“Касблар классификацияси” мавзусини ўқитишда инновацион - Pedagogika - Diplom ishlar

“Касблар классификацияси” мавзусини ўқитишда инновацион

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2063.5 KB

Ko'chirib olish

Мавзу: “ Касблар классификацияси” мавзусини ўқитишда инновацион таълим технологияларидан фойдаланиш техникаси БИТИРУВ ЛОЙИҲА ИШИ Кириш .......................................................................................... 3 1- боб. Касблар классификацияси мавзусини ўқитишнинг ҳуқуқий-меъёрий асослари (Силлабус мисолида) ........... 7 1.1. Касблар классификацияси мавзусини ўқитишнинг назарий таҳлили ......................................................................................... 7 1.2. Касблар классификацияси мавзусини ўқитишнинг ўқув- услубий асослари ......................................................................... 21 2- боб . Касблар классификацияси мавзусини ўқитишдаги инновацион таълим технологиялар .................................... 41 2.1. “Касблар классификацияси” мавзусидаги маъруза машғулотларининг таълим бериш технологияларини ишлаб чиқишнинг концептуал асослари .. 41 2.2. Касблар классификацияси мавзусини ўқитиш даги инновацион таълим технологиялар ........................................... 44 Хулоса ва таклифлар ................................................................ 67 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ..................................... 68 Иловалар ..................................................................................... 72 КИРИШ 1

Битирув лойиҳа ишинг долзарблиги. Ўзбекистонда олиб борилаётган ислоҳотлардан асосий мақсад, юртимизда соғлом ва баркамол, билимли, юксак маънавий-аҳлоқий фазилатларга эга бўлган авлодни шакллантиришдан иборат. Айнан ана шу мақсадга эришиш учун муҳтарам Президентимиз И.А. Каримов ташаббуси билан вужудаг келган янги даврда яшайдиган, янгича фикрлайдиган, янги ишлаб чиқариш, ижтимоий шароитларда фаолият кўрсатадиган, замонавий касбий маҳоратга эга бўлган мутахассис кадрлар тайёрлашнинг “Ўзбек модели” ҳаётга тадбиқ этилмоқда. Мамлакатимизда юқори малакали рақобатбардош мутахассис- кадрларни таёрлаш жараёнида психология фанининг роли ва ўрни беқиёсдир. Мамлакатимизда таълим-тарбия тизимини тубдан ислоҳ қилиш, уни замон талаблари даражасига кўтариш, келажак учун баркамол авлодни тарбиялаш ишлари Давлат сиёсатининг устивор йўналишига айланди. Ўзбекистоннинг келажаги, унинг истиқболи, биринчи навбатда ёшлар тарбиясига, уларни соғлом қилиб ўстиришга, миллий ғоя, миллий мафкура ва ўз ватанига садоқат руҳида тарбиялашга боғлиқ бўлиб, бу мураккаб жараённи муваффақиятли амалга ошириш мустақил мамлакатнинг энг долзарб вазифаларидан биридир. Шунинг учун ҳам, Президентимиз Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг “ Мен ёшларимизга, менинг болаларимга қарата, ўрганишдан ҳеч қачон чарчаманглар, деб айтмоқчиман. Ўрганиш, интилиш ҳеч қачон айб саналмайди. Ниманидир билмасанг, уни ўрганиш зарур. Авваламбор, энди ҳаётга кириб келаётган ёшларга нима лозим? Ўрганиш, ўрганиш ва яна бир бор ўрганиш керак. Касб ўрганган, илм ўрганган киши, ўзбекона айтганда, ҳеч қачон кам бўлмайди. ” 1 деб таъкидлагани бежиз эмас. Шу боисдан ҳам бугунги кунда ёшларнинг таълим-тарбияси мустақил Ўзбекистоннинг давлат сиёсатида устивор аҳамият касб этмоқда. Президентимиз таъкидлаганларидек “ Ўрганиш, ўрганиш ва яна бир бор ўрганиш ” замирида жуда катта меҳнат ётади. Айнан мана шу жараённи 1 Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – э нг олий саодатдир. – Т.: “Ўзбекистон”, 2015. – 240 б 2

ташкил қилишда, ёшларни олган билим, кўникма, малакаларини амалда қўллашни ўргатиш биз психологлар олдида турган долзарб вазифаларда биридир. Шу аснода “Меҳнат психологияси” – киши меҳнат фаолияти психологик хусусиятларини, меҳнатни илмий асосда ташкил этишнинг психологик жиҳатларини ўрганадиган фан сифатида, бугун том маънода, меҳнат фаолиятининг психологик қонуниятларини билиш, меҳнат вазифаларини рўёбга чиқаришда инсон шахси имкониятларини ва чегарасини аниқлаш, инсон ва меҳнат шарт-шароитларининг ўзаро таъсири ҳамда мослашувининг қонунларини ўрганишни тақозо этмоқда. Ушбу омилларни ҳисобга олган ҳолда муаммонинг долзарблигини: биринчидан , меҳнат психологияси замонга хос тарзда янги билимлар билан жадал ривожланиб бораётган, жамият учун керак бўлган илмий фаннинг амалий соҳасидир; иккинчидан, олий ўқув юртларида таълим йўналиши бўйича таҳсил олаётган бакалаврлар ўз фаолиятларида меҳнат фаолиятини ўрганиш методларидан самарали фойдаланишлари лозимлиги бугунги куннинг долзарб муаммоларидан биридир. Чунки ушбу методлар ёрдамида улар шахсининг ақлий имкониятлари, шахсий хусусиятлари, ундаги ижтимоий- психологик таъсир омилларини ўрганиш орқали, ҳар қандай спорт фаолияти жараёнини тўғри режалаштириш, учрайдиган камчиликларни тузатиш, психологик-педагогик профилактика ҳамда коррекцион ишларни ташкил этиш имкониятига эга бўлиш мумкин; учинчидан, бевосита психолог инсонлар билан ишлар экан улар ҳар касб ҳақида батафсил маълумотга эга бўлишлари ва касбларнинг умр босқичлари ҳақида тушунчага эга бўлишлари лозим. Шу жиҳатдан ҳам Олий таълимда юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш жараёнида “Меҳнат психологияси” фанининг роли ва ўрни беқиёсдир. Битирув лойиҳа ишининг мақсади. Касблар классификацияси мавзусини ўқитишда инновацион таълим технологияларидан фойдаланиш 3

масалаларини тадқиқ этиш, мавзу юзасидан электрон ўқув ишланмани шакллантириш ҳамда ўқитишни такомиллаштириш бўйича хулосалар ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа иши мақсадидан келиб чиқиб қуйидаги вазифалар белгилаб олинди: Биринчидан, касблар классификацияси мавзусини ўқитишдаги ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларнинг назарий таҳлилини юритиш; Иккинчидан, касблар классификацияси мавзусини ўқитишда методик ва дидактик таъминотни такомиллаштириш масалаларини илғор тажрибаларга асосланиб ёритиш; Учинчидан, касблар классификацияси мавзусини ўқитишда қўлланиладиган инновацион таълим технологияларни аниқлаш ва ўқув жараёнига татбиқ этиш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Битирув лойиҳа ишининг объекти этиб, Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти “ 5210200 – Психология (спорт)” таълим йўналишининг меҳнат психологияси фани ўқув жараёни белгиланди. Мавзунинг предметини “ 5210200 – Психология (спорт)” таълим йўналиши талабаларига меҳнат психологияси фанини ўқитишнинг ҳуқуқий- меъёрий, ўқув-услубий ҳамда мавзуга оид таълимий ахборотлар ташкил этади. Битирув лойиҳа иши назарий ва амалий аҳамияти шу билан белгиланадики, тадқиқот натижасида олинган хулосалар “Меҳнат психологияси” фани бўйича ташкилий характерга эга бўлган ҳужжатларни ишлаб чиқиш учун амалий дастур бўлиши мумкин. Олинган хулоса ва билдирилган таклифлардан таълим муассасалари фаолиятида, “Меҳнат психологияси” фанини ўқув услубий фаолиятини модернизациялаш ва такомиллаштиришда фойдаланиш мумкин. Битирув лойиҳа ишининг тузилиши ва ҳажми. Битирув лойиҳа иши кириш, икки боб, тўртта параграф, хулоса ва таклифлар, фойдаланилган адабиётлардан иборат ҳолда ёритиб берилган. Битирув лойиҳа ишида 30 га 4

яқин адабиётлардан фойдаланилган. Ишнинг асосий ҳажми 72 бетни ташкил этади. 5

I -боб.КАСБЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ-МЕЪЁРИЙ АСОСЛАРИ (СИЛЛАБУС МИСОЛИДА) 1.1. Касблар классификацияси мавзусини ўқитишнинг ўқув-услубий асослари Касблар классификациясига оид луғатлар кўриладиган бўлса, дунёда 60000 (қиёслаш учун Россияда 20000) Ўзбекистонда 6000 зиёд касблар мавжуд эканлиги кузатилади. Психологик тадқиқотлар ўз олдига қўйган илмий-амалий вазифаларнинг ечимини топиш учун ушбу касбларни тизимлаштириш, уларни касбий ва психологик белгиларга кўра тақсимлаш ҳамда қиёслаш талаб этилади. Е.А. Климов томонидан «касбларнинг тўрт хил даража»си таклиф этилган. Биринчи даража га меҳнат объекти тизимини инобатга олиб, беш хил тоифадаги касблар киритилган: 1) инсон → табиат (И-Та) – ботаник, ветеринар, биоинженер, ...; Бу типга мансуб кишилар ўсимликлар, ҳайвон организмлари, микроорганизмлар ва уларнинг пайдо бўлиш шарт-шароитларини ўрганишга йўналган бўлади. Шунингдек, бу типга мансуб касб соҳибларининг меҳнат фаолияти жонли ва жонсиз табиатни ўрганиш, ўсимликлар ва ҳайвонларни парвариш қилиш, улар билан профилактика ва даволаш ишлари билан боғлиқ бўлиб, буларга: микробиолог, геолог, полизчи, орнитолог, зоотехник, ветеринар, 6

эколог, агрохимик, мелиоратор, ўрмончи ва бошқалар киради. 2) инсон → техника (И-Те) – ишлаб чиқариш станокларини бошқарувчи, ҳайдовчи, слесарь, кашфиётчи, инженер, ...; Қизиқишлар объектининг асоси жонсиз техникага йўналган шахслар. Ушбу типга мансуб касб эгаларининг фаолияти техник воситаларни йиғиш, монтаж қилиш ва тузатиш ишларига қаратилган бўлиб, буларга: газоэлектро пайвандловчи, токарь, инженер, конструктор, слесарь, монтажчи, ҳайдовчи, механик, машинист, технолог ва бошқалар киради. 3) инсон → инсон (И-И) – психолог, ўқитувчи, врач, режиссёр, ...; Қизиқишлар ижтимоий институтлар, социум (катта ва кичик гуруҳлар)га йўналган шахслар. Мазкур типга мансуб касб эгаларининг фаолияти шахслараро муносабатлар тизимига асосланган бўлиб, буларга: врач, ҳамшира, фельдшер, ўқитувчи, психолог, социолог, референт, мененжер, сотувчи, официант, экспедитор, юрист, изқувар, милиционер ва бошқалар киради. 4) инсон → белгилар тизими (И-Бт) – графолог, архивчи, кутубхоначи, дастурчи, ...; 7

Бу тип мансуб шахслар шуғулланувчи соҳалар предмети бўлиб, табиий ва сунъий тиллар, шартли белгилар, символлар, сонлар, формулалар бўлиб ҳисобланади. Ушбу типдаги касб эгаларининг меҳнат фаолияти матнлар, сонлар, формулалар, жадваллар, чизмаларга қаратилган бўлиб, буларга: таржимонлар, дастурчилар, бухгалтер, иқтисодчи, маркетолог, геодезачи, алоқачи, солиқ инспектори ва бошқалар киради. 5) инсон → бадиий образ (И-Бо) – бадиий танқидчи, актёр, мусаввир, дизайнер, .... Бу типга мансуб шахслар ўз қизиқишларини бадиий тассавурлар ва далилларга йўналганлиги билан ажралишиб туришади. Ушбу тоифадаги касб эгаларининг меҳнат фаолияти, асосан, бадиий асарларни лойиҳалаш, моделлаштиришни яратишга қаратилган бўлиб, буларга: журналист, мусаввир, модельер, бичувчи, заргар, дизайнер, архитектор, сартарош, пардозловчи, саҳна безатувчиси, актёр ва бошқалар киради. 1.1.2. Касбларнинг мақсадига кўра синфлари Иккинчи даража да уш бу беш типдаги касблар мақсадига кўра учта синф га бўлинган: 1. Гностик (грек. «гнозис» – билим) касблар (Г) Мисоллар : 1) «И-Та» типидагилар – меваларни қабул қилувчи – назоратчи, чойни синовчи; 8

2) «И-Те» типидаги – ўлчовчи, тайёр ҳолдаги машина тузилишини назорат қилувчи, қишлоқ хўжалик техникаларини текширувчи-уста; 3) «И-И» типидаги – суд-медицина эксперти, врач-меҳнати эксперти, социолог; 4) «И-Бт» типидаги – типография тузатувчиси, ярим тайёр маҳсулотларни ва тайёр полиграфия маҳсулотларини назорат қилувчи, бухгалтер-ревизор; 5) «И-Бо» типидаги – санъатшунос, музикашунос, театршунос. 2. Ўзгарувчан касб (Ў) Мисоллар: 1) «И-Та» типидагилар – сабзовот етиштирувчи уста, ҳайвон боқувчи, ачитқиларни етиштирувчи аппаратчи, ўсимликларни ҳимоя қилувчи агроном, зооинженер; 2) «И-Те» типидаги – ремонтчи-слесарь, токарь, чиғир станоки оператори; 3) «И-И» типидаги – ўқитувчи, педагог-тренер, ишлаб чиқаришни ўргатувчи уста, инженер-педагог, экскурсовод; 4) «И-Бт» типидаги – картограф-чизмачи, машиникачи-стенограф, бухгалтер; 5) «И-Бо» типидаги – кўргазмали гулларни этиштирувчи, чини иши бўйича рассом, архитектура қисмларини ёпиштирувчи. 3. Изланувчилик касби (И) Мисоллар: 1) «И-Та» типидагилар – балиқчилик хўжалигидаги кузатувчи-қайд қилувчи, ўрмон хўжалигидаги кузатувчи-қайд қилувчи, биолог-тадқиқотчи; 2) «И-Те» типидаги – оёқ кийимнинг устки қисмини бичувчи, андоза яратувчи, инженер-конструктор; 3) «И-И» типидаги – тарбиячи, ишлаб чиқариш ташкилотчиси, савдо ташкилотчиси; 4) «И-Бт» типидаги – дастурчи, математик; 9

5) «И-Бо» типидаги – интерьерларни лойиҳаловчи рассом, бастакор. Келтирилган классификацияга мувофиқ касб ўринларига қараб, уларнинг касб фаолиятига қўйиладиган асосий талабларни билган ҳолда, замонавий ва тўридан-тўғри ўз касбий қизиқишларингиз ва қобилиятингизни намоён қилишингиз мумкин. 1-жадвал. Касбларнинг мақсадга кўра классификацияланиши Меҳнат предмети бўйича касб типи Гностик (аниқламоқ, ажратмоқ) Ўзгарувчан (қайта ишламоқ, хизмат қилмоқ) Изланувчи (кашф қилмоқ, ўйлаб топмоқ) Инсон-табиат ботаник ветеринар биоинженер Инсон-техника ишлаб чиқариш станокларини бошқарувчи ҳайдовчи, слесарь кашфиётчи, инженер Инсон-белгилар тизими графолог архивчи, кутубхоначи дастурчи Инсон-бадиий образ бадиий танқидчи актёр мусаввир, дизайнер Инсон-инсон психолог ўқитувчи, врач режиссёр 1.1.3. Меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимлари Учинчи даража да аввалги даражадаги ҳар бир касб тўртта бўлимга бўлинади ва бунда меҳнат қуроллари асосий белгилар сифатида танлаб олинади (аммо ҳар доим ҳам эмас): 1. Қўл меҳнатига асосланган касблар (Қ) Мисоллар: 1) Гностик касб синфига кўра – химявий-бактериологик таҳлил лаборанти; стонок ва слесарь ишлари бўйича назоратчи, фельдшер-лаборант; 2) Ўзгарувчан касб синфидагилар – ветеринар фельдшер, слесарь, картограф, рассом; 3) Изланувчи касби синфида қул остидаги буюмлар фақатгина ёрдамчи меҳнат қуроли сифатида бўлиши мумкин, масалан конструктор қўлида қалам ва қоғоз каби. 10

