Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини амалга ошириш йўллари - Pedagogika - Diplom ishlar

Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини амалга ошириш йўллари

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92.140625 KB

Ko'chirib olish

МУНДАРИЖА КИРИШ I . БОБ. МУАММОНИ Ў РГАНИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг ривожланиш босқичлари 1.2. Бошланғич синф эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг ривожланиш хусусиятлари II. БОБ. БОШЛАНҒИЧ СИНФ КАР БОЛАЛАРНИ АҚЛИЙ РИВОЖЛАНИШИНИ АМАЛГА ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ 2.1. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни ўқитишнинг мазмуни ва методлари 2.2. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни билиш жараёнларининг ривожланиши III.БОБ. БОШЛАНҒИЧ СИНФ КАР БОЛАЛАР АҚЛИЙ РИВОЖЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ АНИҚЛАШ 3.1. Бошланғич синф кар болаларнинг ақлий ривожланиш даражасини текшириш методикаси 3.2. Бошланғич синф кар болаларнинг ақлий ривожланиш даражасини текшириш натижалари 3.3 . Бошланғич синф кар болалар ақлий ривожланиш даражасини ривожлантириш усуллари ХУЛОСА ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 2

КИРИШ Фарзандлари соғлом мамлакатнинг келажаги буюкдир.Давлатимиз раҳбари И.Каримов ташаббуси билан 2014 йилнинг мамлакатимизда “Соғлом бола йили” деб эълон қилиниши жамоатчилигимиз томонидан кенг қўллаб – қувватланди. Жорий йилнинг 19 февраль куни Ўзбекистон Республикаси Президентининг“Соғлом бола йили” Давлат дастури тўғрисидаги қарори қабул қилинди. Шуни ишонч билан айтиш мумкинки, бу мустақиллигимизнинг илк кунларидан жисмонан соғлом ва маънан етук баркамол авлодни тарбиялаш усутувор вазифа этиб белгиланган ижтимоий йўналтирилган давлат сиёсатининг мантиқий давоми бўлади. Она ва бола, Ёшлар, Баркамол авлод, Оила ва бошқа номлар билан аталган йилларда амалга оширилган ишлар халқимизнинг эзгу орзуси бўлган соғлом бола тарбиялашдек, олижаноб мақсадга ҳамоҳангдир. Ҳеч шубҳасиз, ҳар биримиз фарзандларимизни соғлом ва ҳар томонлама баркамол қилиб тарбиялаш, уларнинг бахт – саодати, ёруғ келажагини кўришни ният қиламиз. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ва Мактаб таълимини ривожлантириш умуммиллий давлат дастурининг амалга оширилиши самаралари мамлакатимизда баркамол авлодни тарбиялашга қаратилаётган улкан эътиборнинг яққол тасдиғидир. Маълумки, Ўзбекистонда 12 йиллик мажбурий таълим жорий этилган, унинг сифатихалқаро талабларга жавоб беради. “Соғлом бола йили” Давлат дастурида кўзда тутилган чора – тадбирлар, аввало, шу муҳим масалаларни ҳал қилишга қаратилган. Жорий йилда давлат дастурини амалга ошириш жараёнида бу ишларнинг барчаси янада юқори даражага кўтарилади. Дастурда, аввало, ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан соғлом, мустақил фикрлай оладиган, юксак интеллектуал салоҳиятли, чуқур билимли ва замонавий дунёқарашга 3

эга, мамлакат тақдири ва келажаги учун масъулиятни ўз зиммасига олишга қодир баркамол авлодни шакллантириш, давлат ва жамиятнинг барча куч ва имкониятларини ана шу мақсадларга сафарбар этишга доир кенг миқёсли чора – тадбирларни амалга ошириш кўзда тутилган. Дастур етти бўлим ва 125 банддан иборат бўлиб, унда болалар туғилиши, таълим – тарбияси, оилада соғлом муғитни, унинг иқтисодий ва маънавий – ахлоқий асосларини мустаҳкамлаш, ижтимоий соҳа ривожига ажратилаётган маблағлар самарадорлигини ошириш билан боғлиқ барча масалалар акс этган. “Соғлом бола йили” Давлат дастурида оилада меҳр – оқибат ва ўзаро ҳурмат муҳити, юксак ахлоқий ва маънавий қадриятларни барқарор қилиш, ёш оилаларни моддий қўллаб – қувватлаш, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, она ва бола саломатлигини мустаҳкамлаш, хотин-қизлар ўз иқтидорини рўёбга чиқариши учун зарур шароитлар яратиш, уларнинг кундалик рўзғор юмушларини енгиллаштириш каби биринчи даражали вазифалар белгиланган. Мамлакатимизда ота – она меҳридан маҳрум ва имконияти чекланган болаларга алоҳида ғамхўрлик кўрсатиб келинмоқда. 2015 – 2017 йилларда Меҳрибонлик уйлари, ихтисослаштирилган мактаб – интернатлар ва мактабгача таълим муасасаларининг моддий техник базасини босқичма – босқич мустаҳкамлаш, ривоэланган давлатларнинг илғор тажрибасини ҳисобга олган ҳолда, ўқув – тарбия жараёнини тубдан такомиллаштириш чоралари кўрилади. Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек, биз таянчимиз ва суянчимиз, ғуруримиз ва ифтихоримиз бўлмиш болаларимизга, фарзандларимизга ишонч билан, ҳурмат – эътибор билан қарашни келажагимизга бўлган ишонч, миллатимизга, халқимизга бўлган ҳурмат – эҳтиром ифодаси, деб биламиз. “Соғлом бола йили” Давлат дастури бунинг яна бир ёрқин тасдиғидир. Давлат дастури доирасида амалга ошириладиган тадбирларга давлат 4

бюджетидан анчагина миқдорда маблағ йўналтирилади. Мазкур дастурнинг бажарилиши мамлакатимизнинг учун асосий мақсади инсон ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотлар йўлида навбатдаги муҳим қадам бўлади. Тадқиқод мақсади: Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишининг ўзига хослигини ўрганиш Тадқиқод вазифалари: 1) Муаммога оид махсус адабиётларни ўрганиш ва тахлил қилиш 2) Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини ўрганиш бўйича методикалар танлаш 3) Бошланғич синф кар болаларнинг ақлий тарбиясини экспериментал текшириш 3) Маълумотларни умумлаштирган холда хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқиш. Тадқиқод объекти : Бошланғич синф кар болаларнинг ақлий жараёни Тадқиқод предмети : Кар болалар ақлий ривожлантириш хусусиятлари Тад қ и қ од методлари :  мавзуга оид педогогик- психологик ва методик адабиётларни назарий тахлил қ илиш  Бошланғич синф кар болалар ақлий тарбиясини ривожлантириш хусусиятларини ўрганиш  Болаларни таълим-тарбия жараёнида кузатиш, таҳлил қилиш  таълим муассасасида машғулотларни кузатиш, психолог, сурдопедагог ва тарбиячилар билан суҳбат  Бошланғич синф кар болаларни ақлий хусусиятларини ўрганиш бўйича тажриба синов ўтказиш  ўтказилган тадқиқотлар натижаларини таҳлил қилиш Тадқиқотнинг методологик асоси - Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида” ги Қонуни, Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, “Соғдом бола” Давлат дастури, 5

Президентимиз И.А.Каримов асосларида олға сурилган маънавият ҳақидаги ғоялари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан қабул қилинган давлат дастурларии, Шарқ мутаффаккирларини комил инсонни тарбиялаш, Л.Выготскийнинг бирламчи ва иккилимчи нуқсонларнинг намоён бўлиши ҳақидаги таълимоти ҳақидаги фалсафий-ахлоқий қарашлари ташкил этади. Малакавий битирув иши кириш, уч боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. 6

I . БОБ. МУАММОНИ Ў РГАНИШНИНГ ИЛМИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг ривожланиш босқичлари Ҳеч маҳал онасининг овози, мусиқа, дарахтларнинг шовқини, оёқлари остидаги қорнинг ғирчиллашини эшитмаган киши жуда кўп нарсадан маҳрум бўлади. Бироқ карлик соқовликка олиб келмаса, бу икки ўзаро алоқадор нуқсон туфайли кар одамнинг атрофдагилар билан тўлақонли мулоқоти барбод бўлмаса, карлик инсон учун у қадар катта кулфат бўлмасмид. Шу билан бирга, сурдопедагогика тарихида туғма кар кишилар ривожланишнинг жуда юқори даражасига эришган, эшитадиганлар билан эркин мулоқот қилган ва хатто чет тилларни ўрганганига мисоллар кўплаб топилади,бу мўъжиза эмас эди. Ҳар кунлик, ҳар соатлик меҳнат, ирода, муваффақиятга ишонч ҳамда ота-оналар, педагоглар намоён қилган чидам, мулойимлик, кўп марта ортиқ масъулият ҳисси ва муҳаббат бу кишиларга шунчалик кўп нарсага эришиш имконини берди. Туғма кар кишилар хатто махсус таълим олмасдан ҳам, саводсиз ёки маълумоти паст бўла туриб ҳам, турли меҳнат кўникмаларини эгаллаганларига ҳам мисоллар кўплаб топилади. Уларнинг кўпчилиги турли корхоналарда меҳнат қилиб, Эл-юрт ҳурматини қозонган, давлат муковфотларига лойиқ топилган. Олий маълумот олган кар кишилар: муҳандислар, ўқитувчилар, рассомлар, ҳайкалтарошлар бор. Кар кишиларнинг юқори даражада ақлий ривожланиши ҳолатлари таҳлили кўрсатадики, деярли ҳамма вақт бу таълимни эрта бошлашнинг натижасидир. Мактабгача ёш даври ҳар бир болани, шунингдек нуқсони болани ҳар томонлама ривожланишида ката аҳамиятга эгадир. Фикримизга аниқлик киритиш учун болалар ёши ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Болаларнинг ёши уч даврга бўлинади. 1 давр. Гўдаклик даври: - туғилгандан 1 ёшгача бўлган болалар киради. 7

2-давр. Илк болалик даври: 1 ёшдан 3 ёшгача бўлган болалар киради. 3-давр. 3 ёшдан 7 ёшгача болалар кириб, бу давр мактабгача давр ҳисобланади. Мактабгача ёшда боланинг жисмоний, ақлий ва аҳлоқий ривожланишига муҳим ўзгаришлар юз беради. Агарда бу даврда болани ривожланишига яхши аҳамият берилмаса ёки унинг ривожланиши учун керак бўлган манбалардан етарлича фойдаланмаса, бунинг натижасида келиб чиққан боладаги камчиликларни бартараф этиш жуда қийин бўлади. Умумий педагогика Фани ҳам бирдан бир тўғри илмий методологик асосга ва шарқ мутафаккирларининг таълим ва тарбия тўғрисидаги фикрларидик. Мактабгача тарбия назариясининг ривожланишида рус олимлари Е.А Аркин, П.П.Блонский, Л.С. Виготский, А.Н. Леонтьев каби педагоглар муҳим роль ўйнайдилар. Уларнинг кўрсатишларича боланинг ривожланишида ўқитиш ва тарбиялаш ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Боланинг ривожланиши бир қатор ўзаро боғлиқ бўлган босқичлардан ўтади. Бу босқичлар кишининг ёши ва ҳаёт мазмуни Билан боғлиқдир. Ҳар бир босқичда кишининг бир ривожланиш цикли тугалланади ва унинг натижаси кўринади. Бу натижа боланинг бундан кейинги камолоти учун қулай шароит яратади. Масалан илк ёшда бола турли ҳаракатлар қила билади, сўзлайолади, буэсаунингўсишинатижасидир. Шу Билан бирга унинг мактабгача тарбия ёшида муваффақият билан ўсиб бориши учун шарт шароит яратади. Боланинг теварак-атрофдаги кишилар Билан муносабатда бўлиши, билм ва тажрибаларни эгаллаши. Теварак атрофдаги нарсаларга бўлган муносабатининг ўзгариши унинг улғайишини белгилаб берувчи асосий омиллардир. Таълим-тарбия жараёнида болаларнинг инсоният тўплаган бойликларни ўзлаштириб олиши уларда қобилиятларнинг ривожланиши, онг. 8

Ҳис-туйғулар. Характернинг иродавий сифатлари, шахс аҳлоқининг таркиб топиши учун муҳим ва зарур бўлган шартларидан биридир. Болаларнинг ўсиб улғайишида уларнинг фаолияти-ўйин, меҳнат катта аҳамиятга эга, ўйин ва меҳнат жараёнида улар ҳаёт тажрибаларини эгаллайдилар. 1.2. Бошланғич синф кар болаларнинг ривожланиш хусусиятлари Эшитишида нуқсони бўлган болаларни тарбиялаш муаммолари кўпчилик тадқиқотчилар томонидан ўрганилган. Н.А.Рау, Б.Д.Корсунская, А.А.Катаева, Н.Г.Морозова, Т.И.Обухова (29) ишларига асосланиб, хулоса қилиш мумкинки, гарчи эшитадиган ва эшитишида нуқсони бўлган болалар ривожланишининг умумий йўналишлари мос келса-да, кар ва заиф эшитувчи болаларни махсус мактабда тарбиялаш талаб қилинади. Кар ва заиф эшитувчи болалар қатор хусусиятларга эга. Уларда: - кўриш идроки нуқтаи назаридан етарлича ривожланмаганлик, жумладан, предметларни идрок этиш ва таниб олиш тезлиги паст экани; - тақлиднинг секин ривожланиши, шунингдек намуна бўйича танлашда қийинчиликлар; - нутқнинг мавжуд эмаслиги ва нутққача мулоқот дефицити кузатилади. Юқорида санаб ўтилганлар билиш фаолияти ва сўз-мантиқий тафаккурнинг ривожланишида орқада қолишга сабаб бўлади. Айнан шу сабабли эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг ақлий тарбиясига катта эътибор бериш керак бўлади. Мактаб ёшдаги болалар ақлий тарбиясининг бир қатор вазифаларини ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Атроф олам ҳақида тасаввур ва тушунчаларни шакллантириш. 2. Билиш пси хоф ик жараёнларини ривожлантириш. 3. Ақлий фаолиятнинг бирламчи усулларини шакллантириш. 4. О ғ заки нутқни шакллантириш. 9

