Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish - Pedagogika - Diplom ishlar

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

353 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA О ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI KASBIY TA’LIM FAKULTETI MEHNAT TA’LIMI VA CHIZMACHILIK KAFEDRASI “Himoyaga tavsiya etilsin” “ Himoyaga ruxsat etildi” Kasbiy ta’lim fakulteti dekani Mehnat ta’limi va chizmachilik ___________dots. T. A. Fayziyev kafedrasi mudiri, dotsent ________________S.X.Yakubov “____” _______________2014 y. “_____” ____________2014 y. Kasbiy ta’lim fakulteti kunduzgi bo’limi 5142000-Mehnat ta’limi yo’nalishi bitiruvchisi ABANOV TASHTEMIR ARALOVICH ning bakalavir darajasini olishi uchun yozilgan “Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI Rahbar: dots . Sattorov B .N. Qarshi – 2014 y . O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI KASBIY TA’LIM FAKULTETI MEHNAT TA’LIMI VA CHIZMACHILIK KAFEDRASI MEHNAT TA’LIMI DARSLARIDA O’QUVCHILARNING TADBIRKORLIK QOBILIYATLARINI SHAKLLANTIRISH «5142000-mehnat ta’limi» yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun BITIRUV MALAKAVIY ISHI Bajaruvchi: Abanov Tashtemir Aralovich Ilmiy rahbar: dots. Sattorov Bobonazar Bitiruv malakaviy ishi «Mehnat ta’limi va chizmachilik» kafedrasida bajarildi. Kafedraning 2014 yil ___ maydagi majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya etildi (bayonnoma №___). Kafedra mudiri: dots. S.X. Yakubov Bitiruv malakaviy ishi YaDAK ning 2014 yil “___” ________dagi majlisida himoya qilindi va ____ ball bilan baholandi (bayonnoma №___ ). YaDAK raisi: _________________________________________ A’zolari: _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ _________________________________________ Qarshi-2014 2

МУНДАРИЖА : Кириш ……………………………………………………………………… ….. . 3 I - БОБ . МЕҲНАТ ТАЪЛИМИ ЖАРАЁНИДА ЎҚУВЧИЛАР ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ТУРЛАРИ , ШАКЛ ВА МЕТОДЛАРИ . 1.1. Ўқувчилар тадбир корлик фаолиятини ташкил этишнинг фалсафий , психологик - педагогик асослари ………………………………………………. 9 1.2. Тадбир корлик фаолияти турларини таснифлашга нисбатан замонавий ё ндашувлар …………………………………………………………………….18 1.3. Меҳнат таълими жара ё нида ўқувчилар та д бир корлик фаолиятини ташкил этиш имкониятлари…………………………………………………………….27 II - БОБ. МЕҲНАТ ТАЪЛИМИ МАЗМУНИГА КЎРА ЎҚУВЧИЛАР ТА Д БИР КОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ. 2.1. Ўқувчилар та д бир корлик фаолияти турларини таснифлаш мезонлари………………………………………………………………………..42 2.2. Меҳнат таълими жара ё нида ўқувчилар та д бир корлик фаолияти турларини тадбиқ этиш и м кониятлари…………………………………………………………………...48 Х улоса …………………………………………………………………………. 105 Фойдаланилган адаби ё тлар …………………………………… ……………107 3

КИРИШ Мамлакат иқтисоди ё тидаги туб ўзгаришлар, унинг хом аш ё йўналишидан рақобатбардош пировард маҳсулот ишлаб чиқаришга ўта ё тганлиги олий таълимга бутунлай янги вазифаларни қўймоқда. Маълумки , кейинги вақтларда мамлакатимизда турли касб соҳаларини ривожлантириш ва уларга қизиқувчи ё шларни касбий йўналтиришга оид қатор ҳужжатлар қабул қилинди . Мазкур ҳужжатларда узлуксиз таълим тизимини такомиллаштириш , юксак касбий , маънавий ва ахлоқий талабларга жавоб берувчи юқори малакали педагог кадрлар тай ё рлаш тизимини яратиш кўзда тутилган . Бироқ , ўз ўрнида таъкидлаш лозимки , жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув ва глобаллашувининг ижобий томонлари билан бир қаторда маълум зиддиятли жиҳатлари ҳам мавжуд . Жумладан , турли мамлакатлардаги иқтисодий ривожланишнинг бир текисда бормаслиги дун ё мамлакатлари ўртасида ижтимоий иқтисодий ривожланиш жиҳатидан тафовутнинг , экологик таҳдидларнинг кучайиб бориши , турли мамлакатларда аҳоли сони ўзгаришларининг кескин фарқланиши каби ҳолатлар жаҳон хўжалигининг яхлит тизим сифатида барқарор ривожланишига тўсқинлиқ қилади . Президентимиз И . А . Каримовнинг “ Жаҳон мол и явий - иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари ” номли асарида кенг ва батафсил ба ё н қилиб берилган . Асарда жаҳон молиявий - иқтисодий инқирозининг мазмун - моҳияти , намо ё н бўлиш шакллари , келиб чиқиш сабаблари , унинг Ўзбекистон иқтисоди ё тига таъсири , мазкур инқироз оқибатларини олдини олиш ва юмшатишга асос бўлган омиллар ба ё н қилиб берилган . Президентимизнинг ушбу асарида белгилаб берилган Ўзбекистон иқтисоди ё тини барқарор ва мутаносиб ривожлантириш , жаҳон бозорида мустаҳкам ўрин эгаллаш , шулар асосида изчил иқтисодий ўсишни таъминлаш , халқимизнинг ҳа ё т даражаси ва фаровонлигини янада ошириш борасидаги вазифаларни тўлиқ ва самарали амалга ошириш энг аввало жамиятимиз аъзолари томонидан “ Жаҳон мол и явий - иқтисодий инқирози Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари ” номли 4

асарини мазмун - моҳиятини теран ва чуқур англаб етишни тақазо этади . Ушбу буюк мақсадга эришишда асосий эътибор ё ш авлодни баркамол , маънавий ва жисмонан соғлом , юқори малакали касб эгаси қилиб тарбиялашга қаратилганлиги миллий анъаналаримиз , менталитетимизнинг ўзига хос ифодаланишидир . Бош қомусимиз бўлган Ўзбекистон Республикаси Конституциясида "Ҳар кимга илмий ва техникавий ижод эркинлиги, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатланади. Давлат жамиятнинг маданий, илмий ва техникавий ривожланишига ғамхўрлик қилади", деб алоҳида қайд этилганлиги эса барпо этила ё тган демократик жамиятда ижодкорлик эркинлигининг гаровидир. Республикамизда изчил амалга ошириб борила ё тган Кадрлар тай ё рлаш миллий модели бугунги кунда жаҳон миқ ё сида эътироф этилди ва ўзининг натижаларини бермоқда. Эришилган муваффақиятлар билан биргаликда, Миллий дастурни тўлиқ рў ё бга чиқаришда кўзда тутилганидек, меҳнат бозорининг ривожланиши ва реал ижтимоий-иқтисодий шароитларни ҳисобга олган ҳолда аниқликлар киритиш зарурати ҳам юзага келди. Улардан тадқиқотларимиз соҳасига та ал луқли бўлган қуйидаги долзарб муаммоларни алоҳида қайд этиш мумкин: - умумий ўрта таълим тизимида касбга йўналтириш ишларининг ўқувчи ё шлар шахсий ва жамиятнинг ижтимоий эҳти ё жлари билан етарли даражада уйғунлаштирилмаганлиги; - шахсни ижодий ривожлантириш муаммосини тадқиқ қилишда асосий эътиборни таълим жара ё нининг турли босқичлари ва бўғинларига қаратила ё тганлиги, улар ўртасидаги узвийлик ва узлуксизликни таъминлаш масалаларининг ҳал этилмаганлиги; - педагогик ва ахборот технологияларини таълим тизимига жорий этишнинг умумий назарий асослари яратилган ҳолда, уларни аниқ татбиқ этишнинг илмий-методик асослари етарлича ишланмаганлиги; - талаб даражасидаги касбий йўналтирилганликка, юқори мукаммалликка эга бўлмаган педагогик жара ё н маҳсули сифатида етишиб чиқа ё тган ўрта махсус 5

касб-ҳунар таълими муассасалари битирувчиларининг мутахассис сифатида мустақил ва ижодий даражага эриша олма ё тганлиги. - Ушбу камчиликларнинг бартараф этилиши таълим ислоҳатларини муваффақиятли амалга ошириш учун замин яратади ва бизнинг амалга оширган тадқиқотларимиз муоммасини ташкил этиб унинг долзарблигини таъкидлайди. Жамиятимиз тараққиёти ва истиқболи амалга ошираётган ислоҳатларимиз, режаларимизнинг самараси, тақдири, буларнинг барчаси, замон талабига жавоб берадиган юқори малакали, миллатга фидокор, мустақил фикрлайдиган бирор бир масалани онгли равишда ҳал қила оладиган, изланувчан, янгиликка интилувчи кадрларга бориб тақалади. Биз бу масалалардан келиб чиқиб, ё шларимизнинг умумтаълим мактабларидан бошлаб бунга тай ё рлаб боришимиз, уларнинг билим салоҳиятини кўтариб, ўқувчи ё шларимизнинг қизиқиш ва ё ш хусусиятларидан келиб чиқиб мунтазам (қобилиятларни ривожлантириб) билим бериб бориш лозим. Инсон тараққи ё тининг барча даврларида ижодий меҳнат башариятни олға ҳаракатлантирувчи асосий омил бўлиб келган. Шундай ё ш авлодни ижодий меҳнатга ўргатиш уни замонасининг энг илғор билимлари билан қуроллантириш, барча даврларда барча халқлар учун долзарб вазифа ҳисобланган. Жамият ривожланар экан ҳар бир соҳада ривожланиш талаб Жамият ривожланар экан ҳар бир соҳада ривожланиш талаб қилади. Биз ота- боболаримиз соясига маҳли ё бўлиб эмас, балки ўз тафаккуримизни намо ё н этишимиз лозим. Бунинг учун ўқувчи ё шларимизнинг қизиқиши, майлига қараб қобилиятларини ривожлантириб боришимиз (токи ҳа ё т давом этар экан, замон биздан янги-янги кашфи ё тларни талаб қилади) лозим. Турли соҳаларда кашфи ё т қилувчи, ижодий фикрловчи у ё ки бу муаммонинг янгича ечимларини топа оладиган , тадбиркор, доимий изланувчан шахсларни тарбиялаш миллийликни тиклаш, мустаҳкамлаш замон талаби билан уйғунлаштириш зарурияти би тирув м а лакавий ишимнинг мавзусини “Меҳнат таълими дарсларида ўқувчиларнинг тадбиркорлик қобилиятини шакллантириш” деб номлаш имконини яратди. 6

Битирув малакавий иш нинг мақсади: Ўқувчилар тадбиркорлик фаолияти турлари таснифини ишлаб чиқиш ҳамда шу асосда меҳнат таълими мазмунига кўра улар танлаш мезонларини асослашдан иборат. Битирув малакавий иш нинг объекти: умумий ўрта таълим мактаблари меҳнат таълими мазмунига мос равишда ўқувчилар тадбиркорлик қобилиятларини шакллантириш жара ё ни. Битирув малакавий иш нинг предмети: Меҳнат таълими дарсларида ўқувчилар та д биркор лик фаолияти турлари ва уларни ташкил этиш метод лари ва шакллари. Битирув малакавий иш нинг илмий фарази: Меҳнат таълими жара ё нида ўқувчиларнинг та д бир корлик фаолиятини самарали ташкил этиш мумкин, агарда: - ўқувчиларнинг ижодий қобилият ва қизиқишлари вақтида аниқланиб, таълим-тарбияга жара ё нида мақсадли ривожлантириб борилса; - меҳнат таълимида та д бир корлик фаолияти турлари ва шакллари ўқувчилар ё ш хусусиятларига мос равишда қўлланилса; - тадбир корлик фаолиятини ташкил этишнинг турлари, шакл ва методлари узвийлиги таъминланса; - меҳнат таълими жара ё нида, ўқувчилар та д бир корлик фаолиятини ташкил этиш педагогик технологиялар асосида олиб борилса; - ўқувчилар тадбир корлик фаолияти турлари таснифи асосида меҳнат таълими мазмунига кўра улар танлаш мезонлари ишлаб чиқилса. Битирув малакавий ишнинг вазифалари: - меҳнат таълими машғулотлари жараёнида ўқувчилар тадбиркорлик фаолиятини ташкил қилишнинг фалсафий, психологик-педагогик асосларини таҳлил қилиш; - меҳнат таълими жараёнида ўқувчилар тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш имкониятлари ва мазмунини асослаш; - касбий фаолият соҳалари таҳлили асосида ўқувчилар тадбиркорлик фаолияти турлари таснифини ишлаб чиқиш; 7

- меҳнат таълими мазмунига кўра ўқувчиларнинг тадбиркорлик фаолияти турларини танлаш мезонларини асослаш; - меҳнат таълими тадбиркорлик фаолиятини ташкил қилишнинг педагогик технологияларига асосланган методик ишланмалар тайёрлаш. Битирув малакавий ишнинг методи: мавзуга доир бўлган илмий-методик адабиётларни ўрганиш ва таҳлил қилиш; умумий ўрта таълим мактабларида меҳнат таълими дарсларини ташкил қилинишини кузатиш, мактаб ўқитувчилари, ўқув усталари ва ўқувчилар билан суҳбатлар ўтказиш; мактаб ҳужжатлари ва ўқувчиларнинг бажарган ишларини ўрганиш. Битирув малакавий ишнинг методологик асоси мустақиллик йилларида шахсни ривожлантиришга доир давлат сиёсати; Республика Президенти И.А.Каримовнинг баркамол авлодни тарбиялаш борасидаги нутқ ва асарлари; Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, ЎзРнинг “Таълим тўғрисида”, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури тўғрисида”ги Қонунлари, шунингдек, таълим-тарбияга соҳасига оид бошқа директив ҳужжатлар, ДТС, соҳага оид илмий-услубий адабиётларда ифода этилган қарашлар, тавсияларидан иборат. Битирув малакавий ишнинг илмий янгилиги: 1. Касбий фаолият соҳалари таҳлили асосида ўқувчилар та д биркорлик фаолияти турлари таснифини ишлаб чиқилди. 2. Меҳнат таълими мазмунига кўра ўқувчилар та д биркорлик фаолияти турларини танлаш мезонлари ишлаб чиқилди. 3. Меҳнат таълими жара ё нида ўқувчиларнинг та д биркорлик фаолиятини ташкил этишнинг шакл ва методлари асосланди. Битирув малакавий ишнинг назарий аҳамияти ўқувчиларнинг та д биркорлик қобилиятларини ривожлантиришнинг педагогик-психологик шарт- шароитлари аниқланганлиги; меҳнат таълими жара ё нида ўқувчилар та д биркорлик фаолиятини ташкил этиш имкониятлари асосланганлиги; меҳнат таълими дарсларини такомиллаштиришдаги ва ўқувчиларнинг тадбиркорлик қобилиятларини ривожлантиришдаги илмий - методик йўналишлари кўрсатиб берилганлиги билан белгиланади. 8

Битирув малакавий ишнинг амалий аҳамияти: Меҳнат таълими дарс лари жара ё нида замон талабларига мос ҳар томонлама ривожланган етук ижодкор ва тадбиркор шахсни тарбиялаш ва ё шларни келажак равнақи йўлида тинмай меҳнат қиладиган қилиб таълим тарбия беришга оид тавсиялар ишлаб чиқилганлиги билан белгиланади. I БОБ. МЕҲНАТ ТАЪЛИМИ ЖАРАЁНИДА ЎҚУВЧИЛАР ИЖОДКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ТУРЛАРИ, ШАКЛ ВА МЕТОДЛАРИ 1.1. Ўқувчилар ижодкорлик фаолиятини ташкил этишнинг фалсафий, психологик-педагогик асослари Ўқувчиларнинг тадбиркорлик сифатларини таркиб топтириш ҳамда ривожлантиришда педагогик-психологоик жиҳатдан улкан имкониятлар мавжуд бўлиб, унинг рўёбга чиқишида назарий изланишлар ва амалий фаолиятни тўғри ташкил этиш ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Инсоният тараққиётининг барча даврларида ижодий меҳнат башариятни олға ҳаракатлантирувчи асосий омил бўлиб келган. Шундай экан, ёш авлодни ижодий меҳнатга ўргатиш, уни ўз замонасининг энг илғор билимлари билан қуроллантириш барча даврларда ҳамма халқлар учун энг долзарб вазифа ҳисобланган. Шарқнинг буюк мутаффаккирлари, алломаларидан Юсуф Хос Ҳожиб, Ахмад Яссавий, Махмуд Қошғарий, Аҳмад ал-Фарғоний, Имом ал- Бухорий, Абу Наср Форобий, Абу Райхон Беруний, Абу Али Ибн Сино, Баховуддин Нақшбандий, Абдурахмон Жомий, Алишер Навоий, Мирзо Улуғбек ва бошқа кўплаб алломалар барча даврларда ўзларининг илмий, таълим-тарбиявий асарларида, шеър ва ғазалларида, адабий меросларида ҳалол, яратувчан, ижодий меҳнатни, касб-ҳунар эгаллашнинг муқаддаслиги ва зарурлигини таъкидлаб, ижодий, яратувчан меҳнатни, касб-ҳунарни улуғлаб ўтганлар. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Марказий Осиё ҳуудидаги янги жадидчилик оқими намояндалари М.Бехбудий, А.Фитрат, Ҳ.Ҳ.Ниёзий каби педагоглар ўзларининг янги усулдаги мактабларида илк бор ёшлар ижодий қобилиятларини ривожлантиришнинг эвристик усулларини татбиқ қилдилар. 9

