйинчоққа барибир тегишган. Экспериментнинг иккинчи сериясида эса энди барча уйинчоққа тегиш мумкин-у, фақат қизил қутичанинг қопқоғини очиш мумкин эмас, деб айтилган. Шу қутича тепасига эса шу болаларнинг ўқитувчиси сурати илиб қўйишган. Бу серияда биринчисига қараганда “таъқиқни бузувчилар" сони кескин камайган. Демак, бу нарса ўқитувчи шахсининг бола ҳаракатларига таъсирини яққол исботлаб турибди. Шахслараро таъсир ҳақида гап кетганда, ўқитувчи обрўйининг роли ҳақида ҳам айтиш лозим. Чунки, обрўли одам доимо ўша обрў қозонган гуруҳида ўз мавқеига ва таъсирига эга бўлади. Шахс обрўйи унинг бошқа шахсларга иродавий ва эмоционал таъсир кўрсата олиш қобилиятидир. Маълумки, обрў амал ёки ҳаётий тажриба билангина орттирилмай, унинг ҳақиқий асоси — шахснинг одамлар билан тўғри муносабати, ундаги одамийлик хислатларининг, бошқа ижобий хислатларининг уйғунлашувидадир. Психологик обрў — таъсир кўрсатишнинг энг муҳим мезонидир. Мулоқотнинг перцептив томони Мулоқот жараёнида одамлар бир-бирлари билан маълумотлар алмашиб, ўзаро таъсир кўрсатибгина қолмай, балки бир-бирларини тўғрироқ ва аниқроқ англашга, тушунишга ва идрок қилишга ҳаракат қиладилар. Бу томон шахсий идрок ва тушуниш муаммоси билан боғлиқдир. Биргаликдаги фаолият жараёнида шахсларнииг бир-бирларини тўғри тушунишлари на аниқ идрок қилишлари мулоқотнинг самарали бўлишини таъминлайди. Рус

психологи А.А. Бодалев бошчилигидаги лаборатория бир-бирларини идрок қилиш механизмларини аниқлаш борасида қатор психологик қонуниятларни кузатган. Бундай механизмларга :  идентификация ;  рефлексия ;  стереотипизация киради. Идентификация шундай психологик ҳодисаки, бунда суҳбатдошлар бир-бирларини тўғрироқ идрок қилиш учун ўзларини бир-бирларининг ўрнига қўйиб кўришга ҳаракат қиладилар. Яъни, ўзидаги билимлар, тасаввурлар, ҳислатлар орқали бошқа бировни тушунишга ҳаракат қилиш, ўзини биров билан солиштириш (онгли ёки онгсиз) идентификациядир. Масалан, биринчи марта учрашувга кетаётган йигитнинг ички ҳолатини унинг ўртоғи ёки акаси тушуниши мумкин. Рефлекция мулоқот жараёнида суҳбатдошнинг позициясидан, холатидан туриб, ўзини тасаввур қилишдир, яъни реф лекция, бошқа одамнинг идрокига тааллуқли бўлиб ўзига бировнинг кўзи билан қарашга интилишдир. Чунки, бусиз одам мулоқот жараёнида ўзини аниқ билмаслиги, нотўғри мулоқот формаларини танлаши мумкин. Стереотипизация одамлар онгида мулоқотлар мобайнида шаклланиб ўрнашиб қолган кўникиб қолинган образлардан шаблон сифатида фойдаланиш ҳолларидир. Ижтимоий стереотиплар ҳар бир шахсда у ёки бу гуруҳли кишилар ҳақида шаклланган образлардир. А.А. Бодалев ва унинг шогирдлари бундай стереотиплар баъзан мулоқотни тўғри йўналганлигини таъминласа, бошқа ҳолларда эса ундаги хатоликларнинг сабаби бўлиши мумкинлигини кузатишган. Идрок ва тушуниш борасидаги бундай хатоликлар каузал атрибуция (лотинчасига “кауза" — сабаб, “атребуцио" — бермоқ, қўшиб бермоқ маъносини билдиради) деб аталади. Масалан, ўқитувчи билан ҳамсуҳбат бўлиб қолган одамда суҳбат бошидаёқ “ҳозир одоб-аҳлоқдан дарс беришни бошламасмикан" деган шубҳа пайдо бўлиши