Санаб ўтилган вазифаларнинг барчаси ўйин, махсус ўқитиш ва меҳнат жараёнида амалга оширилиши керак. Карларни ўқитишни эрта бошлашнинг аҳамияти жуда катта. Мактабгача ёш даври – инсон ҳаётида муҳим, айтиш мумкинки, ҳал қилувчи палла. Бу даврда асосий одатлар, кўникмалар шаклланади, характер белгиланади, яъни бутун кейинги ҳаёт асослари қурилади, барпо этиладиган ҳар қандай иморат учун пойдевор нима эканини жуда яхши биламиз… Тарбияни эрта бошлашнинг аҳамияти ҳақида кўплаб файласуф ва олимлар фикр билдирган. Психологлар тадқиқотлари ҳам ҳаётининг илк кунларидан мақсадга йўналтирилган, яъни махсус ташкил этилган тарбия инсоннинг ривожланиши учун катта аҳамият касб этишини исботламоқда. Мана шунинг учун ҳам мактабгача тарбия халқ таълим умуий тизимининг, жумладан эшитишида нуқсони бўлган болалар тарбиясининг ҳам биринчи бўғини саналади. Мамлакатимизда мактабгача тарбиянинг бола туғилганидан бошлаб то мактабга қабул қилингунига қадар даврни қамраб олган ягона тизими (ясли - боғча), эшитишида нуқсони бўлган болалар учун эса махсус мактабгача тарбия муассасалари жорий этилган. Кар ва заиф эшитувчи бола учун мактабгача тарбия алоҳида аҳамият касб этади, чунки илк даврида, тахминан бир ёшгача, ҳали боланинг бтили чиққунига қадар эшитадиган ва кар болалар ўртасидаги тафовут у қадар кўзга ташланмайди. Аста-секинлик билан, эшитадиган бола нутқни эгаллагани сари бу фарқ ортиб боради. Кар бола гапиришни бошламайди, унинг ривожланиши эса, тилсиз кечар экан, нутқи чекланган бўлади , болага бирор нарсани айтиб ё тушунтириб бўлмайди. Уни гапириш ва нутқни тушунишга махсус ўргатиш керак. Шундай экан, болани нутққа ўргатишни қанчалик эрта бошлан са , унинг ривожланишида эшитадиган бола билан фарқ шунчалик кам ва кейинги таълим имкониятлари шунчалик кўп бўлади. Болалар боғчасида сурдопедагог ва тарбиячилар уни шу ёшдаги эшитадиган болани ўргатишган ҳамма нарсага: расм солиш, ёпиштириш, қуриш, санаш ва хатто рақс тушишга ўргатишади. Ҳамма болалар каби уни ҳам меҳнатшга, озодаликка, 10

мулойимликка ўргатишади. Бунда меники-бизники, мумкин-мумкин эмас, рост-ёлғон каби кўплаб ҳаётий муҳим, илк ёшда шакллантириладиган ва бевосита тарбия гатижаси саналмиш тушунча ва кўникмалар шакллантирила бошлайди. Кар болани гапиришга ўргатиш уни товушларни талаффуз қилишга ўргатишгина эмас, гарчи бу кар бола тарбиясида ўзига хос саналади ва алоҳида малакаларни талаб қилади, бироқ асосийси нутқ мазмунини тушунишга ўргатиш ва мулоқотда оғзаки нутқдан фойдаланишга, сўзловчининг лаб ҳаракатларига кўра тушунишга ва ўзи тушунарли қилиб гапиришига ўргатиш саналади. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни уй шароитида тарбиялаш мумкин бўлса-да, бироқ бу мутахассиснинг қўшимча иштирокини талаб этади ва ота-оналардан, фарзанди махсус муассасага жойлаштирилган ҳолда ҳам, эшитмайдиган ёки заиф эшитадиган боланинг ривожланиши ва тарбиясининг асосий хусусиятларини билишни талаб этади. Кар боланинг ота-оналари болани махсус мактабгача таълим муассасасига тайёрлаш учун таълим-тарбияга оид элементар билимларни эгаллаши зарур. Масалан, ташҳис қўйилган, болалар боғчасигача беш ой муддат бор. Бола касал бўлиб қолса-чи? Оила кар болалар учун мактабгача таълим муассасаси бўлмаган олис жойда бўлса-чи? Таълимни кечиктириб бўлмайди. Чунки бу давр ичида эшитадиган бола эшитиб ва эслаб қолган ҳар бир сўз билан кар бола ҳамда эшитадиган бола ўртасидаги фарқ ортиб бораверади. Бола таълими ва тарбиясига тўғри ёндашиш учун мутахассислар тавсиялари асосини ташкил қиладиган тарбия тамойилларини билиб олиш керак. Уларни ўзлаштиргач, боланинг индивидуал хусусиятлари ва яшаш шароитларига мос тарзда онгли равишда шу тавсияларга амал қилиш мумкин бўлади. Ота-оналар кар болаларнинг мактабгача тарбиясидаги учта муҳим дастлабки қоидани билишлари керак. 11

Биринчиси . Соғлом кар боланинг ақлий ривожланиш имкониятлари эшитадиган боланикидан асло кам эмас. Юқори даражада талабчанлик ва малакали таълим билан уйғунлашган муҳаббат - шу имкониятларни реализациялаш имконини берадиган шарт-шароит шундан иборат. Муваффақиятга ишониш, шу ишончни болада тарбиялаш олиш – кар болани бахтли қилиш ва ўз нуқсонини ҳис қилмаслик, ҳеч бўлмаганда ундан азият чекмасликка ёрдам беришнинг муҳим омили. Иккинчиси . Тарбиянинг умумий масалалари, унинг ҳиссиёти, хулқини тарбиялаш махсус тарбияга қараганда иккинчи даражали эмас, балки махсус тарбиянинг асосини ташкил қилади. зеро фарзанд, аввало фарзанд, кейин эса кар. Буни унутмаслик лозим. унинг маънавий қиёфаси, унинг шахсини тарбиялаш – махсус ўқитишнинг ҳар бир вазиятини белгилайдиган асосий жиҳат шу. Бунда кар бола хулқини тарбиялашга унинг эшитадиган тенгдошининг хулқини тарбиялашга каби ёндашиш зарур. Учинчиси . Болани соқовликдан асраб қолиш, атрофдагилар билан мулоқотга ўргатиш учун барча воситалардан фойдаланиш керак. Кар болани ўқитишнинг (ота-оналар учун) тобора самарали ва қулай воситалардан бири дактил (бармоқлар) нутқи саналади. кичик ёшдаги кар болаларни ўқитишда ундан кенг фойдаланилади. Дактил нутқ нима ва унинг таълимдаги роли нимадан иборат? Кар болаларни нутқнинг бу ноодатий шаклидан ўқитишда фойдаланиш зарурати кўпинча ота-оналарнинг эътирози ва қаршилигига сабаб бўлади. Дактил нутқ – кар болаларни ўқитишнинг қудратли воситаси, у луғат бойлиги ва натқни ўзлаштириш сифатини, шунингдек кар болаларнинг умумий ривожланиш даражасини бир неча баробар ошириши мумкин. Кар болаларни тарбиялаётган ота-оналар ва бошқа кишилар уни бола билан мулоқотда тўғри қўллаш учунгина эмас, балки фикрлари, аниқроғи, билиб- билмай чиқарадиган ҳукмлари боланинг тўла қонли тарбиясига халал берадиган кишиларга унинг аҳамиятини тушунтириб бериш учун ҳам дактил нутқнинг аҳамиятини тушуниб етишлари керак. Дактил нутқ нима? Дактил 12

нутқни баъзилар мимика (мимина ёки имоишора нутқи) билан қориштиришади, мутахассислар эса дактил нутқни саводи чиқмаган кар болаларда оғзаки нутқ ўрнига мимика нутқининг интенсив ривожланишининг олдини олиш учун кенг қўллашни тавсия қилишади. Дактил нутқни бизга маълум бўлган оғзаки нутқнининг бошқа шакллари билан таққосласак, у ёзма нутққа кўпроқ яқин келади. Худди ёзув каби ундан фақат саводли одам фойдалана олади. Қолаверса, дактил нутқни ўзлаштириш билан инсон савод ўрганади, зеро дактил нутқ, худди ёзма нутқ каби лисоний нутқ шаклидир. Дактил нутқнинг ёзувдан фарқи шундаки, ёзув белгилари ўрнига сўзловчи бармоқлари ёрдамида маконда (бўшлиқда) акс эттириладиган белгилардан фойдаланади. Эшитмайдиган, бироқ лабдан ўқийдиган ва гапира оладиган кишилар учун мимика – тезроқ ва осонроқ ўзига қаратилган сўзни идрок этиш ва бошқаларга фикрини етказиш воситаси. Нутқни эгаллаган карларга имо- ишора уларга қаратилган нутқни яхшироқ тушунишга ёрдам беради. Имо- ишоралар лоғзаки сўз билан бирга қўлланилганда, улар гўё катталаштирувчи ойна вазифасини ўтайди. Мимикали нутқ қурилиши бу ҳолда оғзаки нутқ қурилишига бўйсундирилади, сўзни идрок этишга кўмаклашади. Лисоний нутқни ўзлаштирмаган кишиларнинг мимикаси ўзгачадир. Уларнинг имо-ишоралари кўпинча сўз эмас, балки алоҳида тасаввурлар, баъзан фикрни ифода этади. Уларнинг нутқи жуда содда. Имо-ишоралари жўн. Айнан бир ишора вазиятга кўра турли тушунчаларни ифода қилади. бу каби мимикали нутқда гаплар мутлақо бошқача қурилади. Кузатишлар кўрсатадики, кар ота-оналарнинг болалари мактабгача таълим муассасасига келганида одатда яхшироқ ривожланган бўлади, улар билан алоқага киришиш осонроқ. Улар тушунтириш ва уларга қўйиладиган талабларни эшитадиган ота-оналарнинг, мулоқотда имо-ишоралардан кенг фойдаланишга одатланмаган, болаларига қараганда тезроқ илғаб олади. Шу сабабли мутахассислар ўқитишнинг илк даврида мимикадан моҳирлик билан фойдаланиш фойдадан холи бўлмаслигини уқтиради. Лисоний мулоқот 13

ўрнини босадиган мимиканинг хавфи бола лисоний нутқни эгаллагани сари камайиб боради. Да ктил белгини нафақт идрок этиш, балки товушга қараганда қайта яратиш ҳам анча осон. Хатто икки ярим ёшли бола ҳам дактил алифбони ўзлаштира олади. Уч ёшли болалар уни 15-30 кунда ўзлаштиради. Бу жуда муҳим, чунки бу тарзда болага сўз ёрдамида мурожаат қилиш, эшитадиган болага каби исталган предметни айтиш мумкин. Буни сўзни овоз чиқарибгина эмас, балки бармоқлар ёрдамида ҳам «талаффуз қилиш» керак. Бунда бола ҳар бир сўзнинг ҳарф таркиби ва грамматик қурилишини аниқ идрок этади. Шу тариқа уни нутққа ва мулоқотга ўргатиш бошланади. Бунда худди эшитадиган боладагига ўхшаш жараён кечади. Вақт ўтиши билан, товушларни талаффуз қилишга ўрганган бола бармоқлари ёрдамида «айта оладиган» сўзларини ва ибораларини оғзаки шаклда ҳам қўллайди. Демак, дактил нутқ мимикадан принципиал фарқ қилади: унинг ёрдамида сўзни аниқ етказиб бериш мумкин, гаплар худди ёзилгани ё айтилгани каби қурилади. Яна бир фарқ шундаки, мимикадан болалар уларни ўргатишмаса ҳам, хатто буни тақиқлашса ҳам, фойдаланаверади. Мимика – сўзни билмаганлар учун мулоқотнинг ягона усули. Дактил нутқ билан мулоқот лисоний мулоқотга тенглаштирилади, унга махсус ўргатиш керак. Унутманг, дактил шакл – лисоний нутқни ўзлаштиришда кўмакчи восита холос. Одатда, дактил нутққа қарши фикрлар билдирилади. Болаларни дактил нутққа ўргатмаслик керак, чунки, оғзаки нутққа ўрганган кар болалар қилганидек, ундан эшитадиганлар билан мулоқотда фойдаланиш мумкин эмас. Бу эътироз икки ёқлама англашилмовчилик натижасида юзага келади. Биринчидан, дактил нутқ мақсад эмас, балки болаларда оғзаки ва ёзма шаклдаги умум томонидан қабул қилинган лисоний нутқни шакллантириш воситаси. Иккинчидан, карларни ўқитиш тизими уларни лисоний нутққа ўргатиш мақсадини кўзлайди, бунга тайёргарлик болалар боғчага келган биринчи кундан бошланади. Дактил нутқдан ўқитишда, лисоний нутқ 14