2. Машина ва қўл меҳнати касблари (М) Қўл меҳнати билан бошқариладиган машиналар меҳнат предметини қайта ишлаш, ўзгартириш, аралаштириш учун яратилади, шунинг учун бу бўлим классификаторига хос бўлган касб эгаларига экскаватор машинистлар, токарлар, автомобил ҳайдовчилари киради. 3. Автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар (А) Инкубатор цехдаги операторлар, дастурлаштирилган станокни бошқарувчи опреаторлар, магнит запис оператори. 4. Меҳнат воситаларининг кўпфункциялилигига боғлиқ касблар (Ф) Бу ерда меҳнат воситаларининг психологик кўриниши назарда тутилган – турли хил фикрдаги эталонлар (масалан, акробатда – ҳаракатларнинг кетма-кетлигини хаёл қилиш, дирежёрда – кўрсатмали эталонлар ва бошқалар). 1.1.4. Меҳнат шароитига кўра касб гуруҳлари Тўртинчи даража да меҳнат шароитига кўра ҳар бир гуруҳнинг ўзига хос қуйидаги белгилари кўринади: 1. Микромуҳит, маиший қулайликлар, «хонакилаштирилган» шароитларда ишловчилар (м): лаборантлар, бухгалтерлар, ЭҲМ операторлари. 2. Ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам очиқ ҳавода бўлиш зарурати билан боғлиқ ишлар (о): агроном, пўлат ва темирбетон конструкцияларни монтажловчи, давлат автоинспекция назоратчиси. 3. Ноқулай шарт-шароитлар – баландликда, сув тагида, ер остида, юқори ҳамда паст температурада ва ҳоказолардаги ишлар (н): антеначи-мачтачи, ғоввос, тоғ комбайни машинисти, ўт учурувчи. 11

4. Инсонларнинг маънавий ҳаёти ва соғлиги учун жавобгар бўладиган, асосан қадриятларга йўналтирилган ишлар (м) : МТМ тарбиячилари, ўқитувчилар, изқуварлар. Хулоса қилиб айтганда, ушбу тўртта гуруҳдагилар бир-бирини инкор қилмайдиган, баъзида бир йўналишда иш юритувчилардир. Улар фақатгина инсон ўзи учун зарур бўлган воситалар, белгилар асосида касбий фарқланишлардир. 1.1.5. Касб танлашнинг бош тамойили У.С. Жумаев нинг фикрига кўра, бугунги кунга келиб, шахсни касб танлашга йўналтириш муаммосига ўзига хос ижтимоий-психологик тамойиллар асосида ёндашиш тенденцияси кўзга ташланмоқда. КАСБ ТАНЛАШНИНГ БОШ ТАМОЙИЛИ Сиз нимани ХОҲЛАЙСИЗ? Сизнинг + хоҳишларингиз + қизиқишларингиз + майлларингиз Сизнинг майлларингиз қандай синф ва типдаги касбларга мансублигини билинг Ушбу касбни танлашингиз ШАРТМИ? Агар меҳнат бозорида унга талаб бўлмаса? Манбалар ва маълумотлар Сиз нимани ҚИЛА ОЛАСИЗ? Сизнинг + қобилиятларингиз +фикрлашдаги устуворлик ( шахс типларига кўра) + саломатлигингиз (тиббий чекловларни ҳисобга олган ҳолда Сизнинг қобилиятларингиз қандай синф ва типдаги касбларга мансублигини билинг Сизнинг фикрлашингиз қайси касб типига мослигини текширинг 1-расм. Жумладан, олимлар томонидан «касбга йўналтириш учбурчаги» (1- расмга қаранг) тавсия этилган ва унинг биринчи томони – турли касбларнинг инсонга қўядиган талабларини пухта билишдир. Иккинчи томони – ижтимоий кутилманинг меҳнат бозорини, жамият (тор маънода – 12Касбни тўғри танлаш учун билиш зарур

ҳудуд)нинг у ёки бу мутахассисга нисбатан эҳтиёжини ўрганишдир... Касбга йўналтиришнинг учинчи томони ва бунга оид барча ишларнинг асоси шахс хусусиятларини, энг аввало, касбга йўналтирилаётган инсоннинг қобилияти ва истагини оилавий муҳит шароитида аниқлашни ўз ичига олади. Илмий психологик адабиётларда бу ҳодиса мазмунини ифодаловчи турли атамалар: «оиланинг ижтимоий-психологик муҳити» , «оиланинг маънавий-психологик муҳити» , «оиладаги психологик кайфият» , «оилавий психологик муҳит» , «оиладаги ижтимоий-психологик вазият» ва бошқалар ишлатилади. Оилада меҳнат эгасининг шаклланиши Ёшлар ўртасида ўтказилган кузатишлар, сўровлар шундан далолат бермоқдаки, ёшлар, ҳаттоки, талабалар орасида ўзини баҳолашга лаёқатнинг сустлиги маълум бўлди. Яъни, бола ўзгаларни баҳолашдан нисбатан ўзини баҳолашда жиддий қийинчиликларни бошдан кечиради. Нега шундай? Бу нарса бугун биз учун фойдалими ёки зиёнми, деган савол туғилиши табиий. Гап шундаки, ўзи ҳақида аниқ тасаввури шаклланмаган, ўз имкониятлари ва қобилиятларини аниқ билолмаган инсон ҳаётда у ёки бу нарсага эътиқодда ҳам бироз оқсайди. Мисол учун олий ўқув юртларига кириб у ёки бу ихтисосликни эгаллашга жазм қилган ёшларни олайлик. Уларнинг кўпчилигида ўз иқтидорига нисбатан ва қобилият, имкониятларига нисбатан нотўғри тасаввурлар бор. Бу уларнинг бирор ўқув масканига кириш учун тест синовларида ўта паст балл олишларида, ёки ўқишга киргандан сўнг, мутахасисликка ихлос қўя олмай, ўқишни тугулламасдан ташлаб кэтиши ёки паст ўзлаштиришида, турли ёт ғоялар домига жуда тез берилишларига намоён бўлмоқда. Бундан ҳам ачинарлиси, мутахассислик бўйича дипломни қўлга олгач, танлаган йўналишда ишлашдан бош тортаётган, турли «фирмалар»га ёлланиб ишга кираётганлар ёки ишга қўл учига киришиб, паст меҳнат маҳсулдорлиги бераётганлар орамизда йўқ эмас. Ота мерос касбда лаёқати бўлиши қарамай, отанинг орзу-ҳаваси билан узоқ шаҳарга келиб, 13

йиллаб ўқишга киролмай, ҳаётдан хафсаласи пир бўлаётган ёшлар ҳам бор. Шуларнинг барчасини диққат бидан мулоҳаза қилиб шундай хулосага келамизки, болаларимизда ёшликдан ўзига нисбатан холис, объектив муносабатни тарбиялай олмаяпмиз. Шунинг учун ҳам миллий истиқлол ғояларининг мазмунида, Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ғояларида ҳам мустақил дунёқарашга эга бўлган, эркин фикрловчи ёшлар тарбияси долзарб масала сифатида қаралади. «Меҳнат эгаси», яъни меҳнат субъекти тушунчаси психологиянинг фундаментал категорияси бўлиб, у инсоннинг англаб, мақсадли, фаол ҳаракат қилишини билдиради. Меҳнат эгаси сифатида аниқ бир инсон (индивид)гина эмас, балки ижтимоий гуруҳ, яъни меҳнат жамоаси ҳам олиниши мумкин. Шундай қилиб, меҳнат субъекти (эгаси) – бу фаол ҳаракат қилувчи, англаш ва ўзгартиришга лаёқатли, онг ва ирода билан иш олиб борувчи индивид ёки ижтимоий гуруҳдир. Олимларнинг таъкидлашларича, касб ҳам маълум даврда пайдо бўлади (1- аломат ), жамият аъзолари ўртасида нуфузи ортиб боради (2- аломат ), унинг таъсирида бошқа янги касблар пайдо бўлади (3- аломат ), ушбу касбни ўрнини босувчи касблар таъсирида секин аста мазкур касбга эҳтиёж камайиб боради (4- аломат ) ва ниҳоят, касбга эҳтиёж йўқолади (5- аломат ). Бизнингча, оилада касб «умри»нинг босқичлари (2-расмга қаранг) доирасида меҳнат эгасининг шаклланиши ўзининг қуйидаги жабҳалари билан муҳим ижтимоий-психологик аҳамият касб этади: а) касб, касб танлаш ва унга ижтимоий муносабатни қарор топтириш оила ва оила аъзоларини расмий ва норасмий тарзда бирлаштирувчи хусусиятга эга; б) касб ва касб эгалари ўртасидаги ворислик уларнинг узлуксизлигини таъминловчи омил бўлиб ҳисобланади; в) касб танлашга йўналтириш ўтмиш билан ҳозирги даврнинг уйғунлигини таъминлайди, замон талабидан келиб чиққан ҳолда ижтимоий буюртмани юзага келтиради. 14

Атоқли олим В.А. Ядов томонидан ишлаб чиқилган машҳур иерархик тизим шахс фаолиятини тўғри ташкил этиш билан боғлиқ установкаларнинг муносабат мотивациясининг шаклланишига хизмат қилувчи иерархик тизимини тасаввур этишда ҳам маълум даражада асос бўлиб хизмат қилиши мумкин. Масалан: тақдим этилган 1- даража «ота касб»га нисбатан боланинг бевосита дастлабки ҳаракатларини кўрсатса, 2- даража эса боланинг ўз хатти- ҳаракатларини идора қила олиши билан боғлиқликдан далолат беради. 3- даража хатти-ҳаракатлардаги вазиятни ҳал қилиш билан боғлиқ кечинмаларни ва ниҳоят, 4- даража эса хулқ-атворнинг бир бутунлигини ёки «ота касб»да бола фаолиятининг бир бутунлигини ифодаловчи мезон сифатида якунланади ҳамда бу бўлажак меҳнат эгасининг профессионаллигини аниқлашда ўзига хос аҳамият касб этади. 2-расм. Касб «умри»нинг босқичлари 2 Мутахассислар касб танлаш жараёнининг алгоритмини 1.2-жадвал кўринишида тасаввур этишади: 2-жадвал. Шахснинг касб танлаш жараёни алгоритми 0- босқич Тайёргарлик кўриш босқичи 2 Жалолов А. Касб қандай танланади: муваффақиятга эришмоқчи бўлганлар учун ўқув-услубий нашр. – Т.: «Янги аср авлоди», 2010. – 52-бет. 15 t – вақт (ой, йил, аср)Касбнинг жамият аъзолари томонидан тан олиниши ва унинг нуфузини ортиб бориши Касбнинг катта нуфузга ва эътиборга эга бўлган босқичи Касбга бўлган катта эътибор орқали ўрнини босувчи бошқа касбларнинг пайдо бўлиши асосида касбнинг «қариши» босқичи Янги касбнинг пайдо бўлиш босқичи Касбга бўлган эҳтиёжнинг йўқолиши босқичиКасбнинг пайдо бўлиш босқичи Касбнинг пайдо бўлиш даври t

1- босқич Тахминий режа ишлаб чиқиш 2- босқич Қизиқишни аниқлаш 3- босқич Қобилиятни аниқлаш 4- босқич Қизиқиш ва қобилиятга мос бўлган касблар ҳақида макро ва микро даражадаги ахборотларни тўплаш 5- босқич Қизиқиш ва қобилиятни яна бир бор баҳолаш 6- босқич Таълим олмоқчи бўлган муассасани аниқлаш 7- босқич Танламоқчи бўлган касбни фойдалилик тамойилига асосан ўрганиб чиқиш 8- босқич Қизиқиш ва қобилиятни яна бир бор баҳолаш 9- босқич Касбнинг ҳаётийлик даврини белгилаш 10- босқич Меҳнат бозорида иш ўрни мавжудлиги тўғрисида ахборот тўплаш 11- босқич Танламоқчи бўлган касб ҳақидаги тасаввурларни аниқ ҳолатлардан келиб чиқиб ривожлантириш 12- босқич Қизиқиш ва қобилиятни яна бир бор баҳолаш Профессионал мутахассис ёки касб соҳибини аниқлаш учун иккита асосий жиҳат: меҳнат эгасининг касбий мукамаллашуви ва касбий маҳорати масаласига эътиборни қаратиш мақсадга мувофиқдир. Касбий Касбий мукамаллик – бу меҳнат эгасининг (психологик, физиологик, хулқ- атвор ва иш фаолиятига боғлиқ) характериологик хусусиятларини иш жараёнида шаклланишидир. 1.1.6 Касб танлашнинг анъанавий усуллари: ютуқ ва камчиликлар Усул тушунчаси фанда бирор мақсадга эришиш йўли, бирор муаммони ечиш тарзи, борлиқни амалий ва назарий идрок этишнинг йўллари ва ҳаракат йўсинларининг номи сифатида ишлатилади. Мазкур парагарафда усул тушунчасини аниқ бир касб танлашнинг йўлини номлашда ишлатамиз. Мутахассислар (масалан, А.Жалолов ) бугунги кунда кўпчилик томонидан фойдаланилаётган ва анъанага айланган 3 та усулни ажратиб кўрсатишади. 3 1-усул. Сулолавий ёндашув . 2-усул. Ишга жойлашиш имкониятига асосланган ёндашув . 3-усул. Касбга йўналтирувчи мутахассисга мурожаат этиш . 3 Жалолов А. Касб қандай танланади: муваффақиятга эришмоқчи бўлганлар учун ўқув-услубий нашр. – Т.: «Янги аср авлоди», 2010. –-112–113бет. 16

Қуйида берилган жадвалларда ҳар бир усулнинг ютуқ ва камчиликлари алоҳида-алоҳида тавсифи берилган бўлиб, уларни диққат-эътибор билан ўқиб чиқиш ўқувчи учун катта тажриба манбаи сифатида хизматида қилиши мумкин. 1-жадвал. Сулолавий ёндашув тавсифи № Усулнинг афзалликлари № Усулнинг камчиликлари 1. Ўсмирлик давридан аждодларингиз касби сиз учун таниш, унинг барча қизиқарли томонлари ва сир-асрорларидан хабардор бўласиз. 1. Сулола ёшларни ушбу касбга қизиқтириш ишларини ташкил этишда педагогик тажрибалари етарли бўлмайди. Бунинг натижасида ёшларида ушбу касбга қизиқиш уйғонмаслиги ва бир қатор салбий ҳолатлар келиб чиқишининг олдини олишда қийинчиликларга учрашлари мумкин. 2. Сулоланинг касби доирасида назарий ва амалий тажрибага эга бўласиз. 2. Ота-она, катта ёшдаги ва ёш сулола вакиллари ўртасида фикрлар қарама- қаршилиги, касбнинг ижод манбаидан, моддий бойлик манбаига айланиб қолиши ва ёшларда меҳнат қилишга мажбур бўлиш каби ҳиссиётлар келиб чиқиши мумкин. 3. Касбни эгаллашда мақсадни қўйиш ва унга эришиш йўллари тўғрисида тушунчаларга эга бўласиз ва уларга этишишда сулолангиз вакиллари ёрдам берадилар. 3. Жамиятда пайдо бўлаётган янги касбларни эгаллаш масалаларига эътибор етарли даражада қаратилмаслиги мумкин (агар касб ўзининг замонавийлигини йўқотмаган бўлса) Ишга жойлашиш имкониятига асосланган ёндашувга асосланган усул орқали шахс қандай касб бўлишидан қатъий назар, катта ёки кичик ҳажмда, иш ҳақи олиш мақсадида касб танлаш танловини амалга оширади. 2-жадвал. Ишга жойлашиш имкониятига асосланган ёндашув № Усулнинг афзалликлари № Усулнинг камчиликлари 1. Ишга жойлашиш ва иш ҳақига эрта эга бўлиш имкониятидан самарали фойдаланилади. 1. Қизиқиш ва қобилият қарийиб эътиборга олинмайди. 2. Навбатдаги (ўзи хоҳлаган) касбни танлашга яхши имконият туғилади, чунки, касб танловчи 2. Натижада мажбурий меҳнат қилиш ҳиссиёти уйғониши, ишга ижодий ёндашмаслик ҳолатлари вақт 17