Моҳир педагог Фитрат ақлий тарбиянинг ўқиш-ўрганиш орқали амалга ошишини таъкидлайди ва бунда табиатан инъом этилган - фикрий ва илм воситасида ҳосил бўлувчи - касбий (комил) ақлни ажратиб кўрсатади. У таълимда қуйидаги тамойилларга амал қилиш лозим деб билади: 1. Таълим ва тарбиянинг бирлиги ; 2. Бериладиган билимларнинг илмийлиги ; 3. Билимнинг тизимли ва изчиллиги ; 4. Бериладиган билимларнинг бола ё ши ва билим даражасига мослиги ; 5. Боланинг оилимларни онгли ўзлаштиришига эришиш ; 6. Билимнинг болага моддий ва маънавий фойда келтириши. 1920-50 йилларда ўқув-тадқиқот фаолиятини ташкил қилишнинг мазмуни, турли восита ва услублари ишлаб чиқилиб, улар мақсадга мувофиқ равишда сараланиб борди. Дастлаб кенг кўламда жорий этиб бошланган тадқиқотчилик услубларидан кейинчалик анъанавий услуб ва шаклларга қайтилиб, ижодий фаолиятни такомиллаштиришда эмпирик тадкикотларга асосий эътибор қаратилди. 1960-80 йилларга келиб муаммоли таълим нисбатан мустақил дидактик кон ц еп ц ия сифатида назарий ва амалий асосланди. Муоаммоли таълимнинг қўлланилиш афзалликлари В.Оконь, Г.З.Вилькеев, И.Я.Лернер, М.И.Махмутовларнинг ишларида очиб берилди. Ижодий фаолиятнинг машиналарсиз бошқарилувчи воситалари устида эмпирик ва назарий тадқиқотлар олиб борилди. Бирок, бу таълим услуби бир қатор нуқсонларга эга эканлиги маълум бўлди, жумладан ижодкор шахс ривожланишининг ўзига хос жиҳатлари шахс ижодкорлик қобилиятларини баҳолашнинг таълим жара ё нига мантиқий боғланган услублари ишлаб чиқилмади. Бундан кейинги даврда ижодкорлик педагогикаси диалектик асосларининг тарбия ва ўз-ўзини тарбиялаш воситасида уйғун ижодий шахсни шакллантириш асосидаги педагогик назарияси А.И.Леонтьев, Н.Ф.Тальзина, П.Я.Гальперинлар томонидан ишлаб чиқилди. Улар тадқиқотларида асосий эътибор ўқув фаолиятининг мақсадга йўналтирувчи асосларини аниқлаш, тескари алоқа каби омилларга қаратилди. Бу ишларда ҳам асосий эътибор фаолиятга қаратилиб ва фаолият субъекти 10

омили эътибордан четда қолдирилганлиги сабабли уларни педагогик амали ё тга жорий этишда бир қанча мураккабликларни келтириб чиқарди. Ижодкорлик педагогикасини илмий билиш соҳаси ва педагогиканинг фундаментал асосларидан бири сифатида ишлаб чиқиш борасидаги тадқиқотларни А.Матюшкин, А.Ф.Эскулова, Т.В.Кудрявцев ва бошқалар ишларида кузатиш мумкин. Бу тўғрида Я.А.Пономарев қуйидагича фикр билдирган эди: "Абстракт фан сифатида ижодкорлик психологиясининг ижодкорлик педагогикаси таркибига аниқ фан сифатидаги киритилиши - ижодий фаолият т ў ғрисида ўзгартирувчи таъсирли билимларни ривожлантиришнинг зарурий шартидир. Уни амалга ошириш учун эса қатор ижтимоий фанлар тузилмаси ва уларнинг ўзаро алоқаларини жиддий қайта куриб чиқиш талаб этилади. Бу ҳолат ижодий фаолиятнинг турли ташкилий тузилмаларини тадқиқ қилувчи фанларнинг ижодкорлик туғрисидаги билимларнинг асл пойдеворини ташкил қилувчи фанга, яъни билимларнинг аниқ соҳаси сифатида юзага келган ижодкорлик педагогикасининг фундаментал фанга айланиши билан боғлиқдир". Таълим жара ё нида ижодкорлик фаолиятининг муаммоларини А.М.Матюшкин, М.И.Махмутов, Т.В.Кудрявстев, ижодий масала ва муаммоларини В.Г.Разумовский, В.И.Анушев, Д.Пойа, Ю.Н.Кулюкинлар таҳлил қилганлар. Бунда, П.Н.Андрианов ўқувчилар техник ижодкорли к мисолида ижодкорлик фаолиятини қуйидаги босқичларга бўлиб кўрсатади: а) ғояни идрок этиш ва асослаш; б) топшириқни техник жиҳатдан ишлаб чиқиш; в) топшириқ (объект) устида ишлаш; г)объектни ишда синаб кўриш ва ижодий ечим натижасини баҳолаш. Бироқ, ўқувчиларнинг техник ижодкорлиги нисбатан соддароқ жараён бўлганлиги сабабли келтирилган босқичларни ўқувчилар ихтирочилик ижодкорлигига, бевосита тадбиқ қилиб бўлмайди. Ўқувчиларни меҳнатга тайёрлашда тадбиркорлик қобилиятини ривожлантириш йўллари А.И. Воробьев, Н.Ш.Шодиев, П.Т.Магзумов, У.Н.Нишоналиев ва бошқа педагог олимлар томонидан кўрсатиб берилган. Шунингдек Т.В.Кудрявцев, 11

С.М.Василенскийларнинг тадқиқотларида ўқувчилар ижодкорлик фаолиятида шахс тадбиркорлик қобилиятларини ривожлантиришнинг психологик жиҳатлари ўз ифодасини топган. Мактаб ўқувчиларининг дарсдан ва мактабдан ташқари пайтларда тадбиркорлик қобилиятини ривожлантириш муаммоси Р.А.Низомов, С.А.Новоселова ва бошқа муаллифлар ишларида асосан ўқувчилар илмий-техникавий ижодкорлигини ривожлантириш, такомиллаштириш муаммолари ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими ҳам техника олий ўқув юртлари мисолида ёритилган. Тадбиркорлик фаолиятини педагогик ва техник билимлар билан ўзаро интеграциялашувининг методологик асоси сифатида қуйидагилар қайд этилади: умумфалсафий, гуманитар, ижтимоий-иқтисодий, математика, табиий-илмий, умумкасбий ва махсус фанлар асослари учун хос бўлган қонуниятлар саналади. Умумфалсафий асослар (муайян дунёқарашни ифода этувчи концепция, тамойил ва категориал схемалар тўплами, хусусан, инсон ва машинани бир-бири билан узвий боғлиқ ҳодиса, деб талқин этувчи) фалсафий анъаналар мазмунида акс этади. Тадбиркорлик ғоялари ва фаолияти бевосита инсон ва машина бирлиги фалсафий концепцияси педагогик ва техник билимлар объекти нуқтаи назардан ўрганиш ҳамда педагогик эквивалентини ажратишга имкон беради. Педагогик ва техник билимларни интеграциялашда муҳим ташкил этувчилар ҳисобланган гуманитар, ижтимоий-иқтисодий билимлар асослари тизимли ёндашув асосида мавжуд муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беради. Технологик тизимнинг таркибий элементлари материал, техника, технология, ишни ташкил қилиш ва унинг иқтисоди ё ти ҳамда инсон фаолиятидан иборат. Технологик тизимли асосида ё ндашув инсон ва машиналарни бошқаришнинг яхлит тизим сифатида тасаввур этишга хизмат қилади. Фаолиятли ё ндашув, фаолиятнинг мавжуд турларини ягона асос предметли-амалий фаолиятга бирлаштириш мумкинлигини исботлаб беради. Гап педагогик ҳодисаларни тасвирлаш, тилини «техникалаштириш», педагогик ва технологик тизим хусусиятларни ўзаро яқинлаштириш хусусида эмас, балки ўзининг табиий 12

хусусиятларига кўра турли объектларнинг умумий қонуниятларини аниқлаш борасидадир. Пед а гогик ва техник билимларни уйғунлаштириш гносеологик хусусиятга эга бўлган илмий билишнинг яхлит жара ё нида намо ё н бўладиган қонуниятларни акс эттиради . Шунингдек, ўқитувчи ва ўқувчилар ижодий фаолиятини ташкил қилишнинг алоҳида йўналишлари А.П.Ежов, А.Х.Теплисткий, Г.А.Халемский, И.Кичкин, К.Зойировлар, М.В.Вачевский, П.Н.Андрианов, Р.В.Магера, Т.Ж.Исмоилов, Э.П.Скорняков томонидан тадқиқ қилинган. Тадбиркорлик фаолиятида ўқувчининг психологик хусусиятлари ақлий яратувчанлик ихтирога мойиллиги, ҳоҳиши ва бевосита қизиқишлари муҳим аҳамият касб этади. Ўқувчининг тадбиркорлик қобилиятларини ривожлантириш бугунги кунда фан-техника тараққий этаётган даврда бу муҳим омиллардан биридир. Тадбиркорлик фаолиятида қобилият муҳим бир омил ҳисобланади лекин қобилият ўзи нима? Бунга психологияда қуйидагича таъриф келтирилади: “Қобилиятлар шахснинг индивидуал психологик хусусияти бўлиб, унга билимлар, кўникмалар ва малакаларни ўзлаштирилишининг тўлиқлиги, енгиллиги, чуқурлиги, ҳамда турли фаолиятни ўзлаштириш ва уни муваффақиятли бажаришга боғлиқлигидир” бу тушунчани психологияга йирик рус олими Б.М.Теплов (1896-1965) киритган бўлиб, у бугунги кунда кенг тарқалгандир. Тадбиркорлик қобилиятлари ижодкорликда ўқувчиларни психологик хусусиятларини кўрсатса уларни жисмоний, ақлий физологик жихатдан буюмларни, хар ҳил операстияларни бажара олиши уларни ривожлантириш ижодкорликда физиологик хусусиятларини ўрганиш меҳнат таълими дарсларида ўқитувчининг маҳоратини кўрсатиб беради. Ижодий меҳнат асосларини ўзлаштириш ва тадбиркор шахсни тарбиялаш бўлажак меҳнат таълими ўқитувчисининг касбий, ижодий ва ижтимоий фаоллигини оширишга ёрдам беради. Бу эса ўз навбатида маънавий баркамол, ўз касбига оид билимларни пухта эгаллаган ёшларни тарбиялашга, фан-техника тараққиётининг жадаллашувига ҳизмат қилади. Демак, хозирги замон 13

ихтирочилик ижодкорлигини ривожлантиришга ўз ҳиссасини қўша оладиган ҳар қандай малакали ўқитувчи қуйидаги хусусиятларга эга бўлиши керак: - бўлажак мутахассисларга сифатли таълим-тарбия бера олиши ва уларни ижтимоий фойдали ҳамда техник меҳнатга тай ё рлаши; - ё шлар ижодий қобилиятларини ўстириш бўйича олиб бориладиган ишларни такомиллаштира олиши; - замонавий педагогик технологиялар ва таълимнинг мақсадли шаклларини ўз амали ё тида қўллай олиши; - ўз мутахассислиги соҳаси ва унга алоқадор бошқа соҳаларга оид мукаммал билимга эга бўлиши ҳамда ушбу соҳа мутахассислари билан мулоқот қила олиши; - технологик ҳужжатлар, жумладан ихтирочилик ҳужжатлари билан ишлашда юқори даражадаги ташкилий кўникмаларга эга бўлиши. Ижодкорликка бўлган эҳтиёж психофизиологик жиҳатдан қаралганда, ўз ривожланишида бир нечта босқичларда амалга ошади. Булардан биринчиси майл - эҳти ё жнинг энг содда шакли бўлиб, инсон томонидан онгли бошқарилади. Иккинчи, нисбатан юқорироқ ривожланиш босқичи бўлган ҳавас ҳам инсон томонидан онгли бошқарилиб, у шахснинг маълум буюм ё ки ҳодисага нисбатан муносабатлари мажмуаси ифодалайди. Учинчи, энг мураккаб босқич бўлган қизиқиш хоҳиш ва у билан боғлиқ бўлган тушунчалар асосида юзага келади. Қизиқиш ҳа ё тдаги ташқи таъсирлар, шахс фаолияти ҳамда таълим-тарбия жара ё ни таъсирида шаклланиб боради. Бу ҳолатлар психологик омиллар диққат, идрок, тушунча, хотира, фикрлаш, сезги ва ирода хислатларига сезиларли таъсир кўрсатиб, шахснинг шаклланишида алоҳида муҳим аҳамият касб этади. Ўқувчилар ижодкорлик фаолиятида диққат психик фаолиятнинг йўналтирилиши билан бирга унинг тўпланиши мазкур фаолиятга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган бошқа нарсалардек, ҳамма фаолиятдан диққатни чалғитиш демакдир. Диққатнинг бир жойга тўпланиши деганда мазкур фаолиятга бутунлай берилиш, унга озми-кўпми чуқур эътибор бериш тушунилади. Масалан: Уйга берилган топшириқни бажаришда ўқувчи баъзан уйда 14

бошқаларнинг гапини, радионинг овозини эшитмайди. Унда диққатниинг тўпланиши кучли бўлади. Қизиқишдан диққатни жалб қилиш воситаси сифатида фойдаланилар экан, шуни эсдан чиқармаслик керакки, қизиқиш бизнинг илгариги тажрибамиз билан биздаги мавжуд билимларга мустаҳкамлик боғлаб олиб боришимиз керак. Қизиқиш билимларнинг онгли, пухта, барқарор, англанган ҳолда ўзлаштирилишида кўникма ва малакаларни шакллантиришда шахс қобилияти, зеҳни ўқувчанлиги ривожланишига, оламни мукаммалроқ билишга, билим савиясини ке н гайишига ё рдам беради. Қизиқиш мотив сингари борлиқнинг мўжизакор томонларини билишга, фан асосларини эгаллашга, фаолиятнинг турли-туман шаклларига нисбатан ижодий ё ндашишни вужудга келтиради. Меҳнат таълими дарсларида та д бир корлик фаолиятида ижодкорликка масъулият билан муносабатда бўлишни шакллантиради, ҳ ар қайси якка ҳол шахсда ишчанлик, ғайрат шижоат, эгилмас иродани таркиб топтиришга пухта шарт-шароит яратади. 1.2. Та д бир корлик фаолияти турларини таснифлашга нисбатан замонавий ё ндашувлар Мустақил Ўзбекистон Республикасида амалга оширилаётган туб иқтисодий ислоҳатлари бозор иқтисодиётига ўтиш қонуниятларига асосланган бўлиб, мамлакатимизни жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўрнини топишда,ҳамда уни иқтисодий жиҳатдан юксалишини таъминлайди. Иқтисодий конунларнинг талаблари ва амал килиш хусусиятлари билан ҳисоблашмай туриб муваффақиятга эришиб бўлмайди. Ҳозирги кунда мамлакатимизнинг ҳар бир фуқаросининг олдида бозор иктисодиёти қонуниятлари, унинг Ўзбекистон Республикасида қандай амалга оширилаётганини, бу қонуниятларни ишлаб чиқаришга тадбиқ этишни, пировард натижада талаб даражасида хизмат кўрсатиш ва товар ишлаб чикаришни йўлга қўйишнинг сирларини билиб олиш каби вазифалар турибди. Ўзбекистон Республикасининг келажакда буюк давлат бўлиши кўп жиҳатдан ҳозирги кунда таълим-тарбия олаётган ёшларга боғлик. Улар 15