ривожланишини тезлаштириш, мимика ривожини чеклаш уфойдаланилади. Бунга кар болалар дактил белгиларни қанчалик эрта ўзлаштирса ва дактил нутқдан фойдалана бошласа, шунчалик яхшироқ эришилади. Қолаверса, моҳирлик билан фойдаланилган дактил нутқ оғзаки нутқнинг ривожланиши, лабдан ўқишга ёрдамлашади. Бир қарашда ғалати туюлади: қандай қилиб сўзларни лабдан ўқиб олиш ва уни дактил шаклда аввалдан ўзлаштириш ўртасида алоқадорлик бўлиши мумкин? Маълум бўлишича, боланинг луғат заҳираси қанчалик катта ва умумий ривожланиши юқори бўлса (бунга дактил нутқ кўмаклашади), боланинг лабдан ўқиши шунчалик осонлашади, у номаълум ёки лабдан нотўгри ўқилган сўзнинг маъносини фахмлаши имкони ортади. Тани қли сурдопедагог Ф.А. Раунинг (36 ) кузатишларига кўра, болаларни дактилологиядан фойдаланиш билан параллел тарзда талаффузга тўғри, малакали ўргатилганда, лабдан ўқишни мунтазам машқ қилдирилганда, болаларнинг оғзаки нутқи уларнинг индивидуал имкониятларига мос тарзда ривожланади. Боланинг оғзаки нутқи қанчалик тушунарли бўлса, бола дактилологиядан ўзини тийиб, оғзаки нутқдан шунчалик тез фойдалана бошлайди.бундан ташқари, боланинг нутқда яхши ўзлаштирилмаган товушлардан фойдаланиши (болалар шундай қилишга мажбур, сўзни бошқача ифода қилиш имкони йўқ) талаффузни бузади, ҳали аниқлашмаган талаффузни мустаҳкамлайди. Дактил белгилар товушларни қўйишни тезлаштириш заруратини йўққа чиқаради, талаффуз устида батафсил ишлаш имконини беради. Бошқа шароитлар бир хил бўлгани ҳолда боланинг ёмон оғзаки нутқи унинг талаффузига эҳтиётсизлик билан муносабатда бўлиш, катталар томонидан ҳар кунлик эътибор ва назоратнинг йўқлиги натижаси саналади. Бунда ёзиш ва ўқишдаги жараён билан маълум умумийлик кўзга ташланади: сўзларни дактиллаб, ёзув жараёни ўзига хос тарза такрорланади, уни идрок қилаётган бола эса ўқиш жараёнини такрорлайди. Ёзувда бўлгани каби сўзларда ҳарфлар алоҳида белгилар сифатида эмас, балки яхлит жойлашади (бунинг учун ҳарфни кўрсатаётиб, 15

қўлни хаёлан кейинги белги ҳолатига тайёрлаш керак бўлади). сўзлар орасида сукут қилинади, у ёзувда бир сўзни бошқасидан ажратиб турадиган бўш маконга мос келади. Ёзувда ҳарфлар чизиқда текис ёзилгани каби, бу ўринда ҳам кўл бир хил даражада (баландликда) бўлиши, белгилар аниқ ва равшан кўрсатилиши керак, бироқ ёзувдагидан фарқли ўлароқ, қўл ҳаракатсиз қолади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар нутқини ривожлантириш ишлари бола ҳаётининг биринчи йилида бошланган бўлса, иккинчи ва учинчи йилларида юқорироқ суръатларга эга бўлади. Предметли фаолият ёки ўйин жараёнида бола билан тўғри ташкил этилган мулоқот катта одамнинг нутқини тушуниш ва боланинг ўз нутқи шаклланиши учун стимул (рағбат) саналади.бу давр ҳоҳ эшитадиган, ҳоҳ эшитмайдиган боланинг нутқи ривожланиши учун сензитив саналади. Гарчи кар болаларда бу босқичда фаол нутқ кўринишидаги натижалар кўзга ташланмаса-да, ота- оналар бундан ранжисағда, бу давр эшитмайдиган бола нутқи ривожланиши учун катта аҳамиятга эга. Турли предмет ва ҳодисалар билан танишиш муносабати билан болада уларнинг номлари, улар билан ҳаракатлар луғати шаклланади. Структурасига кўра содда жумлаларни доимий қўллаш уларнинг айримлари тушунилишини осонлаштиради. Болани феълларнинг, аввало, буйруқ майлидаги (ол, бер, кий, е, югур ва б.) феълларнинг маъноларини тушунишга ўргатиш жуда муҳим. Бу жумлаларни тушуниш ва қўллаш учун зарур. Машғулотларда предмет ва ўйинчоқлар билан ўйнаш, бола учун тушунарли расмларни кўриш, кичик ҳикояларни айтиб бериш ва саҳналаштириш жараёнида сўз ва жумлалар сони ортиб боради. Системали коррекция ва ривожлантириш ишлари олиб борилгани тақдирда бола ҳаётининг иккинчи йилида эшитишида нуқсони бўлган болалар таълим-тарбиясида нутқнинг оғзаки ҳам ёзма шаклларидан фойдаланиш бошланади. У оғзаки нутқни янада аниқ мустаҳкамлаш, эртароқ ўқишга ўргатиш, учун зарур. Бу эшитишида нуқсони бўлган болага ўз нутқ заҳирасини сўз ва жумлаларнинг катта микдори билан 16

бойитишда кўмаклашади. Ўқишга ўргатишга киришишдан олдин ота- оналар сурдопедагогдан батафсил маслаҳат олиши керак. У боланинг глобал ўқишга тайёрлигини аниқлаб беради, табличкаларни безашга талаблар, улардан турмушда ва ўйинда фойдаланиш ҳақида гапириб беради, глобал ўқишга ўргатиш бўйича махсус машқларни ўтказиш методикасини ёритиб беради. Ўқишга эрта ўргатиш болада босма ҳарфлар билан ёзилган сўз ва жумлаларни фарқлаш, уларни тегишли предмет, ўйинчоқ, ҳаракат ёки тасвирлар билан нисбатлаш малакаси шаклланиши билан боғлиқ. Уйин ва машғулотларда бола аста-секинлиик билан табличкада ёзилган сўзларни таний бошлайди. Глобал ўкишни ўрганиш суръатлари боланинг ёши, сенсор ривожланиши даражаси, эшитишининг ҳолати, индивидуал хусусиятларига боғлиқ. Ўқишга ўргатиш ишлари мактабгача ёш даврида жадал давом эттирилади. Нутқни шакллантириш кўп қиррали жараён саналади. Унинг турли шаклларини, аввало мулоқот асосини ташкил этадиган оғзаки нутқни ривожлантириш зарур. Кар ва заиф эшитувчи болаларда талаффуз кўникмаларини шакллантириш аввало катта одамга тақлид шаклида, эшитиш аппаратларидан фойдаланилгани ҳолда амалга оширилади. Гўдакнинг овоз реакцияларини фаоллаштириш бу реакцияларни қўллаб- қувватлаш ва янги товушлар ҳосил қилишга қаратилган машқларни ўтказиш жараёнида амалга оширилади. Бу машқлар мулоқот жараёнида, катта одам бола билан турли товуш ва товуш бирикмаларидан фойдаланиб, уларни гимнастика элементлари билан бирга қўллаб "гаплашганида" амалга оширилади. Бир ярим г икки ёшли боланинг оғзаки нутқи устида ишлашнинг муҳим вазифаси болада оғзаки нутқ эҳтиёжини шакллантириш саналади. Шу сабабли ўйин ва маиший ҳаракатлар пайтида катта ёшли одам предмет, ҳодиса, ўйинчоқ, ҳаракатлар номини атайди, бола?ш уларни уддалагани даражада уларнинг номини тақлидан айтишга (аташга) ундайди. Энг муҳими - боланинг катта одамга эргашиб товуш, бўғин, сўзларни талаффуз қилишга уриниши. Нутққа тақлид ҳаракатларга 17

тақлид билан узвий боғлиқ. Шу сабабли гавда ҳаракатларига тақлидга ўргатишга алоҳида эътибор қаратиш лозим бўлади. Катталарга бу каби тақлидни ўзлаштиргани сари бола ҳаракатларни товушлар, бўғинлар, сўзларни гўлдираб талаффуз килиш билан тўлдириб боради. Шу даврдан фонетик ритмка машғулотлари бошланади. Фонетик ритмика - мактабгача ёш олдидан ва Бошланғич синф кар болалар болалар билан уларнинг талаффузи устида олиб бориладиган ишларнинг асосий усулларидан бири. Фонетик ритмикани олиб боришда товуш, бўғин, сўз, жумлаларни талаффуз қилиш маълум ҳаракатлар билан бирга бажарилади. Фонетик ритмикадан фойдаланиш методикаси турли кўлланма, дастурларда (Э.И.Леонгард, 1991; Т.А.Власова, А.Н.Прафенродт, 1989, 1998; Н.Д.Шматко, Т.В.Пелимская, 1991, 1993, 1995) баён қилинган. Ота-оналар ва адабиётлардан фонетик ритмиканинг вазифаси ва уни амалга ошириш методикаси билан танишиш учун фойдаланишлари мумкин. Эшитиб идрок этишни ривожлантириш боланинг билиш фаолияти, нутқ ва талаффузни идрок этиш механизмлари шаклланиши учун катта аҳамиятга эга. Қолдиқли эшитишни ривожлантириш бўйича ишларни эрта бошлаш алоҳида мухим аҳамият касб этади, шу сабабли эшитиш функциясини ривожлантириш бола ҳаётининг биринчи йилларида тобора сензитив даврда амалга оширилади, бунда эшитиш анализатори физиологик жиҳатдан етилади, бу педагогик ишсамарадорлигини таъминлайди. Дастлабки ойлар давомида болада катта одамнинг товуши, овозли ўйинчоқларга комплекс кўриш-эшитиш эътиборини жамлаш шакллантирилади. Эшитиш аппаратларидан эрта фойдаланиш боланинг эшитиш қобилиятини ривожлантиришнинг энг муҳим шарти саналади. Улардан фойдаланар экан, бола айрим баланд маиший товушларни, айниқса катта одам уларга эътиборни қаратганида идрок эта олади. Аппаратни тақиб юриш катталарнинг у билан мулоқоти чоғида ғўлдираш, шивирлашни яхшилайди. Кичкинтойлар билан махсмус машқлар ҳам бажарилади, улар ўйинчокларнинг овозига, ўз исмига реакция қилиш, 18

овоз йўналишини аниқлаш (овоз томонга бошини қаратиш), ўйинчоқлар номини ифодалайдиган товуш ва товушга тақлидларни эшитишга қаратилади. Бола ҳаётининг иккинчи йилида янада системали иш бошланади. Уни таниш предметлар номини билдирадиган ғўлдираш ва тўлиқ сўзларни фарқлашга ўргатишади. Кичкинтойни эшитиш аппарати билан ва усиз эшитишга ўргатишади. Сўзлар тадлаффуз қилинадиган масофани астағсекин орттириб бориш керак. Эшитиш идрокини ривожлантириш бўйича ишлар нутқнинг талаффуз томони билан боғлик: кичкинтойни эшитган сўзларини такрорлашга ўргатишади. Эшитишга тақцим этиладиган сўз ва жумлалар сони ортади. Параллел равишда болаларни мусикали ўйинчоқлар билан таништирилади, уларнинг товушини фарқлашга ўргатишади. Эшитиш идрокини ривожлантиришга қаратилган махсус машқлар билан бир пайтда болаларни реакция қилиш ва турли маиший шовқинлар, табиий товушлар, транспорт сигналларини тушунишга ўргатишади. Аудиоёзувларни эшитиш ҳам эшитиш идрокининг ривожланишига кўмаклашади. Катта ёшли киши бола билан бирга мусиқа тактига мос ҳаракат қилади, боланинг ўзини рақс ҳаракатларини бажаришга ундайди. 19

II. БОБ. БОШЛАНҒИЧ СИНФ КАР БОЛАЛАРНИ АҚЛИЙ РИВОЖЛАНИШИНИ АМАЛГА ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ 2.1. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни ўқитишнинг мазмуни ва методлари Эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг нутқий ривожланишдаги қийинчиликлари қуйидаги сабаблар билан белгиланади: - миянинг нутқий зоналари овоз стимуляциясининг йўқлиги ёки заифлашуви; - нутқнинг эшитиш ахборотидаги нуқсон билан белгиланган нисбатан секин ва ўзига хос ривожланиши. Нутқий ривожланишдаги нуқсоннинг оғирлик даражаси эшитишнинг пайдо бўлиш вақти ва унинг бузилганлик даражасига бевосита боғлиқ. Овоз дифференциациясининг етарлича ривожланмаганлиги мазмуний бўлаклашнинг пасайишига олиб келади. Фонематик ривожланишдаги бузилишлар эшитиш-нутқий хотирада бузилишларнинг пайдо бўлишига кўмаклашади. Нутқий етишмовчилик бошқа билиш жараёнларининг ривожланишидаги ўзгаришлар, боланинг асихик ривожланиши секинлашишига сабаб бўлади. Кар болалар учун махсус м уассасалар ташкил этилади. Бундай муассасалар кар болаларнинг умумтаълим ва меҳнат тайёргарлиги, тарбияси, уларнинг ривожланишидаги бузилишларни коррекциялаш ва компенсациялаш билан боқ вазифаларни ҳал этади. Мактаб таркиби 12 синфдан иборат, бундан ташқари 6 ёшли болалар учун тайёрлов синфи ҳам мавжуд. Одатда, бита синфда 12 тагача ўқувчи ўқийди. Коррекция ва ўқув- тарбия фаолиятида вербал нутқни ҳамда лисоний-мантиқий тафаккурни шакллантириш ва ривожлантириш, фаол нутқий амалиётни кенгайтириш, қолдиқли эшитишни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилади. Кар ва заиф эшитувчи болаларни ўқитиш тизимининг дидактик асоси предметли- амалий фаолият саналади ва умумий ҳамда нутқий ривожланиш, билиш 20