мустақил молия манбаига эга бўлади. ўтгандан касб эгасига иш жойидан қониқмаслик ҳолатлари ва низолари келиб чиқиши юз бериши мумкин. Ҳозирда мутахассилар томонидан «Касбга йўналтирувчи мутахассисга мурожаат этиш» усули ҳар бир таълим муассасаларида «касбга йўналтириш ишлари бўйича мутасадди»нинг фаолияти йўлга қўйилганлигини инобатга олган ҳолда алоҳида усул сифатида эътироф этилмоқда. 3-жадвал. Касбга йўналтирувчи мутахассисга мурожаат этиш № Усулнинг афзалликлари № Усулнинг камчиликлари 1. Сизнинг қизиқишингиз, қобилиятингиз ва имкониятларингизга мос касбни танлаш имконияти туғилади. 1. Касбга йўналтирувчи малакали мутахассислар бир қанча таълим муассаларида этишмайди. 2. Ижодий ривожланиш ва моддий фаровонликка, жамиятда катта эътибор ва нуфузга бир варакайига эришиш учун ҳақиқий замин яратилади. 2. Узоқ вақт (йиллар давомида) ва катта соҳадаги ўқувчиларни битта мутасадди томонидан ўрганиш ишларини олиб бориш талаб этилади. Фикримизча, А.Жалолов томонидан эътироф этилган « Сулолавий ёндашув » усули ёрдамида танланадиган касб қийинчиликларининг ҳаммасини ҳам (масалан, ота-она, катта ёшдаги ва ёш сулола вакиллари ўртасида фикрлар қарама-қаршилиги, касбнинг ижод манбаидан, моддий бойлик манбаига айланиб қолиши ва ёшларда меҳнат қилишга мажбур бўлиш каби ҳиссиётлар келиб чиқиши мумкин) қабул қилиб бўлмайди. Сабаби, Ш.А. Эшметов 4 томонидан устоз-шогирд муносабатларининг ижтимоий- психологик феноменларини тадқиқ этишга бағишланган тадқиқот натижаларида келтирилишича: «Устоз-шогирд» муносабатларининг маҳсулдорлиги энг аввало улар ўртасидаги шахслараро муносабатлардаги «субъект-субъект» типли тескари алоқанинг мавжудлигига, ушбу муносабатларда шахслараро ўзаро мослик эса экспектация, идентификация 4 Эшметов Ш.А. Устоз-шогирд муносабатларининг ижтимоий-психологик феноменлари: Психол. фан. номз. ... дис. автореферати: 19.00.05. – Т.: ЎзМУ, 2004. – 23 б. 18

ва рефлексия ҳодисаларининг мазмунига боғлиқдир. Умуман олганда юртимизда олиб борилаётган оилапарвар сиёсат катта ёшдаги ва ёш сулола вакиллари ўртасида фикрлар қарама-қаршилиги барҳам топишида ўзига хос аҳамият касб этмоқда. Ислоҳотлар самараси ўлароқ оилада ота-онанинг (касб эгаси сифатида) фарзандига (шогирди, яъни «ота касб» эгаси)га яқинлаштирувчи энг муҳим сифатлар унинг ақлий- интеллектуал ва иродавий сифатлари бўлса, «ота касб» эгасининг «ота касб»ни танлашига туртки бўлувчи сифатлар биринчи навбатда ота ёки онадаги инсонийлик сифатлари ва обрўлилик-авторитетлиликдир . 19

Касблар классификацияси мавзусини ўқитишнинг ҳуқуқий-меъёрий асослари (Силлабус мисолида) 1.2. Касблар классификацияси мавзусини ўқитиш: ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларнинг назарий таҳлили ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМИ ВАЗИРЛИГИ ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ ЖИСМОНИЙ ТАРБИ Я ИНСТИТУТИ « Меҳнат психологияси » фанининг 2015/201 6 ўқув йили учун мўлжалланган СИЛЛАБУСИ Билим соҳаси: 200 000 – Ижтимоий соҳа, иқтисод ва ҳуқуқ Таълим соҳаси: 210 000 – Социология ва психология Таълим йўналиши: 5210200 – Психология (спорт) Тошкент – 2015 20

Фаннинг қисқача тавсифи ОТМнинг номи ва жойлашган манзили: Ўзбекистон давлат жисмоний тарбия институти Оққўрғон кўчаси, 2-уй Кафедра: “Педагогика ва психология” “Гимнастика ва спорт психологояси” факультети таркибида Таълим соҳаси ва йўналиши: 210 000 – Социология ва психология 5210200 – ( ) Психология спорт Фанни (курсни) олиб борадиган ўқитувчи тўғрисида маълумот: Н. Ш . Умарова ўқитувчи e-mail : navbaxor7 8@mail.ru Дарс вақти ва жойи: Дарс жадвалига мувофиқ Курснинг давомийлиги 6-семестр Индивидуал график асосида ишлаш вақти: 2015-2016 ўқув йилининг 2-семестрида тузиладиган дарс жадвалларига асосан бўш вақтларда Фанга ажратилган соатлар Аудитория соатлари Му ста қил таъ ли м 30 Маъруза: 10 Ам али ёт 18 Лаборато рия 0 Фаннинг бошқа фанлар билан боғлиқлиги (пререквизи тлари): Умумкасбий (умумий психология, психология тарихи, бошқарув психологияси, ижтимоий-психологик тренинг, етнопсихология, ёш ва педагогик психология). Ихтисослик фанлар (спорт психологияси, ижтимоий психология, спорт психодиагностикаси, консултатив психология ва психокоррексия) 21

Фаннинг мазмуни Фаннинг долзарблиги ва қисқача мазмуни: “Меҳнат психологияси” фанининг асосий мақсади – талабаларни меҳнат фаолиятини таҳлил қилишнинг психологик асослари ҳақида маълумотлар билан хабардор қилиш ҳамда соҳанинг илмий тадқиқот методларини амалда қўллашга ўргатишдан иборат. Фаннинг асосий вазифаси қилиб бакалавр спорт фаолиятининг барча йўналишларида кишилар меҳнатини ташкил этиш; гуруҳий ва индивидуал бошқаришнинг психологик омиллари, механизмлари ва шарт-шароитлари билан таништириш; касбий маҳоратни такомиллаштириш; ижтимоий фаолият мотивларини мукаммал ўзлаштириш; ўзларидаги қобилият ва иқтидорни ўстириш йўллари ҳамда мустақил, ижодий тафаккурни ривожлантириш омилларига ўргатиш; спорт жамоасида фаолият кўрсатганда ўзгаларга психологик таъсир кўрсатиш сирларидан бохабар бўлиш; ижтимоий-психологик ҳодисалар табиати ва моҳиятини тушунишга кўмаклашишдир. Фан бўйича талабаларн инг билимига, кўникма ва малакасига қўйиладига н талаблар “Меҳнат психологияси” фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида талаба:  ўйин фаолияти; ўқиш (таълим) фаолияти; меҳнат фаолияти; шахс меҳнат фаолиятини тушунтиришнинг муҳим омиллари ҳақидаги тбилимларга эга бўлиши;  меҳнат фаолияти психологиясининг асосий вазифаларини; меҳнат функцияларининг самарали амалга ошишини таъминловчи омилларни; меҳнат обекти тизимига, мақсадига, меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимларини; қўл меҳнатига асосланган касбларни; машина ва қўл меҳнати касбларини; автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касбларни; меҳнат воситаларининг кўпфункциялилигига боғлиқ касбларни; меҳнат шароитига кўра касб гуруҳларини билиши ва улардан фойдалана олишкўникмаларига эга бўлиши;  меҳнат ва психологиянинг ўзаро муносабатларини аниқлаш; меҳнат фаолиятини ташкил етувчи компонентлар тузилмасини таҳлил қилиш; профессиограмманинг таркибий қисмлари: психограмма ва трудограммани ўзаро фарқлаш; касб танлашнинг бош тамойилини таҳлил қилиш; профессиография методини ишлатиш; касб танлашнинг анъанавий усулларини амалиётга татбиқ этишмалакаларига эга бўлиши керак. 22

Компетен ц и ялар. Компетенциялар – бу ўқиш жараёнида талабалар томонидан эгалллаган билим, кўникма ва малакаларни амалда қўлланилиши. Ҳуқуқий компетен ц иялар:  «Ўзбекистон Республикасининг Таълим » « тўғрисида ги қонун ва Кадрлар тайёрлаш ». Миллий дастури  Ахборотлаштиришга бевосита таълуқли асосий мақолалар.  Э лектрон ахборот ресурсларининг турлари.  Давлат ахборот тизимларида э лектрон ахборот ресурсларини қайта ишлаш, сақлаш ва заҳиралик ну сх а кўчириш воситаларига бўлган мажбурий талаблар.  Ахборот ресурслари ва ахборот тизимлари давлат э лектрон регистрида э лектрон ахборот ресурслари ва ахборот тизимлари рўйхатдан ўтказиш.  Давлат ахборот тизимларида « Э лектрон ҳукумат» доирасида алоқа қилиш тартиби.  Жисмоний ва юридик шахсларнинг э лектрон ахборот ресурслари ва уларни тақдим этиш тартибига кириш ҳуқуқлари.  Узлуксиз ўқиш ва мустақил таълим компетен ц иялари :  адабиёт билан ишлаш;  интернет ресурслар билан ишлаш;  э лектрон ташувчиларда ўқув ва илмий материаллар билан ишлаш;  тақдимотлар ва мавзули рефератлар тайёрлаш;  маъруза ва намойиш материалларини тайёрлаш. Календар тематик режаси 23№ Мавзу Машғул от тури соат 1 Психология ва меҳнат . маъруза 2 2 Меҳнат фаолиятини ўрганиш методлари . маъруза 2 3 Касблар классификасияси . маъруза 2 4 Мотивация ва фаолият психологияси маъруза 2 5 Муваффақиятли иш излаш ҳамда ишни расмийлаштиришнинг йўл ва воситалари маъруза 2 6 Психология ва меҳнат . семинар 2 7 Меҳнат фаолиятини ўрганиш методлари . семинар 4 8 Касблар классификасияси . семинар 4 9 Мотивация психологияси семинар 2 1 0 Фаолият психологияс семинар 2 1 Муваффақиятли иш излаш ҳамда семинар 4

ТМИларни бажариш ва вазифаларни топшириш жадвали “Меҳнат психологияси” фани бўйича талабанинг мустақил таълими шу фанни ўрганиш жараёнининг таркибий қисми бўлиб, услубий ва ахборот ресурслари билан тўла таъминланган. Талабалар аудитория машғулотларида профессор- ўқитувчиларнинг маърузасини тинглайдилар, савол- жавоблар қилиб билимини мустаҳкамлайди. Аудиториядан ташқарида талаба дарсларга тайёрланади, адабиётларни конспект қилади, уй вазифа сифатида берилган топшириқларга жавобларни топадилар. Бундан ташқари айрим мавзуларни кенгроқ ўрганиш мақсадида қўшимча адабиётларни ўқиб рефератлар тайёрлайди ҳамда мавзу бўйича тестлар ечади. Мустақил таълим натижалари рейтинг тизими асосида баҳоланади. Уйга вазифаларни бажариш, қўшимча дарслик ва адабиётлардан янги билимларни мустақил ўрганиш, керакли маълумотларни излаш ва уларни топиш йўлларини аниқлаш, интернет тармоқларидан фойдаланиб маълумотлар тўплаш ва илмий изланишлар олиб бориш, илмий тўгарак доирасида ёки мустақил равишда илмий манбалардан фойдаланиб илмий мақола ва маърузалар тайёрлаш кабилар талабаларнинг дарсда олган билимларини чуқурлаштиради, уларнинг мустақил фикрлаш ва ижодий қобилиятини ривожлантиради. Шунинг учун ҳам мустақил таълимсиз ўқув фаолияти самарали бўлиши мумкин эмас. Уй вазифаларини текшириш ва баҳолаш амалий машғулот олиб борувчи ўқитувчи томонидан, лаборатория ишларини қабул қилиш бириктирилган ўқитувчилар томонидан ҳар бир лаборатория дарсида баҳоланади, конспектларни ва мавзуни ўзлаштириш даражасини текшириш ва баҳолаш эса маъруза дарсларини олиб борувчи ўқитувчи томонидан ҳар дарсда амалга оширилади. Мустақил ишни бажариш тартиби 1. Масалани мазмуни билан танишиш. 2. Масалани ечишга қўл келадиган адабиётларни ўрганиб чиқиш. 3. Топшириқни бажариш этапларини белгилаш.Ишни 24

бажаришда оптимал усулларни танлаш. 4. Топшириқни бажариш. 5. Ҳисобот тайёрлаш (реферат тарзида ёки эле к трон тарзида). “Меҳнат психологияси” фанидан т алабалар мустақил таълимининг мазмуни ва ҳажми № Мавзу соат 1. Психология ва меҳнат 4 2. Меҳнат фаолиятини ўрганиш методлари 4 3. Касблар классификасияси 6 4. Мотивация ва фаолият психологияси 4 5. Мотивация психологияси 4 6. Фаолият психологияси 4 7. Муваффақиятли иш излаш ҳамда ишни расмийлаштиришнинг йўл ва воситалари 4 Ўқув йили бўйича мустақил ишлар жами: 30 Маъруза ва амалий машғулотларнинг режаси Маъруза машғулотлари 1 Психология ва меҳнат Меҳнат психологияси. Меҳнат фаолияти психологияси. Меҳнат фаолияти психологиясининг асосий вазифалари. Меҳнат ва психологиянинг ўзаро муносабатлари. Меҳнат, касб, мутахассислик. Меҳнатнинг функциялари. Меҳнат функцияларининг самарали амалга ошишини таъминловчи омиллар. Меҳнат фаолиятини ташкил этувчи компонентлар тузилмаси. Меҳнатнинг психологик мазмуни. Психологик фаолият тизими. Шахс ва фаолият. Шахс меҳнат фаолиятини тушунтиришнинг муҳим омиллари. 2 Меҳнат фаолиятини ўрганиш методлари. Конкрет фаолиятнинг ўзига хос томонлари билан танишишда қўлланиладиган иш ҳужжатларини таҳлил этиш методи. Фаолият мазмунига оид маълумотни визуал тўплашда ёрдам берадиган иш жараёнини кузатиш методи. Меҳнат жараёнининг айрим кўрсаткичларини баҳолашда қўлланиладиган хронометраж методи. Меҳнат эгасидан фаолияти билан боғлиқ ёзма ёки оғзаки равишда маълумотларни олишда фойдаланиладиган сўров (анкета, 25