онгига ҳамма хилдаги тарбияни сингдириш билан бир қаторда, иқтисодий- тадбиркорлик тарбиясининг қуйидаги муҳим вазифаларини ажратиб кўрсатиш мумкин: - Биринчидан , ҳар қандай жамиятнинг ҳар бир аъзосининг муқаддас бурчи ва шарафли иши бўлган меҳнатга онгли ва ижодий муносабатни тарбиялаш; - Иккинчидан , бозор итисодиёти қонун-қоидаларини тезда ўзлаштириб, ўз кундалик иш фаолиятларига тадбик этишни шакллантириш; - Учинчидан , бу тарбия ишчиларни ижтимоий ташаббускорликни, тадбиркорликни ривожлантиришга, ишлаб чиқаришни корхонани бошқаришда иштирок этишга кўмаклашади; - Тўртинчидан, жамият аъзоларида ўз кичик бизнесларини ташкил этиш билан боғлиқ бўлган тадбиркорлик, ишбилармонлик каби хислатларни шакллантиради; - Бешинчидан , энг муҳими, бу тарбиянинг вазифаси жамият аъзоларида маъсулият, ҳамда ишлаб чиқариш жабҳасининг хўжайини туйғусини мустаҳкамлайди. Бозор иқтисодиёти бизнесга йўналтирилган, тадбиркорликка асосланган иқтисодиётдир. Бизнесни бирор фаолият(иш) юзасидан бўлган муносабат, аниқроғи ишбилармонликнинг иқтисодий муносабати деб айтишимиз мумкин. Бизнес билан шуғулланувчиларни бизнесменлар (инглизчада бизнес-иш, мен-одам) деб юритадилар ёки ишбилармонлар деб ҳам аташ мумкин. Тадбиркорлик бизнеснинг энг асосий элементи (унсури) бўлиб - бу маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизматлар кўрсатиш орқали даромад топишни кўзловчи фаолиятлар йиғиндисидир. Шунга кўра, тадбиркорлик бу қонуний йўл билан фаолият кўрсатиб, элга наф келтириш ва шу орқали ўзига ҳам даромадни кўзлаб иш олиб бориш демакдир, у ўз ичига маҳсулот ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш ва тижоратда воситачилик қилиш каби фаолиятларни қамраб олади. Бир сўз билан ифодалайдиган бўлсак, тадбиркорлик – ўзининг моддий ва пул маблағларини амалда хўжалик оборотига тушириб, даромад топишга мўлжалланган иқтисодий фаолиятдир. 16

Тадбиркорлик, фақат пул топиш эмас, балки ижодкорлик, яратувчанлик фаолияти орқали даромад топишдир. Тадбиркорлик - бу мавҳум нарса эмас, балки аниқ мақсадни кўзлаб олиб бориладиган фаолиятдир. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар тадбиркор ёки ишбилармон кишилар деб юритилади. Тадбиркорликнинг муҳим белгилари қуйидагиларда ўз аксини топади: 1.Мулкий муносабатларнинг иштирокчиси бўлиш; 2.Иқтисодий эркинлик, хўжалик фаолиятини танлаш, ишлаб чиқаришни бошқаришда эркинлик; 3.Иқтисодий ҳатти-ҳаракатлар учун маъсулиятни ўз зиммасига олиш; 4.Фойда олишга интилиш, унга эришиш чора-тадбирларини кўриш, олинган фойдани ўз билганига кўра режа асосида ишлатиш; 5.Тижорат сирига эга бўлиш. Бизнесга оид ва ўзгаларга ошкор этилмайдиган маълумотларни сир тутиш; 6.Рақобат курашида қатнашиш. Бозорда амал қиладиган қоидалар асосида ҳалол рақобатда қатнашиш; 7.Ҳалоллик билан иш юритиш орқали одамлар ўртасида обрў-эътиборга эга бўлиш. Бошқаларга ишониш ва ишончни ҳам йўқотмаслик. Ўзи меҳнат қилаётган фирма ёки бизнес корхонасига путур етказмаслик, унинг номини эъзозлаш. Тадбиркорликни инновацион фаолият билан қўшиб олиб борилса, яъни ўз бизнесига янги техника-технологияни жорий этишни йўлга қўйса иқтисодий ўсиш тезлашади. Инновация фан ва техника янгиликларини ишлаб чи қ аришга й ўллашдир. Инновация туфайли ме ҳ нат унумдорлиги ортади, янги хилдаги сифатли товарлар пайдо бўлади. Тадбиркор қ онуний фаолият кўрсатганда унинг молиявий ишларига ҳ еч кимнинг аралашишига ҳ а қ и йў қ . Тадбиркор бюджет билан ҳам эркин алоқада бўлади, яъни керакли миқдордаги фоизлар ҳисобида солиқ тўлайди. Тадбиркорлик билан миллионлаб кишилар шу ғ улланганликлари учун уларни бир марказдан бош қ ариб бўлмайди. Шуниси му ҳ имки, тадбиркорликни и қ тисодий механизмлар тартибга солади. 17

Унинг му ҳ им хусусияти ўз-ўзини бош қ ариш, яъни автоном хусусиятига эга бўлади. Тадбиркорликнинг мулкий шакллари ҳам ҳар хил салмоққа эга бўлади. Саноатда йирик бизнес, давлат тадбиркорлиги кенг ривожланади. Майда шаҳарларда кичик бизнес, қишлоқларда фермер хўжаликлари, маҳаллаларда якка тартибда фаолият кўрсатувчи тадбиркорларга шароит бўлади. Тадбиркорлик ўз-ўзидан давлат иштирокисиз, унинг ёрдамисиз ривожланмайди. Давлат солиқлар, субсидия, экспорт имтиёзлари, ўзининг ахборот хизматлари орқали, шунингдек, ўз ҳисобидан бепул умумий таълим бериш орқали тадбиркорликни қўллаб қувватлайди. Тадбиркорлик юридик жи ҳ атдан қ айд этилади, унинг шарт-шароитлари, қ онун қ оидалари, ҳ а қ - ҳ у қ у қ ини белгиловчи, давлат ва жамоатчилик томонидан ҳ имоя қ илиниши ва кафолатланишини ифодалаовчи қ онунларга амал қ илади. Шунинг учун ҳ ам 1991 йил 15 февралдаги қ абул қ илинган «Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик» ҳ а қ идаги қ онун, ҳ амда 1991 йил 29 ноябрдаги «Республика де ҳқ он (фермер) хўжаликларини янада ривожлантириш ва тадбиркорлик фаолиятини давлат йўли билан қ ўллаб қ увватлаш» тў ғ рисидаги Республика Президенти фармонлари қ абул қ илинди. Бу қ онунда ва фармонда тадбиркорлар синфини эркин бозор и қ тисодиётига таянган демократик жамиятдаги ўртанча синф эканлиги ва уларнинг и қ тисодий фаол гуру ҳ ҳ исобланишлари таъкидлаб ўтилган. Ўртанча синф икки қ утбдагилар бойлар ва камбагаллар ҳ исобидан ортиб боради. Юқорида таъкидлаб ўтилган фармон ва қ онун лар да , бу тоифа ўртача мав қ ега эга, унинг вакиллари бизнесига, мулкига эга, аммо ўз ва қ тида ўзлари ҳ ам ишлайдилар , шунинг учун ҳам у лар ўзига тў қ гуру ҳ бўлгани учун жамиятда кескинлик чи қ армайдилар, деган му ҳ им тушунчалар олдинга сурилади. «Ўзбекистон Республикасида тадбиркорлик» тў ғ р и сидаги конунда яна тадбиркорларга ўз мол-мулкидан фойдаланиш эркинлиги ма ҳ сулотни та қ симлаш муста қ иллиги, ҳ у қ у қ ий тенглик, ихтиёрий ишга ёллаш, чекланмаган даромад олиш имкони кафолатланади. Одатда тадбиркор қ онунлар билан ман этилмаган ҳ ар қ андай фаолият билан шу ғ улланишга ҳ а қ ли бўлади. Бундан таш қ ари қ онунда тадбиркорликнинг ўз а ҳ ло қ ий қ оидалари га мос фазилатлар ҳ ам ўз аксини 18

топган. Ислом таълимотига кўра ме ҳ натсиз қ ўлга киритилган лу қ ма ҳ аромдир. Тадбиркорлар ҳ ам ўз риз қ у насибасини ўз ҳ алол ме ҳ натлари билан топишлари шарт, ҳ алоллик тадбиркорнинг (ими д жга) обрўга эга бўлишини кафолатлайди. Шундай қ илиб, тадбиркорликнинг асосий тамойил лари сифатида қуйидагиларни кўрсатиш мумкин : 1. Тадбиркорликдаги эркин фаолият- қ онун билан таъ қ и қ ланмаган ҳ ар қ андай фаолиятни амалга оширишдир ; 2. Тадбиркор-хўжалик юритишда ва фойда тақсимотида эркин бўлади; 3. Корхонани қайси мулк шаклига тегишлилигидан қатъий назар қонунга баробар бўйсуниши; 4. Тадбиркорчилик ҳам, тадбиркорларга ишчи ёллаш ҳам мутлақо ихтиёрий, кўнгилли бўлиши керак дегани, ёлланган ишчилар 8 соат ишлашлари лозим, тадбиркор эса туну-кун, керак бўлса иш билан банд бўлмоғи керак; 5. Декларация ( ҳ исобот) ор қ али Давлат Соли қ инспекцияси олдида ҳ исобот бериб туриши керак. Тадбиркор - бу ишлаб чи қ ариш ва тижоратнинг барча зарур омилларидан бойлик яратиш учун фойдаланадиган шахс дир. Бу таърифга яратувчиликнинг кўпгина со ҳ алари билан шу ғ улланувчи шахс лар тў ғ ри келади. Тадбиркорга қ ўйиладиган талаб моддий бойликлар яратувчи бош қ а оддий шахс ларга қ уйиладиган талабларга қ араганда кенгдир. Масалан, дурадгорни олайлик,у фақат эшик, дераза ва бошқа буюмлар ясашга устаси фаранг бўлиши мумкин. Лекин у бу буюмларни ишлаб чиқаришдан ташқари, олди- сотди; маркетинг; бошқариш; ҳисоб-китоб; молиялаштириш; кадрлар иши билан ҳам шуғулланишга тўғри келади; Бунинг учун у фидокор, меҳнатсевар, чуқур фикрлайдиган, кенг дунёқарашли, доимо ўзгариб турадиган шароитда ишлаш учун мослашувчанлик, тадбиркорликнингдастлабки пайтларда оиласи томонидан доимо уни қўллаб-қувватланиши, дастлабки тадбиркорликдан тушадиган даромадлар камроқ бўлган даврларда тадбиркорни ва оиласини таъминлаб 19

туриш учун зарур бўлган маълум миқдордаги маблағлар, таваккал қилиб ишлаш ва ҳ.к. шунга ўхшаган талабларга жавоб бериш керак бўлади. Бу каби фазилатларга эга тадбиркорлар, албатта, катта-катта ишлар қилишга қодир. Тадбиркор шу хусусиятларни ўзида мужассамлаштирган бўлиши шарт. Замонавий шароитда Fарбда тадбиркорликнинг барча турлари авж олмоқда. Бунга кўп жиҳатдан давлат корхоналарини хусусийлаштириш ижобий таъсир кўрсатади. Илгариги йирик бесўнақай давлат корхоналари ва компаниялари ўрнига кичик, чаққон, ҳар қандай шароитга тез мослаша оладиган хусусий корхоналар пайдо бўлди. Охирги йигирма йил ичида тадбиркорларнинг умумий сони Японияда деярли 2 баробар ўсган бўлса, АКШ да 2,5 баробардан ҳам ортиқроқ ўсди. Бизнинг мамлакатимизда хусусийлаштириш ва кичик корхоналар сонининг ўсиш суръати айтиб ўтилган мамлакатларга қараганда бир неча маротаба юқори. Дунёнинг турли мамлакатларида ўз филиаллари бўлган катта завод, фабрикалар кичкинагина сартарошхона-ю, кир ювиш цехи, банк, реклама агентлиги, телевидение буларнинг барчаси бизнес соҳасида фирма деган бир хил ном билан юритилади. Айтайлик, исталган бир киши бир оз даромад топиш учун тадбиркорлик мақсадида, ўз имкониятларидан келиб чиқиб, бирор нарса пишириши, буюм тикиши, тайёрлаб сотиши ёки қаҳвахона, дўкон очмоқчи бўлди дейлик. Бу ишларни амалга ошириш учун, фирма ташкил қилса бўладими? Алоҳида корхона эгаси ёки қандайдир иш қилмоқчи бўлган кишилар фирма ташкил қилиши учун, даставвал рўйхатидан ўтишлари зарур. Буни фирмани регистрация қилиш, яъни давлат рўйхатидан ўтказиш дейилади. Рўйхатдан ўтиш учун бўлажак фирма эгалари қуйидаги ҳужжатларни тайёрлаши керак: - таъсис этувчилар, яъни тузувчи ва фирма эгалари номлари; - бўлажак фирма номи ва манзилго ҳ и; - бўлажак фирма ва жамоатчилик (жамият) муносабатларини ани қ ловчи ҳ ужжат. 20

- фирма таъсис этувчилар и орасида муносабатни ани қ ловчи ҳ ужжат; Фирмани рўйхатдан ўтказиш ҳ а қ идаги қ арор туман ёки ша ҳ ар ҳ окимияти томонидан чи қ арилади. Ўқитувчининг шахсий ва касбий ривожланиши ўз имкониятларини рўёбга чиқариш жараёни, ижодкорлик эса касбий фаолиятини лойиҳалашга бўлган объектив эҳтиёж сифатида қаралади. Ўқитувчининг касбий тайёргарлик жараёнини индивидуал лойиҳалаш ғоялари касбий-педагогик таълимнинг объектив етакчи мезони бўлиб қолмоқда ижодкорлик тушунасининг мохиятига эътибор берадиган бўлсак ижодкорликни турлича таърифлар берилган бўлиб, одатдаги тушунчага кўра ижод озчилик кишиларнинг, буюк санъат асарларини, янги машиналарни, дастгоҳлар ва ҳоказоларни яратадиган истеъдодли одамларнинг қисматидир. Лекин ижод буюк асарлар яратишдан иборатгина эмас, балки кишининг фикр юритиши, бирор тадбирни ўйлаб топиши, озгина бўлса-да, қандайдир янгилик яратиши ҳам ижоддир. Ижод жара ё нига тасодиф сифатида эмас, балки муайян қонуниятлар асосида амалга ошувчи жара ё н сифатида қараш лозим. Ўқувчининг ижодкорлиги, аввал, унинг ҳар қандай фаолият жара ё нидаги: ўзига хос усул билан масала ечиш, иншо ё зиш, тажриба ишлари, меҳнат дарслари ва ҳоказолардаги мустақил фикрлашида намо ё н бўлиши лозим. Ўқувчининг ижоди унинг олган билимларини ҳа ё тда кўрган далил ва ҳодисаларга боғлай олиши, уларни тўғри баҳолаб, дастлабки маълумотларни таҳлил ва синтез қила билишидир. Ҳар қандай ижод борлиқни рад этиш эмас, балки борлиққа тўлароқ кириб боришдир. Ўқитишдаги индивидуал ёндошиш ҳам таълим жараёнининг муҳим талабидир. Ўқитишдаги индивидуал ёндошиш фақат машқ ишларида эмас, балки ўқув жараёнининг ҳамма босқичларида: янги материални ўтиш, мустаҳкамлаш ва такрорлашларда ҳам, уй вазифасини тузиш ва дарсдан ташқари қўшимча машғулотларда ҳам амалга оширилиши зарур. Бу эса ўқувчиларнинг ижодкорлик маҳоратлари ва қобилиятлари ўсишида яна бир эшикни очади. Бундан 10-20 йиллар аввал ижодкорлик методлари билан фақат ихтирочилик масалаларини ечиш назарияси бўйича мутахассислар 21

томонидан ўтказиладиган семинарларда, тизимли таҳлил, функ ц ионал- қийматли таҳлил, тизимли фикрлаш фаолияти методологияси, фикрлашни фаоллаштириш методлари ва ижодкорлик назариясининг бошқа бўлимларида танишиш мумкин эди. «Шахс шаклланиши» тушунчасини талқин қилишдаги бундай хилма-хиллик унинг моҳиятини намо ё н қилувчи шахс ривожланиш констепстиясининг ўзига хослигини кўрсатади. Ушбу ўзига хослик шахснинг касбий шаклланишини белгилаб берувчи психологик-педагогик компонентларни ўқув фаолияти давомидаги ривожланиш даражасига боғлиқ ҳолда ўрганиш, йўналтирилганлик мазмунини ифодаловчи мотивлар даражаси ва тавсифини белгилаб бериш, касбий шаклланиш типологиясини аниқлаш каби масалалар билан боғлиқ бўлади. Шахс сифатларининг шаклланишида оила, атроф–муҳит, жамият катта роль ўйнайди. Ота–онанинг меҳри, атрофдагиларнинг меҳри, уларнинг олқишлари болани мустақил фикрлашга ва мустақил иш бошлашга ишончини уйғотади. Маънавий-ижодий усуллар шу тариқа ўқувчиларнинг ижодкорлик қобилиятларини ривожлантиришда энг асосий роль ўйнайди ва ушбу усул 3 босқичда амалга оширилади: а) ўқувчиларда билишга қизиқишни уйғота билиш; б) ўқувчиларнинг эгаллаган билим ва тажрибасига асосланган ҳолда масала қўйиш ҳамда уларга таяниб, масалаларни таҳлил қилиш; в) ўрганиш керак бўлган муаммо устида мустақил фикр юритиб, хулоса чиқаришга эришиш. Юқоридаги босқичларни амалга ошириш жара ё нида ўқувчилар , инсоннинг бой хазинаси унинг ўзида яширинганлигини тушунадилар. Бунинг учун ўқитувчи улардаги қизиқишни, яширинган истеъдодни англай билиши керак. Илм олиш, ақлни пешлаш, ўз устида ишлаш, ҳикматларни билиш, камтарлик, маърифатли бўлиш каби фазилатларга фақат меҳнат қилиш ва билим олиш, ўқиб – ўрганиш, ҳа ё тни кузатиш орқали эришиш мумкин. Таълим тарбия бериш жара ё нини такомиллаштириш ҳар томонлама характерлидир. ўқитувчи ўқитади, таълим беради ўқувчилар бу билимларни идрок этадилар. 22