фаоллиги, билим, кўникма ва малакаларни эгаллашда мустақиллик, онглиликнинг шаклланиши учун пойдевор саналади. Таълим жараёнига қўйиладиган асосий талаб – ривожлантирувчи, оғзаки нутқни эшитиб-кўриб ва эшитиб идрок этишни кўзда тутадиган, эшитиш-нутқ муҳитини яратиш. Кар ва заиф эшитувчи болалар учун ихтисослаштирилган мактаб гача ва мактаб-интернатлар тарбия, таълим ва меҳнат тайёргарлиги, эшитиш қобилиятининг пасайиши ва нутқий ривожланишдаги кечикишнинг оқибатларини бартараф қилишни амалга оширади. Болаларни фаол нутқий амалиётга, эшитиш идрокини ривожлантиришга ва лабдан, юзига қараб ўқиш кўникмаларини шакллантиришга максимал даражада рағбатлайдиган методлардан фойдаланилади. Мактаб-интернатлар болаларни 7 ёшдан қабул қилади. Эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг меҳнат таълими 12 ёшдан бошланади ва таълим дастурида асосий ўринни эгаллайди. Кар ва заиф эшитувчи болалар билан даволаш-реабилитация, санитар-гигиеник, маслаҳат ишлари олиб борилади. Ҳамма саъй-ҳаракатлар қолдиқли эшитишни максимал мақлаб қолишга қаратилади. Эшитишида нуқсони бўлган боланинг ақлий ривожланишда орқада қолишига асосий сабаб нутқ ривожланишининг бузилиши саналади. Муаммо қуйидагидан иборат: бола ўз овозини ва атрофдагилар нутқини эшитмайди, демак, тақлид қилолмайди. Нутқий нуқсонлар характери эшитиш қобилияти бузилишининг ифодаланганлиги ва эшитиш аномалиясининг пайдо бўлиш вақтига бевосита боғлиқ. Дифференциацияланган таълим тамойили айнан шу жиҳатларни ҳисобга олади. Эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг ижтимоий-маданий мослашиши кўпинча ҳиссий ва хулқий бузилишлар билан мураккаблашади. Кўп ҳолларда бундай болалар камгап, ўзи кабилар билан мулоқотни маъқул кўради, нуқсонларини билиб қолишларини оғриқли қабул қилади. Кар ёки заиф эшитувчининг нутқи миқдорий етишмовчилик ва сифат жиҳатидан ўзига хослик билан тавсифланади. Кўпинча сўзларнинг товуш-ҳарф таркиби бузилиши қайд этилади, чунки бола айрим товушларни илғай олмайди, 21

бошқаларини нотўгри идрок этади, фақат урғули бўғинларни аниқ эшитади, сўз охирини, олд қўшимчаларни етарлича аниқ фарқламайди. Буларнинг ҳаммаси ўқув-тарбия ишларини имкон қадар эрта бошлаш заруратини келтириб чиқаради. Кейинги ўн йилликларда эшитиш нуқсонларини эрта коррекциялашга оид назарий ва экспериментал тадқиқотлар олиб борилди. Уларнга кўра, эшитишида нуқсони бўлган болаларга мақсадли педагогик таъсир анънавий ёндашувлардагига қараганда тубдан фарқ қиладиган натижаларга олиб келади. Шу тадқиқотлар туфайли эрта комплест коррекциялаш дастурлари ишлаб чиқилди. 3 ёшгача болаларда коррекция ишлари эрта коррекция саналади. Бу каби коррекция дастурлари қуйидаги натижаларга эришишга кўмаклашади: болаларнинг бир қисми 3-5 ёшига келиб, умумий ва нутқий ривожланишда нормал эшитадиган болалар даражасига яқинлаша олади, бу уларни эшитадиган болалар муҳитида интеграциялаб доимий ихтисослаштирилган ёрдамсиз ўқитишни амалга ошириш имконини беради. Айрим болалар оммавий мактабда сурдрпедагогнинг доимий ёрдами билан ўқиш имконига эга бўлади; уларнинг кўпчилиги кейинчалик заиф эшитувчи болалар учун мактабда ўқиши мумкин бўлади. 2.2. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни билиш жараёнларининг ривожланиши Бошланғич синф кар болаларда барча психик жараёнлар, жумладан, тафаккур, хотира, идрок ва ш.к. ларнинг кучли ривожланиши кузатилади. Нуқсони туфайли эшитишида нуқсони бўлган болалар ўз тенгдошларидан ортда қолади, шунинг учун ҳам бу ҳолларда мақсадли тизимли таълим- тарбия талаб этилади. Кундалик ҳаётда жонли иштирок этадиган, катталар ва тенгдошлари билан мулоқот қилган бола фаол ривожланади. Унинг нутқи шаклланади, атроф олам ҳақидаги тасаввурлари юзага келади. Мактабгача таълим муассасасида кар ва заиф эшитувчи болалар билан олиб бориладиган 22

машғулотлар уларнинг ёшига мос билим ва кўникмаларни эгаллаши, мактабга тайёрланишида кўмаклашади, ақлий фаолиятини ривожлантиради. Эшитишида нуқсони бўлган болалар муаммолари билан кўплаб тадқиқотчи- педагоглар шуғулланишган. Н.А.Рау, Б.Д.Корсунская, А.А.Катаева, Н.Г.Морозова, Т.И.Обухова ишларига асосланиб айтиш маълум хулосалар қилиш мумкин бўлади. Бундай болаларга ихтисослаштирилган мактабгача таълим муассасаларида махсус таълим ва тарбия талаб этилади, гарчи эшитишида нуқсони бўлган болалар ривожланишининг умумий йўналишлари соғлом болаларники билан умуман мос келади. Кар ва заиф эшитувчи болалар қатор хусусиятларга эга. Уларда: - кўриб идрок этиш борасида етарлича ривожланмаганлик, жумладан, предметларни идрок эти шва таниб олиш тезлиги паст экани; - тақлиднинг секин шаклланиши, шунингдек намунага қараб танлашда қийинчиликлар; - нутқнинг йўқлиги ва нутққача мулоқотнинг камлиги кузатилади. Бу билиш фаолияти ва лисоний-мантиқий тафаккурнинг ривожланишидаги кечикишга олиб келади. Айнан шунинг учун заиф эшитувчи болаларнинг ақлий ривожланишига катта эътибор қаратиш талаб этилади. Бундай болаларнинг ақлий тарбиясида бир қатор вазифаларни ажратиб кўрсатиш мумкин: 1. Атроф олам ҳақидаги тасаввур ва тушунчаларни шакллантириш. 2. Билиш психик жараёнларини ривожлантириш. 3. Ақлий фаолиятнинг дастлабки усулларини шакллантириш. 4. Оғзаки нутқни шакллантириш. Санаб ўтилган вазифаларнинг барчаси ўйин, махсус таълим ва меҳнат жараёнида амалга оширилиши лозим. Одатда, эшитишида нуқсони бўлган болаларда атроф олам ҳақида тасаввурларни шакллантириш мактабгача таълим муассасасига қабул қилинган дастлабки кунлардан бошланади. Икки-уч ёшли кар ва заиф 23

эшитувчи болалар ҳали гаплашмайди. Атрофдагилар билан таништириш ўйин фаолияти жараёнида рўй беради. Махсус машғулотларда болалар атроф оламдаги предмет ва ҳодисалар, предметларнинг тузилиши ва уларнинг вазифалари қида тасаввурларга эга бўлади. Бундан ташқари, инсон ва ҳайвонларнинг ҳаётий фаолияти ҳақида дастлабки маълумотлар берилади. Машғулотлар кўргазмалилик, табиий нарсалардан кенг фойдаланган ҳолда олиб борилади. Экскурсиялар, кино ва видеофильмлар намойиши уюштирилади. Параллел равишда нутқ ўстириш бўйича машғулотлар олиб борилади, уларда Бошланғич синф кар болаларболалар турли предметлар билан манипуляция жараёнида эгаллаган луғатини мустаҳкамлайди. Таълимнинг биринчи йилида олинган маълумотлар кейинчалик янги олинганлари билан тўлдирилади. Масалан, «Ўсимликлар ва онлар» мавзусини ўрганаётиб, таълимнинг биринчи йилида болалар шунчаки кўчада, жонли бурчакда ва онот боғида ҳайвонларни кузатади, фильмлар ва телекўрсатувларни томоша қилади. Аста-секинлик билан болалар ҳайвон ва ўсимликларнинг ҳаракати номини эслаб қолади (учади, югуради, маърайди, кишнайди). Шу каби Бошланғич синф кар болаларболалар ўсимликлар билан ҳам таништирилади. Боғлар ва далаларга саёҳатлар уюштирилади. Бунда болалар жонли табиатда йил фаслларида рўй берадиган ўзгаришларни пайқаб олади. Хонаки ўсимликлар устидан кузатишлар олиб борилади. Болалар аста- секинлик билан ўсимликларни парваришлашга ўрганади. Таълимнинг иккинчи йилида ҳайвон ва ўсимликлар ҳақидаги маълумотлар жиддий даражада тўлдирилади. Бошланғич синф кар болаларболалар турли ҳайвон ва қушларнинг яшаш жойларини, уларнинг болалари нима билан овқатланиши ва одамлар учун аҳамияти ҳақида эслаб қолади. Ҳайвонларни доимий кузатиш ва уларнинг одатларини аниқлаш болаларнинг фикрлаш операцияларини шакллантиради. Болалар машғулотлар давомида олинган маълумотларни таҳлил қилади, синтезлайди, 24

қиёслайди ва умумлаштиради. Яъни боланинг ақлий фаолияти фаол ривожланади. Таълимнинг учинчи ва тўртинчи йилида Бошланғич синф кар болаларболалар махсус дастур асосида уй ва ёввойи ҳайвонларни, жанубий мамлакатларда яшайдиган ҳайвонларни ажратишга қодир бўлади. Улар ҳайвонлар танасининг асосий қисмларини, ўсимликларнинг асосий таркибий қисмларини фарқлай олади. Аввал олинган маълумотларнинг ҳаммаси умумлаштирилади ва тизимлаштирилади. Атроф олам билан таништириш машғулотларида кар ва заиф эшитувчи болалар инсон, унинг фаолияти ҳақида тасаввурларни шакллантиради. Шу мақсадда экскурсиялар ташкил қилинади, уларда Бошланғич синф кар болаларболалар катталарнинг ишини кузатади, турли иш қуролларининг қўлланишини, шунингдек тайёр маҳсулотларни кўради. Шунинг баробарида янги сўзлар мустаҳкамланади, яъни боланинг луғат бойлиги ортиб боради. Кар ва заиф эшитувчи болалар дастлабки географик ва тарихий маълумотларни ҳам олишлари керак. Улар ўзи яшайдиган мамлакат номи, йирик шаҳарлар номлари, мамлакатимиз ҳудудидаги катта тоғлар, дарёлар номини билиб олади. Таълимнинг иккинчи йилидан бошлаб, кар ва заиф эшитувчи болалар учун МТМ ларида , вақтга оид тасаввурлар билан таништирилади. Болалар сутка қисмлари, йил фасллари номларини ўзлаштириши керак. Учинчи йили «эртага», «кеча», «бугун» тушунчалари, шунингдек ойлар ва ҳафта номлари киритилади. Шу мақсадда болалар педагог билан биргаликда ҳар куни табиат тақвимини тўлдириб, унда сана, ҳафта куни ва ойни белгилаб боради. Табиат ҳодисаларини кузатиб, Бошланғич синф кар болаларболалар тақвимда об-ҳавони схематик расм ёрдамида белгилайди, шунингдек сана, ҳафта куни ва ой номини овоз чиқариб айтади. Об-ҳаво ҳодисаларидаги тафовутларни таққослаб, бола хулоса қилиш ва сабаб-оқибат муносабатларини ажратишга ўрганади. 25

Бошланғич синф кар болалар дарс ларда оладиган маълумотлар албатта ўйинлар, меҳнат жараёнида, қолаверса, нафақат махсус таълим да, балки уйда ҳам мустаҳкамланиши керак. Маълумки, атроф оламни билиш асосида ҳиссиёт ва идрок ётади. Кўриш, ҳис қилиш, эшитиш, кинестезия, ҳид билиш, таъм билиш болаларга атрофдаги воқеликнинг маълум манзарасини тузиш имконини беради. Бошқа томондан, идрок ва ҳислар каби психик жараёнларнинг ривожланиши боланинг ақлий ривожланишига ҳам олиб келади. Сақланган анализаторлар ёрдамида эшитишида нуқсони бўлган болалар предметларнинг ранг, шакл, катталик, миқдор, сифатини идрок этишга қодир. Бошланғич синф кар болалар турли материаллар: қоғоз, мато, пахта ва ш.к. билан ишлашга ўрганади. Айрим меҳнат қуроллари билан асосий иш усулларини ўрганади, аниқ хатти-ҳаракатларни ишлайди. Турли буюмлар ясаб, болалар ўз меҳнат фаолиятини мустақил режалаштиради ва ўз меҳнати натижаларини олдиндан кўра билишга уринади. Биринчи машғулотлардаёқ эшитишида нуқсони бўлган болалар сенсорикани ривожлантиришга қаратилган махсус машқларни бажаради. Бунинг учун турли кўргазмали қуроллар: ёрқин ўйинчоқлар, табиий буюмлардан фойдаланилади. Болалар предметларни қараб чиқиш, предметларнинг у ёки бу хоссаларини аниқлаш, предметларни ўзаро қиёслашга ўрганади. Самарадорликни ошириш учун бола ўрганилаётган нарсани ўз қўлида тутиб кўриши, айланма ҳаракатлар билан уни кўрсатиши керак. Айни пайтда янги сўз жадвал бўйича қайта яратилади. Қоғоз билан ишлашга катта эътибор қаратилади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар қандай (рангли – оқ, глянц – силлиқ ва ш.к.) бўлишини, у билан бажариш мумкин бўлган ҳаракатларни (йиртиш, қирқиш, буклаш ва ш.к.) ўрганилади. Қоғоз ишлатиладиган машғулотлар болада геометрик тасаввурларни шакллантириш имконини беради. Масалан, болалар янги геометрик шаклларни бутунни қисмларга бўлиш йўли билан: квадратдан икки тўғри тўртбурчак олиш, уларни иккига бўлиш билан тўртта квадрат 26