мумкин. Бу ҳам стереотип. Бундан ташқари, одамлар биринчи марта кўрган одам тўғрисида тасаввурга эга бўлиш мақсадида унинг ташқи қиёфаси билан характери ўртасида боғлиқликлар ўрнатишга ҳаракат қиларкан, шундай боғлиқликларни аниқлаш мақсадида А.А. Бодалев талабалар гуруҳига турлича қиёфали шахсларнинг фотосуратларини кўрсатган. 72 кишидан 9 таси ияги катта кишилар кучли ирода эгалари эканлигини, 17 таси пешонаси кенг одамлар ақлли эканликларини, 3 киши сочи қаттик одамларнинг қайсарроқ, қатьий эканликларини, 5 киши кичик бўйли одамлар ҳокимиятга интилган, бошқалар устидан буйруқ беришга мойил, чиройли одамлар ё ўта ўзига бино қўйган ёки нодон бўлишлигини айтишган ва ҳоказо. Табиийки, бундай фикрлар мутлақ тўғри эмас, лекин кишилар онгида авлоддан-авлодга ўтиб келаётган тасаввурлар шундай образларни шакллантирган. Нотаниш одам ҳақида тушунчанинг шаклланишида у ҳақида берилган бирламчи маълумот катта роль ўйнайди. Масалан, талабаларнинг икки гуруҳига бир хил портрет кўрсатиб, биринчи гуруҳда бу одам йирик олим, иккинчисида эса, бу — давлат жиноятчиси деб, унга иккала ҳолда ҳам ижтимоий-психологик характеристика беришларини сўраган. Кўрсатмалар ҳар хил бўлганлиги сабабли берилган таърифлар ҳам ҳар хил бўлган. Биринчи гуруҳдаги талабалар бу одам меҳнаткаш, меҳрибон, шафқатли, ғамхўр, ақлли бўлса керак, дейишган бўлса, иккинчи гуруҳдагилар уни – бешафқат, маккор, қатьиятли деб таърифлашган. Биринчи гуруҳдагилар портретдаги кўзларни доно, мулойим дейишган бўлса, бошқалар уларни ёвуз, бешафқат деб айтишган. Шундай қилиб, ижтимоий перцепция ёки одамларнинг бир-бирларини тўғри идрок этиш ва тушуниш жараёни мулоқотнинг муҳим муаммоларидан биридир. Бу жараён психологик жиҳатдан мураккаб бўлиб, унда мулоқотга киришаётган томонларнинг ҳар бири алоҳида ана шу идрокнинг ҳам объекти, ҳам субъекти бўлиб фаолият кўрсатадилар. Идрокнинг объекти сифатида шахс қаралганда, унда ҳосил бўладиган “бошқа одам образи" нинг барча сифатлари ва қирралари назарда тутилади. Бундай образ пайдо бўлишига

хизмат қиладиган белгиларга: ўша одамнинг ташқи қиёфаси, унинг кийиниши, ўзини тутиши, ҳиссий ҳолати, овози, нутқи, қилиқлари, юриши ва ҳоказолар киради. Лекин шуларнинг ичида одамнинг юзи мулоқот мобайнида суҳбатдошга энг кўп маълумот берадиган объектдир. Шунинг учун ҳам телефонда суҳбатлашгандан кўра юзма-юз суҳбатлашиш анча осон ва ахборотларга бойдир. Одамларнинг бир-бирларини тўғри идрок этишлари уларнинг перцептив, яъни ҳиссий билиш (идрок сезиш) соҳасига алоқадор бўлса, бир- бирларини тушуниши уларнинг тафаккур соҳаларига бевосита боғлиқ мураккаб жараёндир. Бошқа одамни тўғри тушунган шахс унинг ҳиссий ҳолатига кира олган ҳисобланади, бошқача қилиб айтганда, унда эмпатия — бировларнинг ҳис кечинмаларини тушуна олиш қобилияти ривожланган бўлади. Юксак онгли, маданиятли, “кўпни кўрган" шахсгина бошқаларни тўғри тушуниши, уларнинг мавқеида тура олиши мумкин. Инсон ҳар қандай биргаликдаги фаолиятида, ҳатти – ҳаракатида одамлар билан бирга муносабатда бўлади. Муносабатнинг қандай бўлиши, қандай ривожланиши индивиднинг ўзига боғлиқ бўлиб динамик хусусиятга эга, яъни ҳамкорликдаги фаолияти жараёнида контактга киришади, ҳамда уни ўраб турган шароитга мослашади. Ижтимоий психологияда муносабат тушунчаси икки хил маънони англатади. 1.Кенг маънодаги муносабат. 2.Тор маънодаги муносабат. Муносабат кенг маънода ижтимоий муносабатларни билдиради. Ижтимоий муносабат орқали инсонни социал мухитдаги эҳтиёжлари, мотивлари белгилаб берилади. Муносабат кенг маънода – инсонни ҳар қандай , яъни бевосита ва билвосита жипслиги ва идеал алоқасини атрибутидир. Муносабат тор маънода қуйидагиларни билдиради. 1.Муносабат–бу инсон психикасининг ички ва ташқи алоқасининг мазмунидир. 2 Муносабат – психология фанларининг катигориясидир.