Агар ўқитувчи ё ки ўқувчи бу жара ё нга тай ё рланмаган бўлса, ўқитиш жара ё нида мақсад бўйича кафолатланган натижага эришиб бўлмайди, яъни таълим жара ё ни яхши эффект бермайди. Ўқувчилар билим олиш истаганлари ҳолда ўқитувчи материални яхши тушунтира олиши ва дарс жара ё нини лойиҳалаштириб олиш лозим, ўқитувчи яхши тушунтира олмаса, ўқувчилар ўқишни хохламаслар бу билимларни ўзлаштиришни истамасалар керакли билим ололмайдилар. Интелектуал салоҳияти паст, жамиятга кераксиз бўлиб қолади. Билимли кишилардан аввало жамият манфаатдор, қолаверса ўша инсоннинг ўзи ҳам қилган ҳар бир ҳаракатидан ўзи ҳам наф кўради. Шуни айтиб ўтиш керакки, ўқитувчиларнинг ўрни ўқув жараёнида ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Ўқитувчилар бу жараёнда шахсни ривожланиши, шаклланиши, билим олиш ва тарбияланишида шароит яратади ва шу билан бирга бошқарувчилик, йўналтирувчилик функциясини бажаради. Таълим жараёнида ўқувчи талаба асосий фигурага айланади. Таълим - тарбия жараёнида ҳар бир талабага индивидуал ёндошиб дарс олиб борилса дарс самарали бўлади. Шу билан бирга энг асосийси, ўқитувчиларнинг таълим жараёнини лойиҳалаштириб олиши муҳим ўрин тутади. Машғулот жараёнида - замонавий педагогик технологиялар асосида дарсни ташкил қилинса талаба - ўқувчиларнинг етук малакали ходимлар бўлиб етишишидаги муҳим жиҳатидир. Педагогик технологиялар таълим жараёнига янгича, ўзига хос белгилар хусусиятларга эга бўлган, тизимли технологик ёндошувларга асосланади. «Педагогик технология»ни таърифлашда ҳали ягона бир фикрларга келингани йўқ. Шунга қарамай ривожланган технология усуллини ишлаб чиқдилар, улар яратган педагогик технология усули қайта такрорланадиган цикл бўлиб, таълим олишда режалаштирилган натижаларни кафолатлайди. Таълим тарбия амали ё тида турли ё ндашувлар қўлланилади. Анъанавий ё ндашув, тизимли ё ндашув, технологик ё ндашув, тарақий ё ндашув, функционал ё ндашув шулар жумласидан. Анъанавий ё ндашув . Унинг асосий хусусияти ўқитувчи маълум ахборотни гапириб беради, тушунтиради, талаба эса бу билимни хотирасида сақлайди, 23

«Билим» тушунчаси хотирада сақланадиган ахборот маъносида тушунилади. Талабада билим бор йўқлиги имтихонда шу ахборотга доир берилган ё ддан берган жавобига қараб қўйилади. Тизим ё ндашув тизим сўзи тузилма, қисмлардан тузилган, бириккан яхлит нарса ё ки ҳ одиса маъносини англатади. Тизим тушунчаси ва сўзи бошқа маъноларга ҳам эга. Масалан: тизим ип, сим кабелларга терилган нарса, тизим шода. Шунингдек кибернетик тизим, ахборотлар тизими, ижтимоий муносабатлар тизими, ҳаракатлар тизими, педагогик тизим каби тушунчалар шаклида ҳам кўлланилади. Тизим тушунчаси одатда айрим белгиларга кўра турларга ажратилади. Моддий нарсалар тизими: мав ҳ ум тушунчалар фаразлар, назариялар, илмий билимлар тизими кабилар. Тизимли ё ндашув илмий билиш методологияси ва педагогик амали ё тнинг бир йўналиши сифатида универсал тавсифга эга, педагогикада кенг қўлланилади, таълим тарбияга ҳам педагогик тизим сифатида қараш лозим. « Тизим ё ндашув » тушунчаси кўпинча «тизимли метод», «тизимли таҳлил усули» тушунчалари билан узвий боғлиқ ҳолда қўлланилади. Чунки тизимли таҳлил усуллари ҳам объектни яхлит тизим сифатида ўрганишни назарда тутади. Тизимли ё ндашув, айниқса тузилиш вазифасига кўра бажариладиган таҳлилга жуда яқин. Тизимли таҳлилнинг объекти яхлит нарса ё ки ходиса ҳисобланади. У биринчидан , объектнинг турли қисмларини, иккинчидан , қисмларнинг ўзаро боғлиқлигини , уч и нчидан тизимнинг чегараларини ва тўртинчидан тизимнинг атроф муҳит билан боғлиқлигини, алоқадорлигини назарда тутади. Тизимли ё ндашув бир қанча қоида - тамойил лар мажмуида фойдаланиладики, улар тадқиқодчилик ва амалий фаолиятда юқори натижаларга эришиш имкониятини яратади. Бундай қоида принциплар қаторга жумладан қуйидагилар киради: мавхумликдан яққол қараб бориш, анализ синтезининг мантиқийлик билан тарихийликнинг бирлиги, объектда боғланишлар ва ўзаро таъсирларнинг турличалиги обектнинг тузилиши - вазифалари ва келиб чиқиши ҳақида тасаввурларнинг бирлиги ва бошқалар. Таълим ишига технологик ёндошув : Ўқиш, ўқитиш жараёнини ўзаро узвий боғлик босқичларни амалларга ажратилган ҳолда таълимдан мўлжалланган 24

натижага эришиш учун бажариладиган ҳаракатларни мувофиқлаштириш, кетма–кет, босқичма босқич амалга оширилади. Лойиҳалаштирилган ишлар, амалларнинг барчасини бирдек бажаришни назарда тутади. Бу ёндашув асосан, репродуктив таълимга хосдир. Репродуктив таълим типик вазиятларда бирор иш харакатни олдин билиб олинган қоидалар асосида бажаришдир. Репродуктив даражаси учун педагогик технологиялар усуллида талим -такрор ишлаб чиқиладиган конвейерлар жара ё н сифатида ташкил этилади, ундан кутиладиган натижа ҳам муфассал тасвирланиб аниқ қайд этилади. Ўқув материали аниқ ифодаланган ўқув мосламаларига мос қайта тузиб, ишлаб чиқилади, айрим бўлакларга ажратилади, ўқув материалини ўргатишнинг ал ь тернатив йўллари назарда тутилади, ҳар бир бўлакни ўрганиш тест ё рдамида назорат этилиб хато камчиликлар тузатилиб тўғрилаб борилади , ўқув иши эталонда кўрсатилган натижал а рга эришишни назарда тутади. Бу болаларни қизиқтириш мусобака ва ўзаро ё рдамлашишни инкор этмайди. Таълим репродуктив характерларда олиб бориладигани учун ҳам бу усул билим кўникма ва малаканинг зарур минимумини эгаллашда кўпрок самара беради. Технологик ё ндашувни қўллаш қуйилган ўқув мақсадларига эришишни кафолатлайди. Тадқиқий ижтимомий ё ндашув бу ё ндашув таълимнинг мақсади талабаларда бирор муаммони ечиш қобилиятини ўстириш янги билимни мустақил ўзлаштириш, харакатнинг янги усулларини топиш да шахсан ташаббус кўрсатишни кўзда тутади. Тадқиқий ё ндашув фаолиятининг ижодий актив характери билан боғлиқ. Бу ё ндашув талабаларнинг ўқув билиш фаолиятига педагогик рағбатлантирувчи усулда раҳбарлик қилади. Балаларнинг шахсий ташабусини қўллаб - қуватлайди, бола билан ҳамкорлик қилади талабанинг фикр ва қизиқишларини олдинги ўрнига қўяди. Педагогика назарияси ва амали ё тида анъанавий ё ндашув ўз имкониятларини сарфлаб бўлади, тизимли технологик ва тадқиқий ё ндашувлар ҳар бирининг таълим тизимида ўз ўрни бор ва ўз жойида қўлланилиши лозим. Инсон онггининг фаоллиги, айниқса унинг ижодий фаолиятида яққол намо ё н бўлади. Инсон ижодий фаолиятини онг, онгости ва онголди жара ё нлари 25

ташкил этади. Ижод бу инсоннинг сифат жихатдан, янги моддий ва маънавий қадр и ятлари яратишга қаратилган руҳий ва амалий фаол и яти. Инсон ўз ҳ а ё ти давомида фойдаланадиган ҳамма нарсалар: буюмлар, кий и млар, турар жой, озиқ - овқатлар ҳамма ҳаммаси унинг ақлий ижодининг ма ҳ сулидир. Инсон яратувчанлик фаолиятининг характерига кўра ижоднинг ихтирочиси илмий , бад и ий, ва техник турлари фар қ қилинади. Ихтирочилик ижоди бу инсоннинг табиат ва жамият қонунларини очиш, билим ва ўрганиш асосида янги машина ва механизимлар яритишдан иборатдир. Ташкилотчилик ижодкорлик инсоннинг жамиятда кишиларни бошқариш, уларни уюштириш, бирлаштириш улуғ ишларга бошлаш ва амалга оширишдир. Илмий ижодкорлик инсоннинг табиат ва жамият, онгги ва ўз тафаккурида амал қиладиган қонун ва қонуниятлар кашф этади. Бадиий ижодкорлик илмий ижоддан фарқли равишда инсонларнинг санъат ва маданият соҳаларида табиат ва жамият ҳодисалари, ўзини нафосат қонуниятларини бадий ифодалашдир. Техник ижодкорлик илмий ва бадий маълум стратегиядан иборат бўлиб, янги техника ва технологиялар яратиш соҳасидаги фаолиятни ўз ичига олади. Ҳар қандай инсон жамиятда у ё ки бу даражада табиатан ижодий қобилиятга эга бўлади. Ўқувчилар ижодкорлик , тадбиркорлик кўникмаларини шакллантиришга оид илмий назарий ишлар таҳлилига хулоса қилиб айтадиган бўлсак тадқиқотчилар томонидан ижодкорлик , тадбиркорлик фаолиятининг умумий жиҳатлари, амалга оширилиш даврлари, методлари ҳамда фикрлаш жара ё ни хусусиятларига оид тадқиқодлар олиб ўтказилган. Бироқ, уларда ижодкорлик , тадбиркорлик шахс хислатлари, ахборат таъминотини такомиллаштириш йўллари, шахсни ижодкорлик , тадбиркорлик фаолиятига тай ё рлаш босқичлари умумий мажмуа сифатида ўрганилмаган. Бугунги кундаги ижодкорлик , тадбиркорлик фаолиятининг амалдаги ҳолатига кўра айтиш мумкинки, янги ечимни ишлаб чиқиш учун талаб этилувчи энг янги ахборат, маълумотларини жамлаш, қайта ишлаш ва қабул қилишда замонавий технологияларни жорий қилмасдан туриб жахон талаблари даражасида ривожлантириб бўлмайди. 26

Кўпчилик концеп ц ияларда иқтидорлилик ва унинг ривожлантирувчи асослари шахс креативлиги тушунчаси билан ифодаланувчи ижодий имкониятлари ва қобилиятлари орқали тавсифланади креативлик фикрлашда мулоқатда, фаолиятнинг алоҳида турларида намо ё н бўлиши мумкин. У умумий ҳолатда шахс ё ки унинг алоҳида қобилиятларини тавсифлаши мумкин. “ Креативлик ” тушунчасининг турли таърифлари мавжуд. Кўпчилик ҳолатларда “ креативлик ” дейилганда техник малакаларни эгаллаш, яхшилаш ва такомиллаштириш, муаммоларни ўзгача нуқтаи назардан ўрганиш, янги ностандарт ечимларни топиш қобилияти тушунилади. Инсонинг ижодий имкониятлари тўғридан тўғри бевосита унинг билим олиш қобилиятлари билан боғланган эмас, ва ҳамма вақт ҳам у интелект тестларда намо ё н бўлавермайди. Аксинча ижодкорлик эгалланган билимларнинг миқдори ва турли туманлиги билан эмас, балки қат ъ ий таркиб топган тушунчаларни инкор эта олувчи янги ғояларни сеза олиш қобилияти билан изоҳланади. Ижодий ғоялар одатда релаксастия пайтида олдиндан жиддий изланишлар натижасида тай ё рланган, жамланган ҳолда эмас балки тарқоқ диққат пайтида юзага келади. Бундай “ илҳом ” келишига намуна сифатида Д.И Менделев томонидан элементлар даврий тизимини ўн беш йиллик тинимсиз изланишдан сўнг, уйқу пайтида тушида топишини келтириш мумкин. Таълим олувчилар ижодий , тадбиркорлик қобилиятларини ривожлантириш, ё рқин, ностандарт фикр юритувчи ё ш авлодни тарбиялаш муаммоси бугунги кунда алоҳида долзарблик касб этади. Дун ё нинг кўплаб мамлакатлари (АҚШ, Буюк Британия, Франция ва б ошқ. ) да шахс креативлигини тадқиқ қилишга оид тадқиқотлар жадал олиб борилмоқда. Бу борадаги тадқиқотлар натижалари сифатида замонавий педагоглар эътиборини ўзига жалб қила ё тган эмпирик натижалар, шунингдек илмий фаразлар концепцияларни қайд этиш мумкин. Кўпчилик концепцияларда иқтидорлик ва унинг ривожлантирувчи асослари шахс креативлиги тушунчаси билан ифодаланувчи ижодий имкониятлари ва шахс креативлиги тушунчаси билан ифодаланувчи ижодий имкониятлари ва қобилиятлари орқали тавсифланади. Креативлик фикрлашда, мулоқотда, 27

фаолиятнинг алохида турларида намо ё н бўлиши мумкин. У умумий холатда шахс ё ки унинг алохида қобилиятларини тавсифлаш мумкин. Креативликни жара ё н сифатида ўрганиш кенг тадқиқ қилинувчи йўналиш хисобланади. “ Креативлик ” тушунчасини ўрганиш билан бир қаторда хорижий олимлар креатив шахс тавсифига алохида эътибор қаратадилар. Кўпчилик холатларда биринчи ўринда мослашувчанлик, коммуникативлик, мустақиллик каби кўникмалар қайд этилади. Масалан, Х.Е.Трик креативликни энг умумий маънода жара ё ннинг ўтмишдаги, жорий вақтдаги ва истиқболдаги тавсифини ифодалайди, унинг натижасида инсон ( ё ки инсонлар гурухи) илгари мавжуд бўлмайдиган нарсани яратадилар. Бундан келиб чиққан холда, у ижодкорликни тадқиқ қилишда креативликни қуйидаги йўналишларини ажратиб кўрсатади: 1) махсулот сифатида ; 2) жара ё н сифатида ; 3) қобилият сифатида ; 4) шахснинг умумий характер хислати сифатида . 1.3. Меҳнат таълими жараёнида ўқувчилар тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш имкониятлари Ёшларни мустақил ҳаётга ва меҳнатга тайёрлашни тубдан яхшилаш мақсадида умумтаълим мактаби олдига ўз ишида таълимни унумли меҳнат билан қўшиб олиб бориш тамойилини тўлароқ амалга ошириш вазифаси қўйилган. Ўқувчиларни ижодкорлик, тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишга қуйидагилар замин ҳисобланади: 1. Ўқитиш ва ўқиш таълими жара ё нини янги педагогик технологияга биноан ташкил этиш. Унда, дун ё қонуниятларини ижтимоий тарихий тараққи ё тининг онгли суръатда тушунтириш орқали ўқувчиларни якка ҳолдаги ривожланиш омилларга таяниш. Таълим жара ё нидаги икки жиҳат; ташқи тасвирлар ва ички имкониятларни. Таълим жара ё нининг ҳаракатлантирувчи кучларни ҳисобга олган ҳолда ўқувчиларни билиш фаолиятларини ташкил этиш босқичларига таяниш лозим ; 28

2. Меҳнат таълимидаги узлуксиз касб – хунар таълими тамойилларига биноан ўқитувчи фаолиятида таълим тамойилларининг ўрнини белгилашда ўқувчи билиш фаолияти хусусиятини белгиловчи асосий бошланма таълим тамойилларини асос қилиб олиш муҳим аҳамиятга эга ; 3. Меҳнат таълимининг тарбияловчилик характеридаги тамойили тарбияловчи таълимнинг асосий қоидалари; дун ё қарашни шакллантириш, аҳлоқий сифатларни ва иродани тарбиялаш, тарбиялашни шакллантириш, қобилиятни ўстиришга алоҳида эътибор бериш лозимдир ; 4. Меҳнат таълимининг илмийлик тамойиллари илмий ҳамда асосланган билим ҳаққоний равишда ўқувчи онгини ривожлантиришда етакчи ўрин эгаллайди. Бунда ўқув материалидаги илмий қонуниятларни акс эттириш, назарий қоидаларни тушуниш – фикрлаш фаолияти характерини белгилайди; 5. Меҳнат таълимининг кетма – кетлик тамойили борлиқнинг ўзи маълум кетма – кетлик бўлишини ҳамма томонлама тақазо этади. унда таълим жара ё нида ҳам кетма – кетлик бўлиши зарур. Ўқитишдаги кетма-кетлик бўлиши маълумдан номаълумга, яқиндан узоққа, осон материалдан қийин материални ўрганишга ўтишни тақазо этади ; 6. Меҳнат таълимининг тушунарли бўлиш тамойили таълимнинг ўқувчи ёшлар тушунчасига мослиги, янги билимларни ўқувчи онгидаги билимлар билан боғлаб, тушунарли қилиб турмуш тажрибасига асосланиш, умумий савияни юқорига кўтариш, ўқув материалларини ўқувчи ривожланишига мос бўлиши билан амалга ошириш алоҳида эътиборга сазовор; 7. Меҳнат таълимининг кўрсатмалилик тамойили ўқувчиларга техника- технология тарихини хиссий билиш кўрсатмалилик тамойили асосида амалга оширилади. Меҳнат таълимида ўқитувчининг ўзи ва амалга оширган дарс жара ё нидаги билим, кўникма ва малакалари асосий кўрсатма эканлиги, таълимда янги технологияларни қўллашга асос солади ; 8. Меҳнат таълимида онглилик ва фаоллик тамойили заминида йўналишлар билимларни умумлаштиради, назарияларнинг аниқ қўлланиши фикр юритишни анча аниқлаштиради; 29