олиш мумкинлигини билиб олади. Турли буюмларни ишлаш жараёнида болаларда майда моторика ривожланади, бу ўз навбатида нутқ ва фикрлаш операциялари ривожланиши учун муҳим саналади. Майда моторикани ривожлантириш болаларнинг ўқитувчининг қўл ҳаракатларига тақлиди жараёнида амалга оширилади. Масалан, предметлар билан манипуляциялаш олдидан бола: ювиниш, кир ювиш, мих қоқиш ва ш.к. ҳаракатларни имитациялайди. Натижада ҳаракатлар мураккаблашади. Бола билан дактил алифбо белгилари ўрганилади. Тақлид қилиш малакаси болаларда маълум маълум ўйинлар: кўзгу, мозаика, намуна асосида таёқчалардан нақш тузиш ёрдамида шакллантирилади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар билан машғулотларда диққатни ривожлантиришга қаратилган ўйинлар: «Лото», «Жуфтини топ», «Танла ва кўрсат» кабилан албатта ўтказилади. Тасвирий санъат ва эшитиб идрок этиш машғулотларида ҳам бола диққати ривожлантирилади. Болалар эшитиш материалини кўзларини юмган ҳолда, товуш манбасидан маълум масофада туриб, унга орқаси билан туриб идрок этишга ўрганади. Бу каби машқлар боланинг максимал даражада эътиборини жамлашини талаб қилади. Болаларнинг қизиқишларини кенгайтириш, кўргазмали қуроллардан фойдаланиш, шунингдек ўқув фаолияти ва ҳордиқ тартибига қатъий риоя қилиш эшитишида нуқсони бўлган болаларда барқарор ихтиёрий диққатни шакллантириш имконини беради, бу ақлий ривожланиш учун жуда муҳим. Педагог Бошланғич синф кар болаларболалар эътиборини ўрганилаётган предмет ва ҳодисаларга онгли тарзда қаратиши керак. Бу, ўз навбатида, болаларда кузатиш қобилиятини шакллантиради. Жонли бурчакда жониворлар ва хонаки ўсимликларни парвариш қилиш баробарида болалар ўз кузатувчанлигини ажойиб тарзда машқ қилдиради. Улар хонаки ўсимликларнинг ўсиши ва гуллашини, кўча ўсимликлари табиатдаги ўзгаришларга қандай реакция қилишини кузатади. Жониворларни парваришлар экан, болаларуларнинг одатлари ва қилиқларини ўрганади. Натижада, бола сабаб-оқибат алоқадорликларини ўрнатишга ўрганади: 27

«Йилнинг совуқ пайти келаётгани учун барглар сарғайиб, тўкила бошлади», «Кун совуқ бўлгани учун ариқлардаги сувлар музлади». Ўзлаштирган билимларини болалар ҳикояларида умумлаштиради, шунингдек ўз расмларида акс эттиради. Геометрик лото, «сеҳрли қопча», матрешка, пирамидачалар ва ш.к. дидактик ўйин ва ўйинчоқлардан кенг фойдаланилади. Натижада, болалар предметларни пайпаслаб фарқлаш, уларни таниб олиш, қиёслашга ўрганади. Машғулотларда болалар маълум сенсор тажриба эгаллайди ва мустаҳкамлайди, бу уларга атроф оламда адаптация учун зарур. Эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг сенсор тарбиясига, айниқса эшитиш идрокини ривожлантиришга катта эътибор берилади. Нутқ ва нолисоний товушларни фарқлашга машқлар бажарилади. Машғулотлар жараёнида болада товушлар олами ҳақида маълум тасаввурлар шаклланади, бу оғзаки нутқ сифатига ижобий таъсир қилади. Кўргазмали-образли ва кўргазмали-ҳаракатли тафаккур боланинг ақлий ривожланишида катта роль ўйнайди. Кўргазмали-образли тасаввур лисоний- мантиқий тафаккурнинг шаклланиши учун муҳим. Эшитишида нуқсони бўлган болалар бу жиҳатдан эшитадиган тенгдошларидан ортда қолади. Айнан шунинг учун болаларнинг фикрлаш фаолиятини шакллантириш нутқни ривожлантириш билан биргаликда олиб борилади. Бутун дастурий материал мавзуларга бўлинган ва ақлий ҳаракатларни босқичли ривожлантиришни кўзда тутади. Масалан, «Идиш-товоқлар» мавзусини ўрганишда болалар аввал идищларнинг турмушда амалий қўлланиши билан танишади. Кейин улар нармаларнинг номини ва улардан фойдаланиш усулларини билиб олади. Кейинчалик нутқни ривожлантириш бўйича машғулотларда предметларни таниб олиш ва уларнинг номлари ёзилган таблицаларни улар ёнига қўйиш ишлари бажарилади. Бола предметни қўлига олиб кўриши, пайаслаши, бошқа жойга кўчириши, яъни предмет билан маълум ҳаракатларни бажариши 28

мумкин. Ниҳоят, «Қўғирчоқни овқатлантир» типидаги дидактик, шунингдек сюжетли-ролли ўйинлар ўтказилади. Болаларда тафаккурнинг кўргазмали-амалий шакли турли предметлар билан манипуляциялаш жараёнида шакллантирилади. Шу тариқа бола ўзи учун предметларнинг хоссаларини кашф қилади, биринчи умумлаштиришларни амалга оширади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар предметлар таснифини ўзлаштиришда жиддий қийинчиликларга дуч келади. Айнан шунинг учун машғулотларда предмет ёки суратлардан фойдаланиладиган, албатта уларнин умумлаштирувчи сўзларни гапириш билан, дидактик ўйинлар ўтказилади. Болалар ҳам бита предметга қараб гуруҳни ва аксинча аниқлаши керак. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни элементар математикага ўргатиш ҳам уларнинг ақлий ривожланишига кўмаклашади. Ўқитишнинг биринчи йилида бола намунага кўра предметларнинг керакли миқдорини танлашга ўрганади. Ҳали сонларни билмасдан, санашни билмасдан, у бир хил предметлардан, уларни шакли, катталиги, рангига кўра бирлаштириб, кўпликни ҳосил қилади. Аста-секинлик билан болалар предметлар миқдорини бармоқлари сони билан нисбатлашга ўрганади. Олдингиси билан солиштириб, янги сон ўзлаштирилади. Шундай қилиб, бола, масалан, 3 (коптокча) 2 (қўзиқоринча) дан кўп эканини билиб олади. Уларни тенглаштириш учун ё бита коптокчани олиб қўйиш, ё битта қўзиқоринча қўшиш кераклигини тушунади. Машғулотлар жараёнида кўргазмали воситлалар билан бир қаторда тарқатма саноқ материали ҳам кенг қўлланади. Предметлар билан амалий фаолият болага ўқув материалини яхшироқ ўзлаштиришда ёрдам беради. Математик машғулотлар жараёнида ўқитувчи у ёки бу топшириқни бажариш усулига эътиборини қаратиши, болаларнинг бир бўғинли жавоблари билан чекланиб қолмаслиги керак. У боланинг шундай жавобга қайси йўл билан келганини аниқлаши керак. 29

Эшитишида нуқсони бўлган болалар, одатда, суюқ ва сочиладиган моддаларни шартли ўлчов ёрдамида ўлчашда қийинчиликка дуч келади. Бу ҳолда товуқлар билан ўйин самара беради. Масалан, ҳар бир пиёла гуруч ёнига биттадан товуқча қўйилади, бу уларни кўргазмали қилади. Кейинроқ бола мустақил равишда пиёлалаб, қошиқлаб, стаканлаб ва ш.к. ўлчашни машқ қилади. Ўлчанаётган нарсалар ҳажмини таққослашда ҳам товуқчалар билан усулни қўллаш мумкин. Масалан, икки бўлак қоғозга икки пиёладан гуручни тўкиб, иккитадан товуқчани қўйиб, педагог болалардан қайси қоғоз устида гуруч кўпроқ экани ҳақида сўрайди. Кўпинча, у тўғри жавобни олади. Қоғозлардан бирида гуруч уюм бўлиб, иккинчисида эса ёйилган ҳолда бўлса, гарчи товуқлар иккитадан қўйилса ҳам, болаларда қийинчилик келтириб чиқаради. Машқни такрорлаганда болалар хатога йўл қўйишмайди. Бу каби топшириқлар болаларнинг предметларнинг катталиги, миқдори бўйича ўлчамлари ҳақидаги тасаввурларини аниқлаштиради, умумлаштиришга ўргатади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар учун айниқса луғавий нутқни эрта ўрганиш жуда муҳим. Нормал эшитадиган болада нутқни эгаллаш учун сенситив давр уч ёшгача бўлса, эшитишида нуқсони бўлган болада шу нуқсон туфайли орқад қолиш кузатилади. Нутқнинг шаклланмаганлиги ақлий ривожланишнинг кечикишига олиб келади. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни мактабгача ўқитиш нормал эшитадиган болалар билан ортиб борадиган тафовутларни бартараф қилиш имконини беради. Эшитишида нуқсони бўлган бола нутқни эгаллаши учун зарурий шарт болалар муассасасида нутқий муҳитнинг яратилганлигидир. Бола ўзлаштириши зарур бўлган нутқий материал ўхшаш вазиятларда катталар нутқида доимий қўлланиши, натижада, болалар томонидан такрорланиши лозим. Нутқнинг ривожланиши нафақат машғулотларда, балки маиший турмуш шароитида, катталар ва тенгдошлари билан мулоқот жараёнида, 30

шунингдек амалий фаолият давомида амалга ошади. Кичкинтойлар нутқий муҳитга ҳар бевосита бир болага якка тартибда мурожаат қилиш билан киритилади. Сўзларнинг минимал тўплами нашр қилинган жадваллар ва карточкалар кўринишида берилади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар нутқий материални эшитиб-кўриб идрок этади. Таълимнинг иккинчи йилида бола жадвалда келтирилган сўз ва жумлаларни педагог ёрдамида оғзаки- дактил гапириши амалга оширилади. Мулоқот жараёнида болалар нутқнинг дактик шаклидан фаол фойдалана бошлайди. Бола йўл қўядиган оғзаки нутқдаги хатоликлар катталар томонидан, албатта дактил нутқ ёрдамида тўғрилаб борилади. Бу эшитишида нуқсони бўлган болаларга ўз нутқини таҳлил қилишда ёрдам беради. Боланинг оғзаки нутқни эгаллаши асосида тақлид ётади. Катталар ортидан Айни бир материални турли вазиятларда кўп марта такрорлаб, болалар уни эслаб қолади. Аста-секинлик билан кўп қўлланадиган сўзлар боланинг фаол луғати таркибига қўшилиб боради. Бундан ташқари, болаларда зарурий нутқий материални овоз чиқариб гапириш кўникмаси юзага келади, нутқий тафаккур ривожланади. Топшириқларни жамоа бўлиб бажариш ёкиумумий ўйинларда қатнашиш баробарида болалар албатта бир-бири ёки педагог билан оғзаки нутқ орқали мулоқот қилиши лозим. Бунинг учун педагог ва тарбиячи болаларни мақсадли равишда лисоний мулоқотга ўргата боради, бунинг учун зарур жумлаларни шакллантиради, лисоний фаолликни рағбатлантириб боради. Масалан, навбатчилик давомида болаларни саволлар бериш, ўртоқларига топшириқлар бериш ёки улардан ёрдам сўрашга ўргатилади. Машғулотларда атайин лисоний мулоқотни талаб қиладиган вазиятлар яратилади ёки ўйинлар ўйналади. Тадқиқотлар кўрсатдики, эшитишида нуқсони бўлган болаларда оғзаки нутқ сюжетли-ролли ўйинлар давомида тобора самарали шаклланади. Шу мақсадда нутқ ўстириш машғулотларида болаларга таниш эртаклар саҳналаштирилади, сюжетли-ролли ўйинлар ўйналади, бунда болалар ўз 31

ролига мувофиқ тарзда бир-бири билан ҳамкорлик қилади ва мулоқотга киришади. Бунда сўзнинг табиий суръати, ритмик структураси, интонацияга алоҳида эътибор қаратилади. Айнан шунинг учун педагог ва тарбиячилар нутқи ҳам табиий, одатий суръат ва интонацияга эга бўлиши лозим. Катта ёшдаги айрим кишилар эшитишида нуқсони бўлган болалар билан ҳар бир бўғинни секин айтиб гаплашашга уринади. Натижада, бола мулоқотнинг шу каби услубини ўзлаштиради. Уларнинг нутқи ғайритабиий ва атрофдагилар учун тушунарсиз бўлиб қолади. Машғулотларда нутқ ўстириш ишлари учта йўналишда олиб борилади: -мавзулар бўйича тақсимланган нутқий материални ўзлаштириш ва мустаҳкамлаш; - нутқий фаолият турларини (оғзаки нутқ, ўқиш, ёзиш, эшитиб-кўриб идрок қилиш, дактиллаш, тингалш) шакллантирилади; - сўз маъноларини билиш учун тилга оид махсус кузатувлар, сўзнинг товуш-ҳарф таҳлили, сўзнинг бутун гап структурасидаги грамматик шакллари устида ишлаш. Оғзаки нутқ инсон жамиятида илк нутқ шакли сифатида номоён бўлган. Дастлабки сўзлар товуш компликлар шаклида бўлиб, тарихий ривожланиш даврида маълум тушунчалар сифатида аниқланиб, мустаҳкамланиб борган. Лекин дастлаб имо – ишора нутқи мавжуд бўлган деган фикр ҳам мавжуд. Бу маълумотга кўра, оғзаки нутқ кейинроқ пайдо бўлган. Имо – ишора ва мимикалар орқали ўз фикрини ифодалашда товуш тақлид сўзларни ҳам қўллаганлар. Кейинчалик товуш бўлинмалар имо – ишоралардан ажралиб, мустақил маънога эга бўла бошлаган. Лекин тадқиқот натижалари таҳлилига кўра бу таълимот танқидга учраган ва мустақил эмас деб тан олинган. Психологик нуқтаи назардан оғзаки нутқ енгил саналади. Уни фаолиятига киришиш – воситаси товуш фонемадир. Ёзма нутқнинг фонемага киришиш воситаси – график белги ҳарфидир. Оғзаки нутқни идрок этиш эшитув анализатори асосида ёзма нутқни идрок этиш кўрув анализатори 32