суҳбат, експерт баҳолаш) методи. Биографик метод. Фаолият шарт-шароитларини ўрганишга қаратилган физиолого-гигиеник методлар. Меҳнат субектининг айрим психологик хусусиятларини аниқлашда ишлатиладиган тажриба (табиий ва лаборатория ) методи. Профессиография методи. Профессиограмма тушунчаси. Профессиограмманинг таркибий қисмлари: психограмма ва трудограмма. Шахснинг фаолиятда юксалишида акмеограмманинг роли. 3 Касблар классификасияси Касблар классификасиясига оид луғатлар таҳлили. Е.А. Климов бўйича касб даражалари таснифи. Меҳнат обекти тизимига кўра касб тоифалари: инсон → табиат (И-Та); инсон → техника (И-Те); инсон → инсон (И- И); инсон → белгилар тизими (И-Бт); инсон → бадиий образ (И-Бо). Касбларнинг мақсадига кўра синфлари: гностик (грек. “гнозис” – билим) касблар; ўзгарувчан касб; изланувчилик касби. Касбларнинг мақсадга кўра классификасияланиши. Меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимлари. Қўл меҳнатига асосланган касблар. Машина ва қўл меҳнати касблари. Автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар. Меҳнат воситаларининг кўпфункциялилигига боғлиқ касблар. Меҳнат шароитига кўра касб гуруҳлари. Микромуҳит, маиший қулайликлар, “хонакилаштирилган” шароитларда ишловчилар. Ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам очиқ ҳавода бўлиш зарурати билан боғлиқ ишлар. Ноқулай шарт- шароитлар – баландликда, сув тагида, ер остида, юқори ҳамда паст температурада ва ҳоказолардаги ишлар. Инсонларнинг маънавий ҳаёти ва соғлиги учун жавобгар бўладиган, асосан қадриятларга йўналтирилган ишлар. 4 Мотивация ва фаолият психологияси Психологияда мотивлар муаммоси. Англанмаган ва англанган мотивлар. Ижтимоий мотивлар.Касб танлашга муносабат тизими мотивасиясини ўрганиш ижтимоий- психологик муаммо сифатида. Касб танлашнинг бош тамойили. Касбга йўналтириш учбурчаги. Сиз нимани 26

хоҳлайсиз? Сиз нимани қила оласиз? Ушбу касбни танлашингиз шартми? Касб“умри”нинг босқичлари. Шахснинг касб танлаш жараёни алгоритми. Касб танлашнинг анъанавий усуллари: ютуқ ва камчиликлар. Сулолавий ёндашув. Ишга жойлашиш имкониятига асосланган ёндашув. Касбга йўналтирувчи мутахассисга мурожаат этиш. Фаолият тўғрисида умумий тушунча. Фаолият ва фаоллик. Фаолиятнинг тузилиши. Фаолиятнинг ўзига хослиги. Фаолиятни интериоризасиялаш ва екстериоризасиялаш. Фаолиятни ўзлаштирилиши ва малакаларни эгаллаш. Ўйин фаолияти. Ўқиш (таълим) фаолияти. Меҳнат фаолияти. Меҳнат фаолияти психологияси. Фаолиятнинг асосий жабҳалари тузилиши. Фаолият тузилишининг таснифи. Фаолиятни билиш. А.Н. Леонтев бўйича фаолиятнинг тузилиши. Фаолиятнинг морфологияси, аксиологияси, праксиологияси ва онтологияси. Касбий фаолиятни психологик баҳолаш. Инсон ҳаёти ва фаолиятини ўзгартирувчи асосий омиллар. Реориентасия психологик муаммо сифатида. Меҳнат субектининг касбий мукамаллашуви жараёнининг асосий йўналишлари. Ижтимоийлашув жараёни. Ривожланиш жараёни. Касбда ўзини ўзи кўрсата олиш, баҳолаш, назорат қила олиш жараёни. Фаоллик жараёни. 5 Муваффақиятли иш излаш ҳамда ишни расмийлаштиришнинг йўл ва воситалари. Муваффақиятли иш излаш. Иш излашнинг тайёргарлик босқичи. Иш излаш босқичлари. Резюме тузиш қоидалари. Резюменинг бўлимлари ва уларда бериладиган маълумотлар таснифи. Резюме тайёрлаш қоидалари. Даъвогарнинг иш излаш бўйича буюртмасини бажарувчи мутахассислар, яъни “жобсикерлар”нинг фаолияти мазмунига психологик чизгилар. Кадрлар масаласи бўйича мутахассислар, яъни HR – менежерлар фаолиятининг психологик моҳияти. Интернет орқали иш излаш қоидалари. Ўзбекистонда иш излаш. ОАВ орқали иш қидириш қоидалари. Рекрутинг агентликлари орқали иш излаш қоидалари. Иш излаш тамойиллари: тезроқ, баландроқ, кучлироқ ёки сен бу мен, биз сен билан. 27

Иш берувчи билан мулоқот. Мулоқот жараёнида рекрутер ва даъвогар психологиясига хос хусусиятларнинг намоён бўлиши. Даъвогарнинг иш берувчи билан бўладиган суҳбати: дастлабки ва асосий суҳбат. Суҳбатдошнинг фаолиятга йўналганлиги. Ишга қабул қилиниш. Янги иш жойига мослашиш. Хизматдошлар билан танишув. Раҳбар билан бевосита суҳбат. Корпоратив (бирлашмавий) маданиятга мослашиш. Янги ходим учун ўзини ташкилотда тутиш қоидалари. Мослашиш даврига хос амалий тавсиялар. Иш излашда йўл қўйиладиган енг кўп хатоликлар мазмуни. Семенар машғулотлар 1 Психология ва меҳнат Меҳнат фаолияти психологияси. Меҳнат фаолияти психологиясининг асосий вазифалари.. Меҳнат, касб, мутахассислик. Меҳнатнинг функциялари. Меҳнат функцияларининг самарали амалга ошишини таъминловчи омиллар. Меҳнат фаолиятини ташкил этувчи компонентлар тузилмаси. Меҳнатнинг психологик мазмуни. Шахс ва фаолият. Шахс меҳнат фаолиятини тушунтиришнинг муҳим омиллари. 2 Меҳнат фаолиятини ўрганиш методлари. Конкрет фаолиятнинг ўзига хос томонлари билан танишишда қўлланиладиган иш ҳужжатларини таҳлил этиш методи. Фаолият мазмунига оид маълумотни визуал тўплашда ёрдам берадиган иш жараёнини кузатиш методи. Меҳнат жараёнининг айрим кўрсаткичларини баҳолашда қўлланиладиган хронометраж методи. Меҳнат эгасидан фаолияти билан боғлиқ ёзма ёки оғзаки равишда маълумотларни олишда фойдаланиладиган сўров (анкета, суҳбат, експерт баҳолаш) методи. Биографик метод. Фаолият шарт-шароитларини ўрганишга қаратилган физиолого-гигиеник методлар. Меҳнат субектининг айрим психологик хусусиятларини аниқлашда ишлатиладиган тажриба (табиий ва лаборатория ) методи. Профессиография методи. Профессиограмма тушунчаси. Профессиограмманинг таркибий қисмлари: психограмма ва трудограмма. Шахснинг фаолиятда юксалишида 28

акмеограмманинг роли. 3 Касблар классификасияси Касблар классификасиясига оид луғатлар таҳлили. Е.А. Климов бўйича касб даражалари таснифи. Меҳнат обекти тизимига кўра касб тоифалари: инсон → табиат (И-Та); инсон → техника (И-Те); инсон → инсон (И- И); инсон → белгилар тизими (И-Бт); инсон → бадиий образ (И-Бо). Касбларнинг мақсадига кўра синфлари: гностик (грек. “гнозис” – билим) касблар; ўзгарувчан касб; изланувчилик касби. Касбларнинг мақсадга кўра классификасияланиши. Меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимлари. Қўл меҳнатига асосланган касблар. Машина ва қўл меҳнати касблари. Автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар. Меҳнат воситаларининг кўпфункциялилигига боғлиқ касблар. Меҳнат шароитига кўра касб гуруҳлари. Микромуҳит, маиший қулайликлар, “хонакилаштирилган” шароитларда ишловчилар. Ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам очиқ ҳавода бўлиш зарурати билан боғлиқ ишлар. Ноқулай шарт- шароитлар – баландликда, сув тагида, ер остида, юқори ҳамда паст температурада ва ҳоказолардаги ишлар. Инсонларнинг маънавий ҳаёти ва соғлиги учун жавобгар бўладиган, асосан қадриятларга йўналтирилган ишлар. 4 Мотивация психологияси Психологияда мотивлар муаммоси. Англанмаган ва англанган мотивлар. Ижтимоий мотивлар.Касб танлашга муносабат тизими мотивасиясини ўрганиш ижтимоий- психологик муаммо сифатида. Касб танлашнинг бош тамойили. Касбга йўналтириш учбурчаги. Сиз нимани хоҳлайсиз? Сиз нимани қила оласиз? Ушбу касбни танлашингиз шартми? Касб“умри”нинг босқичлари. Шахснинг касб танлаш жараёни алгоритми. Касб танлашнинг анъанавий усуллари: ютуқ ва камчиликлар. Сулолавий ёндашув. Ишга жойлашиш имкониятига асосланган ёндашув. Касбга йўналтирувчи мутахассисга мурожаат этиш. 5 Фаолият психологияси 29

Фаолият тўғрисида умумий тушунча. Фаолият ва фаоллик. Фаолиятнинг тузилиши. Фаолиятнинг ўзига хослиги. Фаолиятни интериоризасиялаш ва екстериоризасиялаш. Фаолиятни ўзлаштирилиши ва малакаларни эгаллаш. Ўйин фаолияти. Ўқиш (таълим) фаолияти. Меҳнат фаолияти. Меҳнат фаолияти психологияси. Фаолиятнинг асосий жабҳалари тузилиши. Фаолият тузилишининг таснифи. Фаолиятни билиш. А.Н. Леонтев бўйича фаолиятнинг тузилиши. Фаолиятнинг морфологияси, аксиологияси, праксиологияси ва онтологияси. Касбий фаолиятни психологик баҳолаш. Инсон ҳаёти ва фаолиятини ўзгартирувчи асосий омиллар. Реориентасия психологик муаммо сифатида. Меҳнат субектининг касбий мукамаллашуви жараёнининг асосий йўналишлари. Ижтимоийлашув жараёни. Ривожланиш жараёни. Касбда ўзини ўзи кўрсата олиш, баҳолаш, назорат қила олиш жараёни. Фаоллик жараёни. 6 Муваффақиятли иш излаш ҳамда ишни расмийлаштиришнинг йўл ва воситалари. Муваффақиятли иш излаш. Иш излашнинг тайёргарлик босқичи. Иш излаш босқичлари. Резюме тузиш қоидалари. Резюменинг бўлимлари ва уларда бериладиган маълумотлар таснифи. Резюме тайёрлаш қоидалари. Даъвогарнинг иш излаш бўйича буюртмасини бажарувчи мутахассислар, яъни “жобсикерлар”нинг фаолияти мазмунига психологик чизгилар. Кадрлар масаласи бўйича мутахассислар, яъни ҲР – менежерлар фаолиятининг психологик моҳияти. Интернет орқали иш излаш қоидалари. Ўзбекистонда иш излаш. ОАВ орқали иш қидириш қоидалари. Рекрутинг агентликлари орқали иш излаш қоидалари. Иш излаш тамойиллари: тезроқ, баландроқ, кучлироқ ёки сен бу мен, биз сен билан. Иш берувчи билан мулоқот. Мулоқот жараёнида рекрутер ва даъвогар психологиясига хос хусусиятларнинг намоён бўлиши. Даъвогарнинг иш берувчи билан бўладиган суҳбати: дастлабки ва асосий суҳбат. Суҳбатдошнинг фаолиятга йўналганлиги. Ишга қабул қилиниш. Янги иш жойига мослашиш. Хизматдошлар билан танишув. Раҳбар билан бевосита суҳбат. Корпоратив (бирлашмавий) 30

маданиятга мослашиш. Янги ходим учун ўзини ташкилотда тутиш қоидалари. Мослашиш даврига хос амалий тавсиялар. Иш излашда йўл қўйиладиган енг кўп хатоликлар мазмуни. Талабалар учун талаблар - ўқитувчига ва гуруҳдошларга нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиш; - университет ички тартиб - интизом қоидаларига риоя қилиш; - уяли телефонни дарс давомида ўчириш; - маърузаларни тўлиқ ёзиб бўриш; - берилган уй вазифаси ва мустақил иш топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариш; - кўчирмачилик (плагиат) қатъиян ман этилади; - дарсларга қатнашиш мажбурий ҳисобланади, дарс қолдирилган ҳолатда қолдирилган дарслар қайта ўзлаштирилиши шарт; - дарсларга олдиндан тайёрланиб келиш ва фаол иштирок этиш; - талаба ўқитувчидан сўнг, дарс хонасига - машғулотга киритилмайди; - талаба рейтинг баллидан норози бўлса еълон қилинган вақтдан бошлаб 1 кун мобайнида апелляция комиссиясига мурожат қилиши мумкин Электрон почта орқали муносабатла р тартиби Профессор-ўқитувчи ва талаба ўртасидаги алоқа электрон почта орқали ҳам амалга оширилиши мумкин, телефон орқали баҳо масаласи муҳокама қилинмайди, баҳолаш фақатгина институт ҳудудида, ажратилган хоналарда ва дарс давомида амалга оширилади. Электрон почтани очиш вақти соат 15.00 дан 20.00 гача Фан мавзулари ва унга ажратилган соатлар тақсимоти: “Меҳнат психологияси” фанидан машғулотларнинг мавзулар ва соатлар бўйича тақсимланиши: т/р Мавзулар номи Жами соат Ма ъ ру за Семинар машғулот Мустақи л таҳлим Жами 1. Психология ва меҳнат 4 2 2 4 8 2. Меҳнат фаолиятини ўрганиш методлари 6 2 4 4 10 31

3. Касблар классификасияси 6 2 4 6 12 4. Мотивация ва фаолият психологияси 2 2 4 6 5. Мотивация психологияси 2 2 4 6 6. Фаолият психологияси 2 2 4 6 7. Муваффақиятли иш излаш ҳамда ишни расмийлаштиришнинг йўл ва воситалари 6 2 4 4 10 Жами соатлар 2 8 1 0 18 30 58 Талабалар билимини баҳолаш тизими: “Меҳнат психологияси” фани бўйича рейтинг жадваллари, назорат тури, шакли, сони ҳамда ҳар бир назоратга ажратилган максимал балл, шунингдек жорий ва оралиқ назоратларининг саралаш баллари ҳақидаги маълумотлар фан бўйича биринчи машғулотда талабаларга еълон қилинади. Фан бўйича талабаларнинг билим савияси ва ўзлаштириш даражасининг Давлат таълим стандартларига мувофиқлигини таъминлаш учун қуйидаги назорат турлари ўтказилади: жорий назорат (ЖН) - талабанинг фан мавзулари бўйича билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Жорий назорат фаннинг хусусиятидан келиб чиққан ҳолда амалий ва лаборатория машғулотларда, оғзаки сўров, тест ўтказиш, суҳбат, лаборатория топшириқларини ҳимоя қилиши ва уй вазифаларини текшириш ва шу каби бошқа шаклларда ўтказилиши мумкин; оралиқ назорат (ОН) - семестр давомида ўқув дастурининг тегишли (фанларнинг бир неча мавзуларини ўз ичига олган) бўлими тугаллангандан кейин талабанинг назарий билим ва амалий кўникма даражасини аниқлаш ва баҳолаш усули. Оралиқ назорат бир семестрда икки марта ўтказилади ва шакли (ёзма, оғзаки, тест ва ҳоказо) ўқув фанига ажратилган умумий соатлар ҳажмидан келиб чиққан ҳолда белгиланади; якуний назорат (ЯН) - семестр якунида муайян фан бўйича назарий билим ва амалий кўникмаларни талабалар томонидан ўзлаштириш 32