9. Меҳнат таълимида мустақил билимлар бериш тамойили заминида, ўрганилган билим, кўникма ва малакалар ўқувчи онггида узоқ вақт сақланиши кейинчалик амали ё тга тадбиқ этилиши учун мустаҳкамланиши зарур. Ўқув материалидаги асосий тушунча қоидаларни бўрттириш, асосий фикр бола билимлари билан боғланиши, зурур қараш ва эътиқодларни шакллантиришга асос солади ; 10. Меҳнат таълимининг алоҳидалаштириш тамойили ўқувчи шахсига яраша алоҳида ё ндошиш, дарс жара ё нида ва дарсдан ташқари ё ндошувлар мазмунида таълим тамойилларини қўллашдаги ўзаро боғлиқлилиги, ижобий интилишлар ҳосил қили н ади. Бу нда муаммоли вазиятларни юзага келтириш, дастурий таълимни ҳосил қилишга замин бўлади. Меҳнат таълим мазмуни тарихий ва миллий хусусиятларга эга: Унда меҳнат таълими давлат сиёсати билан белгиланади. Меҳнат таълими ақлий ривожлантириш вазифасини ўз ичига олади шу билан бирга меҳнат таълими мазмуни: ДТСлар асосида ўқув предмети, дастури ва режадан иборат. Дарсликда келтирилган меҳнат таълими мазмунини очиб берувчи асосий восита ҳисобланади. Меҳнат таълимидаги ўқув предметига оид таълим мазмунини очиб бериш, дарсга оид ҳ ужжатларни тай ё рлаш муҳим аҳамиятга эгадир. Дарс жара ё нида туғиладиган муаммолар таҳлили, ҳозирги замон мутахассисларига қўйиладиган талаблар, мутахассисларни тай ё рлашда ўқитиш услуби ё тлари изчиллигини таъминлашга замин ҳисобланади. Унда таълим моҳиятидан келиб чиққан ҳолда тамойиллардан фойдаланиб, меҳнат таълими услуби ё тларини қизиқарли ва сифатли қўллаш муаммоларини ечишини аниқлашга асосланади. Меҳнат таълими услуби ё тларини янгилаш тавсияларини таҳлилий ҳолатда ишлаб чиқилади. Мазкур тамойилларни педагогик фаолиятда тадбиқ этилиши уч босқич мобайнида амалга оширилади: Биринчи: Мактаб шароитида ва имкониятига биноан меҳнат дарслари жара ё нида йилма - йил, босқичма - босқич қайд этилган ҳар бир тамойил меҳнат таълими тизимига хослиги ва музмунан ҳолатида татбиқ этилиб тажриба тўпланади; 30

Иккинчи: М алака ошириш курслар мобайнида қайд этилган тамойиллар юзасидан пайдо бўлган янгиликлар, тажрибалар ҳамда истиқболлар бўйича навбатдаги курсгача мустақил бажарадиган ишлар режа - дастур ишлаб чиқилади. Унда меҳнат таълими ўқитувчи - тингловчи сифатида битирув иш ҳолатида, ўз соҳаларига оид касбий педагогик ишларни бажаришларини ҳисобга олиш керак бўлади. Қолаверса, улар касб - ҳунар таълими педагогика юзасидан ўзларини ўйлантира ё тган ҳозирги бозор муаммолари ва уларни бартараф этишга ижодий ё ндошса ўринли бўлади. Мазкур муаммолар меҳнат таълими ўқитувчиларини малака ошириш курсини ўқиган вақтларда ишлаб чиқилиб вақтинчалик битирув ишлар тўла ҳажмда якунланади, сифатли тасдиқлаб олиб , мактабга қайтади ва уни жорий этишга киришади. Битирув ишлари қуйидаги мазмунни қамраб олиш мумкин: Миллий ҳунармандчиликни тиклаш ва касб - ҳунарга йўналтириш, ўқувчиларни тадбиркорлик қобилиятларини шакллантириш, ҳамда жа ра ё ни таҳлили асосида мавзу белгиланади. Шу йўсинда бериладиган аниқ тавсиялар ва хулосалар ишлаб чиқилади; 1. Ёшларни ҳунарга ўргатиш муаммолари ва уларни бартараф этиш; 2. Тарихий манбаларни ўқувчиларнинг ўзлаштиришлари ва улардан ҳунар ўрганиш жара ё нида фойдаланишнинг баъзи бир жиҳатлари; 3. Бозор иқтисоди ё ти шароитида ўқувчи ё шлар тарбиясидаги қийинчиликлар ва уларни енгиш тавсиялари, фикр - мулоҳазалар ба ё ни; 4. "Мактаб ўқувчи"си ва "билим юрти ўқувчи"си ўртасидаги фарқ, унинг салбий сабабларини тугатиш хулосалари, тавсиялар ва асослар; Меҳнат ўқитувчиси дарсга тай ё рлана ё тганда хар хил метод ва усулларни қўллаб янги материални қандай ба ё н қилишни ўйлайди. Меҳнат ўқитувчиси олдида ўқувчиларнинг ўқув ишлаб чиқариш жамаоларини ташкил қилиш, улар орасида ишлаб чиқариш муносабатларини йўлга қўйиш масаласи пайдо бўлади. Бундан таш қ ари бошқа ўқув фанлардаги каби меҳнат ўқитувчисида ўқувчиларни меҳнат усулларини тўғри бажаришни, олинган билимларни амалда қўллашни назорат қилиш ва уларнинг ўқув фаолияти натижаларини баҳолаш функ ц иясини сақланиб қолади. Шунинг учун ҳам 31

ме ҳ нат таълими ўқитувчиси қуйидаги хусусиятларга хос ва мос бўлиши керак: 1. Юксак маънавият ва ғоявий эътиқод эгаси бўлиши керак, чунки у ёш авлодга таълим ва тарбия беради; 2. Касбий малака ва кўникма эгаси . Масалан меҳнат таълими жара ё нида 5-7 синф ўқувчилари чилангарлик, дурадгорлик, токарлик иш элементлари билан танишадилар. Шу муносабат билан хар бир ўқитувчи дурадгорлик ё ки 2-3 разрядли чилангарлик касбини, электромонт ё рлик касби асосларини эгаллашлари керак, кейинги амалий фаолият жара ё нида ўз ма ҳ орати даражасини узлуксиз ошира бориши керак ; 3. Касбий-педагогик компетентлик . Меҳнат ўқитувчисининг ўзи билим ва малакаларини юксак савияда эгаллабгина қолмай, балки ўқувчилар ҳам маълум малакаларни таркиб топтириш учун уларга билимлар бериш керак ; 4. Ўз касбига муҳаббат. Мактабда ишлаш кўп хурсандчилик, ижодий хузур бағишлайди, аммо буларга чидамлилик, хайри ҳ о ҳ лик, тарбияланувчиларга ҳ урмат, уларга муҳаббат билангина эришилади. Ўқувчилар меҳнат таълими жараёнида фойдаланиладиган услубий воситалар ҳам ўзгармай қолмайди. ўз ишига ижодий ёндашувчи ўқитувчилар ўқувчиларга таъсир қилишнинг янги шакл ва методларини, узлуксиз равишда билим, малака ва кўникмаларини шакллантиришни янги усулларини топадилар. Ўқувчилар жамият учун аҳамиятга эга бўлган ё ки унинг учун янгилик бўлган маҳсулот ярата олмайдилар. Қолаверса, бу уларнинг, мактабнинг вазифасига кирмайди. Мактаб ўқувчисининг ижоди унинг маҳсулот тай ё рлаши, буюм ясашида намо ё н бўлади. Бундай иш жара ё нида улар эгаллаган билимлари, малака ва кўникмаларини қўллайдилар. Ўргатувчи ижодий фаолияти гни, биринчи навбатда, ижодкор ва тадбиркор шахснинг сифатларини ривожлантиришга ё рдам берувчи фаолият сифатида баҳолай миз. Бу фаолият давомида ўқувчиларнинг ақлий фаолликлари, билағонликлари, тадбиркорликлари, аниқ иш бажариш учун зарур бўлган билимларни эгаллашга интилишлари, масала танлаш ва уни ечишда 32

мустақилликлари, турли масалалар ичида энг асосийларини танлай билиш каби сифатлари ривожланади. Ижодкорлик , тадбиркорлик фаолиятини ташкил этишда дарснинг мақсад ва вазифаларини аниқ белгилаб олиш муҳим аҳамият касб этади. Дарснинг якуний мақсадини мактаб ўқувчиларининг ижодий сифатларини ривожлантириш ва шакллантиришдан иборат этиб белгилаш мумкин. Бу мақсадга ўқувчилар қобилиятини аниқлаш ва ривожлантириш учун зарур шарт-шароитларни белгилаш орқали эришиш мумкин. Шунинг учун аниқ вазифалар қуйидагича белгиланди : 1. Болаларни турли фаолиятга жалб қилиш. Бунга махсус танланган амалий ишлар турлари орқали эришиш мумкин. Бу ишларнинг муваффақиятли бажарилиши меҳнат, расм, чизмачилик ва бошқа фанлар бўйича билимлардан фойдаланишни тақозо этади. Аниқ буюм ясаш жара ё нида бу асосий билимларни ўзлаштириш, ўз навбатида уларни юқори синфларда чуқур назарий асослашга ё рдам беради ; 2. Ўқувчиларда меҳнат фаолиятининг янги турларини тез ўзлаштиришга ё рдам берувчи малака ҳосил қилиш ; 3. Амалий фаолият билан боғлиқ турли янги вазифаларни бажаришда топқирликни ривожлантириш . Ўқувчиларнинг ёш ва психофизиологик хусусиятлари, уларни ижодкорликка ўргатишнинг мақсад ва вазифаларини ҳисобга олган ҳолда техник ижодкорлик дарсларини қуйидаги тамойиллар асосида лойиҳалаштириш тавсия этилади: 1. Ўқувчининг фаолияти ундаги мавжуд билимлар доирасидан ташқарига чиқиб кета олмайди. Шунинг учун уларга аввал бу асосий билимларни маълум қилиш, уларни лойиҳалаштирилган, шу жумладан ижодий маҳсулотларни яратиш учун зарур бўлган амалий кўникма ва малакага ўргатиш лозим. Болани мақсадга йўналтирилган ҳолда мақсадга интилувчан қилиб тарбиялаш, аввал эгалланган кўникмаларни мунтазам равишда, кўп карра мустаҳкамлаб бориш керак. 33

2. Машғулотларни ташкиллаштиришда ўқувчи учун керакли ахборотни танлай билиш лозим. Зеро, якуний мақсадга қаратилмаган ҳар қандай ахборот мақсадга эришишни қийинлаштиради, таълим самарадорлигини кескин пасайтиради. 3. Меҳнатнинг кўпгина турларида ўқувчилар илгариги ишларидан таниш бўлган айрим иш элементлари, усул ва қоидалари билан учрашадилар. Улар янги материални ўрганиш чоғида ўзига маълум қоидаларни қўллайдилар. Айтайлик, ўқувчи фақат кулолчиликка ўргатилса, у бу касбни катта меҳнат эвазига ўзлаштиради. Лекин у бир вақтнинг ўзида буюм ясаса, чизса, модел тай ё рласа, мақсадига осон эришади. 4. Ўқувчи бир ишни 3-5 машғулотда катта қизиқиш билан бажариши мумкин. Демак, унда меҳнатга қизиқишни ушлаб туриш учун иш турларини тез-тез ўзгартириб туриш зарур: 3-5 машғулотда кема нусхасини тай ё рлаш, 3-5 машғулотда сомондан буюм ясаш ва ҳоказолар бажарилса, ўқувчилардаги ишти ё қни узоқ муддат давомида ушлаб туриш мумкин. Шу тариқа ўқувчилар қизиқишидаги бу «салбий ҳолат»дан машғулотларга қизиқишни қўллаб- қувватлаш йўлида фойдаланиш мумкин. 5. Мактаб ўқувчиси аксарият ҳолларда катта ё шдагиларга тақлид қилишга интилади. Ўқувчи дан ўқитувчи раҳбарлигисиз ижодий ва саводли ишни кутиш қийин. Ўқувчи йигит ва қиз б олаларда фантазия, ха ё лот дун ё си жуда бой. У бир зумда стулни паровозга, бочкани ракетага айлантириб юбориши мумкин. Лекин ха ё лот билан ижоди ё т битта нарса эмас. Агар болада фақат ха ё лот ривожлантирилсаю, у ишни саводли бажариш билан боғланмаса, бу охир- оқибатда ўқувчини боши берк кўчага олиб кириб қўйиш демакдир. Шу тариқа биз қўлидан бир иш келмайдиган, ҳамма ишни оғзида бажарадиган ха ё лпарастларни тарбиялаган, бу билан юқори малакага эришиш йўлини кесиб қўйган бўламиз. Ўқувчи машқни кўп карра такрорлар экан, кўникмани мустаҳкамлайди. Шунинг учун ишни тўғри, саводли бажаришга ўргатган маъқул. Савод – бу ўринда, энг аввало, масалани ҳал қилиш қоидаси, прин ц ипи ва усулларидир. Болани тўғри фаолият тури билан қуроллантирар эканмиз, биз уни хато қилишдан четлатган, кўникмани такомиллаштиришга 34

имкон яратган, ижодий фаолият билан шуғулланиш учун вақт ажратган бўламиз. Ўқитувчининг ўқувчи ишини доимий назорат қилиши . Ўқувчи иш бажара ё тганда унинг бутун ҳатти-ҳаракати ўқитувчи назорати остида бўлиши лозим. Назорат сусайган жойда кўникма йўқ бўлиб кетиши ё ки нотўғри шаклланиши мумкин. Инсон фақатгина инте л лектга эга бўлгандагина , оқилона ишлар қилиши ижод билан шуғулланиши, меҳнат қилиш, изланиши, моддий ва маънавий жихатдан тўлақонли ҳа ё т кечириш мумкин. Инсоният даҳоси, унинг интел л екти бизни ўраб турган табиатни оламни ўзгартиришга қодир . Ю қоридаги фикрлардан келиб чиқиб , биз шуни аниқ айта оламизки , ё шларимизнинг интеллектуал салоҳиятни ошириб боришимиз лозимдир. Жамият ривожи ҳам бевосита ё шларимизнинг, кадрларимизнинг интеллектуал салоҳиятга боғлиқ. Бизнинг асримиз фан- техника ютуқларининг мислсиз даражада тараққий этиш даври бўлиб - кадрларимиз, ё шларимиз салоҳияти ҳам юқори бўлишни талаб қилади. Жамият ривожланар экан замон биздан янг и -янги кашфи ё тларни талаб қилади. Янги техника, технологияларни талаб қилади. Бунинг учун биз умумтаълим мактабларидан бошлаб ё шларни қобилиятларидан келиб чиқиб , ижодий ишларга жалб қилишимиз ихти р очиликка ўргатиб билим доирасини кенгайтириб боришимиз лозим. Ёш авлодни ижодий меҳнатга тай ё рлаш фан- техника тараққи ё тини жадаллаштиришнинг ўзига хос « о милидир». Бундан ташқари , ўсмир ё шларнинг ижодий фаолиятининг натижалари ҳақиқий янгилик (ихтиро) бўлиши ҳам мумкин. Ижодкорлик - фаолиятининг натижасида бирор бир масаланинг ё ки техниканинг янгича техник ечими юзага келади. Ўқувчи ё шлар билан катта ё шли кишиларнинг ижодкорлиги унчалик бир-биридан фарқ қилмаслиги англашилади. Ҳар икки ижодкорлик ҳам янги моддий бойликлар яратиш билан боғлиқдир. Катта ё шлилар ижодкорлигида муаммолар ечими ҳа ё тга тадбиқ этилишдан олдин кишилар жамоасининг кўп йиллик тажрибаси билан таққосланади. Ўқувчилар учун, ижодий ечимнинг натижаси ўқувчиларнинг ўзи учун янгиллик бўлиши кифоя. Унинг ихтироси фақат ўзининг шахсий 35