3. Муносабат–инсонинг ҳар қандай алоқада конкрет ҳаракатини англатади. 4. Муносабат – бу инсонларни ташқи олам билан, ўз атирофидаги одамлар билан бўлган муносабатида эмоцияларнинг намоён бўлишидир. Ўзаро муносабатнинг юзага келиши инсоннинг бажарадиган ролига боғлиқ. Рол – шахсга нисбатан шундай тушунчаки, унинг конкрет ҳаётий вазиятлардаги хуқуқ ва бурчларидан иборат ҳаракатларни мажмуини билдиради. Ҳар бир инсон социал – демографик ролни бажаради, яъни ота –она, фарзанд, невара ва.х.к. Бажарилаётган ролларнинг кўплари инсонни индивидуал хусусиятларини намоён қилади. 1.Шахслараро рол - шахслараро муносабат жараёнида инсоннинг индивидуал хусусиятларини, эмоционал холатларини намоён этишини билдиради. 2.Актив рол - инсоннинг айни бир вақтда бажарадиган роли Масалан, ўқитувчининг дарс жараёнида бажарадиган роли 3.Латент рол – ҳар бир инсон ҳаётда латент ролни бажаради. Масалан, ўқитувчи макталда ўқитувчи, лекин уйда она ёки ота,дўстлар орасида ўртоқ ёки дугона ролинибажаради. 4.Хаётда ортирилган рол - инсон ёши, жинси, миллатидан қаътий назар ижтимоийлашув жараёнида маълум бир ролни ўзлаштиради. Муносабат категорияси инсонларнинг биргаликдаги ҳаракатлармда,субъект – субъект муносабатида намоён бўлади. Субъект – субъект муносабати инсонларни эҳтиёжлари, эҳтиёжларни қондиришда объектив холатга тайёрлигини билдиради. Тайёргарлик инсонларни муносабатга киришиш имкониятларини очиб беради. Субъект – субъект муносабати фақатгина инсонни инсон билан муносабатини эмас, балки ўзига бўлган муносабатини ҳам билдиради. Демак психологик муносабатлар субъект – объект , субъект – субъект мносабатларида намоё бўлади. Шахслароар муносабат бу биргаликда фаолиятда бўлган инсонларнинг эмоциялари,ҳиссиётлари асосида юзага келади. Бундай эмоциялар одамларнинг биргаликдаги ҳаракатларида, фаолиятлари давомида бир –

бирлари билан бўлган муносабатларида, уларнинг меҳнатга бўлган муносабатида, ўзига нисбатан бўлган муносабатларида ўз аксини топади. Шахспараро муносабатлар маъносини тушунтиришда асосий параметрлар қуйидагилардан иборат. 1. Партнёрлар ўртасидаги масофа. ( узоқ, яқин масофа. ) 2. Муносабатларни баҳолаш.( позитив, негатив,қарама – қарши фикр, бефрқлик.) 3. Партнёрлар позицияси. ( доминантлик, боғлиқлик, тенглик.) Шахслараро муносабатнинг юзага келиши қуйидагиларда намоён бўлади. 1.Одамлар ўртасидаги алоқа. 2.Инсонларни бир – бирини идрок қилиши ва баҳо бериши. 3.Мулоқат. 4.Одамлар ўртасада муносабатни юзага келиши. 5.Одамларни ҳамкорликдаги фаолияти жараёнида бир – брини тушуниши. 