даражасини баҳолаш усули. Якуний назорат асосан таянч тушунча ва ибораларга асосланган “Ёзма иш” ёки “Тест” шаклида ўтказилади. ОН ўтказиш жараёни кафедра мудири томонидан тузилган комиссия иштирокида мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бузилган ҳолларда, ОН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳолларда ОН қайта ўтказилади. Олий таълим муассасаси раҳбарининг буйруғи билан ички назорат ва мониторинг бўлими раҳбарлигида тузилган комиссия иштирокида ЯН ни ўтказиш жараёни мунтазам равишда ўрганиб борилади ва уни ўтказиш тартиблари бузилган ҳолларда, ЯН натижалари бекор қилиниши мумкин. Бундай ҳолларда ЯН қайта ўтказилади. Талабанинг билим савияси, кўникма ва малакаларини назорат қилишнинг рейтинг тизими асосида талабанинг фан бўйича ўзлаштириш даражаси баллар орқали ифодаланади. «Ахборот тизимлари» фани бўйича талабаларнинг семестр давомидаги ўзлаштириш кўрсаткичи 100 баллик тизимда баҳоланади. Ушбу 100 балл баҳолаш турлари бўйича қуйидагича тақсимланади: Я.Н.-30 балл, қолган 70 балл эса Ж.Н.-35 балл ва О.Н.-35 балл қилиб тақсимланади. Балл Баҳо Талабаларнинг билим даражаси 86-100 Аъло Хулоса ва қарор қабул қилиш. Ижодий фикрлай олиш. Мустақил мушоҳада юрита олиш. Олган билимларини амалда қўллай олиш. Моҳиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш. Тасаввурга эга бўлиш. 71-85 Яхши Мустақил мушоҳада қилиш. Олган билимларини амалда қўллай олиш. Моҳиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш. Тасаввурга эга бўлиш. 55-70 Қониқарли Моҳиятини тушунтириш. Билиш, айтиб бериш Тасаввурга эга бўлиш. 0-54 Қониқарсиз Аниқ тасаввурга эга бўлмаслик . Билмаслик . Талабалар ОН дан тўплайдиган балларнинг намунавий мезонлари • Ф ан бўйича саралаш бали 55 баллни ташкил этади. Талабанинг саралаш балидан паст бўлган ўзлаштириши рейтинг дафтарчасида қайд этилмайди. 33

• Талабаларнинг ўқув фани бўйича мустақил иши жорий, оралиқ ва якуний назоратлар жараёнида тегишли топшириқларни бажариши ва унга ажратилган баллардан келиб чиққан ҳолда баҳоланади. • Талабанинг фан бўйича рейтинги қуйидагича аниқланади: К =В Ў/ 100 бу ерда: В- семестрда фанга ажратилган умумий ўқув юкламаси (соатларда); Ў -фан бўйича ўзлаштириш даражаси (балларда). • Фан бўйича жорий ва оралиқ назоратларга ажратилган умумий баллнинг 55 фоизи саралаш балл ҳисобланиб, ушбу фоиздан кам балл тўплаган талаба якуний назоратга киритилмайди. • Жорий ЖН ва оралиқ ОН турлари бўйича 55бал ва ундан юқори бални тўплаган талаба фанни ўзлаштирган деб ҳисобланади ва ушбу фан бўйича якуний назоратга кирмаслигига йўл қўйилади. • ОН ва ЯН турлари календар тематик режага мувофиқ деканат томонидан тузилган рейтинг назорат жадваллари асосида ўтказилади. ЯН семестрнинг охирги 2 ҳафтаси мобайнида ўтказилади. • ЖН ва ОН назоратларда саралаш балидан кам балл тўплаган ва узрли сабабларга кўра назоратларда қатнаша олмаган талабага қайта топшириш учун, навбатдаги шу назорат туригача, сўнгги жорий ва оралиқ назоратлар учун эса якуний назоратгача бўлган муддат берилади. • Талабанинг семестрда ЖН ва ОН турлари бўйича тўплаган баллари ушбу назорат турлари умумий балининг 55 фоизидан кам бўлса ёки семестр якуний жорий, оралиқ ва якуний назорат турлари бўйича тўплаган баллари йиғиндиси 55 балдан кам бўлса, у академик қарздор деб ҳисобланади. • Талаба назорат натижаларидан норози бўлса, фан бўйича назорат тури натижалари еълон қилинган вақтдан бошлаб бир кун мобайнида факултет деканига ариза билан мурожаат этиши мумкин. Бундай ҳолда факултет деканининг тақдимномасига кўра ректор буйруғи билан 3 (уч) аъзодан кам бўлмаган таркибда апелляция комиссияси ташкил этилади. • Апелляция комиссияси талабаларнинг аризаларини кўриб чиқиб, шу 34

куннинг ўзида хулосасини билдиради. Баҳолашнинг ўрнатилган талаблар асосида белгиланган муддатларда ўтказилиши ҳамда расмийлаштирилиши факултет декани, кафедра мудури, ўқув-услубий бошқарма ҳамда ички назорат ва мониторинг бўлими томонидан назорат Талабалар ЖН дан тўплайдиган балларнинг мезонлари № Кўрсаткичлар ЖН-баллари Макс 1-ЖН 2-ЖН 1 Дарсларга қатнашганлик ва ўзлаштириши даражаси. дарс машғулотлардаги фаоллиги, дарс машғулот дафтарларининг юритилиши ва ҳолати 2 0-1 0-1 2 Мустақил таълим топшириқларининг ўз вақтида ва сифатли бажарилиши. Мавзулар бўйича уй вазифаларини бажарилиш ва ўзлаштириши даражаси. 10 0-5 0-5 3 Семинар (лаборатория) мавзулари бўйича талабанинг берган оғзаки жавоблари 23 0-12 0-11 Жами ЖН баллари: 35 18 17 Талабалар ОН дан тўплайдиган балларнинг мезонлари № Кўрсаткичлар ОН-баллари Макс 1-ОН 2-ОН 1 Дарсларга қатнашганлик даражаси. Семинар (лаборатория) машғулотларидаги фаоллиги, конспект дафтарларининг юритилиши ва тўлиқлиги. Талабаларнинг мустақил таълим топшириқларини ўз вақтида ва сифатли бажариши ва ўзлаштиришига максимал 5 балл (1-ОН учун 2 балл, 2-ОН учун 3 балл) ажратилади 5 0-2 0-3 2 1- ОН “Оғзаки” савол-жавоб тарзида ўтказилиб, 3 та савол берилади ва ҳар бир саволга максимал 5 балл; 2 – ОН “Тест” шаклида ўтказилиб, 30 та тест саволидан иборат бўлади ва ҳар бир тест саволига 0,5 баллдан ажратилади 30 0-15 0-15 Жами ОН баллари: 35 0-17 0-18 Фан бўйича оралиқ назорат икки марта ўтказилиши назарда тутилган бўлиб, 1 - ОН “Оғзаки” шаклда ўтказилади ва унга максимал 17 балл, 2 – ОН “Тест” шаклида ўтказилиб унга максимал 18 балл ажратилган. Талабалар билимини баҳолаш қуйидаги мезонлар асосида амалга оширилади. Ўтказиладиган вакти Назорат тури Мак балл “5” “4” “3” Назорат шакли 35

1-4-машғулотлардан сўнг 1- ЖН 18 16-18 13-15 10-12 Огзаки 5-9-машғулотлардан сўнг 2- ЖН 17 15-17 12-14 9-11 Оғзаки 4-семинар машғулотидан сўнг 8 - Семинар машғулотидан сўнг 1 -ОН 17 15-17 12-14 9-11 Оғзаки 2 -ОН 18 16-18 13-15 10-12 Тест Жадвал асосида ЯН 30 30-26 25-21 20-17 Ёзма • Якуний назорат “Ёзма иш” шаклида белгиланган бўлса, у ҳолда якуний назорат 30 баллик “Ёзма иш” вариантлари асосида ўтказилади. Агар якуний назорат марказлашган тест (100 та савол) асосида ташкил этилган бўлса, шундан фан бўйича якуний назорат ҳар бир талабага 30 та тест саволи асосида 30 балл асосида амалга оширилади. Якуний назорат “ ТЕСТ” асосида баҳолаш мезони Якуний назорат “Тест” шаклида амалга оширилганда, синов кўп вариантли усулда ўтказилади. Ҳар бир савол содда ва мураккаблигига қараб белгиланган тартибда баҳоланади. Назарий саволлар фан бўйича таянч сўз ва иборалар асосида тузилган бўлиб, фаннинг барча мавзуларини ўз ичига қамраб олган. Ҳар бир саволга тўғри жавоблар бўйича ўзлаштириш кўрсаткичи 1 балл оралиғида баҳоланади. Талаба максимал 30 балл тўплаши мумкин. Тест синов бўйича умумий ўзлаштириш кўрсаткичини аниқлаш учун вариантда берилган саволларнинг ҳар бири учун берилган жавобларга қўйилган ўзлаштириш баллари қўшилади ва йиғинди талабанинг якуний назорат бўйича ўзлаштириш балли ҳисобланади. Асосий адабиётлар: 1. Толочек В.А. Современная психология труда: Учебное пособие. – СПб.: Питер, 2005. – 479 с. 2. Климов Е.А. Введение в психологию труда: Учеб. для вузов. – М.: Култура и спорт, ЮНИТИ, 1998. – 350 с. Қўшимча адабиётлар: 1. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодатдир. – Т.: “Ўзбекистон”, 2015. – 304 б 2. Григорович Л.А. Введение в профессию “психолог”: Учебное пособие. – М.: Гардарики, 2006. – 192 с. 36

3. Каримова В.М., Холйигитова Н.Х. Психология: Ўқув қўлланма. – Т.: “IQTISODIYOT”, 2014. – 175 б. 4. Бекмуродов А. ва бошқ. Муваффақиятли иш излаш ва ишни расмийлаштиришнинг йўл ва воситалари: Олий таълим муассасалари битирувчиларига ёрдам тариқасида. Ўқув-амалий қўлланма / Ходиев Б. умумий таҳрири остида. – Т.: ТДИУ, 2010. – 90 б. 5. Ғозиев Э ., Жабборов А. Фаолият ва хулқ-атвор мотивация: Университетларнинг психология мутахассислиги учун ўқув қўлланма. – Т.: Университет, 2003. – 124 б. 6. Ғозиев Е.Ғ., Азизова Ш.В. Ташкилий психология. – Т.: “Университет”, 1999. – 92 б. 7. Каримова В.М., Ҳайитов О.Е. Маъмурий бошқарув органлари раҳбарларининг лавозимга лойиқлигини баҳолашга оид тест ва методикалар тўплами. Методик қўлланма // Проф. В.М. Каримованинг умумий таҳрири остида. – Т.: “Фан ва технология”, 2008. – 64 б. 8. Қодиров Б.Р., Қодиров К.Б. Касбий ташхис методикалари тўплами // Амалиётчи психологлар учун методик қўлланма. – Т.: ЎзМУ, 2003.– 94 б. 9. Маслоу А. Мотивация и личност. 3-е изд./ пер с англ. – СПб.: Питер, 2009. – 352с. 10. Маҳмудов И. Бошқарув психологияси: Ўқув қўлланма / Масъул муҳаррир А.Холбеков. – Т.: «YUNAKS- PRINT» МЧЖ босмахонаси, 2006. – 240 б. 11. Шаховой В.А., Шапиро С.А. Мотивация трудовой деятелности: Учебно-метод. пособ. 2-е изд., доп. и перераб. – М.: Изд. «Алфа-Пресс». 2006. – 332 с. 12. Э гамбердиева Н. Талабаларни шахсий ва касбий ижтимоийлаштириш технологияси. – Т.: «Фан ва технология», 2009. – 56 б. 13. Э гамбердиева Н. Талабаларни шахсий ва касбий ижтимоийлаштиришнинг замонавий йўналишлари. – Т.: «Фан ва технология», 2009. – 48 б. Интернет сайтлари 1. www.ziyonet.uz 2. http://bankrabot.com 3. http://www.bestdisser.com 4. www.ht.ru 5. www.stat.uz Талабанинг э ришган ўқув ютуқларини назорат қилиш бўйича саволлар 1. Меҳнат психологияси фанининг вазифаси ва аҳамияти 2. Меҳнат фаолиятини ташкил этувчи компонентлар тузилмаси. 3. Меҳнат ва психологиянинг ўзаро муносабатлари. 4. Меҳнат субектининг айрим психологик хусусиятларини 37

аниқлашда ишлатиладиган тажриба (табиий ва лаборатория ) методи. 5. Меҳнат психологияси методлари ва уларнинг мохияти. 6. Меҳнат психологияси тадқиқот методлари ҳақида умумий тушунча. 7. Меҳнат фаолиятини ўрганиш методи. 8. Меҳнатни ташкил қилиш психологияси 9. Хронометраж метод. 10. Ҳужжатларни таҳлил этиш методи. 11. Таржимаи ҳол методи. 12. Анкета методи. 13. Тест методи. 14. Биографик метод. 15. Инсон ҳаёти ва фаолиятини ўзгартирувчи асосий омиллар. 16. Ташкилот миссиясининг иерархик тузилмаси. 17. Фаолият тузилишининг таснифи. 18. Фаолият шарт-шароитларини ўрганишга қаратилган физиолого- гигиеник методлар. 19. Фаолиятни интериоризасиялаш ва екстериоризасиялаш. 20. Фаолиятнинг асосий жабҳалари тузилиши. 21. Фаолиятнинг морфологияси, аксиологияси, праксиологияси ва онтологияси. 22. Жамоа ва гуруҳ. Жамоанинг шаклланиши. 23. Жамоа хақида умумий тушунча. 24. Жамоадаги шахслараро муносабатлар. 25. Жамоани бошқаришнинг ривожланиши босқичлари. 26. Меҳнат субектининг касбий мукамаллашуви жараёнининг асосий йўналишлари. 27. Профессиограмманинг таркибий қисмлари: психограмма ва трудограмма. 28. Профессиография методи. 38

29. Шахснинг касб танлаш жараёни алгоритми. 30. Шахснинг фаолиятда юксалишида акмеограмманинг роли. 31. Касб танлашнинг анъанавий усуллари. 32. Касб танлашнинг бош тамойили. 33. Касбга йўналтириш учбурчаги. 34. Муваффақиятли иш излаш. 35. Резюме (инглизча – Curiculum Vitae ёки қисқача CV) тузиш қоидалари. 36. “Жобсикерлар”нинг фаолияти мазмуни. II -боб.“КАСБЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ” МАВЗУСИНИ ЎҚИТИШ ДАГИ ИННОВАЦИОН ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАР 2.1. “ Касблар классификацияси” мавзусидаги маъруза машғулотларининг таълим бериш технологияларини ишлаб чиқишнинг концептуал асослари “ Касблар классификацияси ” деб номланган мавзуни ўқитиш бўйича ташкил этиладиган маъруза ва семинар машғулотларининг мақсади ҳамда таълим бериш технологиясини лойиҳалаштиришдаги асосий концептуал 39

ёндашувларини келтирамиз: Мавзунинг мақсади: Талабаларга касблар классификацияси ва касб даражалари ҳақида тушунчалар бериш ва уларни қўллай олиш малакасини шакллантириш. Мавзунинг вазифаси: Мақсаддан келиб чиқиб, мавзунинг субъектив жиҳатларини таҳлил қилиш услубларининг қандай вазиятларда қўлланишини тушунтириш каби вазифалар амалга оширилади. Мазкур мавзуни ўзлаштирганда талаба: - гностик (грек. “гнозис” – билим) касблар; - ўзгарувчан касб; - изланувчилик касби; - қўл меҳнатига асосланган касблар; - машина ва қўл меҳнати касблари; - автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар; - меҳнат воситаларининг кўп функциялилигига боғлиқ касблар; - микромуҳит, маиший қулайликлар, “хонакилаштирилган” шароитларда ишловчилар; - ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам очиқ ҳавода бўлиш зарурати билан боғлиқ ишлар; - ноқулай шарт-шароитлар – баландликда, сув тагида, ер остида, юқори ҳамда паст температурада ва ҳоказолардаги ишлар; - инсонларнинг маънавий ҳаёти ва соғлиги учун жавобгар бўладиган, асосан қадриятларга йўналтирилган ишлар кабиларни билишлари керак. - касблар классификациясига оид луғатлар таҳлилини юритиш; - касбларнинг мақсадига кўра синфларини ажрата олиш; - касбларнинг мақсадга кўра классификацияланишини таҳлил қилиш; - меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимларини бир-биридан фарқлаш; - меҳнат шароитига кўра касб гуруҳларини тафовутлаш кўникмаларига 40