тажрибаси билан таққосланади. Мана шундай таққослашда ижодий ечимга эришиш анча осон, чунки ўкувчиларнинг тажрибаси кишилар жамоасининг тажрибасига нисбатан унчалик катта эмас. Янгиликни мана шу зайлда туш у нишда ижодкорликнинг шаклланиши анча кенгаяди. ўқувчилар ижодий фаолиятининг махсули уни яратувчидан бошқа ҳаммага олдиндан маълум бўлиши мумкин. Бундай ўқувчилар ўзларида ижодий фаолият учун зарур шахсий сифатлар ва қобилиятларини ривожлантирадилар. Ижодкорлик фаолияти доимий фаоллик куч-ғайрат талаб қилиш ҳақида психолог ва педагоглар айтган фикрларини кўрсатиш мумкин. Ёшларнинг хусусиятларини ва қобилиятларини ҳисобга олиб уларни ижодий фаолиятга жалб қилиш зарур. Ижодий фаолиятга йўналтирувчи дарс жара ё нида назарий амали ё т билан уйғун равишда олиб борилса, амалий жара ё нда ўқувчилар ҳар- хил ижодий вазифаларни ҳал қилишга дуч келадилар. Шахсда ижодкорлик сифатларни ривожлантириш учун мазкур вазифаларни ҳал қилиш ҳам субъектив, ҳам объектив янги кўрсаткичлар билан характерланиши мумкин. Таълим жара ё нида ўқувчилар ғоя масалаларининг янги ечими вужудга келиши мумкин. Ғоя вужудга келиши ва уни амалга оширишгача бўлган жара ё ннинг барча асосий босқичларини босиб ўтишлари ўқувчиларда маълум кўникма ва малака ҳосил бўлишида муҳимдир. Бу кўникма малакаларни, билимларни муайян амалий вазиятда қўллай олиши ўта муҳимдир. Бундан ташкари уларда ижодий фаолият билан шуғулланиб, фазовий ҳа ё лни ва тасаввурни ҳам талаб қилади. Кўпгина ишларда чамалаб кўриши жара ё нида кўз ҳам шу билан бирга идрок этиш яхши хотира, кузатувчанлик, тафаккур билан боғлиқ муайян куч ғайрат сарфлаш натижасидагина ижодкорлик масаланинг янги ечими юзага келади. ўқувчилар объектларни конструк ц иялаш учун зарур амалий фаолиятда ўзлаштирган кўникма малакалари, тажрибалари, билимлари ва ижодий кўникмаларини онгли равишда қўллашни ҳам талаб қилади. Ўқувчилар конструк ц иялашда тафаккур фаолияти жара ё нини икки марта бажаради. У аввал масалани фикран ҳал қилади. Кейин эса объектни тай ё рлашга конструкстиялаш жара ё нидаги изчилликни олдиндан фикран 36

белгилайди. ғояни ишлаб чиқиш ва уни амалга оширишда фикрлаш фаолиятини бажариш ўқувчиларда ижодкорлик тафаккурини ривожланишини таъминлайди. Таълим жара ё нида жисмоний меҳнат ва ақлий меҳнатнинг бирлашуви билимларни амалда қўллаш ижодкорлик масаласини шакланишида, бу малакани пухта эгаллашида ё рдам беради. Конструкторлик бюроларида қулай ечим фаол изланади ва ана шу изланиш давомида бир неча нусхада модель ишлаб чиқилади ва тажрибадан ўтказилиб, энг қулай нусха аниқланади. Мактабда эса вақт етишмаслиги ҳамда таълимий вазифа чекланганлиги сабабли бундай қилишнинг иложи йўқ. Мактабларда таълим жара ё нида ишни ра ц ионализаторлик малакасига эга бўлган , з арур кўникма малакаларни эгал л аган тасаввури кенг фаол раҳбар бошқаради ва керакли кўрсатмалар бериб, тузатиб туради. Ижодкорлик маълум бир фаолият тури бўлиб, ўзига хос усуллари ва шаклларга , босқичларга эга бўлган жара ё н ҳисоблан ади. Истеъдодли ва иқтидорли ёшларни излаб топиш, уларни қўллаб- қувватлаш; ҳамда уларнинг қобилиятларини ривожлантириш учун шарт- шароитлар яратишга Республикамизда алоҳида эътибор қаратилди. Мамлакатимизнинг турли вилоят, туманларида ташхис марказлари бу ишлар юзасидан иш олиб бормоқда. Олиб борила ё тган бу ислоҳатлар бежиз эмас. Шуни аниқ биламизки , инсон тараққи ё тининг барча даврларида ижодий меҳнат жамиятни олға харакатлантирувчи асосий омил бўлиб келган. Шундай экан, ё ш авлодни ижодий меҳнатга ўргатиш, уни ўз замонасининг энг илғор билимлари билан қуроллантириш барча даврларда ҳамма халқлар учун энг долзарб вазифа ҳисобланади. Биз ана шу вазифамизни аъло даражада адо этсак , жамиятимиз ривожланади. Энг аввало жамиятнинг тоборо ошиб бора ё тган моддий, ижтимоий ва маданий эхти ё жларини қ ондирган бўламиз . Ижодкорлик бу моддий ё ки маънавий соҳада объектив янги нарсани, ҳозиргача ечилмаган бирор муаммони ечиш демакдир. Шундай экан, ижодкорлик тадбиркорлик қобилиятини шакллантиришнинг асоси ҳисобланади. Ўқувчиларининг ижодий ва тадбиркорлик қобилиятларини 37

ривожлантиришнинг энг муҳим омили, воситаси таълим жараёнидир. Бунда айниқса меҳнат таълими дарсларининг ўрни беқи ё сдир. Меҳнат таълими фани ижодкор ўқувчилар эгаллаётган билимларининг мустаҳкамлиги ва мукаммаллигини таъминлаш, уларда фаол ва мустақил фикрловчи, юқори интеълектуал салоҳиятли шахс хислатларини шакллантириш ва ижодий кобилиятларини ривожлантиришга хизмат қилувчи фанлардан бири ҳисобланади. Меҳнат таълими дарслари ҳамда тўгарак машғулотлари бўлажак кадрларни ўзи қизиққан соҳа бўйича фан асосларини ўзлаштиришда, кейинчалик бу ишларга бевосита раҳбарлик қилишда, ижодий фаолият ёки тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишда муҳим аҳамият касб этади. Тўгарак машғулотларини мавзуларга мос ўқув предметларига асосланиб,фанлараро алоқада олиб бориш керак. Бу фанлараро алоқа ўкувчига атрофлича ва тушунарли маълумот беришда зарур манбалардан ижодий фойдаланишни билдиради: 1. Ў қувчиларга берила ё тган назарий миллий билимларни илмийлигини таъминлайди ; 2. Ў рганила ё тган қоида ва конунларнинг туб маъноларини тушуниб етишга ўрганила ё тган ҳар бир нарса ва ходисани диалектик нуқтаи назардан таҳлил эта олишга ўргатади ; 3. Янги материал ва илмларни ўрганишда ҳамда уларни келажак фаолиятида қўллай олишга ўргатиш. Меҳнат турларига қараб фарқ қиладиган тўгараклар сифатида: дурадгорлик, заргарлик, нақкошлик, каштачилик, кулолчилик, ганчкорлик ва х.к. тўгаракларини кўрсатиш мумкин. Меҳнат тўгаракларига қараб ташкил килинадиган бундай тўгаракларнинг мақсади ўкувчиларнинг махсус билимларини ва меҳнат кўникмаларини ҳамда малакаларини мазкур меҳнат турига тадбиран кенгайтириш ва чуурлаштиришдан, тадбиркорликни шакллантиришдан иборатдир. Тўгарак аъзолари ўкув устахоналари ва кабинетларини жихозлашда, уларни кўргазмали қуроллар ва мосламалар, техникавий-технологик ҳужжатлар ва ҳ.к. билан таъминлашда фаол 38

қатнашадилар ва меҳнат бўйича синфдан ташқари иш шакллари қуйидагилардан иборат: 1. Техникавий мавзуларга бағишланган маъруза ва сухбатлар; 2. Экскурсиялар ; 3. Савол жавоб кечалари ; 4. Конкурслар . Ижодкорлик тўгаракларини ташкил этиш бирор меҳнат турига, касбга, ихтисосга ўз қизиқишини намо ё н килган тўгарак аъзоларини йиғишдан бошланади. Г у р уҳ 10-12 ўкувчидан ошмаслиги керак. Агар ҳ о ҳ ловчилар кўп бўлса 2 та паралел тўгар а к ташкил қилиб , улар орасида мусобақа ташкил этиш керак. Бизга маълумки меҳнат таълим дастурини бажаришимиз учун буюмлар тай ё рлаш учун кетадиган вақтни аниқлашимиз зарур (нормалаш) буни тўгар а к да ҳам амалга оширса бўлади. Бизда махсус тўгарак ишларини меҳнат таълими ўкитувчилар олиб боради. Ижодий характерга эга бўлганлиги учун тўгарак раҳбари машғулотларида маълумки энг самарали методлардан фойдаланилади. Масалан , суҳбат методи адаби ё тлар ва ҳ ужжатлар билан ишлаш, муаммоли таълим ва бошқалар. Тўгаракнинг бир ё ки бир неча аъзоси бажарган ҳар бир иш коллектив тарзида муҳокама қ илинади. ўқув йили охирида тўгарак аъзолари бажарган ишларидан кўргазма ташкил этилади. Шуни эсда сақлаш керакки, мактаб ўқув устахоналарида фақатгина 5-7 синф ўқувчилари билангина синфдан ташқари ишларни олиб бормасдан 8-9 синф ўкувчилари билан ҳам тўгарак ишлари олиб борилади. Бундан ташқари, меҳнат таълим дастурини таҳлили шуни кўрсатадики, иш объектлари ҳам турли бўлгани билан айрим операциялар қайтарилади: Тўгарак ишларида ҳам шу операциялар қайтариладими? Лекин тўгаракларда бажариладиган ишлар дарслар жараёнида бажариладиган ишлардан ўзининг техник ва технологик талабларининг мураккаблиги билан фарқ қилади. Меҳнат таълими амалий машғулотларида олиб бориладиган ишларни конструктор-технологлар ишларига ўхшашлигини кўрамиз. Чунки янгилик ва уни модели ўқув устахонасида яратилади. Шундай қилиб, тўгарак 39

машғулотлари ижодкорлик ўқувчиларни илмий техникавий ва умумий таълим фанларидан олган билимларини чуқурлаштиради, уларни тафаккурини ривожлантиради, мустаҳкам меҳнат кўникмалари ва малакаларини таркиб топишига ёрдам беради, рационализаторлик ва ихтирочиликка ўргатади, сиёсий билим доирасини кенгайтиради. Меҳнат таълимининг мажбурий минимуми. Ёғоч ва металга ишло в бериш технологияси б ўйича ташкил қилинган таълим жара ё нида ўқувчилар турли материаллар ( ё ғоч, металл, қоғоз, пластмасса ва бошқалар)нинг хусусиятлари тў ғ рисида бошлангич билимларга эга бўлади, уларни режалаш, йўниш, арралаш, тешиш, пардозлаш ишлари ва бу ишларни бажаришда ишлатиладиган асбобларнинг тузилиши, ишлаш дастгоҳлари, электр ва механизациялаштирилган жиҳозлар ва машиналар элементлари, янги техника ҳамда ил ғ ор технология асослари; технологик жара ё нлар, уларни тузатиш ва улар билан ишлаш меҳнат қонунчилиги ва хавфсизлиги, санитария-гигиена қоидалари тўгрисида ва шу каби назарий билимларга эга бўладилар. Техник меҳнатни ўрганиш жараёнида ўқувчилар турли асбоблар билан ишлаш, рўзғорбоб ва харидоргир буюмларни ишлаб чиқариш бўйича асосий тушунча ва амалий иш малакаларини эгаллашлари керак. Газламага ишлов бериш технологияси ва пазандачилик асослари йўналишлари бўйича эса; - газламалар, газлама турлари, хусусиятлари, тикувчилик асослари газламаларга ишлов бериш , кийимлар турлари, аҳамияти, тикув - йигирув машиналари, уларнинг турлари, умумий тузилиши ва ишлаши; озиқ - овқат маҳсулотларига ишлов бериш; ошпазлик ва қандолатчилик асослари; озиқ-овқат маҳсулотларининг инсон ҳа ё тидаги ўрни, хусусиятлари, тўйимлилиги, турлари, овқатланиш меъ ё ри ва тартиби, таомлар турлари, миллий таомлар, ошхоналарнинг жиҳозланиши; озиқ-овқат саноати санитария-гигиена ҳамда меҳнат хавфсизлиги қоидалари; уй-рўзғор юритиш асослари, уй-рўзғор жиҳозларидан унум л и фойдаланиш қоидалари; озиқ-овқат ва енгил саноат с о ҳаларидаги кенг тарқалган касблар, уларнинг таснифлари; оила жамғармаси ва уни сарфлаш; 40

- озиқ-овқат маҳсулотларини сақлаш, ташиш, ҳамда уларга дастлабки ва асосий ишлов бериш; турли уй-рўз ғ ор асбобларини ишлатилиш; турли таомлар тай ё рлаш; электрлаштирилган уй-рўзгор асбобларини ишлатиш; кийимларни бичиш, тикиш, тузатиш каби асосий тушунча ва амалий иш малакаларига эга бўлишлари керак. II-БОБ. МЕҲНАТ ТАЪЛИМИ МАЗМУНИГА КЎРА ЎҚУВЧИЛАР ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ ПЕДАГОГИК ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ 2.1. Ўқувчилар та д бир корлик фаолияти турларини таснифлаш мезонлари «Таълим тўғрисида»ги Қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»да асосий вазифа сифатида юқори малакали кадрлар тайёрлаш масаласи белгилаб берилган. Айниқса, Президентимиз И.Каримовнинг асарларида, рисолаларида, мақолаларида ва маърузаларида касбий билимларни чуқур ўрганиш муҳим вазифа қилиб қўйилган. Ҳозирги вақтда олий таълим муассаларида, академик лицей ва касб- ҳунар коллежларида ҳамда умумтаълим мактабларида янги педагогик ва ахборот технологияларни қўллаш ва замонавий ўқув-услубий мажмуаларни ишлаб чиқиш муаммоларига қаратилган бир неча диққатга сазовор ишлар амалга оширилмоқда. Шунингдек, таълим тизимини такомиллаштириш мақсадида хорижий мамлакатларнинг касбий таълим тажрибаларидан фойдаланилмоқда. Ушбу ишларни амалга ошириш таълим соҳасида халқимизнинг бой мероси, буюк мутафаккирларимизнинг ғоялари ва давримизнинг илғор янгиликларини ўзида мужассамлаштирган методик тизимнинг яратилишига асос бўлмоқда. Шундай экан, ўқитиш жараёнининг вазифаси таълим, тарбия ва ривожланиш бирлигини таъминлашни назарда тутади. Бироқ, меҳнат таълим йўналишлари бўйича педагог кадрлар тайёрлашда таълим олувчиларнинг қобилияти, онг ва кўникмаларини ўстириш, илмий-амалий билимларини чуқурлаштириш муаммоси бундан ҳам муҳимроқ. Бу хусусиятлар келажакда 41

таълим олувчилар тадбиркорлик қобилиятини ривожлантиришга, ўз касбларига қизиқиш ва масъулиятни ошишига ёрдам беради. Ўқитиш жараёнида таълим олувчиларнинг ижодий ва тадбиркорлик қобилиятларини ошириш муаммоси мураккаб ва кўп қиррали. Шунинг учун таълим олувчиларнинг илмий-назарий ва амалий билимларини оширишда уларнинг касбга бўлган қизиқиши ва қобилиятини ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади . Шу ўринда шуни эсдан чиқармаслик керакки, айниқса ўқитиш жараёнида ўқувчиларнинг ижодий ва тадбиркорлик қобилиятларини ошириш ва уларнинг амалий кўникма, малакаларини шакллантириш учун таълим жараёнига юқори даражали малакага эга бўлган педагоглар ҳамда қобилиятли ва моҳир мутахассисларни жалб қилиш, уларни ҳам ишлаб чиқаришнинг замонавий технологияси ва уларнинг ишлаш механизмлари билан таништириш зарур. Шунда биз жамиятимизга ҳар соҳада етук юқори малакали мутахассис-кадрлар, тадбиркор шахсларни етиштириб берган бўлар эдик. Узлуксиз таълим тизими кадрлар тайёрлаш миллий дастури асосида ҳамда Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини таъминловчи, шахс, жамият ва давлатнинг иқтисодий, ижтимоий, илмий- техникавий ва маданий эҳтиёжларини қондирувчи устувор соҳадир. Узлуксиз таълим ижодкор, ҳар ишда тадбиркор, ижтимоий фаол, маънавий бой шахс шаклланиши ва юқори малакали рақобатбардош кадрлар тайёрланиши учун зарур шарт-шароитлар яраташда бош ислоҳатчига айланди. Инсоннинг маълум билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштиришида онгли мақсад билан бошқариладиган барча ҳаракатлари таълим билан боғлиқ бўлади. Таълим билим бериш, малака ва кўникма ҳосил қилиш жараёни, кишини ҳаётга, меҳнатга тайёрлашнинг асосий воситаси. Таълим жара ё нида билим ўзлаштирилади ва тарбия амалга оширилади. Тадбиркорлик фаолияти турларини мезонлар асосида таснифлаш тадбиркорликни турлари, уларнинг инсон фаолияти даври мобайнида намоён бўлиши, ижодий касблари, ижодкорлик ва тадбиркорлик фаолиятини 42