5-мавзу: Шахслараро муносабатлар тизимида муомала ва мулокотнинг ўрни Режа: 1.Муомала ҳақида тушунча. 2.Муомала функциялари 3.Жамият ривожланишида муомаланинг роли Муомала - одамларнинг биргаликдаги фаолиятлари эҳтиёжларидан келиб чиқадиган турли фаолликлари мобайнида бир-бирлари билан ўзаро муносабатларга киришиш жараёнидир. Яъни, ҳар бир шахснинг жамиятда адо этадиган ишлари (меҳнат, ўқиш, ўйин, ижод қилиш ва бошқалар) ўзаро муносабат ва ўзаро таъсир шаклларини ўз ичига олади. Чунки ҳар қандай иш одамларнинг бир-бирлари билан тил топишишни, бир-бирларига турли хил маълумотларни узатишни, фикрлар алмашинуви каби мураккаб ҳамкорликни талаб қилади. Шунинг учун ҳам ҳар бир шахснинг жамиятда тутган ўрни,

ишларининг муваффақияти, обрўси унинг мулоқатга кириша олиш қобилияти билан бевосита боғлиқдир. Бир қарашда осонга ўхшаган шахслараро мулоқот жараёни аслида жуда мураккаб жараён бўлиб, унга одам ҳаёти мобайнида ўрганиб боради. Мулоқотнинг турли шакллари ёки босқичлари мавжуд бўлиб, дастлабки босқич-одамнинг ўз-ўзи билан мулоқатидир. Т.Шибутаки “Ижтимоий психология” дарслигида: “Агар одам озгина бўлса ҳам ўзини англаса, демак у ўз-ўзига кўрсатмалар бера олади” – деб тўғри ёзган эди. Одамнинг ўз-ўзи билан мулоқати аслида унинг бошқалар билан мулоқатининг характерини ва ҳажмини белгилайди. Агар одам ўз-ўзи билан мулоқат қилишни одат қилиб олиб, доимо жамиятдан ўзини четга тортиб, тортиниб юрса, демак, у бошқалар билан суҳбатлашишда, тил топишда жиддий қийинчиликларни бошдан кечиради, дейиш мумкин. Демак, бошқалар билан мулоқат-мулоқатнинг иккинчи босқичидир. А.Н.Леонтьев ўзининг “Психика тараққиётидан очерклар” китобида мулоқатнинг учинчи шакли-авлодлар ўртасидаги мулоқатнинг аҳамияти тўғрисида шундай деб ёзади: “Агар барча катта авлод ўлиб кетганда, инсоният тури йўқ бўлиб кетмасди, лекин жамиятнинг тараққиёти анча орқага сурилибгина эмас, балки йўқолиб ҳам кетиши мумкин эди ”. Ҳақиқатдан ҳам, авлодлараро мулоқатнинг борлиги туфайли ҳар бир жамиятнинг ўз маданияти, маданий бойликлари, қадриятлари мавжуд бўладики, бунинг аҳамиятини тушунган инсониятнинг энг илғор вакиллари уни доимо кейинги авлодлар учун сақлаб келадилар ҳамда таълим, тарбия ва кундалик мулоқат жараёнида уни авлоддан-авлодга узатадилар. Мулоқат мураккаб жараён бўлганлиги учун ҳам айрим олинган мулоқат шаклини анализ қилганимизда, унда жуда хилма-хил кўринишлар, компонентлар ва қисмлар борлигини аниқлашимиз мумкин. Г.М.Андреева мулоқатнинг қуйидаги тузилишини таклиф этади: 1.Мулоқатнинг коммуникатив томони (яъни мулоқатга киришувчилар ўртасидаги маълумотлар алмашинуви жараёни).