асосида амалга ошади. Уларнинг ифода воситалари ҳам турличадир. Оғзаки нутқда бу оптеккалари, мимика, имо – ишора, урғу, ёзма нутқда – бу услуб, сўзларни алоҳида танлаш усуллари ҳисобланади. Оғзаки нутқ, ёзма нутқ ҳам монологик ва диологик шаклда бўлади. Болада оғзаки нутқ атрофдагилар билан мулоқотда ривожланади. Эшитув идроки ёрдамида бола атрофдагилар оғзаки нутқини идрок этади, 5-6 ёшларга эшитувчилар товушларни тўғри талаффузини эгаллайдилар. Луғат бойлиги ва гап грамматик қоидаларини амалий эгаллайди. Бошланғич синф кар болаларкар бола бу йўл билан нутқни эгаллай олмайди, чунки у атрофдагилар нутқини эшитмайди. Агар эшитучи бола боғчага мактабга шаклланган нутқ билан борса Бошланғич синф кар болаларкар бола оғзаки нутқи мавжуд бўлмаган ҳолда боради. Унда нутқни бошидан бошлаб шакллантириш керак. Тадқиқотлар кўрсатишича, Бошланғич синф кар болаларкар болада эшитувчи болага нисбатан нутқий нафас олиш бир қатор хусусиятлари эгадир. У бўлинган ҳаво оқимидан фойдалана олмайди ва фразаларни қисмларга бўла олмайди. Махсус машқлар давомида Бошланғич синф кар болаларкар болаларда нутқий нафас олиш шаклланади. Уларнинг овози устида ҳам иш олиб борилади. Кўп миқдордаги Бошланғич синф кар болаларкарларда овоз бўғиқ, модуллашмаган бўлади. Махсус машқлар жараёнида тарбияловчи кар болани овозини эшитувчи бола овозига яқинлаштиришга ҳаракат қилади, лекин бу ҳар доим ҳам керакли натижаларга олиб келмайди. Бошланғич синф кар болаларкар болаларни оғзаки нутққа ўргатишнинг муҳим қисми уларда турли талаффузни шакллантиршдир. Ўзбек тилидаги ҳар бир фонема Бошланғич синф кар болаларкар болада махсус усуллар билан қўшилади. Сақланган анализаторлар кўрув, сезги, ҳаракат анализатор фаолиятини қўллаб, тарбиячи олди товуш талафузини кўрсатади ва тақлид асосида талаффуз этилувчи товушлар “п”, “б”, “м” қўшилади, сўнг бўғин, сўз бирикмаларига ўтилади. Шу тартибда бошқа нутқий товушлар талаффузига ўтилади. Бу жараённи амалга оширишда эшитув қолдиғига таянилади. Бошланғич синф кар болаларкар болада оғзаки нутқни шакллантиршда 33

кўрув, ҳаракат ва сезги анализаторлари ёрдами билан майдонга чиқади. Эшитувчи бола ўз талаффузини эшитиш орқали назорат қилади, хато қилса бу хатони эшитиб сўнг тўғирлайди. Бошланғич синф кар болаларкар бола талаффузини дастлаб ойна олдида, сўнг кўрув ва ҳаракат сезгилари орқали назорат қилади. Товуш артикуляцияси қанчалик аниқ ва яхши бўлиш кинестик сезгилар шунчалик дифференциялашган бўлади. Бу сезги тури Бошланғич синф кар болаларкар бола талаффузини шакллантиршда муҳим ўрин ҳисобланади. Бошланғич синф кар болаларкар боланинг оғзаки нутқини шакллантиришда эшитиш қолдиғи ҳам катта аҳамият касб этади. Нутқий мулоқот жараёнида Бошланғич синф кар болаларкар болалар нутқини шакллантириш ва қисқартирилган фонемалар тизими асосида талаффузга ўрганиш тамойилини кўриб чиқамиз. С.А.Зыков тадқиқотларига кўра Бошланғич синф кар болаларкар болаларда нутқни уларнинг ҳаётий эҳтиёжларини ҳисобга олиб, шакллантириш керак. Тил инсонларнинг меҳнат фаолияти юзага келиб, шакллана борган. У инсонларнинг фикр алмашинуви, онг қуроли саналади. Чунончи, Бошланғич синф кар болаларкар болалар педагогик таълими уларда сўзлашув нутқини шакллантириш асосида ташкил этилади. Агар олдин нутқий таълимотдан амалиётга ўтса, сўзлашув нутқини шакллантириш мулоқотни шакллантиришга ўқитилади, лекин бу амалиёт грамматик жиҳатдан ташкил этилган. Қисқартирилган фонемалар тизими асосида оғзаки нутққа ўргатишда тезроқ мақсадга эришиш учун талаффузни енгил бўлган, ҳосил бўлиш ўрнига кўра ўхшаш фонемалар ўзаро алмаштириб ўргатилади. Бу луғат бойлиги ошириш сўзларни мулоқтга киритиш, Бошланғич синф кар болаларкар бола нутқий амалиёти имконини оширади. Бундай психологик ёндашув Бошланғич синф кар болалар кар болаларни тилга ўқитишниниг бошланғич этапида сақланган бўлиши мумкин. Шунга ўхшаш ҳолат эшитучи болани нутқий ривожланишида ҳам кузатилади. Эшитувчи бола 2-5 ёшлар ўртасида маълум товушларни тўғри талаффуз эта олмайди. Бу босқич боланинг нутқий аппарати тўлиқ шаклланмаганлиги ва ҳосил бўлишига кўра 34

мураккаб бўлган товушлар талаффузига тайёр эмаслиги билан алмаштиради, тушириб қолдиради. Бунда сўзнинг товуш таркиби ўзгарса ҳам у ўзининг мазмунини ўзгартирмайди. Вақт ўтиши билан бу хатолик ўз – ўзидан йўқолиб кетади. Шундай қилиб, Бошланғич синф кар болаларкар болада оғзаки нутқни шакллантириш фақат тарбиячи раҳбарлигида махсус ташкил этилган шароитларда амалга ошади. Бу жараён қуйидагини кўзда тутади:  Нутқий нафасни шакллантиршни ;  Модуллаштирилган овоз қўйиш устида ишлашни ;  Талаффузга ўргатишни ;  Лабдан ўқишни ;  Луғат ишини ;  Грамматик тизимни шакллантиришни ; Кар болада оғзаки нутқни тарбиялаш учун, энг аввало, унинг диққатини, кузатувчанлиги, тақлидни шакиллантириш лозим. Кўриш идрокини ривожлантириш учун қўлланма вазифасини турли рангдаги таёқчалар, шарчалар, мозаика, ғиштчалар, бир хил мазмундаги бўялган суратлар (бола уларни ўхшашлигига кўра топиши учун), тошчалар, тугмалар, барглар ва ш.к. хизмат қилиши мумкин.болани диққат билан қараш, қиёслаш, кераклисини топиш, саралашга ўргатилади. Масалан, болага турли тугмачалар солинган қутини бериб ва бир хил тугмаларни танлашни сўранг.мато қирқимларини рангига кўра ажратишни сўралади. Бу машқлар ўйин характерида бўлиши керак. Ўйинчоқлар ёки уй ҳайвонлари акс этган, бўялган (рангли) расмлар бола диққатини тарбиялашда яхши восита бўлиши мумкин. Болага расмлардан бирини бериб шу ўйинчоқни топишни сўралади. Расмда акс этган предмет ёки ўйинчоқнинг номини айтиб, болани ҳар сафар лаб ҳаракатларингизга диққат қилишга, бу ҳаракатларни эслаб қолиш ва маълум предмет ё тасивр билан бирлаштиришга ўргатилади. Шу тариқа «лабдан ўқиш» ёки сўзларни лаб ҳаракатидан тушуниш кўникмаси ривожланади. Лабдан ўқиш машқларини ўйин тарзида олиб бориш мумкин: бола сўраб турган расмни ёки предметни бир марта кўрсатиб ва беркитиб, 35

бола билан биргаликда ҳар сафар бола сизга қараганида унинг номини айтиб қидириш. Кейин ўйинчоқни (предметни) топиб, қувонч билан уни кўрсатиб, яна бир бор аниқ, қўвноқ ва баланд овозда унинг номини айтиш. Токи бола ҳам кўрсин ҳам эшитсин (агар унда қолдиқли эшитиш бўлса). Кейин уни болага узатиб «Ма!» дейилади. Масалан, болангиз нон сўраганида, нонни баланд кўтариб кўрсатинг, кейин бирланига яшириб «Қани нон, нон қани? Нон мана! ма, ол». Бола сўзни яхши эслаб қолиши ва предмет билан боғлаши учун, бу сўзни турли вазиятларда ва ўйинларда қўлланилади. Болани лаб ҳаракатидан шу расмларни тушуниш ва илтимосингизга кўра олиб беришга ўргатинг. Масалан, « на ни бер, энди эса ку ни» ва ш.к. Энг осон ваш у сабабли биринчи сўз-бўғинлар п, ф,т, м, в, б, л, н товуши билан бошланадиган ва ундошлардан иборат уй ҳайвонлари, айрим ўйинчоқлар ва ҳаракатларнинг номини ғўлдираш бўлиши мумкин. Оғзаки нутқни ривожлантириш бўйича бошланғич машғулотларда болага у кўриб осон идрок этадиган ва талаффузи қийн бўлмаган сўзларни беришингиз мумкин: прр (от) па-па (қуш) му (сигир) пи-пи-пи (сичқон) вов-в ов (ит) фу (кир, ифлос) у-у-у (поезд) ва ш.к. бола лаб хара кати бўйича ўз исмини , атрофдагиларнинг исмини , предметлар номини ўқиши ва тур , ўтир , буёққа кел , юр , овқатланамиз , ухлаймиз , қўлингни юв , бурнингни арт каби сўзларни тушуниши керак . Бола маълум сўз заҳирасига эга бўлса, улардан туриш предмет ва ҳаракатларни аташда мустақил фойдаланса, мунтазам машғулотларга 36

кўникиб улгурган бўлса, диққати барқарор бўлса, унга аниқ талаффуз кўникмаларини сингдиришга киришишингиз мумкин. Бунга товушларни талаффуз қилишга ўргатиш йўли билан эришилади. Кар болани овоз кучайтирувчи аппаратидан фойдаланишга ўргатиш учун у билан махсус машқлар олиб бориш (яъни уни овоз чиқаришга ўргатиш) зарур. 37

III. БОБ. БОШЛАНҒИЧ СИНФ КАР БОЛАЛАРЭШИТИШИДА НУҚСОНИ БЎЛГАН БОЛАЛАР АҚЛИЙ РИВОЖЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ АНИҚЛАШ 3.1. Бошланғич синф кар болаларэшитишида нуқсони бўлган болаларнинг ақлий ривожланиш даражасини текшириш методикаси Эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг психик ривожланиш даражасини текшириш учун биз, Бошланғич синф кар болаларэшитишда нуқсони бўлган болаларни психологик текширишда қўлланиладиган методикалардан фойдаландик. Экспериментал текшириш жараёнида эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг идрок ва хотира хусусиятларини ўргандик. Бунда идрок хусусиятларини ўрганиш мақсадида қуйидаги методикалардан фойдаландик: 1.«Етишмайдигин қисмларни аниқлаш» методикаси. Ушбу методика идрок ҳамда ихтиёрий диққатни текширишга мўлжалланган. Жихоз:Буюмларнинг баъзи бир қисмлари чизилмаган расмлар. Ўтказиш усули: текширувчи болага расмни кўрсатади,сўнг «Мана бу расмни кўряпсанми?Диққат билан қараб,расмдаги буюмнинг етишмайдиган қисмини топишга ҳаракатқилиб кўрчи».Агар бола етишмайдиган қисмни топишга қийналса йўналтирувчи саволлар берилиши мумкин.Масалан, «Бу файси ҳайвон?»,«Унинг нечта оёғи бор?» ва хоказо.Бола топшириқни бажарса,ўнга аниқлаштирувчи савол берилади,яъни, етишмайдиган қисмнинг номи сўралади.Ундан сўнг кейинги расмлар кўрсатилади. 2. «Кесма расмлар» методикаси Мақсад: идрокнинг тўлиқлилигини ривожланиш даражасини, кўрув- фазовий анализ ва синтезини, кўргазма-ҳаракатли тафаккурнинг шаклланганлигини текшириш. 38

Жиҳоз: тўлиқ ва кесма расмларнинг тўплами. Расмлар 3 тага, 4 қисмга кестлган. Ўтказиш техникаси: эксперимент ўтказувчи кесма расм қисмларини кўрсатиб, унда қандай предмет тасвирланганлигини айтмайди, кўрсатма берилади: а) сўз – ишорали шаклда: «расмни тўлиқ қилиб йиғиб бер» ёки б) имо-ишорали. Агар бола топшириыни тушунмаса, тўлиқ расм шакли кўрсатилади ва кўрсатма такрорланади ёки тахланиб ва яна расм қисмлари ажратилади. Агар бу ёрдам самарасиз бўлса, болага расм қисмларидан тўлиқ расмни йиғиш кетма-кетлиги тахминий йўналтириш орқали ўргатилади. Шундан сўнг болага ушбу расмни яна бир бор йиғиб бериш сўралади ва бошқа вариант таклиф этилади. Бажариш меъёри : 4-6 қисмли расмлар: 6 -7ёшда мақсадга йўналтирилган уринишлар. 7 - 8 ёшда амалий чамалаб кўриш орқали. 7 - 8 ёшда кўр иб солиштириш орқали 3. «Қаторга қўй» методика си Мақсад: катталикни идрок этиш даражасини, кўргазма-ҳаракатли тафаккурнинг шаклланганлигини текшириш. Жиҳоз: олти қисмли матрешка. Ўтказиш техникаси: эксперимент ўтказувчи боланинг кўзи олдида матершкаларни ажратиб, уларни бир-бирига моси билан қўйиб чиқади. Кейин матрешкаларни катта-кичиклигига қараб, орасида бир хил интервал сақлаган ҳолда қўйиб чиқади. Бундан сўнг текширувчи матрешкалар қаторини экран билан бекитиб, болага кўрсатмаган ҳолда биттасини олиб қўяди, сўнгра экран олиниб болага матрешкани жойини топиб қўйиш сўралади. Агар бола топшириқни бажара олмаса, унга ёрдам кўрсатилади. Аввал сўз кўрсатмаси орқали: «Яхшилаб қара , ушбу матрешка қаерда туриши 39