белгиловчи омиллар, ижодкорлик ва тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш методлари, хусусиятлар ва ва ҳоказоларни бир тизимга солишдир. Мезон муайян бир назария, таълимот, фан, дунёқараш ёки назарий дастурнинг асоси бўлиб, у инсоннинг эътиқоди, воқеликка бўлган муносабати ва хулқ-атвор меъёрларини белгилаб беради. Фалсафада мезон бошланғич нуқта, бошқарувчи ғоя, хулқ-атвор, ўзини тутишнинг асоси сифатида қаралади. Мантиқий маънода мезон марказий тушунча бўлиб, абстра ц ия сифатида олинган ҳодисанинг барча соҳаларига татбиқ қилинувчи, умумлаштирувчи ва тарқатувчи тизимнинг асосидир. Пдагогик категория сифатида мезоннинг қуйидаги хусусиятларини кўрсатиб ўтади: бошқарувчи талаблар; тарбиявий жараённинг қонуниятлари ҳамда зиддиятлари; эътиқод сифатида намоён бўлувчи ички бошқарувчи ғоя; маълум доирадаги ҳодиса ва жараёнларга нисбатан татбиқ этилиш; мезонлар гуруҳида ўзаро таъсирлашиш ва бир-бирини тўлдириш. Шундай қилиб, тадбиркорлик фаолияти турларини таснифлаш мезонлари сифатида ижодкорлик фаолияти турлари мавжудлигини таъминловчи ижодий фаолиятнинг мазмуни ва моҳиятини белгилаб берувчи қоидасини келтириш мумкин. Олиб борилган тадқиқот ғояларига таяниб, ўқувчиларнинг тадбиркорлик қобилиятларини шаклланиш йўллари ва йўналишларини белгилаб берувчи методологик ғоя ва қарашларни ажратиб олишга имкон берувчи мезонларини белгилаб олиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бу ўринда, заро боғлиқликда бўлган мезонлар тизимида методологик, ташкилий-бошқарувчилик, аниқ амалий ва ахлоқий хусусиятларга эга ғоя ва қарашларни белгилаб олиш ғоясини илгари суради. Методологик ғоя ва қарашларни аниқловчи мезонлари қуйидагилардан иборатдир: Тарихийлик предметни унинг ривожланиб бориш жара ё нида ўрганиш. Мазкур мезон сўз юритила ё тган тадқиқот асосида ё тувчи диалектик методнинг муҳим талаби ҳисобланади. В.И.Журавл ё в таъкидлаганидек , «Ҳар қандай ижтимоий фан объектни яхлит ва мажмуавий тарзда ўрганишни 43

тарихий мезони асосида қарайди. Шунга кўра, тадқиқотчи объектнинг мавжуд ҳолати ҳамда истиқболдаги ролини баҳолайди». Мантиқийлик ўрганилаётган объектни алоҳида, уни ўраб турган муҳитдан ажратиб олинган ҳолда эмас, балки айнан (мазкур тадқиқот объекти мисолида бўлгани каби), яхлит тизим сифатида қарашни кўзда тутади. Акс ҳолда, ушбу объектни ўрганиш натижалари тадқиқот маҳсули эмас, балки фақат маълум натижаларни қайд этишдан иборат бўлиб қолади. Диалектик мезон шахснинг ижтимоий муносабатларнинг фаол субъекти эканлиги тўғрисидаги етакчи фалсафий ғоялар янгича талқин қилиш натижасида тадқиқотлар мазмуни ҳам вақт ўтиши билан ўзгариб боради. Бу маънода диалектик мезон тарбиянинг етакчи мезони сифатида ўз даврининг устувор ижтимоий-маданий ғояларига йўналтирилади. Ижодкорлик, тадбиркорлик фаолияти турларини таснифлаш ўз имкониятларини рўёбга чиқариш жараёни, ижодкорлик эса касбий фаолиятини лойиҳалашга бўлган объектив эҳтиёж сифатида қаралади. Ижодкорлик фаолияти жара ё нини индивидуал лойиҳалаш ғоялари объектив етакчи мезони бўлиб қолмоқда. Меҳнат таълими мазмунига кўра ўқувчилар ижодкорлик фаолияти турларини таснифлаш мезонлари сифатида қуйидагилар эътироф этилади: А) Тубдан янги ечимларни олдинга суриш фаолияти ; Б)Фаолиятни деталлаштириш, конкретлаштириш ва янги ишлаб чиқариш ни тубдан амалга ошириш учун фаолияти; В) Янги фикрлаш ҳаётга тадбиқ қилиш учун уларни обектглаштириш у ёки бу материал шаклидаги фаолият. Бундай ижодий фаолият турлари ҳозирги замон илмни олиб боришда шу классификация пайдо бўлишига олиб келди. Булардан ташқари ижодкорлик , тадбиркорликни кас бларда ҳам ўз аксини топганлигини кўришимиз мумкин. 1.Ижодий касблар инсоннинг ўз ижод маҳсули асосида яратилган моддий ва маънавий бойликларни яратишга йўналтирилган фаолият тури натижасида фаолият юритувчи касблар. Масалан: Кулолчилик, сандиқчилик, ҳайкалторошлик ва ҳ.к. 44

2.Шартли ижодий касбларга мутахассисларнинг асосий функциялари тайёр намуна ва андозалар асосида оширилиши, фақат баъзи ностандарт вазиятларда ижодий тажрибалар асосида иш кўришни талаб қилувчи фаолият соҳалари киради. Масалан: Пайвандчи, сартарош ва ва ҳ. к. 3.Ижодий бўлмаган касблар муайян даражада шаклланган тартиб-қоида, маълум билим ва кўникмалар асосида белгиланган тизим, дастурларга амал қилган ҳолда фаолиятни ташкил қилишга асосланади. Масалан: Ҳуқуқшунос, та ъ мирловчи, қ урувчи ва ҳ . к . Ижодкорликни касблар орқали таснифлашимизга асос қилиб , биз инсониятнинг илк тар а ққий этиш, яъни ибтидоий жамоа тузими давридан бошлаб , инсоният меҳнат қилиш ва ўз ининг тар ақ қий этиш йўлларини белгиловчи маълум меҳнат турлари билан шуғулланиб келинган и маълум . Инсон ият ўз тар ақ қий этиш йўлида яратувчанлик ва янгиликка мойил бўлган ва шунинг ортидан меҳнат турлари, касблар пайдо бўла бошлаган. Касблар эса ижодкорликка ва меҳнатнинг маълум бўлмаган қирраларини ва турларини очишга ва инсонлар эҳти ё жини қондиришга ё рдам берувчи восита ҳисобланган. Масалан: дастлаб одамлар овчилик ва кейинчалик деҳқончилик билан шуғуллана бошлашди лекин, бунинг учун жисмоний жиҳатдан меҳнатни машаққатларини енгиллаштириш ва меҳнат воситаларини ўйлаб топишлари керак бўлди, натижада бир мунча ихтиролар ҳам қилишди. Бундан ташқари уруғ жам а олар бирлашиб , давлатлар пайдо бўла бошлаши натижасида , ҳар бир давлат эхти ё жини қондириш учун турли хил касб эгалари керак бўла бошлади . Б унда дастлаб ҳар-хил иншо о т қуриш учун ме ъ морлар, қудратли бўлиши учун қуролсоз усталар, ҳунармандлар, косиблар, шу қатори инсонларга завқ берадиган буюмлар, минора лар, қасрларни безаш , нақшлар солиш, чиройли ё зувчи ҳ аттотлар пайдо бўла бошлади . Шу тариқа, турли касб эгалари ҳам шакллан и б боришди. Буларнинг шаклланиб бориши ҳар бир касб эгалари ўз меҳнат маҳсулини яхшилашга ижодкорлик қилишига ва ихтиролар қилишига сабабчи бўлди ва натижада халқ ҳунармандчилиги, халқ амалий , безак санъати ва бошқа ижодкорлик касблари пайдо бўла бўлишди. Жамият тараққи ё ти ва инсон 45

ци вили зацияси ри в ожланиши натижасида ҳозирги кунда жамиятга хизмат қилувчи ижодкорлик касблари ва бошқа соҳа касблари пайдо бўлди. Мен шунинг учун тадқиқот ишимнинг ўқувчилар ижодкорлик,тадбиркорлик фаолияти турларини таснифлаш мезонлари қисмида ўқувчилар ижодкорлик фаолиятида ижодкорлик турларини таснифлашда ижодкорликни тадбиркорлик йўналтирилган касблар билан боғлаган ҳолда ўрганиш ва уларни маълум мезонлар асосида таснифлаши ўқувчиларнин8г тадбиркорлик бўйича билим, кўникма ва малакаларини шакллантиришимизда хизмат қилувчи муҳим омил деб ҳисоблайман. Яна шуни таъкидлаш лозимки, бугунги кунда тадбиркорлик, бу сифат жиҳатидан янги ва беқиёс, оригиналлиги ва ижтимоий-тарихий жиҳатдан нодирлиги билан ўзгача нарса яратиш фаолияти деб ҳам ҳисобланади. 2.2. Меҳнат таълими жара ё нида ўқувчилар тадбиркорлик фаолияти турларини тадбиқ этиш икониятлари Бугунги кунда таълим-тарбия жара ё нини такомиллаштириш асосий муаммо лардан бири бўлиб, уни ҳал этишда ўқитиш жара ё нининг таркибий қисмлари бўлган таълим мазмуни, ўқитиш методлари, воситалари, шакллари, шунингдек, ўқитувчининг педагогик ва ўқувчиларнинг ўқув-билиш фаолиятини ўзаро алоқадорликда, узвийликда таҳлил қилишни назарда тутиш лозим. Президент имиз И.А.Каримов таъкидлаганидек, “ ...Бугунги кунда олдимизга қўйган буюк мақсадларимизга, эзгу ниятларимизга эришишимиз, жамиятимизнинг янгиланиш, ҳа ё тимиз тараққи ё т ва истиқболи, амалга оширила ё тган ислоҳотларимиз ва режаларимизнинг самарали тақдири, авваламбор давр талабларига жавоб берадиган юқори малакали, онгли, янгича тафаккурга эга бўлган мутахассис кадрлар тай ё рлаш муаммоси билан чамбарчас боғлиқлигини барчамиз англаб етмоқдамиз ” . Бу эса ўз навбатида умумтаълим мактаблари, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими тизимида (академик ли ц ейлар, касб-ҳунар коллежлари) фаолият кўрсатувчи ўқитувчилар, меҳнат ва касб таълими ўқитувчиларининг касбий маҳоратини, умумий савиясини муттасил такомиллаштириши учун шароит яратишни 46

талаб қилади. Чунки, баркамол ё ш авлодни тарбиялаш , уларни ўқитиб билим бериш, эгаллайдиган билимлари бўйича уларда зарурий кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш, таълим-тарбия берувчиларнинг қанчалик саводхонликка эга бўлишлари билан боғлиқдир. Меҳнат таьлими фанининг мазмунида шартли равишда ўқувчиларнинг камида учта йўналиш бўйича тайёргарлиги кўришлари назарда тутилади. Масалан, қизлар, ўғил болалар ҳамда улар учун умумлашган йўналишлар танланиши мумкин. Ўқувчилар меҳнат та ъ лимидан қуйидаги билим, кўникма ва малакаларни эгаллашлари шарт: - меҳнат жара ё ни ҳақида дун ё қарашга эга бўлиш; - меҳнат таълими бўйича билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш; - касб-ҳунарлар ҳақида дастлабки тасаввурга эга бўлиш; - қишлоқ хўжалиги ва ишлаб чиқариш соҳалари ҳақида дастлабки билим ва кўникмаларга эга бўлиш; - турли материалларга бошланғич ишлов бериш кўникмаларига эга бўлиш; - уй-рўзғор асбобларидан хавфсизлик қоидаларига риоя қилган ҳолда фойдалана олиш; - кундалик турмушда зарур бўладиган дастлабки бичиш-тикиш ишларини бажара олиш ; - пазандалик; -оила иқтисодиёти, уй-рўзғор маданияти бўйича дастлабки кўникмаларга эга бўлиш; - айрим касблар бўйича дастлабки меҳнат кўникмаларини эгаллаш. Меҳнат таьлимининг йўналишларидан тегишлиси мактаб атрофидаги корхона, ташкилот ва касб-ҳунар коллежларида кенг тарқалган соҳаларга мувофиқ танлаб олинади. Ҳар бир мактабда меҳнат таьлимининг қуйидаги бешта йўналишлардан тегишлилари асос қилиб олинади. Улар қуйидаги бешта йўналишга бўлинади: 1. Ёғочга ишлов бериш; 2. Металга ишлов бериш; 3. Газламага ишлов бериш; 47

4. Пазандачилик; 5. Қишлоқ хўжалик асослари. Умумий ўрта таьлим мактабларининг ўқув режасида меҳнат таьлими ўқув фанига 1-4-синфларда ҳафтасига 1 соатдан, 5-7-синфларда 2 соатдан ва 8-9- синфларда 1 соатдан ажратилган. Ҳаммаси бўлиб бир йилга 408 соат ўқув юкламаси ажратилган . Ушбу таьлим йўналишлари мазмунан халқ ҳунармандчилиги, ишлаб чиқариш асослари ва касб танлашга йўналтириш билан уйғунлаштирилган ҳолда амалга оширилади. 5-7-синфларда кўзда тутилган меҳнат таьлими йўналишлари ўқувчиларни касб-ҳунарга йўналтиришни янада кучайтириш, уларни замонавий ишлаб чиқариш асослари, ё ғоч, металл ва газламага ишлов бериш технологияси, пазандачилик, қишлоқ хўжалик асослари, бадиий меҳнат ва ҳунармандчилик технологияси, машина элементлари йўналишлари бўйича билим, кўникма ва малакаларни эгаллашларини таьминлайди, ижтимоий-эстетик диди ва дун ё қарашини кенгайтиради, оилавий ҳа ё т ва турмушда керак бўладиган миллий маданият ва аньаналарга меҳр-муҳаббат уйғотишга хизмат қилади. 8- 9-синфларда касб танлашга йўналтириш ҳамда ишлаб чиқариш асослари курслари таьлим олувчиларнинг ижтимоий-иқтисодий дун ё қарашини кенгайтиради ва касб-ҳунар таьлими йўналишларини онгли равишда танлашларига кўмаклашади. Меҳнат таълими дарсларида 5–синф ўқувчилари металларга ишлов бериш асбоб-ускуналари, мосламалари, металлга ишлов бериш станоклари, уларнинг турлари, тавсифи, уларнинг вазифаси, қўллаш ва ишлатиш технологиялари ҳамда уларда ишлашда риоя этиладиган техника хавфсизлик қоидаларини ўрганади. 6-7–синфда станокларнинг асосий қисмлари, вазифалари, металлга ишлов берадиган токарлик станогининг иш тамойиллари, унда бажариладиган опера ц иялар, станоклар тузилишидаги умумийлик, улардаги ҳаракат узатиш механизмлари ҳақида маълумот оладилар. 8-9 - синфда ўқувчилар касблар таснифининг ба ё ни, касбларда меҳнат турларининг таьрифи, қўл меҳнатидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган касблар, касб танлашнинг ташкилий шакллари ва усуллари, касбга қизиқишнинг ривожланиш босқичлари, қизиқишнинг майлга айланиш 48

жара ё ни, қизиқиш, майл ва қобилиятларнинг касб танлашга таьсири, касб танлашга доир режа тузиш, касб танлашдаги хатолар, қийинчиликларнинг асосий хусусиятлари, касбни тўғри танлашнинг моҳияти ва истиқболларини ўрганадилар. Меҳнат таьлими фанининг мазмунида шартли равишда ўқувчиларнинг камида учта йўналиш бўйича тай ё ргарлиги кўришлари назарда тутилади. Меҳнат таълими жара ё нида ўқувчилар тадбир корлик фаолияти турларини тадбиқ этиш и м кониятлари икки хил , яъни дарс ва дарсдан ташқари машғулотлар жара ё нида амалга ошириш мумкин: Дарслар меҳнат таълими жараёнида икки хил услубда назарий ва амалий машғулотлар шаклида ташкил этилади . Бунда дасталаб ўтилаётган мавзунинг назарий мазмуни, назарий жиҳатлари тушунтирилади ва назарий олган билимларини амалиётда қўллай олиш хусусиятлари ўргатилади. Шу орқали тадбиркорлик фаолияти турларини дарс жарёнида тадбиқ этиш мумкин. Масалан: меҳнат таълими мазмунига кўра газламага ишлов бериш технологиясида зардўзлик саънати мавзусини ўқитиш жараёнида зардўзликнинг ҳар бир воҳа вилоятларда тарқалган турлари, зардўзлик сирларини ўргатиш орқали тадбиркорликнинг ижодкорлик турларини тадбиқ этиш имкониятлари мавжуд бўлади. Умумий ўрта таълим мактабларидаги меҳнат таълимининг асосий ташкилий шакллари: амалий машғулот; амалий-лаборатория машғулоти; корхонага экскурсия ўтказиш; ишлаб чиқариш бригадаси; ўқув цехларида ва махсус ажратилган учаcткаларда ўқитиш; ўқув-ишлаб чиқариш амалиёти; меҳнат машғулотларини ташкил этишнинг фронтал, звено ва индивидуал шакллари мавжуддир. Меҳнат таълими жараёнида ўқувчиларнинг тадбиркорлик қобилиятларини ривожлантириш эса ижодкорлик фаолияти турларини тадбиқ этиш имкониятлари амалий машғулот жараёнида дастур мавзусининг мазмуни очиб бериш орқали, меҳнат таълими ҳамда тарбиясининг мақсадлари, вазифалари амалга оширилади. Демак, амалий машғулот деганда умумтаълим мактаби ўқувчиларининг ўқув материалини фаол, онгли ва мустаҳкам ўзлаштириши мақсадида ўқитувчи, ишлаб чиқариш таълими 49