2.Мулоқатнинг интерактив томони (яъни мулоқатга киришувчи томонларнинг ҳулқ-атворларига таъсир жараёни). 3.Мулоқатнинг перцептив томони (яъни мулоқатга киришувчи томонларнинг бир-бирларини идрок этишлари ва тушунишлари билан боғлиқ бўлган мураккаб психологик жараён). Кўпгина олимлар мулоқатнинг инсон ҳаётидаги аҳамиятига тўхталиб ўтар эканлар, унинг қатор вазифалари, функцияларини ажратадилар. Масалан, таниқли рус олими Б.Ф.Ломов унинг функцияларига қуйидагиларни киритади: а) маълумотлар алмашинуви функцияси; б) хулқ- атворни бошқарув; в) ҳиссиётлар алмашинуви. Мулоқат мавзуи ва йўналишига кўра, унинг а) ижтимоий йўналтирилган (кенг жамоатчиликка қаратилган ва жамият манфаатларидан келиб чиқадиган мулоқат); гуруҳдаги предметга йўналтирилган (ўзаро ҳамкорликдаги фаолиятини амалга ошириш мобайнидаги мулоқат- меҳнат,таълим жараёнидаги ёки конкрет топшириқни бажариш жараёнида гуруҳ аъзоларининг мулоқати); шахсий мулоқат (бир шахс билан ўз муаммоларини очишмақсадида ўрнатган муносабатлари); педагогик мулоқати (педагогик жараёнда иштирок этувчилар ўртасида амалга ошириладиган мураккаб ўзаро таъсир жараёни) турлари фарқланади. Новербал мулоқатда суҳбатдошларнинг фазовий жойлашувлари ҳам катта аҳамиятга эга. Масалан, аёллар кўпроқ ҳиссиётларга бой бўлганликлари сабабли, суҳбатлашаётганларида бир-бирларига яқмн туриб гаплашадилар, эркаклар ўртасида эса доимо фазовий масофа бўлади. Олимларнинг аниқлашича, болаларни одатдагидай орқама-кетин ўтқазиб ўқитгандан кўра, уларни юзма-юз ўтқазиб давра қилиб ўқитган маъқул эмиш, чунки бундай шароитда ўқувчиларда ҳам жавобгарлик ҳисси юқорироқ бўлар экан ҳамда эмоциялар алмашинишгани учун ҳам гуруҳдаги психологик вазият ижобий бўлиб, болаларнинг предметга ва бир-бирларига муносабатлари анча яхши бўлар экан. Мулоқатнинг иккинчи-интерактив томони

Мулоқатда бу хусусиятли кишиларнинг мулоқат жараёнида биргаликдаги фаолиятда бир-бирларига амалий жиҳатдан бевосита таъсир этишларини таъминлайди. Шу туфайли одамлар ҳамкорликда ишлаш, бир- бирларига ёрдам бериш, бир-бирларидан ўрганиш, ҳаракатлар мувофиқлигига эришиш каби қатор қобилиятларини намоён этишлари мумкин. Шахслараро муносабатларда мулоқат мулоқатга киришувчиларнинг ҳулқ-атвор мотивлари ва установкаларини ўзгартириш имкониятига эга. Мулоқатнинг -перцептив томони Мулоқат жараёнида одамлар бир-бирлари билан маълумотлар алмашиб, ўзаро таъсир этибгина қолмай, балки бир-бирларини тўғрироқ ва аниқроқ англашга, тушунишга ва идрок этишга ҳаракат қиладилар. Мулоқатнинг бу перцептив томони шахсий идрок ва тушуниш муаммоси билан боғлиқдир. Биргаликдаги фаолият жараёнида шахсларнинг бир- бирларини тушунишлари ва аниқ идрок қилишлари мулоқатнинг масалан, самарали бўлишини таъминлайди. Бунда ушбу психологик қонуниятлар яққол намоён бўлади: рефлексия, идентификация, стереотипизация. Индентификация шундай психологик ходисаки, бунда суҳбатдошлар бир- бирларини тўғрироқ идрок қилиш учун ўзларини бир-бирларининг ўрнига қўйиб кўришга ҳаракат қиладилар. Яъни, ўзидаги билимлар, тасаввурлар, хислатлар орқали бошқа бировни тушунишга ҳаракат қилиш, ўзини биров билан солиштириш (онгли ва онгсиз) идентификациядир. Масалан, биринчи марта учрашувга кетаётган йигитнинг ички холатини унинг ўртоғи ёки акаси тушуниши мумкин. Рефлексия мулоқат жараёнида суҳбатдошнинг позициясидан туриб, ўзини тасаввур қилишдир, яъни рефлексия, бошқа одамнинг идрокига таалуқли бўлиб, ўзига бировнинг кўзи билан қарашга интилишдир, чунки бусиз одам мулоқат жараёнида ўзини аниқ билмаслиги, нотўғри мулоқат формаларини танлаши мумкин. Стероетипизация одамлар онгида мулоқатлар мобайнида шаклланиб ўрнашиб қолган кўникиб қолинган образлардан шаблон сифатида

фойдаланиш холларидир. Нотаниш одам билан мулоқатга киришишда у ҳақда берилган бирламчи маълумот катта роль ўйнайди. Масалан, талабаларнинг икки гуруҳига бир хил портрет кўрсатилиб, биринчи гуруҳда бу одам йирик олим, иккинчисида эса, бу-давлат жиноятчиси деб, унга иккала гуруҳ томонидан ҳам ижтимоий-психологик характеристика берилиши сўралади. Кўрсатмалар ҳар хил бўлганлиги сабабли берилган таъсир остида олинган таърифлар ҳар хил бўлган. Биринчи гуруҳдаги талабалар бу одам меҳнаткаш, меҳрибон, шафқатли, ғамҳўр, ақлли бўлса керак, дейишган бўлса, иккинчи гуруҳдагилар уни маккор, бешафқат, қатъиятли деб таърифлашган. Биринчи гурухдагилар портретдаги кўзларни доно, мулойим дейишган бўлса, бошқа гуруҳдагилар уларни ёвуз, бешафқат деб айтишган. Демак, ижтимоий перцепция жараёни психологик жиҳатдан мураккаб бўлиб, унда мулоқатга киришаётган томонларнинг ҳар бири алоҳида ана шу идрокнинг ҳам объекти, ҳам субъекти бўлиб, фаолият кўрсатадилар. 2.3. 2.3. “Мулоқот ва шахслараро муносабатлар” мавзуси юзасидан МИНИ КЕЙСЛАР Пиликсиз чироқ бўлмаганидай, тилсиз одам йўқ. Бироқ пиликнинг тўйинган

$ё тўйинмагани мойга боғлиқ бўлганидай, тилнинг равон ва бурролиги ақлнинг кучи, қалб покизалигига боғлиқ. 1вазият. Дўстингиз сизнинг олдингизга келиб деди: “Сендан бундай муносабатни кутмаган эдим. Сен менга сотқинлик қилдинг!” - деди. Бу вазиятга сизнинг жавобингиз (реакциянгиз)? 2 вазият . Деканнинг топшириғи билан ўқитувчи ўзлаштириши ночор, ахлоқи нуқсонли талабанинг ота-онаси билан суҳбатлашиш мақсадида унинг уйига борди. Хонадонда отанинг ишдаги ютуқлари учун берилган давлат мукофоти шарафига зиёфат берилаётган экан. Ўғлингизнинг домласи келди деб уни меҳмонхонага таклиф қилишди. Меҳмонларга уни таништириб, “Бизнинг ўғил қандай ўқияпти?” деб ғурур билан сўраб қолди. Шу ҳолатда сиз қандай йўл тутган бўлар эдингиз? 3 вазият . Маъруза дарси эди. Ўқитувчи талабаларни дарсга ҳозирлаб, янги мавзуни дафтарларига қайд эттирди. Янги мавзуни тушунтираётган вақтида гуруҳдаги 2 та талаба ўртасида низо чиқиб, бир- бири билан уришиб кетишди. Талабаларнинг диққати бузилиб, шовқин-сурон кўтарилди. Шу вазиятда ўқитувчи нима қилиши ва қандай тў\ри йўл тутиши керак? 4 вазият . 1– курс талабаларидан бири университетда ўқув фанларидан бирини бутунлай инкор этаяпти. Қиз ўзи ақлли, қобилиятли, фаол, мустақил, ушбу фан бўйича у дарсларга киради, лекин намойишкорона ҳеч нарса қилмайди, китоб, газета, журналларни ўқиб ўтиради. Ўқитувчига нисбатан ўз норозилигини очиқчасига ифодалайди ва ўқитувчининг юзига бу тўғрида айтади. Сизнинг реакциянгиз? 5 вазият . 1 курс талабаси дарсга кечикиб кирганида бошқа ўқитувчи эканини курганда хаяжонланиб гапини йўқотиб қуйди.Ўқитувчи ундан қаттиққўллик билан тушунтиришини талаб қила бошлади.Талаба лом лим демади.Ўқитувчи эса уни бир дарс эшик тагида турасан деб, унга шарт$