керак?» ёки имо - ишора орқали матрешкани жойини топиш сўралади. Агар бу ёрдам самара бермаса, унда ўргатувчи ёрдам берилади: ҳар бир кейин турган матрешка ўзидан олдинда турганидан кичикроқ эканлиги тушунтирилади. Ўргатилгандан сўнг , болага матрешканинг жойини топиб қўйиш топшириғи яна 2-3 маротаба берилади. Бажариш меъёри: 6-7 ёшда мақсадга қаратилган уринишлар ва амалий чамалашга таяниб 7.8 ёшда амалий чамалаш, кўз билан солиштириш . 7-8 ёшда кўз билан чамалаб бажариш. 4. «Намунага қараб қуриш» методикаси Методиканинг йўналиши: шакл ҳақидаги тасаввурларнинг, кўрув- фазовий анализ ва синтезнинг (шаклларни алоҳида элементларга ажратиш ва улардан бир бутун шаклни синтезлаш) шаклланганлигини текшириш Жиҳоз: 20 та саноқ чўплари. Бажариш техникаси: 6-7 ёшли болаларга вербал (нутқий) кўрсатмага таянган ҳолда геометрик шакллар (учбурчак, тўғри тўртбурчак, квадрат) қуриш ва уларни ҳар бирини номини айтиш сўралади. 7-8 ёшли болалар учун хотирасига таяниб чўплардан мураккаброқ шакллар (уйча, бир-бирини устига қўйилган ромблар, нарвонча ва ҳоказо) ясаши таклиф этилади.. Педагог ширма орқасида бирор шакл ясайди ва болага кўрсатади, сўнгра бузиб ташлайди ёки бекитиб қўйяди, бола эса хотираси бўйича шаклни қуриши керак. Қурган шаклини сўз билан айтиб бериши зарур. Болада қийинчилик кузатилса, унга шаклни қуриш йўли ёки шаклни яна бир бор кўрсатиш орқали ёрдам берилади. Агар бу ёрдам ҳам самара бермаса, боланинг кўзини олдида қуриб кўрсатилади ва боладан намунага қараб топшириқни бажариш сўралади. Бажариш натижаларининг тахлили : 6 - 7 ёшда кўз билан чамалаб. 7.8 ёшда амалий чамалаш , намунага қараб бажариш. 40

7-8 ёшда амалий чамалаш ва кў риб солиштириш . 5. «Предметлар нинг классификацияси» методикаси Мақсад: мантиқий фикрлашнинг ривожланиш даражасини (умумлаштириш ва мавҳумлаштириш қобилияти, умумлаштирувчи тушунчаларнинг шаклланганлигини) текшириш. Жиҳоз : ўйинчоқлар, кийимлар, ҳайвонлар, ўсимликлар, идиш-товоқлар, мебеллар, транспортлар ва ҳоказолар тасвирланган предметли расмлар. Ўтказиш техникаси : болага расмлар тўплами берилади ва таклиф этилади: «Ушбу карточкалардан бир-бирига мосини топиб, стол устига қўйиб чиқ». 10-15 карточка қўйиб чиқилгандан сўнг сўралади: «Нима учун ушбу карточкалар бу қаторда? Булар эса нимага бошқада?» (боланинг умумлаштириш кўникмаси ва ҳаракатларини сўзда ифодалай олиши аниқланади). Йўл қўйилган хатолар тўғриланади ва карточкаларни тахлаш принципи тушунтирилади («идиш-идишга, ҳайвонлар-ҳайвонларга қўй»). Сўнгра болага топшириқни давом эттириш таклиф этилади. Агар бола топшириқни қабул қилмаса, уни классификациялаш усулига ўргатилади. Боладан текширувчи нима учун ушбу карточкаларни бу қаторга қўйиш кераклигини, бошқаларини бу қаторга қўйиш лозимлигини тушунтиради, сўнгра ўзи мустақил бажаришини таклиф этади. Бажариш меъёри: 7 ёшли болалар топшириқни ҳаракат асосида, умумлаштириш усулини функционал даражада аниқлаб бажарадилар. 6 ёшдан бошлаб мавҳум катергорияларни қўллайдилар. 7-68ёшдан бошлаб болаларни текширишда «Коос кубиклари», «Объектни икки белги бўйича классификациялаш», «Воқеаларнинг кетма- кетлигини ўрнатиш», «Тўртинчиси ортиқча» каби методикалардан фойдаланиш мумкин. 41

3.2. Бошланғич синф кар болаларнинг ақлий ривожланиш даражасини текшириш натижалари Биз битирув малакавий ишимиз бўйича тадқиқотимизни Сурхандарё вилояти Шўрчи тумани 122- кар ва кўзи ожиз болаларга ихтисослаштирилган давлат таълим муассасасининг 1-синф ўқувчиларида ўтказдик. Биз эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг идрок,хотира, тафаккурини ривожланганлик ҳолатини ўргандик.Бунинг учун етишмайдиган қисмларни аниқлаш» методикаси, «Кесма расмлар» методикаси, “Қаторга қўй” методикаси, Намунага қараб қуриш» методикаси, Предметларнинг классификацияси» методикаси каби методикалардан фойдаландик. Тадқиқотимизда жами 10 та кар болалар иштирок этишди.Улардан 6 таси ўғил, 4 таси қиз бола. Текширув ишларимизни 3 босқичда олиб бордик. 1-босқичда гурух педагоги билан суҳбатлашдик.Суҳбат давомида боланинг ривожланиш тарихини ва ҳужжатларини ў ргандик. 2-босқичда кар болаларни психологик текширишнинг схемасини туздик ва уларнинг психик жараёнларини текширдик. 3-босқичда болаларни ўйин ва машғулот жараёнларида кузатдик. Биз текшириш натижаларини 1-жадвалда ифодалашга ҳаракат қилдик. 42

Бошланғич синф кар болаларни билиш жараёнларини текшириш натижалари 1-жадвал № Топшириқлар Бола умум.сони (%) тўлиқ бажарди 5 балл(%) педагогнинг ёрдами билан бажарди –4 балл(%) вазифани бажара олмади– 3 балл (%) 1 Етишмайдиган қисмларни аниқлаш» методикаси 10 та (100%) 3 0 % 6 0% 10 % 2 «Кесма расмлар» методикаси 10 та (100%) 7 0% 3 0 % 3 «Қаторга қўй» методика си 10 та (100%) 80 % 20 % 4 Намунага қараб қуриш» методикаси 10 та (100%) 6 0 % 40 % - 5 Предметлар нинг классификацияси» методикаси 10 та (100%) 50% 3 0% 20 % Текшириш жараёнида шу нарса маълум бўлдики,эшитишда нуқсони бўлган болаларнинг деярли барчасида психик жараёнларнинг,хусусан ,идрок,диққат хотира тасаввур, ва тафаккурларининг ривожланишида камчиликлар мавжуд экан. « Етишмайдиган қисмларни аниқлаш» методикаси бўйича топшириқни жами 10 та (100%) боладан 30% (3 та) мустақил равишда,60% (6 та) ёрдам асосида бажарди.10% (1 та) бола эса етишмайдиган қисмларни топа олмади. « Кесма расмлар» методикаси » да эса 10 та (100%) боладан 70% (7 та) топшириқни бажара олди, 30%(3 та) бола эса ёрдам асосида бажарди. Бажара олмаган болалар бўлмади. « Қаторга қўй» методикаси бўйича топшириғимизни жами 10 та (100%) боладан 80% (8 та) болалар амалга оширдилар, 20% (2та) болалар эса ёрдам билан бажардилар. Бажара олмаган болалар бўлмади. 43

« Намунага қараб қуриш» методикаси бўйича берилган топшириқни 60% (6 та) болалар мустақил равишда такрорлай олдилар, 40% (4 та) болалар эса кўмак билан бажардиларар. Предметларнинг классификацияси» методикаси методикаси бўйича берилган вазифаларни жами болаларнинг (100%) 50% (5 та) болалар деярли тўлиқ такрорлай олдилар,30 % (3 та) болаларнинг ёрдам асосида вазифани бажардилар. 20% (2та) бола вазифани бажара олмадилар. Тадқиқод натижаларидан кўриниб турибдики, Бошланғич синф кар болаларэшитишида нуқсони бўлган болаларни ақлий ривожланганлиги сустлигини гувохи бўлдик. 3.3 . Бошланғич синф кар болалар ақлий тарбиясини ривожлантириш йўллари Маълумки, дунёни билиш асосида сезгилар ва идрок ётади. Кўриш, сезиш, эшитиш, кинестезия, ҳид билиш, таъм билиш болаларга атрофимиздаги воқелик ҳақида маълум тасаввурни ҳосил қилиш имконини беради. Бошқа томондан, идрок ва сезги каби психик жараёнларни ривожлантириш боланинг ақлий ривожланишига олиб келади. Бошланғич синф кар болаларкар ва заиф эшитиувчи болаларда барча психик жараёнлар, жумладан, тафаккур, хотира, идрок ва ш.к. ларнинг жадал ривожланиши кузатилади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар ўз тенгдошларидан сезиларли даражада орқада қолади. Шу боис мақсадли махсус системали тарбия талаб қилинади. Бола, кундалик ҳаётда жонли иштирок этиб, катталар ва тенгдошлари билан мулоқот қилиб, фаол ривожланади. Унинг нутқи, атроф олам ҳақидаги тасаввурлари шаклланади. Мактаб муассасасида кар ва заиф эшитувчи болалар билан якка ,фронтал машғулот ва дарслар уларга ёшига мос билим ва малакаларни эгаллаш, мактаб таълимида тайёргарлик кўришда ёрдам беради, шунингдек ақлий фаолиятни ривожлантиради. 44

Таълимнинг биринчи йилида олинган маълумотлар кейинги йиллари янги маълумотлар билан бойитиб борилади. Масалан, «Ҳайвонлар ва ўсимликлар» мавзусини ўрганишда биринчи йили болалар ҳайвонларни гуруҳдаги «Жонли бурчакда», кўчада, ҳайвонот боғида шунчаки кузатади. аста-секинлик билан болалар ҳайвон ва қуш номларини, уларнинг ҳаракатларини (учади, югуради, маърайди каби) эслаб қолади. Шунингдек, Бошланғич синф кар болаларболалар ўсимликларни кузатади. Ўрмон ёки боғларга сайр уюштирилади. У ерда болалар йил фасллари билан боғлиқ табиатдаги ўзгаришларни ҳис этади. Хонаки ўсимликлар устида кузатишлар олиб борилади. Болалар аста-секинлик билан ўсимликларни парвариш қилишга ўрганади.Таълимнинг иккинчи йилида ҳайвон ва ўсимликлар ҳақидаги маълумотлар анчагина тўлдирилади. Бошланғич синф кар болаларболалар турли ҳайвон ва қушлар, уларнинг болалари қаерда яшашини, нима билан озиқланишини, уларнинг инсон учун аҳамиятини эслаб қолади. Ҳайвонларни доимий кузатиш ва одатларини аниқлаш болаларда фикрлаш операцияларини шакллантиради. Болалар машғулот давомида олинган билимларни таҳлил қилади, синтезлайди, қиёслайди ва умумлаштиради. яъни бола ақлий фаолиятини ривожлантириш жадал амалга оширилади. Махсус дастур бўйича таълимнинг учинчи ва тўртинчи йилларида мактаб ёшдаги болалар уй ҳайвонлари ва ёввойи ҳайвонларни, жанубий мамлакатларда яшайдиган ҳайвонларни ажрата олади. Ҳайвон танасининг асосий қисмларини, ўсимликларнинг асосий таркибий қисмларини фарқлай олади. Аввал олинган билимларнинг ҳаммаси умумлаштирилади ва системалаштирилади. Атроф олам билан таништириш машғулотларида кар ва заиф эшитувчи болалар инсон, унинг фаолияти ҳақида тасаввурларини шакллантирадилар. Шу мақсад билан саёҳатлар уюштирилади, у ерда болалар катталарнинг ишини кузатади, турли асбобларнинг қўлланишини, тайёр маҳсулотларни кўради. Буинг баробарида янги сўзлар мустаҳкамлаб борилади, яъни боланинг луғат бойлиги орттирилади. 45