эга бўлиши зарур. Шахсга йўналтирилган таълим . Бу таълим ўз моҳиятига кўра таълим жараёнининг барча иштирокчиларини тўлақонли ривожланишларини кўзда тутади. Бу эса таълимни лойиҳалаштирилаётганда, албатта, маълум бир таълим олувчининг шахси га эмас, аввало, келгусидаги мутахассислик фаолияти билан боғлиқ ўқиш мақсадларидан келиб чиқ қ ан ҳолда ёндашишни назарда тутади. Тизимли ёндашув . Таълим технологияси тизимнинг барча белгиларини ўзида мужассам этиши лозим: жараённинг мантиқийлиги, унинг барча бўғинларини ўзаро боғлиқлиги ва яхлитлиги. Фаолиятга йўналтирилган ёндашув . Таълим олувчи шахснинг индивидуал-типологик хусусиятларини, яъни қобилиятини, ташаббускорлигини ривожлантириш, ўқув фаолиятини мотивациялаш, тезлаштириш ҳамда имкониятларини оширишга йўналтирилган таълимдир. Диалогик ёндашув . Бу ёндашув ўқув мавзуси ёки муаммони гуруҳ шароитида ўқитувчи билан биргаликда ва ҳамкорликда муҳокама қилиш йўлидир. Шунинг учун бу усул талабаларни нафақат фаоллаштиради, балки аудиторияда ижодий муҳитнинг бўлиши ва фикрлар алмашинувидан ҳар бир иштирокчининг манфаатдорлигини таъминлайди. Бунда талабалар ўқув жараёнининг объектидан унинг субъектига айланадилар. Ҳамкорликдаги таълимни ташкил этиш . Таълим берувчи ва таълим олувчи ўртасида демократик, тенглик, ҳамкорлик каби ўзаро субъектив муносабатларга, фаолият мақсади ва мазмунини биргаликда шакллантириш ва эришилган натижаларни баҳолашга эътиборни қаратиш зарурлигини билдиради. Муаммоли таълим . Таълим мазмунини муаммоли тарзда тақдим қилиш асосида таълим олувчиларнинг ўзаро фаолиятини ташкил этиш усулларидан биридир. Бу жараён илмий билимларни объектив қарама- қаршилиги ва уни ҳал этиш усулларини аниқлаш, диалектик тафаккурни ва 41

уларни амалий фаолиятда ижодий қўллашни шакллантиришни таъминлайди. Ахборотни тақдим қилишнинг замонавий воситалари ва усулларини қўллаш – бу янги компьютер ва ахборот технологияларини ўқув жараёнида қўллашдир. Ўқитиш услублари ва техникалари . Маъруза (маълумотли, муаммоли ва бинар), “Кластер” техникаси, “Б/Б/Б” жадвали, “Нима учун?” чизмаси, “Балиқ скелети” чизмаси, “Инсерт” жадвали, “Пинборд” техникаси, “Венн диаграммаси”, “ФСМУ технологияси”, “Баҳс-мунозара”, “Қандай?” диаграммаси каби график органайзерлар техникаси ва “Блиц сўров”, “Ақлий ҳужум”, “Мини-доклад” мунозара кўринишидаги амалий ишлаш усуллари. Ўқитишни ташкил этиш шакллари : диалог, полилог, мулоқот, ҳамкорлик ва ўзаро ўқитишга асо с ланган оммавий, жамоавий ва гуруҳларда ўқитиш. Ўқитиш воситалари : ўқитишнинг анъанавий воситалари (ўқув- услубий мажмуа, тарқатма материаллар) билан бир қаторда, чизмали органайзерлар, компьютер ва ахборот технологиялари. Коммуникация усуллари : талабалар билан тезкор қайта алоқага асосланган бевосита ўзаро муносабатлар. Қайта алоқанинг усул ва воситалари : блиц -сўров, педагогик диагностика. Бошқариш усуллари ва воситалари : ўқув машғулоти босқичларини белгилаб берувчи технологик карта кўринишидаги ўқув машғулотларини режалаштириш, қўйилган мақсадга эришишда ўқитувчи ва талабанинг биргаликдаги ҳаракати, нафақат аудитория машғулотлари, балки аудиториядан ташқари мустақил ишларнинг назорати. Мониторинг ва баҳолаш : ўқув машғулоти давомида мавзу юзасидан назорат саволларини бериб бориш орқали ўқитишнинг натижалари режали тарзда кузатиб борилади. 2.2. Касблар классификацияси мавзусини ўқитиш даги инновацион 42

таълим технологиялар Маъруза – ўқув материалини баён қилиш усули – вербал (лот.т. verbalis – оғзаки) усул ҳисобланади. Одатда бу усуллар намойиш, видеоусул, кўргазма усуллари билан қўшилган ҳолда олиб борилади. У талабаларнинг билимини ўзлаштириш, эслаб қолиш ва тушунишга қаратилган рецептив фаолиятини таъминлаб беради ва ўқитувчи томонидан тайёр ҳолда баён этилади. Илмий манбаларда қайд этилишича, маъруза – катта ҳажмдаги ўқув материалини нисбатан узоқ вақт давомида монологик баён этиш шакли демакдир. Бу усулнинг асосий вазифаси – таълим бериш ва ўргатиш ҳисобланади. Қатъий тузилмага эгалиги, мантиқий баён қилиниши (нутқий), берилаётган ахборотнинг кўплиги маърузанинг асосий белгилари сифатида қайд этилади. Одатда – маъруза, бизга, талабаларнинг тажрибасизликлари туфайли эътибор бери л маган ҳар бир фаннинг муҳим хусусиятларини ажратиб кўрсатиш имизга имкон беради. Касблар классификацияси (2 соат) Касблар классификациясига оид луғатлар таҳлили. Е.А. Климов бўйича касб даражалари таснифи. 43Маъруза – ўқитишни ташкил этишнинг етакчи шакли ҳисобланиб, қуйидаги вазифаларни амалга оширишга имкон беради: йўналтирувчи – талабаларни ўқув материалининг асосий ҳолатларига, уни нг келгуси иш фаолиятидаги ўрни ва аҳамиятига диққат қилишларига имкон беради; ахборотли – ўқитувчи маъруза вақтида ҳолат, асосий илмий далиллар ва хулосалар моҳиятини очиб беради; методологик – маъруза вақтида ўқитиш усуллари таққосланади, илмий изланишнинг асослари намоён этилади; тарбияловчи – маъруза ўқув материалига ҳиссий-баҳолаш муносабатида бўлишни уйғотиш; ривожлантирувчи – билим олиш га қизиқишларини, яъни мантиқий фикрлаш ва исботлаш қобилиятларини ривожлантиришга ёрдам беради.

Меҳнат объекти тизимига кўра касб тоифалари: инсон → табиат (И-Та); инсон → техника (И-Те); инсон → инсон (И-И); инсон → белгилар тизими (И-Бт); инсон → бадиий образ (И-Бо). Касбларнинг мақсадига кўра синфлари: гностик (грек. «гнозис» – билим) касблар; ўзгарувчан касб; изланувчилик касби. Касбларнинг мақсадга кўра классификацияланиши. Меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимлари. Қўл меҳнатига асосланган касблар. Машина ва қўл меҳнати касблари. Автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар. Меҳнат воситаларининг кўпфункциялилигига боғлиқ касблар. Меҳнат шароитига кўра касб гуруҳлари. Микромуҳит, маиший қулайликлар, «хонакилаштирилган» шароитларда ишловчилар. Ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам очиқ ҳавода бўлиш зарурати билан боғлиқ ишлар. Ноқулай шарт-шароитлар – баландликда, сув тагида, ер остида, юқори ҳамда паст температурада ва ҳоказолардаги ишлар. Инсонларнинг маънавий ҳаёти ва соғлиги учун жавобгар бўладиган, асосан қадриятларга йўналтирилган ишлар. 5 Маърузани анъанавий равишда бир томонлама алоқа кўриниш и да олиб бориш ҳам мумкин, яъни сиз ҳикоя қиласиз, талабалар эса сизни сустлик билан тинглайдилар. Агар маърузани ташкил қилишда илғор таълим услубларидан фойдалансак, таълимий мақсадга эришишнинг замонавий педагогик усулларини ҳам та т биқ қилиш мумкин. Шу боис, маърузачи “Меҳнат психологияси” фанидаги “Касблар классификацияси” мавзусидан маъруза шаклини танлашда маъруза шаклларининг қуйидаги ўзига хос хусусиятларига ўз эътиборини қаратиши мақсадга мувофиқ саналади. Олий таълимда ўқитиш шакллари талабаларни эркин, ижодий фикрлашга, ишлашга йўналтирилганлиги билан алоҳида аҳамиятлидир. Талабалар мустақил фикрлай олсалар, ижодий ишлай олсалар, излансалар, таҳлил эта олсалар, ўзлари хулоса қила олсалар, ўзларига, гуруҳга, гуруҳ эса уларга баҳо бера олса, ўқитувчи эса уларнинг бундай фаолиятлари учун имконият ва шароит ярата олса, фикримизча, ана шу, ўқитиш жараёнининг асоси ҳисобланади. Айнан демократик тамойиллар, инсонийлик ва шахсий сифатларни ривожлантиришга қаратилган замонавий ўқитиш шакллари давр талаби бўлиб, бунда дарс жараёнининг технологик харитасини тузиш, жараённи олдиндан лойиҳалаштириш муҳимдир. 2.1-жадвал Маъруза шаклида таълим беришнинг ўзига хос хусусиятлари 6 5 Манба : Меҳнат психологияси фани ўқув дастури / Ҳайитов О.Э., Умарова Н.Ш. – Т., 2014. 44

Маъруза шакллари Ўзига хос хусусиятлари Маълумотли Бу маърузани ташкил қилишнинг анъанавий тури. Педагогик вазифалар: ўқув материалини баён қилиш ва тушунтириш. Муаммоли Бунда янги билимлар ўқитувчи ва талабаларнинг ҳамкорликдаги фаолияти орқали муаммоли савол/ топшириқ/вазиятларни ечиш йўли билан ўзлаштирилади. Педагогик вазифалар: янги ўқув материали моҳиятини ёритиб бериш; муаммони аниқлаш, уни ечиш ёки ечимларни жамлашнинг анъанавий ва замонавий усулларини қўллаш йўлларини ташкиллаштириш. Бинар Бунда янги билимлар икки ўқитувчи (2 та мактаб вакиллари), яъни қўйилган муаммо юзасидан назариётчи ва амалиётчи ўртасидаги суҳбат, баҳс- мунозара кўринишидаги вазифаларни амалга ошириш орқали ўзлаштирилади. Педагогик вазифалар: янги ўқув материали икки томон нуқтаи назарини ўзаро таққослаш орқали ёритиб бериш. Ҳар бир дарс, мавзу, ўқув предметининг ўзига хос технологияси бор, яъни ўқув жараёнидаги педагогик технология – бу якка тартибдаги жараён бўлиб, у талабанинг эҳтиёжидан келиб чиққан ҳолда, бир мақсадга йўналтирилган, олдиндан лойиҳалаштирилган ва кафолатланган натижа беришига қаратилган педагогик жараёндир. Шу жиҳатдан ҳам маърузачи “Касблар классификацияси” мавзусини ўқитишни ташкил қилишда қуйидаги ўқитиш технологиясининг жараёнли тузилмасига алоҳида диққатини қаратиши зарур. Шунингдек, маърузани ўтказишда ахборот технологияларининг роли ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Бугунги кунда ахборот технологиялари жамиятимиз ривожланишига таъсир этувчи энг муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Ахборот технологиялари инсоният тараққиётининг турли босқичларида ҳам мавжуд бўлиб, ҳозирги замон ахборотлашган жамият и нинг ўзига хос хусусияти шундаки, ахборот технологиялари барча мавжуд технологиялар, хусусан янги технологиялар орасида етакчи ўрин ни эгалламоқда. 2.1-чизма 6 Манба: Ахунова Г.Н., Голиш Л.В. Иқтисодий таълимда педагогик технологияларни лойиҳалаштириш ва режалаштиришга кириш / Қис қ ача маърузалар матни // ЎзФА академиги С.С. Ғуломов таҳрири остида. – Т., 2006. 45МАЪРУЗАДА ЎҚИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИНГ ЖАРАЁНЛИ ТУЗИЛМАСИ I босқич Ўқув машғулотига кириш – ўқув машғулотининг мавзусини ифодалаш, мус- тақил ўқиш учун мавзу, мақсад, вазифа ва маъруза режаси, адабиётларни, уш-бу мавзу бўйича калитли тоифалар ва тушунчаларни, ўзини ўзи текшириш учун савол ва топшириқларни маълум қилиш. II босқич. Асосий , ахборотли – маъруза машғулоти режа- сига қатъий риоя қилиш, ўқув машғулотининг технологик харитасига биноан таълим мақсадларини амалга ошириш бўйича ўқитувчи ва талабаларнинг тартибий ҳаракатлари. III боскич. Якуний – натижавий – якуний хулосалар чиқариш , ушбу мавзу бўйича асосий ўқув материалига талабалар эътиборини қаратиш. Ўзаро баҳолаш ва ўзининг фаолияти ҳақида фикр юритишни ташкиллаштириш; бажарилган ишни келгуси касбий фаолияти учун аҳамиятлилиги тўғрисида маълум қилиш.

Ахборот технологияси ва техник воситалар самарасини белгилайдиган дидактик материаллардан кенг фойдаланиш замонавий педагогик технологияларнинг асосий белгиларидан биридир. Ўқитувчи “Касблар классификацияси” мавзусида ги маърузани маълумотли-кўргазмали тарзда ташкил қилиши мақсадга мувофиқдир. Таълимнинг кўргазмали услубини шартли равишда икки катта гуруҳга бўлиш мумкин: кўргазмали ва намойиш қилиш услублари. Кўргазмали услуби талабаларга намойиш этиладиган қўлланмалар, жумладан, харита, плакат, доскадаги чизма ва расмлар, суратлар ва бошқаларни кўрсатишни кўзда тутади. Намойиш қилиш услуби, одатда, қурилма, асбоблар, тажрибалар, турли препаратларни намойиш қилиш билан боғлиқ. Шунингдек, ўқитувчи маъруза давомида бир қатор интерфаол усуллардан фойдаланиши зарур. Бу усуллар жамоа бўлиб , фикрлашга ёрдам беради, яъни улар психологик-педагогик таъсир этиш усуллари бўлиб таълим мазмунининг таркибий қисми ҳисобланади. Бу методларнинг ўзига хослиги шундаки, улар фақат ўқитувчи ва талабаларининг биргаликда фаолият кўрсатиши орқали амалга оширилади. Талабаларга касблар классификациясининг субъектив жиҳатларини таҳлил қилиш услублари қанақа ва улар қандай шароитларда қўлланиши 46

ҳақида тушунчалар беришда маърузачи таълимнинг қуйидаги график органайзерлар техникаси дан хабардор бўлиши зарур. 2.3-чизма Графикли органайзерлар (ташкил этувчи) – фикрий жараёнларни кўргазмали тақдим этиш воситаси. Маълумотларни таркиблаштириш ва таркибий бўлиб чиқиш, ўрганилаётган тушунчалар (воқеа ва ҳодисалар, мавзулар) ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғли қ ликни ўрнатиш усул ва воситалари: Кластер, Тоифалаш жадвали, Инсерт, Б/Б/Б жадвали Маълумотларни таҳлил қилиш, солиштириш ва таққослаш усул ва воситалари: Т-жадвали, Венна диаграммаси Муаммони аниқлаш, уни ҳал этиш, таҳлил қилиш ва режалаштириш усул ва воситалари: “Нима учун?”, “Балиқ скелети”, “Пирамида”, “Нилуфар гули” схемалари, “Қандай?” иерархик диаграммаси, “Каскад” таркибий-мантиқий схема Умуман олганда мавзу режаларининг хусусиятидан келиб чиқиб, график органайзерлар таркибига кирувчи у ёки бу усулдан фойдаланилади. Бунда фикрий жараёнларни янада кўргазмалилигини ошириш учун слайд тақдимоти усули қўлланилади. Ушбу усул оғзаки гапирилаётган материалларни слайдларни намойиш этиш билан мустаҳкамлаш усулидир. Чунки слайдлардан фойдаланиш катта ахборот сиғимини назарда тутмайди. 47