устаси раҳбарлигида амалга оширилгандагина жамоа, ҳамда якка тартибдаги иш турларини ўз ичига оладиган ўқув-меҳнат фаолиятини аниқ ташкил этишни тушуниш керак. Умумий ўрта таълим мактабларидаги меҳнат таълими соҳасидаги амалий машғулотлар турли типда бўлиши, яъни янги техник-технологик маълумотларни ва меҳнат жараёнларини ўрганишга, билимларни, меҳнат кўникмалари ва малакаларини мустаҳкамлашга, назорат қилиш-текшириш ишлари, корхоналарга экскурсиялар ўтказиш ва ҳоказоларга бағишланган машғулотлар бўлиши мумкин. Лекин ўқув устахоналарида ўтказиладиган амалий машғулотларнинг турлари хилма-хил бўлишига қарамасдан, уларнинг ҳаммаси қуйидаги умумий талабларга мос келиши лозим: 1. Машғулотнинг мақсади ҳамда вазифалари аниқ ва равшан ифодаланган бўлиши лозим ; 2. Машғулотнинг тузилиши дидактик жиҳатдан ўзини оқлаган ва ўқув материалининг мазмунига тўлиқ жавоб берадиган бўлиши керак; 3. Амалий ишларнинг объектлари тўғри танланиши, ижтимоий фойдали аҳамиятга эга бўлиши ва ўрганиладиган меҳнат жараёнлари ва усулларининг талабларига мувофиқ келиши зарур; 4. Машғулотларда фойдланиладиган меҳнат ва касб таълими методлари дарс талабларига ва ўқув материалларининг мазмунига тўлиқ жавоб бериши лозим; 5. Ўқув устахоналаридаги машғулотларнинг ташкилий-методик тузилиши ўқувчилар билан жамоа тарзида ва якка тартибда иш олиб боришини назарда тутиши керак; 6. Касб таълими бўйича амалий машғулотларда ўтказиладиган таълим ишлари тарбиявий аҳамиятга эга бўлиши, яъни мактаб ва касб-ҳунар коллежи ўқувчиларида маънавий сифатларни таркиб топтиришга ёрдам бериши лозим. Амалий машғулот турларининг хилма-хиллигига қарамасдан, улардаги умумий дидактик томонларни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, булар ўқувчиларни навбатдаги ўқув материалини ўзлаштириш учун жалб қилишга 50

қаратилган машғулотларни уюштириш; ўқувчиларнинг илгариги машғулотда ўзлаштирган билимлар, меҳнат кўникмалари ва малакалари даражасини текшириш; янги материални тушунтириш ва меҳнат жараёнларини ҳамда амалий ишларни бажариш вақтида меҳнат усулларини кўрсатиб бериш; ўқувчиларнинг янги мавзуга оид жараёнларни ва ишларни бажариш вақтида уларнинг билими, меҳнат усуллари даражасини аниқлаш; меҳнат усулларини машқлар билан мустаҳкамлаш ва уларни дастлабки меҳнат кўникмалари даражасига етказиш, бунда меҳнат ўқитувчисининг пухта назорат қилиши ва ўқувчиларнинг ўз-ўзини назорат қилишига эришиш; амалий топшириқнинг мустақил бажарилиши ва ўтган машғулотнинг натижаларига якун ясашдан иборат. Юқорида санаб ўтилган жиҳатлар амалий машғулотнинг таркибини ташкил этади. Амалий машғулотнинг таркиби деганда дидактик томонларнинг қатъий изчиллиги ва ўзаро боғланишидаги нисбатни тушуниш керак, уларни эса машғулот мақсадлари ва ўқув материалларининг мазмуни тақозо қилади. Амалий – лаборатория тадқиқоти Амалий- лаборатория тадқиқоти меҳнат машғулотининг шундай туридирки, унда умумий ўрта таълим мактаби ўқувчилари ўқитувчи (уста) раҳбарлигида махсус ускуналар, асбоблар, жиҳозлар ё рдамида турли тадқиқотлар, тажрибалар, кузатишлар олиб борадилар, ўлчовларни амалга оширадилар. Амалий-лаборатория тадқиқотини фақат умумий таълим фанлари юзасидангина эмас, балки меҳнат ва касб таълими бўйича ўтказиш ҳам мақсадга мувофиқдир. Ўқув устахоналари, махсус кабинетлар, лабораториялар, ўқув-тажриба участкалари ва ҳоказолар амалий-лаборатория тадқиқоти учун база бўлиб хизмат қилиши мумкин. Амалий-лаборатория тадқиқоти ўқувчиларга турли жиҳозлар, асбоблар, мосламалар билан ишлай олиш кўникмасини ҳосил қилиш имконини беради , ўлчовлар , кузатишлар натижаларини ишлаб чиқиш ҳамда тўғри илмий ва умум ий хулосалар чиқаришни назарда тутади. Амалий-лаборатория тадқиқоти лаборатория жиҳозларини, асбобларини, текшириладиган объектларни, ўқувчилар учун топшириқ-карточкаларни ва ҳисобот шаклларини тай ё рлаш юзасидан 51

синчковлик билан иш олиб боришни талаб қилади. Амалий-лаборатория тадқиқоти ҳам фронтал, ҳам звено усулида ўтказилиши, шу билан бирга унда ўқувчиларга индивидуал (якка тартибда) йўриқнома бериш ни ҳам кўзда тутилиши керак. Амалий-лаборатория тадқиқотининг натижалари жамоа тарзида муҳокама қилинади ва шундан кейин ўқитувчи баҳолар қўяди. Шуни ҳам айтиш керакки, кўпгина дидактик олимлар ва методистлар амалий- лаборатория ишларини ва экскурсияларни таълим методларига киритишга мойилдирлар. Ҳақиқатда эса улар ўз мазмуни ва хусусиятига кўра ўткинчи характерга эгадир, яъни уларнинг ҳар бир и ҳар гал таълимнинг ташкилий шакли сифатида (бу машғулотларга тўлиқ дарс бағишланганда), бошқа ҳолда эса улар таълим методлари сифатида майдонга чиқади ва унчалик узоқ давом этмайди, дарс ҳамда машғулотнинг таркибий қисми ҳисобланади. Бунда касб таълими бўйича амалий-лаборатория тадқиқоти таълимнинг ташкилий шакли сифатида қараб чиқилади. Амалий машғулотларни ташкиллаштиришнинг фронтал, звено ва алоҳида шакллари . Меҳнат таълими машғулотлари ўқитувчига ўқув материалининг мазмунидан келиб чиқиб, ўқувчиларнинг ўқув-меҳнат фаолиятини фронтал (ёппасига), звено ва индивидуал (алоҳида) тарзда ташкил этишдан кенг фойдланиш имконини беради. Чунончи, машғулотларни фронтал тарзда ташкил этишда гуруҳдаги барча ўқувчилар айни бир хил ўқув материалини бир вақтда ўрганадилар ва бир хил меҳнат вазифаларини бажарадилар. Янги меҳнат жара ё нлари ва усулларини ўрганиш вақтида бу шаклдан фойдланиш мақсадга мувофиқдир. Бу эса меҳнат таълими ўқитувчисининг машғулотга тай ё ргарлик кўриш ишини осонлаштиради (топшириқларининг бир хиллиги, ўқувчиларга кириш йўриқнома с и бериш шаклида тақдим қилинадиган ўқув материали, асбоблар ва мосламаларнинг чекланган рўйхати ва хоказолар). Ўқувчилар топшириқларни мустақил равишда бажаришга ўтганда, бу шаклнинг ўрнини бошқаси, яъни звено ёки алоҳида шакл ола бошлайди ҳамда фронталликнинг бузилиши муқаррар бўлиб қолади. Бундай ҳолда баъзибир бир ўқувчилар бир топшириқларни бажаришда бошқалардан ўзиб кетадилар. Шу сабабли 52

фронтал шакл машғулотнинг бошланғич қисмидагина сақланиб қолади ва жорий фронтал йўриқнома ўтказиш вақтида зарур бўлади. Ўқувчиларга ҳар хил ўқув-меҳнат топшириқлари берилганда меҳнат машғулотини ташкил этишнинг звено шаклидан фойдаланилади. Ишларнинг мураккаблигигиа қараб, уларни бажариш 2-3 ўқувчига топширилади. Бундай ташкил этиш кўпинча техник моделларни, ўқув асбобларини тай ё рлаш вақтида, оталиқ қилувчи корхона ё ки ўз мактабининг хилма-хил ишлаб чиқариш буюртмаларини бажариш вақтида қўлланилади. Машғулотни ташкил этишнинг бу шакли ўқувчиларда топширилган иш учун маъсулиятни ҳис қилиш ва ўзаро ё рдам кўрсатиш, жамоатчилик ва дўстлик сингари муҳим шахсий сифатларни таркиб топтиришга имкон беради. Машғулотни ташкил этишнинг звено шакли бир ўқувчига амалда қийинлик қиладиган мураккаб буюмларни ижодий равишда конструк ц иялаш ва тай ё рлаш учун шарт- шароит яратиб беради. Бироқ ташкил этишнинг звено шакли бир қанча камчиликларга эгадир, яъни: ўқитувчининг дарсга тай ё ргарлик кўриш ишлари бирмунча кўпайиб кетади: звенонинг ҳамма аъзолари ҳам бир хилда ғайрат билан ишламайдилар, натижада хилма-хил ривожланишга ва меҳнат тай ё ргарлигига эга бўладилар, кириш йўриқнома си ни ўтказиш, ҳ атто ё зма, график йўл-йўриқларидан фойдлан илг анда ҳам мураккаблашиб кетади. Ўқув уcтахоналарида тегишли жиҳозлар етишмаганда ва ўқувчилар махсус график асосида ўқитилганда (токарлик, фрезлаш станокларида ишлаганда) ё ки ўқитувчи анча яхши ўзлаштирадиган ўқувчиларга бирмунча мураккаб индивидуал топшириқлар берган вақтда машғулотларини ташкил этишнинг индивидуал шаклидан ё ки индивидуал топшириқларни бажариш шаклидан фойдаланишга тўғри келади. Бунда ўқувчиларнинг қизиқишларини, уларнинг тай ё ргарлик даражасини ҳисобга олиш керак. Амалий машғулотларни ташкил этишнинг юқорида кўриб чиқилган ҳар бир шаклидан машғулотларда баъзан алоҳида-алоҳида фойдланиш мумкин. Кўпинча бу шакллардан биргаликда фойдаланилади ё ки улар битта амалий машғулотга ҳам татбиқ қилинади . 53

Фан, техника ва ишлаб чиқариш тараққий этиб бориши муносабати билан меҳнат таълими методлари доимий равишда ривожланиб ва такомиллашиб бормоқда. Бу методларнинг ривожланиши ва такомиллашуви илғор педагогик тажрибанинг тўпланиши, илмий-методик тадқиқотларнинг кенгайиб ва чуқурлашиб бориши асосида дидактик тамойилларнинг, касб таълими сиcтемаларининг такомиллашиб бориши билан ўзаро боғлаган ҳолда рўй бермоқда. Меҳнат таълими методларини ривожлантириш ва такомиллаштиришда психолог ва физиологларининг, айниқса ўқувчиларда амалий кўникмалари ва малакаларини таркиб топтириш, уларнинг мазмуни ва таснифи соҳасидаги, меҳнат фаолиятининг ақлий жиҳатларини, шаклларини, ҳозирги замон ишлаб чиқариши ходимлари учун хос бўлган ижодий фаоллик, ташаббускорлик ва бошқа муҳим сифатларини текшириш соҳасидаги тадқиқотлари муҳим аҳамиятга эгадир . Меҳнат таълими ва касб–ҳунарга таёрлаш жараёнида ахборат технологиялари ва компьютер техникаси, янги технология ва жихозларнинг қўлланилиши сохаларини замонавий талаблар даражасида ва жаҳон тажрибаларига мос ҳолда ўрганилишини таъминлаш, бу мақсадларга эришишда,аввало ёшларни меҳнат ва касб-ҳунарга таёрлаш муомосини ҳал этишнинг ўрта бўғини ҳисобланади. 54

Хулоса Битирув-малакавий ишида ўқувчиларда меҳнат таълими дарсларида ўқувчилар ижодкорлик фаолиятини ташкил этиш турларини таснифлаш уларни педагогик-психологик ҳолатларини асослаш, илғор педаго- ўқитувчилар тажрибаларини ўрганиш ва таҳлил қилиш асосида умумий ўрта таълим мактаб ўқувчиси савиясига нисбатан тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш ва уларда тадбиркорлик қобилиятини шакллантириш имкониятлари кенгроқ ёритиб беришга ҳаракат қилинди. Бундан ташқари, ишда ўқувчиларнинг ижодкорлик, тадбиркорлик қобилиятини шакллантиришда янада яҳши ютуқларини қўлга киритиш каби ишларнинг мазмун-моҳиятини ўрганилди, ўтказилган таҳлиллар асосида ўқувчилар тадбиркорлик фаолиятини тўғри ташкил этиш, меҳнат таълими дарсларида ўқувчиларни тадбиркорлик кўникма ва малакаларини шакллантириш моҳияти ва аҳамияти очиб берилди. Меҳнат таълими дарсларида ўқувчилар тадбиркорлик фаолиятини тўғри ташкил этиш, тадбиркорлик фаолияти турларини таснифлашга нисбатан замонавий ёндашувлар мазмуни ижодкорлик фаолиятида катта ўзгаришлар ясашга имкон бериши, бу муаммони муваффақиятли ҳал этиш учун ўқувчида ижодкорлик фаолиятини тўғри ташкил этиш уларнинг турларини таснифлаш ва ижод билим, кўникма ва малакаларни шакллантириш орқали ўқув жараёни самарали бўлиши асосланди. 55

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида.-Т.:Ўзбекистон, 1997. 2. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори.- Т.: Ўзбекистон, 1997. 3. Каримов И.А. Юксак маънавият енгилмас куч . –Т.: Манавият, 2008. 4. Каримов И.А. Жахон молиявий - инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари.- Т .: Ўзбекистон , 2009 . 5. Азизхўжаева Н.Н. Педагогические технологии в подготовке учителя. - Т.: 2000. 6. Азизхўжаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат.-Т.: ТДПУ, 2003 . 7. Азизхўжаева Н. Ўқув жараёнининг самарадорлигини оширишда педагогик технологиялар. Ўқув қўлланма.- Т.: 2007. 8 . Аллаёров И.А. Демократия основа активного обучения управленчискими дисциплинам. - Т.: Фан , 1994. 9 . Беспалько В.П. “Педагогические и прогрессивные технологии обучения”. – М.: 1995 г. 10. Бордовский В., Извозчиков В. Новые технологии обучения. Вопросы терминологии. - М.: 1995. 11. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. -Т.: Ўқитувчи, 1990. 12 . Ишмухаммедов Р. Инновацион технологиялр ёрдамида таълим самардорлигини ошириш. - Т.: 2005. 13 . Кларин М. Инновации в мировой педагогике. - Рига , 1995. 1 4 . Конфуций . Уроки мудрости. - М. : 1992 . 15 . Очилов М. Янги педагогик технологиялар. – Қарши : 2000. 1 6 . Сайидахмедов Н. Педагогикада янгича фикрлаш. Ўқув қўлланма. –Т.: 2002. 1 7 . Парпиев У., Саломов И. Бозор и қ тисодиёти асослари ва ишлаб чи қ аришни ташкил этиш. – Т .: 1996. 18 . Талипов У., Усмонбоева М. Педагогик технология. (Назарий ва амалий). - Т.: Фан , 2005 . 56

19. Сариљов Э. , Маматов М. И қ тисодий ва бизнес асослари. - Т .: 1997. 20 . www.pedagog.uz 21 . www.ziyonet.uz 57

O'xshashlar

Mehnat ta’limi darslarida zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida amaliy mashg’ulotlar samaradorligini oshirish

Mehnat ta’limi mashg’ulotlarida grafik tasvirlardan foydalanish

Mehnat ta’limidan sinfdan tashqari mashg’ulotlarni tashkil qilish texnologiyasi

Tabiatshunoslik darslarida о‘quvchilarga “Ona zaminimiz” haqida tushunchalarni shakllantirish

Mehnat ta’limi bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil qilish metodikasi