Кар ва заиф эшитувчи болаларга дастлабки географик ва тарихий маълумотлар ҳам берилиши керак. Улар ўзи яшаётган мамлакат қандай аталишини, йирик шаҳарлар, дарёлар, тоғлар номларини билиб олади. Таълимнинг иккинчи йилидан бошлаб, кар ва заиф эшитувчи болалар вақтга оид тасаввурлар билан таништирилади. Бола сутка қисмдлари, йил фасллари номини билиши керак. Таълимнинг учинчи йилида «эртага», «кеча», «бугун» тушунчалари, шунингдек ой ва ҳафта кунлари номлари ўрганилади. Бу мақсадда болалар ҳар кунипедагог билан бирга сана, ҳафта кун ива ой кўрсатилган табиат календарини тўлдириб боради. Табиат ҳодисаларини кузатиб, болалар календарда об-ҳавони схематик расм тарзида белгилаб боради, шунингдек сана, ҳафта кун ива ой номини овоз чиқариб айтади. Об- ҳаво ҳодисаларидаги фарқларни қиёслаб, бола хулоса қилишга ва ҳодисаларнинг сабаб-оқибат муносабатларини ажратишга ўрганади. Биринчи машғулотларданоқ эшитишида нуқсони бўлган болалар сенсорикани ривожлантиришга қаратилган махсус машқларни бажара бошлайди. Бунинг учун турли кўргазмали влоситалар: ёрқин рангдаги ўйинчоқлар, натурал предметлардан фойдаланилади. Болалар предметларни қараб чиқиш, у ёки бу предметларнинг хоссаларини аниқлаш, уларни ўзаро қиёслашга ўрганади. Самарадорликка эришиш мақсадда ҳар бир бола ўрганилаётган предметни қўлига олиб кўриши, унинг чизгиларини қўли билан кўрсатиши мумкин. Айни пайтда янги сўз табличка бўйича қайта яратилади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар болалар билан диққатни ривожлантиришга қаратилган «Лото», «Жуфтини топ», «Танла ва кўрсат» каби ўйин ва машқлар албатта ўтказилади. Тасвирий санъат ва эшитиб идрок қилиш машғулотларида ҳам диққатни ривожлантириш устида иш олиб борилади.. Болаларнинг қизиқишларини кенгайтириш, кўргазмали воситалардан фойдаланиш, шунингдек ўкув фаолияти ва ҳордиқ тартибига қатъий риоя қилиш эшитишида нуқсони бўлган болаларда барқарор ихтиёрий диққатни 46

шакллантириш имконини беради, бу эса ақлий риволжланиш учун жуда муҳим. Педагог болалар диққатини ўрганилаётган предмет ва ҳодисаларга онгли равишда қаратишга интилиши керак. Бу, ўз навбатида, болаларда кузатувчанлик қобилиятини ривожлантиради. Дидактик ўйин ва ўйинчоқлардан: геометрик лото, «сеҳрли қопча», матрешка, пирамидачалар ва ш.к. дан кенг фойдаланилади. Натижада, болалар предметларни пайпаслаб кўриб фарқлаш, уларни таниб олиш, қиёслашга ўрганади. Машғулотларда бола маълум сенсор тажрибани эгаллайди ва мустаҳкамлайди, бу унга атроф оламга мослашиш учун зарур. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни сенсор тарбиялаш, айниқса эшитиб идрок қилишни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилади. Нутқ ва нутқий бўлмаган товушларни фарқлашга қаратилган машқлар ўтказилади. Машғулотлар жараёнида болада товушлар олами ҳақида тасаввур ҳосил қилинади, бу оғзаки нутқ ривожига ижобий таъсир этади. Кўргазмали-образли ва кўргазмали-амалий фикрлаш боланинг ақлий ривожланишида муҳим роль ўйнайди. Кўргазмали-образли тафаккур сўз- мантиқий тафаккур ривожи учун зарур. Эшитишида нуқсони бўлган болалар бу борада соғлом тенгдошларидан анча орқада қолади. Айнан шунинг учун ҳам болаларнинг фикрлаш фаолиятини шакллантириш нутқни ривожлантириш билан биргаликда олиб борилади. Бутун дастур материали мавзударга бўлинган ва ақлий ҳаракатларни босқичли ривожлантиришни кўзда тутади. Масалан, «Идиш-товоқлар» мавзусини ўрганишда, болалар дастлаб идишлардан кундалик турмушда фойдаланиш билан амалий танишади. Кейин улар предметлар ва уларнинг ишлатилиш усулларини ўрганади. Кейинчалик нутқ ўстириш машғулотларида предметларни таниб олиш ва уларга номи ёзилган табличкаларни бириктириш машқ қилинади. Бола предметни қўлига олиши, пайпаслаб кўриши, бошқа жойга олиб қўйиши, яъни предмет билан маълум ҳаракатларни бажариши мумкин. Бу предметнинг номини эслаб қолишни тезлаштиради. Ниҳоят, «Қўғирчоқаа овқат бер» типидаги дидактик ўйинлар, сюжетли-ролли ўйинлар ўтказилади. 47

Тафаккурнинг кўргазмали – амалий шакли болаларда турли предметлар билан манипуляция жараёнида шакллантирилади. Шу тариқа бола ўзи учун предметларнинг хоссаларини кашф қилади, дастлабки умумлаштиришларни амалга оширади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар предметлар таснифини эгаллашда жиддий қийинчиликларга дуч келади. Шунинг учун машғулотларда предмет ёки расмлардан фойдаланган ҳолда, умумлаштирувчи сўзлар албатта айтиладиган дидактик ўйинлар ўтказилади. Болалар бир предмет бўйича гуруҳни, ва аксинча гуруҳга кўра предметни аниқлашга ўрганиши керак. Эшитишида нуқсони бўлган болаларни нутқига эрта ўргатиш жуда муҳим. Меёрда ривожланаётган бола учун нутқни эгаллаш сенситив даври уч ёшгача давр бўлса, эшитишида нуқсони бўлган болада орқада қолиш кузатилади. Нутқнинг шаклланмаганлиги ақлий ривожланишнинг кечикишига олиб келади. Эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг нутқни эгаллаши учун зарур шартлардан бири нутқий муҳит яратиш саналади. Бола эгаллаши зарур бўлган нутқий материал ўхшаш вазиятларда катталар томонидан доимий қўлланиши, натижада, болалар томонидан такрорланиши керак. Дастлаб сўз ва жумлалар педагог томонидан маиший фаолият давомида берилади. Кейинчалик шу сўз ва жумлалар машғулотларда қўлланилади. Нутқ ривожланиши нафақат машғулотлар, балки турмушда, катталар ва тенгдошлари билан мулоқот жараёнида, шунингдек амалий фаолиятда ҳам амалга ошади. Болалар нутқий муҳитга ҳар бирига бевосита мурожаат қилиш йўли билан киритилади. Сўзларнинг минимал тўплами нашр қилинган табличкалар ва карточкалар шаклида тақдим қилинган. Нутқида бузилиш бўлган болалар нутқий материални кўриб-эшитиб идрок этади. Таълимнинг иккинчи йилида боланинг карточкалардаги сўз ва фразаларни педагог ёрдамида оғзаки-дактил гапириши амалга оширилади. Болалар мулоқот жараёнида нутқнинг дактил шаклидан фаол фойдалана бошлайди. 48

Бола оғзаки нутқида қўйган хатолар катталар томонидан албатта, дактил шаклда, тўғриланади. Бу эшитишида нуқсони бўлган болаларга ўз нутқини таҳлил қилишда ёрдам беради. Боланинг оғзаки нутқни эгаллаши асосида тақлид ётади. Катталарнинг кетидан айнан бир материални турли вазиятларда кўп бора такрорлаб, бола уни эслаб қолади. Аста-секинлик билан фаол қўлланадиган сўзлар боланинг фаол луғатига кириб боради. Бундан ташқари, болаларда зарур нутқий материални овоз чиқариб айтиш кўникмаси пайдо бўллади, нутқий тафаккур ривожланади. Топшириқларни жамоа бўлиб бажариш, умумий ўйинларда иштирок этиш давомида болалар бир-бири билан ва педагог билан оғзаки нутқ воситасида мулоқот қилиши керак. Бунинг учун педагог ва тарбиячи боладарни лисоний мулоқотга ўргатади, зарур жумлаларни шакллантиради, лисоний фаолликни рағбатлантиради. Масалан, навбатчилик пайтида болаларни савол беришга, ўртоқларига топшириқлар бериш ёки ёрдам сўрашга ўргатилади. Машғулотларда лисоний мулоқотни талаб қиладиган вазиятлар яратилади ёки шундай ўйинлар ўйналади. Тадқиқотлар кўрсатдики, Бошланғич синф кар болалар эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг оғзаки нутқи сюжетли-ролли ўйинлар давомида энг самарали тарзда ривожланади. Бу мақсадда нутқни ривожлантириш бўйича машғулотларда болаларга таниш эртаклар саҳналаштирилади, сюжетли-ролли ўйинлар ташкил қилинади, бунда болалар бир-бири билан ўз ролига мувофиқ тарзда мулоқот қилади. Шу ўринда сўзнинг табиий суръати, ритмик структураси, интонацияга алоҳида эътибор қаратилади. Шу сабабдан педагог ва тарбиячиларнинг нутқи ҳам табиий, одатдаги суръат интонацияга эга бўлиши керак. Катта ёшдаги айрим кишилар эшитишида нуқсони бўлган болалар билан ҳар бир бўғинни секин талаффуз қилиб мулоқот қила бошлайди. Натижада, бола ҳам мулоқотнинг шу услубини ўзлаштиради. Нутқ нотабиий ва атрофдагилар учун тушунарсиз бўлиб қолади. 49

ХУЛОСА Танланган методикалар асосида бошланғич синф кар болаларни гурухларида таққослаш ривожланишнинг барча йўналишлари бўйича кўрсаткичларининг: яъни, мулоқотнинг ва етакчи фаолиятнинг шаклланиши, ижтимоий соҳада билим, кўникма ва малакаларни шаклланишида, когнитив, мотор, нутқий, сенсор соҳаларда, ўз-ўзига хизмат қилиш соҳларида соғлом болалардан кескин фарқ қилишини кўрсатди. Бу танланган методикаларнинг болалар ривожланишидаги нуқсонларни аниқлашда, улардан фойдаланишдаги қулайлиги ва тушунарлилиги исботлаб беради. Шу тарзда тадқиқот тахмини, яъни тўғри танланган психологик-педагогик методикалар ёрдамида эшитишида нуқсони бўлган болаларнинг мактабгача ёшидан эрта психологик-педагогик ташхис қилиш ,ривожланишидаги нутқий ва психик- жисмоний бузилишларни нуқсонларни аниқлаш, ҳамда улар билан олиб бориладиган коррекцияловчи-ривожлантирувчи иш дастурларни тузиш мумкин деб белгиланган тахмин тасдиқланди. Ақлий тарбия болаларда диққат, хотира, фикрлашни ихтиёрий регуляциялаш, демак, ўқув фаолиятини муваффақиятли уддалашни таъминлайдиган психик ривожланиш даражасининг мавжудлигида ўз ифодасини топади. Эшитишида нуқсони бўлган болалар учун асосий кўрсаткичлар: бой луғат заҳираси; атроф оламдаги предметларда муи ажрата билиш; диққатни жамлай ва тақсимлай олиш, воқеа-ҳодасилар ўртасидаги сабаб-оқибат муносабатларини ўрната билиш; мантиқий ва кўриб эслаб қолиш имконияти; кўплаб бошқалари ичида берилган объектни ажрата билиш; умумлаштириш ва таснифлай олиш; тасаввурнинг шаклланганлиги; сонлар, ранг, шакл ҳақида тасаввурнинг шаклланганлиги ва ш.к. 50

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Тошкент: Ўзбекистон, 1992. 2. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг 1992 йил 2 июль қарорига асосан “Таълим тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Конуни. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд. –Тошкент: Ўзбекистон, 2008 4. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон, 2006. 5. Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. – Тошкент: Ўзбекистон, 2007. 6. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг IХ сессиясида сўзланган нутқ. –Тошкент,2007. 7. Каримов И.А. Буюк келажак сари. –Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 8. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. –Тошкент, 1999. 9. Быкова, Л.М. Вишневская. Е.Е Методика развития речи глухих школьников в младших классах. – Л., 1979 10. 40.Ветер А. А., Выгодская Г. Л., Леонгард Э. И. Отбор детей в специальные дошкольные учреждения. — М., 2009. 11. Боскис. Р.М Глухие и слабослышащие дети. М., 1983 г. 12. Зыков. С.А. Методика обучения глухих детей языку. – М., 1999 13. Колтуненко, И.В. Носкова. Л.П. Обучение русскому языку а 5-7 классах школы глухих. – М., 1999 14. Сиротинина. О.Б. Русская разговорная реч. – М., 1999 15. История, состояние и перспективы развития высшего дефектологического образования в Республике Узбекистан. Сборник посвящается 10-летнему юбилею дефектологического факультета. –// Под ред Л.Р. Муминовой// Ташкент, 1996. 16. Нудельман В.А. и др. Особенности психического развития гулохого ребенке. М.: 1995 г. 51

17. Скороходова. О.И. Как я воспринимаю, представляю и понимаю окружающий мир. М.: 2002 г. 18. Рубинщтейн. С.А. Основы общей психологии. М.: 1998 г. 19. Боскис. Р.М. Глухие и слабослышащие дети. М., 1983 г. 20. . Власова. Т.А О влиянии нарушения слуха на развитие ребенка. М., 1994 21. Рау. Ф.А. Устная речь глухих. М., 2000 г. 22. Рау, Ф.А. Рау. Ф.Ф. Методика обучения глухонемых приозношению. М., 1989 г. 23. Розанова. Т.В. Некоторые особенности образной памяти глухонемых детей. «Специальная школа», 1998, № 1. 24. Слезина. Н.Ф О временном использовании сокращенной системы фонем при первоначальном обучении глухонемых детей устной речи. М., 1999 г. 25. Соловьев И.М. Вопросы психологии глухонемного ребенка. –М., 1990 г. 26. Шиф. Ж.И. Очерки психологии усвоения русского языка глухонемыми школьниками. М., 1999. 27. Корсунская .Б.Д. Развитие речи глухих дошкольников –М.: 2000. 28. Корсунская .Б.Д. Читаю сам Книга для чтения глухих дошкольников.-М.1999 29. Рау.Ф.Ф., Слезина Н.Ф. Методика обучения глухих произношению.-Москва.1990 30. Рау.Ф.А Рау. Ф.Ф. Методика обучения глухонемых приозношению. М., 1989 г. 31. Шиф. Ж.И. Очерки психологии усвоения русского языка глухонемыми школьниками. М., 1999. 32. Справочник по дошкольному воспитанию / Под ред. Шустова. А. И. — М., 2008. 52

O'xshashlar

Болаларни ривожланишидаги омиллари

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish

Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари

Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

9-синф ўқувчиларининг умумий ва махсус қобилиятларини диагностика қилиш БМИ