МАЪРУЗА МАШҒУЛОТИНИНГ ТЕХНОЛОГИК ХАРИТАСИ “Педагогика ва психология” кафедраси “Меҳнат психологияси” 3-босқич академик гуруҳлари учун Ўқув машғулотининг мавзуси 2-маъруза. “ Касблар классификацияси” ( 2 соат). Маъруза машғулотининг режаси 1. Касблар классификациясига оид луғатлар таҳлили . 2. Меҳнат объекти тизимига кўра касб тоифалари. 3. Касбларнинг мақсадига кўра синфлари . 4. Меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимлари. 5. Меҳнат шароитига кўра касб гуруҳлари . Асосий тушунчалар ва атамалар инсон → табиат (и-та); инсон → техника (и-те); инсон → инсон (и-и); инсон → белгилар тизими (и-бт); инсон → бадиий образ (и-бо), гностик касблар; ўзгарувчан касб; изланувчилик касби; қўл меҳнатига асосланган касблар; машина ва қўл меҳнати касблари; автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар; меҳнат воситаларининг кўп функциялилигига боғлиқ касблар. Ўқув машғулотининг мақсади ва вазифалари Талабаларга меҳнат объекти тизимига кўра касб тоифалари; касбларнинг мақсадига кўра синфлари; меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимлари; қўл меҳнатига асосланган касблар; машина ва қўл меҳнати касблари; автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар; меҳнат воситаларининг кўпфункциялилигига боғлиқ касблар; меҳнат шароитига кўра касб гуруҳлари ҳақидатушунтириш каби вазифалар амалга оширилади. Ўқитиш усуллари ва қўлланиладиган методлар “Кластер” техникаси, “Б/Б/Б” жадвали, “Нима учун?” чизмаси, “Балиқ скелети” чизмаси, “Инсерт” жадвали, “Пинборд” техникаси, “Венн диаграммаси” каби график органайзерлар техникаси ва “мини-доклад” Таълим шакли Маълумотли-кўргазмали маъруза Таълим воситалари Маъруза машғулотини ўтказиш давомида қуйидаги ТТВларидан: шахсий компьютер, тақдимотни амалга ошириш учун проектор; ЎУМлардан: маърузалар матни, тарқатма материаллар, қоғоз; шунингдек, маркер, доскалардан фойдаланилади. Ўқитиш шарт-шароитлари Техник воситалар билан таъминланган маъруза машғулотлари учун мўлжалланган аудитория Кутиладиган натижа Мазкур мавзуни ўзлаштирганда талабалар: - меҳнат объекти тизимига кўра касб тоифалари: инсон → табиат (и-та); - инсон → техника (и-те); - инсон → инсон (и-и); - инсон → белгилар тизими (и-бт); - инсон → бадиий образ (и-бо) ҳақида тасаввурга эга бўлишлари лозим. 48

- гностик (грек. “гнозис” – билим) касблар; - ўзгарувчан касб; - изланувчилик касби; - қўл меҳнатига асосланган касблар; - машина ва қўл меҳнати касблари; - автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар; - меҳнат воситаларининг кўпфункциялилигига боғлиқ касблар; - микромуҳит, маиший қулайликлар, “хонакилаштирилган” шароитларда ишловчилар; - ҳар қандай об-ҳаво шароитида ҳам очиқ ҳавода бўлиш зарурати билан боғлиқ ишлар; - ноқулай шарт-шароитлар – баландликда, сув тагида, ер остида, юқори ҳамда паст температурада ва ҳоказолардаги ишлар; - инсонларнинг маънавий ҳаёти ва соғлиги учун жавобгар бўладиган, асосан қадриятларга йўналтирилган ишлар кабиларни билишлари керак. - касблар классификациясига оид луғатлар таҳлилини юритиш; - касбларнинг мақсадига кўра синфларини ажрата олиш; - касбларнинг мақсадга кўра классификацияланишини таҳлил қилиш; - меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимларини бир-биридан фарқлаш; - меҳнат шароитига кўра касб гуруҳларини тафовутлаш кўникмаларига эга бўлиши зарур . Мониторинг ва такомиллаштириш Мавзуни янада чуқурроқ ёритишнинг баъзи жиҳатлар и аниқланади, машғулотга ажратилган вақтнинг тўғри тақсимлангани ўрганилади, шунингдек уни такомиллаштириш йўллари ишлаб чиқилади. 49

ЎҚУВ МАШҒУЛОТИ БОСҚИЧЛАРИ, АЖРАТИЛАДИГАН ВАҚТ Технологик босқич Фаолият мазмуни Ўқитувчи Талаба I босқич – кириш қисми (5 дақ.) 1.1. Талабалар билан саломлашиш. 1.2. Давоматни текшириш. 1.3. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш. 1.4. Янги маърузанинг мавзуси ва режаларини эълон қилиш. 1.1. Ўқитувчи билан саломлашиш. 1.2. Ўқув гуруҳи давомати ҳақида гуруҳ сардорининг ҳисоботи. 1.3. Зарурий қайдларни текшириш. 1.4. Маъруза машғулоти ва ундаги зарурий маълумотларни қайд қилишга тайёргарлик кўриш. II босқич – асосий қисм (60 дақ.) Маъруза режасига мувофиқ ишлаш: 2.1. Маълумотларни таркибий бўлиб чиқиш, ўрганилаётган тушунчалар (воқеа ва ҳодисалар, мавзулар) ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғли қ ликни ўрнатиш усул ва воситалари саналадиган график органайзерлар техникаси таркибига кирувчи “кластер” методи ёрдамида зарурий терминлар ва тушунчаларнинг мазмунини очиб бериш (шу билан бир қаторда талабаларнинг фикрларини ҳам ўрганиш ва зарурий жиҳатларини ёздириш) – (5 дақ.) (2.1.1-, 2.1.2-, 2.1.3-, 2.1.4-иловалар). 2.2. “ Касблар классификациясига оид луғатлар таҳлили ” режаси талабаларга маълумотларни таркиблаштириш ва таркибий бўлиб чиқиш, ўрганилаётган тушунчалар (воқеа ва ҳодисалар, мавзулар) ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғли қ ликни ўрнатиш усул ва воситалари саналадиган график органайзерлар техникаси таркибига кирувчи “Б/Б/Б” жадвали ва слайдлар тақдимоти ёрдамида тушунтирилади - (5 дақ.) (2.2.1-, 2.2.2-иловалар). 2.3. “ Меҳнат объекти тизимига кўра касб тоифалари ” ни ўрганишда муаммони аниқлаш, уни ҳал этиш, таҳлил қилиш ва режалаштириш усуллари ва воситалари саналадиган график органайзерлар техникаси таркибига кирувчи “нима учун?” ва “балиқ склети” чизмалари методларидан фойдаланиб талабаларга бу методларни қандай қўллаш бўйича инструкциялар берилади – (10 дақ.) (2.3.1-, 2.3.2-, 2.3.3-, 2.3.4-, 2.3.5-иловалар). 2.4. “ Касбларнинг мақсадига кўра синфлари ”и ни 2.1. Маърузани тинглаш, зарурий қайдларни ёзиш, савол-жавоб ва баҳс- мунозара ларда қатнашиш. 2.2. Маъруза машғулоти давомида юзага келадиган саволлар бўйича зарурий маълумотларни қайд қилиб қўйиш. 2.3. Ўқитувчининг талабига асосан аниқ ва муаммоли вазиятларга оид ҳаётий мисоллар келтириш. 50

қандай ўтказиш тўғрисида маълумотларни таркибий бўлиб чиқиш, ўрганилаётган тушунчалар (воқеа ва ҳодисалар, мавзулар) ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғли қ ликни ўрнатиш усул ва воситаси саналган “ инцерт ” техникаси орқали, шунингдек презентациядаги ахборотлар орқали тушунтирилади – (15 дақ.) (2.4.1-илова). 2.5. “ Меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимлари ” ни “маълумотларни таркиблаштириш ва таркибий бўлиб чиқиш, ўрганилаётган тушунчалар (воқеа ва ҳодисалар, мавзулар) ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғликликни ўрнатиш усул ва воситаси” саналган “пинборд” техникаси орқали тушунтирилади. Ушбу услубнинг юқоридаги услублардан фарқи нимадалиги ҳаётий мисолларни ўзаро таққослаш орқали кўрсатиб берилади – (10 дақ.) (2.5.1-илова). 2.6. “ Меҳнат шароитига кўра касб гуруҳлари ” слайдлар тақдимоти ва маълумотларни таҳлил қилиш, солиштириш ва таққослаш усул ва воситалари ҳисобланадиган график органайзерлар техникаси таркибига кирувчи “Венна диаграммаси” техникаси орқали очиб берилади – (5 дақ.) (2.6.1-, 2.6.2-иловалар). 2.4. Ўқитувчининг талабига асосан аниқ ва муаммоли вазиятларга оид ҳаётий мисоллар келтириш. 2.5. Маъруза давомида ўқитувчининг изоҳлари асосида барча термин ва тушунчаларни ёзиб олиш. 2.6. Маъруза давомида ўқитувчининг изоҳлари асосида барча термин ва тушунчаларни ёзиб олиш. III босқич – якуний қисм (15 дақ.) 3.1. Маъруза машғулоти бўйича якуний хулосалар чиқариш. 3.2. Талабалар саволларига жавоб бериш. 3.3. Ўтилган мавзу бўйича талабаларга назорат саволлари бериш. 3.4. Навбатдаги маъруза машғулотига оид вазифалар бериш. 3.5. Ўтилган маъруза мавзусини янада чуқурроқ ўзлаштириш учун қўшимча адабиётлар рўйхатини бериш. 3.1. Маъруза машғулоти бўйича маърузачига саволлар бериш. 3.2. Ўтилган мавзу бўйича назорат саволларини, навбатдаги маъруза учун берилган вазифани ва ўтилган маъруза мавзусини янада чуқурроқ ўзлашти-риш учун берилган қўшимча адабиётлар рўйхатини ёзиб олиш. 51

2.1.1-илова “Кластер” техникаси Бу усулнинг маъноси – фикрларнинг тармоқланиши. “ Кластер ” технологияси – психологик-педагогик стратегия бўлиб, у талабаларни бирор-бир мавзуни чуқур ўрганишларига ёрдам беради. Талабаларни мавзуга тааллуқли тушунча ёки аниқ фикрни эркин ва очиқ равишда кетма-кетлик билан узвий боғланган ҳолда тармоқлашларига ўргатади. Бу усул бирор мавзуни чуқур ўрганишдан аввал талабаларнинг фикрлаш фаолиятини жадаллаштириш ҳамда кенгайтириш учун хизмат қилади. Шунингдек, ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш, умумлаштириш ҳамда талабаларни шу мавзу бўйича тасаввурларини чизма шаклида ифодалашга ундайди. Бу босқичда ўқитувчи мавзуга доир зарурий терминлар ва тушунчалар: инсон → табиат (и-та); инсон → техника (и-те); инсон → инсон (и-и); инсон → белгилар тизими (и-бт); инсон → бадиий образ (и-бо), гностик касблар; ўзгарувчан касб; изланувчилик касби; қўл меҳнатига асосланган касблар; машина ва қўл меҳнати касблари; автоматлаштирилган ва автоматик тизимни қўллаш билан боғлиқ бўлган касблар; меҳнат воситаларининг кўпфункциялилигига боғлиқ касблар каби тушунчаларнинг мазмунига “ кластер” технологияси ёрдамида аниқлик киритиб беради. 2.1.2-илова 52 Инсон → инсонпсихолог ўқитувчи референт

Бунда ўқитувчи кластер усулини тузишнинг қуйидаги кетма-кетлигига эътиборни қаратиши зарур: 2.1.3-илова  Ўқув доскасига ёхуд ёзиш учун фойдаланиш мумкин бўлган сатҳга “калит” сўз ёки гап ёзилади.  Шу мавзуга тегишли деб ҳисобланган ва хаёлга келган сўз ва гаплар ёзилади.  Фикрлар пайдо бўлганда ва уларни ёзганда фикрлар ўртасида мумкин бўлган боғланишлар белгиланади.  Фикрлар тугамагунча ёки вақт тамом бўлгунча хаёлга келган барча фикрлар ёзилаверади.  Келтирилган сўз ва фикрлар мазмуни ҳамда яқинлигига қараб тоифаларга ажратиб чиқилади. 2.1.4-илова Маърузачи томонидан “Касблар классификациясига оид луғатлар таҳлили” режаси талабаларга маълумотларни таркибий бўлиб чиқиш, ўрганилаётган тушунчалар (воқеа ва ҳодисалар, мавзулар) ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғли қ ликни ўрнатиш усул ва воситалари саналадиган график органайзерлар техникаси таркибига кирувчи “Б/Б/Б” жадвали ва слайдлар тақдимоти ёрдамида тушунтирилади. 2.2.1-илова “Б/Б/Б” жадвалини тузиш қоидаси 53

2.2.2-илова “Б/Б/Б” жадвали № Мавзу саволлари Биламан Билишни хоҳлайман Билиб олдим 1 2 3 4 5 1. Классификатор нима ? ... ... ... 2. Гуманитар билим соҳасига оид қандай касбларни биласиз? ... ... ... 3. Ижтимоий соҳа, иқтисод ва ҳуқуқ соҳасига тааллуқли қандай касбларни биласиз? ... ... ... 4. Ишлаб чиқариш ва техник соҳага тегишли қандай касбларни биласиз? ... ... ... 5. Қишлоқ ва сув хўжалиги соҳасига оид қандай касбларни биласиз? ... ... ... 6. Соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот соҳаларига тегишли қандай касбларни биласиз? ... ... ... 7. Хизматлар соҳаси доирасидаги қандай касбларни биласиз? ... ... ... Маърузачи Олий таълим муассасаси талабаларига “Меҳнат объекти тизимига кўра касб тоифалари”ни тушунтиришда муаммони аниқлаш, уни ҳал этиш, таҳлил қилиш ва режалаштириш усуллари ва воситалари саналадиган график органайзерлар техникаси таркибига кирувчи “нима учун?” ва “балиқ склети” чизмалари методларидан фойдаланиб 54

талабаларга ушбу методларни қандай қўллаш бўйича инструкцияларни беради. 2.3.1-илова “Нима учун?” чизмаси Нима учун? Нима учун? Нима учун? Нима учун? 2.3.2-илова Маърузачи Олий таълим муассасаси талабалари зиммасига қўйилган муаммони “Нима учун?” чизмаси ёрдамида ҳал этиш вазифасини юклар экан, уни тузишда қуйидаги қоидаларга қатъий амал қилишни уқтириш лозим. 2.3.3-илова “Нима учун?” чизмасини тузиш қоидалари 1. Айлана ёки тўғри тўртбурчак шакллардан фойдаланишни ўзингиз танлайсиз. 2. Чизманинг кўринишини – мулоҳазалар занжирини тўғри чизиқлими, тўғри чизиқли эмаслигини ўзингиз танлайсиз. 3. Йўналиш кўрсаткичлари: муаммо билан боғлиқ қидирувларингизни дастлабки ҳолатдан то изланиш ечими гача бўлган ҳаракат траекторияси бўйлаб аниқланади . 55

2.3.4-илова “Балиқ скелети” чизмаси 2.3.5-илова Олий таълим муассасаси талабаларига “Касбларнинг мақсадига кўра синфлари” режаси юзасидан тарқатилган материалдаги матнни ўқиб чиқиш топшириғи берилади. Олинган маълумотларни диққат билан ўрганиб, “инсерт” усули ёрдамида соҳаларга ажратиш талаб этилади. Қалам билан ҳар бир қаторга қуйидаги шартли белгиларни қўйиб чиқиш вазифаси юклатилади:  V – мен билган маълумотларга мос;  + – мен учун янги маълумот;  – – мен билган маълумотларга зид;  ? – мен учун тушунарсиз ёки маълумотни аниқлаш, тўлдириш талаб этилади. Инсерт – самарали ўқиш ва фикрлаш учун матнда белгилашнинг интерфаол тизими. Инсерт – аввалги билимларни фаоллаштириш ва матнда белгилаш учун саволларнинг қўйилиш тартиби . Шунингдек, матнда учрайдиган турфа хилдаги маълумотларнинг шартли белгилар ёрдамида тизимлаштирилиши . Инсерт – матн билан ишлаш жараёнида таълим олувчига ўзининг мустақил билим олишини фаол кузатиш имконини таъминловчи кучли восита . 56

Инсерт – ўқув материалини мустақил ўзлаштириш орқали билимларни мустаҳкамлаш, шунингдек, китоб билан ишлаш малакасини ривожлантиришга қаратилган ўқитиш усулидир. 2.4.1-илова “Инсерт” жадвали Ўқитувчи “Меҳнат восита/қуролларининг асосий белгиларига кўра касб бўлимлари” режасини маълумотларни таркибий бўлиб чиқиш, ўрганилаётган тушунчалар (воқеа - ҳодисалар, мавзулар) ўртасидаги алоқа ва ўзаро боғли қ ликни ўрнатиш усул ва воситаси саналган “пинборд” техникаси орқали тушунтиради. Пинборд (инглизча: pin – маҳкамлаш, board – доска ) – муаммони ҳал қилишга оид фикрларни тизимлаштириш ва гуруҳлашни амалга оширишга, гуруҳий тарзда ягона ёки аксинча қарама-қарши позицияни шакллантиришга имкон берадиган педагогик технология усулидир. Бунда ўқитувчи таклиф этилган муаммо бўйича ҳар бир иштирокчидан ўз нуқтаи назарини баён қилишни сўраб, тўғридан-тўғри ёки оммавий тарздаги ақлий ҳужумнинг бошланишини ташкил қилади. Олий таълим муассасаси талабалари эса ўз ғояларини таклиф қиладилар, муҳокама қиладилар, баҳолайдилар ва энг мақбул (самарали) фикрни танлайдилар. Уларни таянч хулосавий фикр (2 та сўздан кўп 57

бўлмаган) сифатида алоҳида қоғозларга ёзадилар ва доскага маҳкамлайдилар. 2.5.1-илова “Пинборд” техникаси Ҳар бир кичик гуруҳ аъзолари орасидан ўқитувчи томонидан белгиланган бит та талаба доска олдига чиқади ва бошқалар билан маслаҳатлашиб: яққол хато бўлган ёки такрорланаётган фикрларни олиб ташлайди; баҳсга сабаб бўлувчи фикрларни ойдинлаштиради; фикрларни ягона тизимга олиб келиши мумкин бўлган белгиларини аниқлайди; шу белгилар асосида доскадаги (қоғоз варақларидаги) барча фикрларни гуруҳларга ажратади; уларнинг ўзаро муносабатларини чизиқлар ёки бошқа белгилар ёрдамида кўрсатади ҳамда якунда гуруҳнинг ягона ёки қарама- қарши позициясини шакллантиради. Ўқитувчи талабалар билан ҳамкорликда “Меҳнат шароитига кўра касб гуруҳлари” режасининг мазмуни ни дастлаб, слайдлар тақдимоти ёрдамида тушунтиради, сўнгра, маълумотларни таҳлил қилиш, солиштириш ва 58

таққослаш усул ва воситалари ҳисобланадиган график органайзерлар техникаси таркибига кирувчи “Венн диаграммаси” техникаси орқали асослайди. 2.6.1-илова “Венн диаграммаси” 2.6.2-илова Масалан, ушбу услуб ёрдамида икки тоифадаги касб эгалари, яъни микромуҳит, маиший қулайликлар, “хона” шароитида ишловчилар ва ноқулай шарт-шароитлар – баландликда, сув тагида, ер остида, юқори ҳамда паст температурада ва ҳоказоларда ишлайдиганларнинг меҳнат фаолиятидаги иштироки ҳамда психологик хусусиятлари тўғрисида таҳлили юритилади. 59Микромуҳит, маиший қулайликлар, “хона” шароитида ишловчилар Ноқулай шарт- шароитлар – баландлик, сув таги, ер ости, юқори, паст темпера-турада ишлайдиганлар

“Касблар классификацияси” мавзуси юзасидан тавсия қилинадиган кейс вазиятлар Мотивацияни идрок қилиш Ушбу масала айни даврда таълим олаётган ўқув муассасасига кириш мотивлари бўйича сизнинг фикрларингиз билан курсдош ва дўстларингизнинг жавобларини қиёслаш имкониятини беради. Қуйида келтириладиган жадвалда курсдошларингизни ўқув муассасасига киришга ундаган эҳтимолий сабаблар кўрсатилган. Ўз нуқтаи назарингиздан келиб чиқиб, уларнинг ўқишга кириш сабабларини беш баллик шкала асосида баҳоланг: 1 – умуман муҳим эмас; 2 – унчалик муҳим эмас; 3 – ўртача муҳим; 4 – етарлича муҳим; 5 – ҳаддан ташқари муҳим. Шу тарзда бир ёки икки нафар курсдошингизни баҳоланг. 1-масала бўйича жадвал Ушбу ўқув юртини танлашга сабаб 1-курсдош (сабабларнинг муҳимлиги 1- 5) 2-курсдош (сабабларнинг муҳимлиги 1- 5) Ота-онасининг хоҳиши Уйдан чиқиб кетишга интилиш Келажакда лавозимини кўтариш истаги Яхши шароитга эга турар жойи (шаҳар типи, коммуникация...) Бўлажак турмуш ўртоғини топиш Яхши ижтимоий вазият Ўқишга киришнинг осонлиги 1. Ушбу икки нафар курсдошингиз мотивларини ўзингизники билан қиёсланг. 60?

2. Агар бошқа сабаблар ҳам бўлса жадвалдаги сабаблар рўйхатини давом эттиринг. 3. Аниқланган мотивлар билан ижтимоий установкалар бир-бирига мос келиши тўғрисида тўхтамга келинг. Психологик тавсифнома тузиш Ушбу масалани бажариш орқали психологик тавсифнома тайёрлаш кўникмаларига эга бўласиз. Ижтимоий-психологик ўрганиш учун бирор шахсни танланг. Ўрганишда ушбу шахс билан ишлашни осонлаштириш учун ўзингизга яқиндан таниш бўлган курсдош ёки гуруҳдошингизни танлашингиз мумкин. Танланган шахсни ижтимоий психологиянинг кузатув, ҳужжатларни таҳлил қилиш, сўров ва бошқа методларни қўллаган ҳолда ўрганинг ва қуйида келтирилган психологик тавсифноманинг тахминий тузилишидан фойдаланиб психологик тавсифнома тайёрланг. 61

------------------------------------------------------------------------------------------- НАМУНА ПСИХОЛОГИ К ТАВСИФНОМА 1. Фамилия, исми, отасининг исми _______________________________________________ 2. Туғилган йили, ойи ва куни ___________________________________________________ 3. Жисмоний ривожланганлиги ва соғлиғи _________________________________________ 4. Оиласи тўғрисида маълумотлар Ота-онаси тўғрисида маълумот : Фамилия си , и сми , от асининг исми Туғилган йили Маълумоти Иш жойи Бошқа оила аъзолари тўғрисида маълумот : Бошқа оила аъзоси Қариндошлик даражаси Туғилган йили 5. Оилавий шароити ( ижтимоий-демографик, уй-жой, маиший, ижтимоий-психологик, криминоген ) ___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ 6. Оиладаги ўзаро муносабатлар, тарбия характери _________________________________ ___________________________________________________________________________ 7. Темперамент типи ___________________________________________________________ 8. Характерининг ўзига хос хусусиятлари : э моционал хусусиятлари _______________________________________________ интеллектуа л хусусиятлари ______________________________________________ иродавий хусусиятлари _________________________________________________ 9. Хулқ-атворининг ижобий хислатлари ___________________________________________ 10. Хулқ-атворининг салбий хислатлари ___________________________________________ 11. Хотирасининг ўзига хос хусусиятлари _________________________________________ Диққати __________________________________________________________________ Тафаккури ________________________________________________________________ Хаёли ____________________________________________________________________ 12. Фанларни ў злаштириш даражаси, интеллектуал сало ҳ ияти________________________ _____________________________________________________________________________ 62

Ёқтирган фанлари :____________________________________________________ Ёқтирмаган фанлари :__________________________________________________ 13. Меҳнатга муносабати : ўқишга_____________________________________________________________ ишга _______________________________________________________________ ижтимоий фойдали меҳнатга __________________________________________ ўз-ўзига хизмат қилишга ______________________________________________ 14. Матнни ўқиш характери _____________________________________________________ 15. Гуруҳ ва жамоадаги ўзаро муносабати, жамоадаги ўрни__________________________ ____________________________________________________________________________ 16. Ота-онаси, қариндошлари ва тенгдошларига нисбатан муносабати __________________ _____________________________________________________________________________ 17. Ўз-ўзига муносабати _________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ 18. Жамоат ишларидаги иштироки________________________________________________ _____________________________________________________________________________19. Бўш вақтларида шуғулланадиган ишлари _______________________________________ _____________________________________________________________________________ 20. Ўқишдан ташқари муҳитдаги мулоқоти ________________________________________ 21. Манфаатлари ва мойилликлари _______________________________________________ _____________________________________________________________________________ 22. Қобилиятлари ______________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ 23. Касбга оид режалари ________________________________________________________ _____________________________________________________________________________ 24. Диагностик методикалардан фойдаланиш Сана Методика Натижалари 25. Амалий-психологик хулоса ва тавсиялар _______________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ 63

__________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ Тузувчи __________________ -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 64

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР Ушбу битирув лойиҳа ишини тайёрлаш орқали, биз, “Касблар классификацияси” мавзусини ўқитиш да инновацион технологиялари нинг замонавий ташкилий шакллари ҳақида тўхталдик. Биз, уларни нг ўзига хос хусусиятларини, амалга ошириш усулларини атрофлича кўриб чиқдик. Шу билан бирга, таълим олувчиларни гуруҳларга бўлишда, гуруҳда ишлашни ташкил қилишда фойдаланиш керак бўлган умумий тамойилларни муҳокама қилдик. Ушбу лойиҳа натижасида қўйидаги хулосаларга келишимиз мумкин: Биринчидан, таълим жараёнида фойдаланувчининг дарсни ташкиллаштиришнинг гуруҳли шаклини, нафақат, қандай вазиятларда қўллаши мумкинлиги ҳақида тасаввурга эга бўлишга, балки амалиётда иллюстрация қилишга кўмаклашади; Иккинчидан, мавзуни талабаларга етказишда анча самарали натижага эришишимиз мумкин; Учинчидан, машғулот сўнгида бериладиган кейс вазиятлар талабаларнинг мавзу юзасидан янада чуқурроқ билим эгаллашга туртки бўлади; Тўртинчидан, таълим технологияларини лойиҳалаштириш ва амалга ошириш вақтида таълимнинг ташкилий шаклларини мустақил равишда танлаш ва бажариш имкониятига эга бўламиз. 65

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар. 1. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1995. -269 б. 2. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1997. Т.5. -384 б. 3. Каримов И. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Тошкент.: Ўзбекистон, 1999. -139 б. 4. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2000. Т.8. -528 б. 5. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Тошкент.: Ўзбекистон, 2001. Т.9. -439 б. 6. Каримов И.А. Жамиятни эркинлаштириш, ислохотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш- барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. –Тошкент.: Ўзбекистон, 2007, Т. 15. -126 б. 7. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. –Тошкент.: Маънавият, 2008. -176 б. 8. Каримов И.А. Ўзбeкистoн Рeспубликaси Oлий Мaжлиси Қoнунчилик пaлaтaси вa Сeнaтининг қўшмa мaжлисидaги “Мaмлaкaтимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” номли маърузаси // Халқ сўзи. 2010 йил 13 ноябрь. 9. Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганлигининг 21 йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги “Амалга ошираётган ислоҳотларимизни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик 66

жамияти қуриш – ёруғ келажагимизнинг асосий омилидир” маърузаси. - Тошкент., 2013 йил 6 декабрь. 10. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида хизмат қилиш – энг олий саодатдир – Т.. Ўзбекистон, 2015. – 304 б. II. Меъёрий- ҳуқуқий хужжатлар. 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. -Т., 2014. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 9- сон, 225-модда. 3. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 йил. 11-12-сон, 295-модда. 4. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2012 йил 28 декабрдаги “ Олий ўқув юртидан кейинги таълим хамда олий малакали илмий ва илмий педагогик кадрларни аттестациядан ўтказиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги № 365 сонли Қарори. 5. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2009 йил 11 июндаги 204-сон буйруғи билан тасдиқланган “Олий таълим муассасаларида талабалар билимини назорат қилиш ва баҳолашнинг рейтинг тизими тўғрисида”ги Низом. Ушбу Низомга Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2010 йил 25 августдаги 333-сон ва 2013 йил 13 декабрдаги 470-сонли буйруғлари билан ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган ҳамда Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 1981-2 - сон билан давлат рўйхатидан қайта ўтказилган. (ЎР ҚҲТ, 2013 й., 50-сон, 659- модда). 6. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 2014 йил 31 мартдаги “Олий таълим муасасалари талабаларини меъёрий- хужжатлар билан таъминлаш тўғрисида”ги № 114 - сонли буйруғи. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 10 январдаги “Вазирлар Маҳкамасининг “Олий таълимнинг Давлат таълим 67

стандартларини тасдиқлаш тўғрисида” 2001 йил 16 августдаги 343-сон қарорига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида”ги № 3-сонли Қарори. 8. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Узлуксиз таълим тизими учун давлат таълим стандартларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш тўғрисида" 1998 йил 5 январдаги 5-сон Қарори. 9. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2015 йил 20 августдаги “Олий таълим муассасаларининг раҳбар ва педагог кадрларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини оширишни ташкил этиш чора- тадбирлари тўғрисида”ги № 242-сонли Қарори. III. Махсус адабиётлар. 1. Толочек В.А. Современная психология труда: Учебное пособие. – СПб.: Питер, 2005. – 479 с. 2. Климов Е.А. Введение в психологию труда: Учеб. для вузов. – М.: Култура и спорт, ЮНИТИ, 1998. – 350 с.Шаховой В.А., Шапиро С.А. Мотивация трудовой деятелности: Учебно-метод. пособ. 2-е изд., доп. и перераб. – М.: Изд. «Алфа-Пресс». 2006. – 332 с. 3. Эгамбердиева Н. Талабаларни шахсий ва касбий ижтимоийлаштириш технологияси. – Т.: «Фан ва технология», 2009. – 56 б. 4. Григорович Л.А. Введение в профессию “психолог”: Учебное пособие. – М.: Гардарики, 2006. – 192 с. 5. Каримова В.М., Холйигитова Н.Х. Психология: Ўқув қўлланма. – Т.: “IQTISODIYOT”, 2014. – 175 б. 6. Бекмуродов А. ва бошқ. Муваффақиятли иш излаш ва ишни расмийлаштиришнинг йўл ва воситалари: Олий таълим муассасалари битирувчиларига ёрдам тариқасида. Ўқув-амалий қўлланма / Ходиев Б. умумий таҳрири остида. – Т.: ТДИУ, 2010. – 90 б. 7. Ғозиев Э., Жабборов А. Фаолият ва хулқ-атвор мотивация: Университетларнинг психология мутахассислиги учун ўқув қўлланма. – Т.: Университет, 2003. – 124 б. 8. Ғозиев Е.Ғ., Азизова Ш.В. Ташкилий психология. – Т.: “Университет”, 68

1999. – 92 б. 9. Каримова В.М., Ҳайитов О.Е. Маъмурий бошқарув органлари раҳбарларининг лавозимга лойиқлигини баҳолашга оид тест ва методикалар тўплами. Методик қўлланма // Проф. В.М. Каримованинг умумий таҳрири остида. – Т.: “Фан ва технология”, 2008. – 64 б. 10. Қодиров Б.Р., Қодиров К.Б. Касбий ташхис методикалари тўплами // Амалиётчи психологлар учун методик қўлланма. – Т.: ЎзМУ, 2003.– 94 б. IV . Интернет сайтлар 6. www.ziyonet.uz 7. http://bankrabot.com 8. http://www.bestdisser.com 9. www.ht.ru 10. www.stat.uz 69

ИЛОВАЛАР 70

O'xshashlar

Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзусини ўқитишда иновацион технологияларни ўрни

“Миллий урф-одат ва анъаналар” мавзусини ўқитиш технологияси

Mehnat ta’limi bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil qilish metodikasi

Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини амалга ошириш йўллари

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish