Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари - Pedagogika - Diplom ishlar

Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

12.08.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

394.5 KB

Ko'chirib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари

Кириш I. Боб. Қобилият муаммосининг мактабгача ёшдаги болалар шахси шаклланишидаги ўрни ва ўрганилиши психологик тадқиқот предмети сифатида 1.1. Қобилият муаммосининг мактабгача ёшдаги бола шахсини шаклланишига хос илмий-назарий асослари ва унинг ўрганилиш ҳолати 1.2. Хориж психологияси тадқиқотларида коммуникатив қобилиятлар муаммосининг илмий ўрганилганлиги . 1.3. Рус ва ўзбек психологиясида коммуникатив қобилиятлар муаммосига доир илмий ёндашув 1.4. Шарқ алломаларининг бола тарбиясига хос коммуникатив қобилиятлар ривожланиши тўғрисидаги психологик қарашлари. Боб бўйича хулоса II. Боб. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришда ота-она ва тарбиячи ҳамкорлиги 2.1. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришда тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг ўзига хос психологик хусусиятлари 2.2. Мактабгача ёшдаги болаларнинг ақлий ривожланишида психик жараёнларнинг ўрни ва унга ота-она, тарбиячининг ўзаро муносабати 2.3. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникация ва мулоқот маданиятини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари Боб бўйича хулоса III. Боб. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг илмий-амалий таҳлили 3.1. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантириш юзасидан тажриба – синов ишларининг ташкил этилиши 3.2. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини ривожлантиришга таъсир этувчи психологик омиллар. 3.3. Мактабгача ёшдаги болалар к о ммуникатив қобилиятларини шакллантириш юзасидан психодиагностик ва психокоррекцион тадбирлар таҳлили Боб бўйича хулоса Х У Л О С А Т А В С И Я Л А Р Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 2

Иловалар Мавзунинг долзарблиги . Келажаги буюк давлатимизнинг пойдевори мустаҳкамлигини таъминлаш мақсадида республикамиз раҳбарияти томонидан соғлом авлодни тарбиялаш, маънавий-маърифий ишларни юксак даражага кўтариш орқали баркамол инсонларни вояга етказишга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Айнан, 2016 йил 29-декабрда Ўзбекистон Республикасининг “2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорининг қабул қилиниши ёш авлод ва унинг келажаги тўғрисида қайғуришнинг асосидир. Мактабгача ёшдаги болаларга таълим-тарбия беришда педагогика ва психология, психология, ёш ва педагогик психология, болалар психологияси фанларининг долзарб муаммоларидан бирига айланиб бораётганлиги шубҳасиздир. Зотан, келажаги буюк давлатни бунёдга келтириш учун ҳар қандай давлатнинг фуқароси дастлаб оилада ва сўнгра мактабгача таълим муассасида мукаммал тарбияланиши, шахс сифатида тўлақонли шаклланиш имкониятларига эга бўлиши лозим бўлади. Қолаверса, кадрлар тайёрлаш соҳасидаги давлат сиёсати инсонни интеллектуал ва маънавий-ахлоқий жиҳатдан тарбиялаш билан узвий боғлиқ бўлган, узлуксиз таълим тизими орқали, ҳар томонлама баркамол шахсни шакллантиришни назарда тутади. Шу жиҳатдан қараганда инсоннинг шахс сифатида шаклланишида узлуксиз таълимнинг асосий бўғинларидан бири ҳисобланган мактабгача таълим муассасаси муҳим ўрин тутади. Ўзбекистонда кўплаб янги соҳалар қатори аҳолига психологик маслаҳатлар бериш ҳамда мактабгача ёшдаги болаларни ривожлантиришга хизмат қиладиган тадқиқотларга бўлган муайян эҳтиёж тобора кўпроқ сезилмоқда. Зеро, бундай хизматларга эҳтиёж бир томондан мактабгача ёшдаги болалар шахсини ривожлантиришга хизмат қилса, иккинчи томондан, шу масканда тарбияланаётган болаларнинг коммуникатив қобилиятларини шакллантиришга хос таълим-тарбия ишларининг самарасини белгилайди. Баркамол шахсни таркиб топтиришга йўналтирилган мактабгача таълим тизимида олиб борилаётган ишларга психологик ёндашув ҳар бир инсон ҳаёти ва фаолиятида муҳим ўрин эгаллайди. Бола ёшлигиданоқ тушуниш, фаҳмлаш, муҳокама қилиш, ўйлаб топиш, фикрлаш қобилиятига эга бўлади. Бундай хусусиятлар боланинг ўсиб камолга ета бориши билан ривожланади. Аммо бу ҳолатни болаларнинг индивидуал психологик хусусиятлари, ўзига хос ижтимоий муҳитнинг таъсири ва психик тараққиёт даражаларига қараб турлича ривожланишини амалий фаолиятда кузатиш мумкин. Ана шундай вазиятларни ҳисобга олиб таҳлил қилинганда болада муаммоли психологик ҳолатлар келиб чиқиши кузатилади. Бундай ҳолатларда мактабгача таълим тизимида коммуникатив кобилиятларни шакллантиришга доир ишларнинг олиб борилишида муҳтожлик сезилади. Ота-она ва тарбиячилар томонидан англанган ҳолда коммуникатив қобилиятларни шакллантириш тизимли равишда йўлга қўйилса, бола 3

ривожланишига тўсқинлик қилувчи муаммоли ҳолатларнинг олди олинади ва барча турдаги фаолиятга нисбатан муносабатларини таълим-тарбия асосида англаб етиш имконияти юзага келади. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларни шакллантириш учун таълим-тарбия самарадорлигини ошириш, оилавий ҳамкорлик, маҳалла ва жамоат ташкилотлари билан узвий боғланган ҳолда амалий ёндашув ҳозирги даврнинг асосий талабларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, «Одамзот учун бир умр зарур бўладиган табиий кўникма ва хусусиятлар, масалан, ҳар қайси боланинг ўзига хос ва ўзига мос қобилияти, атрофидаги одамлар билан муомаласи, тенгдошлари орасида ўзини қандай ҳис қилиши, етакчилк ҳислатларга эга бўлиши ёки эга бўлмаслиги, керак бўлса, дунёқараши – буларнинг барчаси аввало унинг туғма табиати билан бирга, оилада оладиган тарбиясига узвий боғлиқ эканини ҳаёт тажрибаси кўп мисолларда тасдиқлаб беради» 1 . Демак, киши характери асослари 5-6 ёшгача шаклланади, ундан кейинги тарбия – қайта тарбиялашдир, деган илмий хулосалар ҳам бунинг исботидир. Айнан шу даврда бола тилида ишлатиладиган “нега?”, “нима учун”, “қандай” каби саволлар ва уларга катталардан олинган асосли ва тушунарли жавоблар боланинг билиш жараёнларини такомиллаштириш, билишга имкон берувчи психик функциялари-идрок, хотира, тафаккур, диққат, нутқ кабиларни ривожлантиради ва билим доирасини кенгайтиради. Мактабгача ёшдаги болаларнинг мавжуд муаммоларини ечиш учун уларни мактабгача тарбия тизимига тўла қамраб олиш имконияти, унинг оммавийлиги ҳам баркамол авлодни шакллантиришнинг муҳим омили сифатида таълим-тарбияда коммуникатив қобилиятларини шакллантириш ишларни мақсадли равишда амалга оширишни талаб этади. Ҳозирги вақтда мактабгача тарбия муассасаларида таълим-тарбия ишларини давлат талаблари, қонун-қоидалар орқали асосида олиб борилиши муассаса бошқарувчиси ва ходимлар, ота-оналар билан тарбиячиларнинг биргаликда олиб бориш лозим бўлган фаолияти самарасини таъминлайди. Мактабгача ёшдаги болаларга таълим-тарбия беришда таълим муасасасида ташкил этилган ўқув машғулотлар тартибини таҳлил қилиниши болаларда коммуникатив қобилиятларни шакллантиришнинг психологик хусусиятларини эътиборга олишни таъминлайди. Шунингдек, болани маданиятли, ақлли, маънавиятли бўлишини ташхис қилиш, истиқболини белгилаш ҳамда шахс хусусиятларини ривожлантиришнинг самарали шакллари, педагогик-психологик ва ижтимоий омилларини ўрганиш асосида амалий тавсиялар ишлаб чиқиш, келажак авлодни бой маънавий ҳамда илмий ва умуминсоний кадриятлар асосида камол топтиришнинг таъсирчан тизимини яратиш; илғор педагогик-психологик тажрибаларни, этнопсихологик ва этнопедагогик усул ва воситаларини, шахс камолотига қаратилган психологик омилларни ўрганиш, уларни болалар коммуникатив 1 И.Каримов “Юксак маънавият енгилмас куч” Т., 2008 йил 53 бет 4

қобилиятларини шакллантириш жараёнига тадбиқ этиш шу куннинг долзарб педагогик–психологик муаммоларидан ҳисобланади. Мактабгача таълими тизимдаги коммуникатив қобилиятларни шакллантириш асосида замонавий таълим жараёнини ташкил этилиши, тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг психологик ҳатти-ҳаракатлари, ўзаро муносабат ўрнатиш шартлари айниқса, тарбиячиларнинг ҳар қандай вазиятда ҳам боланинг тарбияга муҳтожлигини сезиши, муаммоли вазиятларда коммуникатив қобилиятларини ривожлантиришга қаратилган таълим-тарбиянинг муваффақиятини таъминлайдиган психологик масалалар феноменологиясини ёритиш тадқиқотимизнинг бош масаласи сифатида гавдаланади. Чунки, бугунги кунда мактабгача таълим тизимини ўзгартириш муаммога янгича ёндашиш, коммуникатив қобилиятларни шакллантиришга қаратилган замонавий кўринишларини ташкил этиш муҳим масала бўлиб турибди. Шундай бўлса-да, биз олиб бораётган тадқиқот муаммосини ҳозирга қадар таълим жараёнида турли жабҳалар бўйича ўрганилган бир қатор илмий тадқиқот ишлари мавжудлигини эътироф этамиз. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Халқимизнинг буюк мутафаккирлари - комил инсон, инсоний фазилатлар, шахснинг сифат ва фазилатлари, ўзини - ўзи англаш, мулоқотчанлик сифатлари хусусида кенг қамровли илмий фикр юритиб, унинг психологик аҳамиятини асослашга ҳаракат қиладилар. Боланинг психик жиҳатдан ривожланиши, шахс сифатида шаклланиши унинг руҳиятига таъсир кўрсатувчи объектив ва субъектив омилларга, хусусан, оилавий муносабатлар, ота-онанинг болага таъсири, мактабгача таълим муассасалари тарбиячиларининг касбий маҳорати, педагогик- психологик билимдонлиги ҳамда маҳалла аъзолари таъсири ва улар ўртасидаги ўзаро муносабатлар ҳолатига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Кўплаб психологик тадқиқотларда бола шахсининг шаклланиши ва унинг ижтимоийлашувига таъсир кўрсатувчи омилларнинг роли асосланган. Лекин мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари алоҳида тадқиқот сифатида Ўзбекистон шароитида ўрганилмаган. Бу масала амалий аҳамиятга молик бўлиб, “.. инсон ўз умри давомида оладиган барча ахборотнинг 70 фоизини 5 ёшгача бўлган даврда олар экан”. 2 Демак, шу ахборотлар орасида боланинг ўз “Мени”ни адекват шакллантирадиган ва шу орқали уни ижтимоий психологик муносабатларга руҳан тайёрлайдиган хабарларнинг манбаи ва таъсир кучини ўрганиш ёш ота-оналар ва оилашунослар, педагог, психологлар учун ўта долзарб аҳамият касб этади. Ҳозирги вақтда жаҳон психологик илмида ҳам бола хулқ-атвори ва руҳиятининг шаклланишида коммуникация асосида олиб бориладиган тарбиявий ишлар муҳим рол ўйнайди, деган ёндашув етакчилик қилади. Бошқа томондан, боланинг ривожланаётган шахс сифатидаги фаоллиги ҳам 2 Ислом Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008 – 53 б. 5

коммуникатив қобилиятларининг психологик хусусиятларини таркиб топтиришда намоён бўлади. Ҳозирги замон психологиясида мактабгача ёшдаги психик тараққиёт даври бола ўзлигини англаниши ва Мен-концепцияси шаклланишининг муҳим босқичларидан бири сифатида қаралади (Б.Г.Ананьев, Л.С.Виготский, М.И.Лисина, В.С.Мухина, К.Рожерс, З.Фрейд, К.Хорни, Э.Эриксон ва б.). Бироқ, бола шахси шаклланишининг мазмун ва моҳияти, унинг айрим унсурлари, уларнинг ўзаро нисбати ва онтогенезнинг турли босқичларидаги намоён бўлишининг моҳияти, шунингдек, уларнинг шаклланишига таъсир кўрсатувчи коммуникатив қобилиятларнинг психологик хусусиятлари етарли даражада ўрганилмаган. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантириш муаммоси юзасидан хориж ва МДҲ давлатлари тадқиқотчиларидан Л.И.Божович, Б.Г.Ананьев, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин, Е.Т.Соколова, А.Б.Орлов, М.И.Лисина, В.С.Мухина ва бошқалар кўплаб илмий тадқиқот ишларини олиб борганлар. Аммо, олиб борилган тадқиқотлардан маълумки, мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик компонентлари алоҳида тадқиқ этилмаган. Шахс хусусиятларининг шаклланишини ўрганишга бағишлаган адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики, болаларнинг таълим–тарбия жараёни, уларнинг баркамол инсон сифатида шаклланиши масаласи бир неча асрлар давомида хорижий мамлакатлар ва юртимизнинг буюк алломалари диққат марказида турган. Чунончи, Шарқ мутафаккирларидан Муҳаммад Ибн Мусо Ал-Хоразмий (783-850), Абу Наср Форобий (870-950), Абу Райҳон Беруний (973-1048), Абу Али ибн Сино (980-1037), Алишер Навоий (1441-1501), Абдулла Авлоний (1878-1934) ва бошқалар болаларни тарбиялаш муаммосига ўзларининг диққат–эътиборини қаратганлар ва ўзларидан кейинги, яъни бугунги кун авлодларига бебаҳо фикрларни мерос қилиб қолдирганлар. Абу Наср Форобий , Абу Райҳон Беруний , Абу Али Ибн Сино , Юсуф Хос Хожиб, Алишер Навоий, Имом ал –Бухорий, Имом ат – Термизий, асарларида кишилар ўртасидаги муомала – муносабат, инсоний фазилатлар ифодаланган. Алишер Навоий ўзининг «Маҳбуб ул – қулуб» асарида таълим- тарбия берувчилар фаолиятидаги тафовутлар, уларнинг турли мазмунидаги натижаларини илмий тарзда асослаб беради. Абдулла Авлоний ўзининг «Биринчи муаллим » китобида болаларнинг баркамол инсон сифатида тарбиялашда уларнинг ёшига, кобилиятига мос равишда таълим-тарбия ишлари олиб борилиши зарур деб- ўқтиради. У ўзининг «Туркий гулистон ёхуд ахлоқ» асарида самимият, инсонийлик, инсоний фазилатлар, ҳурмат, иффат, эътиқод, адолат, сабр каби шахс сифатлари ҳақида мулоҳаза юритади. Саййид Муҳаммад ибн Саййид Бахоуддин Нақшбандийнинг таълим– тарбия ҳақидаги фикр–мулоҳазалари ва панду–насиҳатлари ғоят қимматлидир. У баркамол инсонни тарбиялашни, дастлаб одобдан 6

бошланишини таъкидлаб, шундай деган эди. “Адаб ҳулқини чиройли қилиш, сўз ва феълни соз қилишдир”. “Адаб сақлаш–му ҳ аббат самараси, яна му ҳ аббат дарахтининг уруғи ҳамдир”. Агар адабдан озгина нуқсонга йўл қўйсанг ҳам, нимаики қилмагин, беадаблик кўринади. Одам ўзини бир хил сифат ва кўринишда олиб юриши лозим, токи одамларда унга тасарруф (таъсир қилиш) таъмаси пайдо бўлмаган бўлсин. Нақшбандий дўстлик ва ўртоқликка катта эътибор берган ва агар дўст айбига боқсангиз, дўстсиз қоласиз, ҳеч ким дунёда беайб эмас, деган пурҳикмат сатрларни қолдириб кетган . Шарқ мутафаккирлари ўз замонасидаёқ бола тарбиясининг ижтимоий вазият билан боғлиқ эканлигини, бу вазиятни ўзгартирилиши унинг тарбиясига таъсир қилиши табиийдир - деган хулосага келишган. Форобийнинг таъкидлашича - “Ҳар бир шахс муносиб одам, унга таълим ва тарбия зарурдир. У таълим орқали назарий камолотга эришади, тарбия орқали эса, кишилар билан мулоқотнинг қадр-қимматини ва амалий фаолиятни ўрганади” - деган. Форобий болаларнинг феъл–атворига қараб тарбия жараёнида “қаттиқ” ёки “юмшоқ” усуллардан фойдаланиш керак, деб ҳисоблаган. Шахснинг шаклланиши, унинг ижтимоийлашуви, хулқ-атвори хусусида Ўзбекистон олимларининг тадқиқотлари ҳам алоҳида ўрин тутади. Психология фанлари докторлари, профессорлар Г.Б.Шоумаров, Э.Ғозиев, В.А.Токарева, В.М.Каримованинг, Р.И.Суннатова тадқиқотларида шахснинг шаклланишида ижтимоий муҳит, оила ва оилавий муносабатлар муҳити, шахснинг ижтимоийлашуви масалалари атрофлича ёритиб берилади. Шунингдек, А.Файзуллаев, Ш.Р.Баратов, А.Жабборов, Б.М.Умаров, М.Расулова каби тадқиқотчиларнинг илмий изланишларида шахс хулқ- атвори, шахс сифатида шаклланишдаги ижтимоий-психологик омиллар ва шахслараро муносабатлар психологияси масалалари илмий таҳлил қилишга ҳаракат қилинади. Кўплаб олимларнинг таъкидлашларича (М. Давлетшин, Э. Ғозиев, Б. Қодиров, Ғ. Шоумаров, В. Каримова ва б.қ.), боланинг шахс сифатида шаклланиши ва ижтимоийлашуви жараёнида мактабгача тарбия масканлари, мактабнинг роли ва аҳамияти ҳам бор. Шу билан бир қаторда боланинг шахс сифатида шаклланишида оиланинг ўрни ҳам беқиёсдир. Махсус тарбия масканлари олдида оиладаги ижтимоийлашувнинг афзаллиги шундаки, оиладаги барча ўзрао муносабатлар табиий муҳитда, инсоний муносабатлар тамойилига асосланиб амалга оширилади. Республикамиздаги бир қатор илмий изланишлар педагогик психологик тадқиқотларга йўналтирилган бўлиб, уларда таълим жараёнининг турли томонлари ўрганилган. Бу борада Ш.Б. Сапаров , А.Х. Убайдуллаев, Х.А. Рухиева, А.М. Машкуров, Э.А. Хидиров, Б.Т. Гаппиров, Б.Э. Ўтанов, И.Б. Шуванов, Н.Ш. Азимов, Н.М. Мажидов, Т.М.Адизова, С. Х Жалилова, Ш.В.Азизова, М. Давлетшин, Г.Б.Шоумаров, Э.Ғозиев, В.А.Токарева, В.М.Каримованинг, Р.И.Суннатова А.Файзуллаев, Ш.Р.Баратов, А.М.Жабборов, 7

Б.М.Умаров, М.Расулова, Л.С.Бекназарова каби бир қатор тадқиқотчиларнинг ишларини келтириб ўтиш мумкин. Юқорида келтирилган тадқиқотчиларнинг тадқиқот ишларида таълим-тарбиянинг психологик жиҳатларини ўрганиш, ўқув фаолиятини бошқариш мазмуни кўпроқ тадқиқ этилган. Бизнинг тадқиқот ишимиз улардан фарқли бўлиб, мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятларини тадқиқ этиш муаммосини ўрганишга зарурат борлигини ва мавзунинг долзарблигини қуйидаги жиҳатлар: 1. Мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг ўзига хос услубига эга бўлиш зарурати борлиги. 2. Мактабгача таълим тизими узлуксиз таълим тизимининг алоҳида бир поғонаси эканлиги ва унда бола тарбияси ўзига хос коммуникатив қобилиятларнинг психологик жиҳатлари мавжуд эканлиги. 3. Мактабгача таълим муассасалари ходимларига нисбатан қўйиладиган талабларнинг тубдан ўзгараётганлиги. 4. Ота-она ва тарбиячиларнинг бола психик тараққиётига таъсир этувчи коммуникатив психологик хусусиятларни таркиб топиши. 5. Мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив қобилиятларни таълим-тарбия бериш самарадорлигини ошириш билан таъминлаш шунингдек, хорижий тажрибалардан фойдаланиш кераклиги. 6. Тарбиячиларнинг мактабгача ёшдаги болалар билан муомала маданияти, шахслараро муомала маромлари, мактабгача ёшдаги болаларнинг муносабатларида кескин ҳаракатларнинг кузатилаётганлиги ва бошқа бир қатор омиллар билан боғлаб изоҳлаймиз. Юқорида санаб ўтилган ҳолатлар бизни “Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари” номли илмий тадқиқот мавзусини тадқиқ этишга асос бўлиб хизмат қилади. Тадқиқотнинг мақсади: Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларни шакллантириш муаммосининг ечимига хос психологик хусусиятларини ўрганиш. Тадқиқот мақсадидан келиб чиққан ҳолда қуйидаги вазифаларни амалга ошириш белигилаб олинди. Тадқиқотнинг вазифалари: 1.Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларни шакллантириш муаммосининг психология фанида ўрганилганлик ҳолатини аниқлаш бўйича назарий ва амалий асосларини ўрганиш. 2. Шарқ мутафаккирларининг шахс тараққиёти ва баркамол инсоннинг шаклланиш муаммоларига оид қарашларини ўрганиш ва уларни психологик таҳлил қилиш. 8

3.Мактабгача ёшдаги болалар билан тарбиячи ва ота-оналарнинг коммуникатив қобилиятларни шакллантиришга хос замонавий психологик хусусиятларини аниқлаш. 4.Мактабгача ёшдаги болалар билан олиб борилаётган таълим-тарбия жараёнидаги муаммоли коммуникатив психологик хусусиятлар компонентларини аниқлаш. 5. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларни намоён бўлиши ва шакллантириш хусусиятларининг ўрганиш. 6. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларнинг психологик хусусиятларини ривожлантиришнинг самарали педагогик- психологик усуллари ва воситаларини ишлаб чиқиш. 7. Мактабгача таълим муассасалари тарбияланувчиларида коммуникатив қобилиятларни ривожлантириш юзасидан илмий - психологик тавсиялар яратиш ва уларнинг самарадорлик даражасини асослаш. Тадқиқот предмети. Мактабгача ёшдаги бола коммуникатив қобилиятларини шакллантиришга хос ота-она ва тарбиячининг бола билан ўзаро мулоқот маданияти, ахборот алмашишнинг психологик хусусиятларини ўрганиш. Тадқиқот объекти. Қарши, Самарқанд ва Тошкент шаҳарларидаги мактабгача таълим муассасалари 333 нафар нафар болалар, 75 нафар мактабгача таълим муассаси тарбиячилари ҳамда 80 нафар ота-оналар жами 588 нафар синалувчилар иштирок этиши кўзда тутилган. Тадқиқотнинг илмий фарази: 1. Мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив қобилиятларини шакллантириш индивидуал-психологик хусусиятларига боғлиқ ҳолда намоён бўлиши мумкин. 2. Агарда мактабгача таълим тизимини узлуксиз таълимнинг таянч бўғини сифатида қараб, тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг ўзаро муносабатга киришувида коммуникатив қобилиятларини шакллантиришни тизимли йўлга қўйиш ва ривожланиб борувчи жараён сифатида қараш таълим-тарбия ишини анча самарали кечишини таъминлайди. 3.Мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив қобилиятларини шакллантириш мулоқот жараёнида шахс хусусиятларининг ривожланиши оила муҳити ва катталарнинг болага тизимли ахборот алмашиш алмашишга боғлаш мумкин. 5. Мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив қобилиятларнинг шаклланиш хусусиятлари мактабгача таълим муассасида амалга ошириладиган амалий машғулотлар белгилайди деган эҳтимол мавжуд. 6. Мулоқот жараёнининг ифодаланиши ва намоён бўлишига кўра мактабгача таълим муассасасида тарбияланаётган болаларда коммуникатив қобилиятларнинг психологик хусусиятларини шаклланиш даражаси ўзига хос тафоввутларга эга бўлиши мумкин. 7. Агар тарбиячи мактабгача ёшдаги болаларнинг коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятларини ўзаро 9

қўллаб-қувватлаш тамойили асосида олиб борса таълим-тарбия сифати янада ошади. Тадқиқотнинг методологик ва назарий асослари . Тадқиқотнинг назарий ва методологик асослари сифатида Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти И.А.Каримов асарларидаги таълим ва тарбияга йўналтирган ғоялари, «Таълим тўғрисидаги» қонун ва Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг “2017-2021 йилларда мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори, психология фанидаги таълим ва тарбия жараёнида шахсни шакллантиришга йўналганлик тўғрисидаги концепцияси Л.С. Виготский, А.Н. Леонтьев, Б.Г. Ананьев, К.Роджерсларнинг бола ривожланишининг ҳар бир босқичида унинг руҳий ҳаётидаги ўзгаришлар ўртасида ички ва шахслараро боғланишлар мавжудлиги ҳақидаги концепцияси. Бундан ташқари, ўзбек психологлари М.Г.Давлетшин, Ғ.Б.Шоумаров, В.М.Каримова, Р.И.Суннатова, Э.Ғ.Ғозиев, Б.Р.Қодиров, Ш.Р.Баротов, В.А.Токарева, А.Жабборов, З.Т. Нишонова бошқаларнинг таълим ва тарбия жараёнига бағишланган изланишлари, фикрлари, тавсиялари, шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисидаги»ги Қонуни, «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармон ва қарорлари болалар тарбиясига доир меъёрий ҳужжатлари, мавзуга оид илмий педагогик – психологик, тарихий – фалсафий манбалар тадқиқотимиз учун методологик асос бўлиб хизмат қилади. Тадқиқот методлари. 1) Мактабгача таълим тизимида тарбиячининг мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив қобилиятларни шакллантириш юзасидан кузатишларни амалга ошириш ва суҳбатлашиш; 2) Тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг ўзаро муносабат оралиғини ўрганишга ёрдам берувчи «Социометрия » методикаси; 3) “Боланинг шахслараро муносабатлар ҳамда унинг оилавий муносабатларни идрок қилиш” соҳасини тадқиқ қилиш учун Рене Жилнинг проектив методикаси. 4) Тарбиячилар ва ота-оналар учун и жтимоий -психологик сўровнома . 5 ) Натижаларни математик ва статистик методлар ёрдамида қайта ишлаш ҳамда уларни психологик интерпретация қилиш методлари. Тадқиқотнинг илмий - назарий аҳамияти шундан иборатки, олинган натижалар умумий психология, педагогик психология, ёш даврлари психологияси ва ижтимоий психология фанларида мактабгача ёшдаги болаларнинг коммуникатив қобилилиятларини шаклланишининг психологик хусусиятларини ўрганиш юзасидаги тадқиқотларни илмий жиҳатдан асослаб беради. Шунингдек, тадқиқот натижаларидан олинган хулосалар мактабгача ёшдаги болаларнинг коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг мазмуни ва методикасини такомиллаштиришга замин яратади. Тадқиқот натижаларидан олинган хулосалар мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив 10

қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятлари бўйича психология фанини янги илмий-назарий хулосалар билан бойитади. Тадқиқотнинг амалий аҳамияти Тадқиқотдан олинган хулосалар ва илгари сурилган ғоялар мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив қобилиятларни шакллантиришнинг психологик хусусиятлари тўғрисида муайян назариянинг шаклланишига хизмат қилади. Бундан ташқари олинган эмпирик натижалар қуйидаги ҳолатларда қўлланилиши мумкин:  мактабгача таълим муассасаси тарбиячиларининг таълим - тарбия фаолиятларида. ота-оналарнинг фарзандлари билан бўлган коммуникатив қобилиятларини шакллантиришга оид психологик тренинглар ҳамда психологик маслаҳатлар ташкил этишда  ушбу йўналиш бўйича услубий қўлланмалар ва тавсиялар яратишда.  оммавий ахборот воситаларида мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив қобилиятларни шакллантиришнинг психологик хусусиятлари муаммолари мавзусида махсус кўрсатувлар, радиоэшиттиришлар ва рукнлар ташкил этишда.  Психолог мутахассислар тайёрлаш жараёнидаги мулоқот психологияси, педагогик ва ёш психологияси курсларини ўқитиш жараёнида; Тадқиқотнинг илмий янгилиги: 1.Мактабгача ёшдаги болаларда коммуникатив кобилиятларни шакллантиришнинг психологик хусусиятларини илмий-назарий муаммо сифатида ўрганилиб тизимлаштириш. 2.Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришга хос индивидуал психологик хусусиятлари шаклланишининг мазмун ва моҳиятини аниқлашда бола тарбиясига яхлитлик нуқтаи-назаридан ёндашиш кузда тутилганлиги; 3. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятларини тавсифлаб берилиши; 4. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришга самарали ёрдам берувчи машғулотлар тузилмасини ишлаб чиқилиши. Тадқиқот мавзусининг диссертация бажарилаётган олий таълим муассасаларининг илмий-тадқиқот ишлари билан боғлиқлиги: Мазкур тадқиқот иши психология фанининг қонуниятлари, тамойиллари, концептуал назариялар, Ўзбекистон Республикаси Президенти асарларидаги ғоялар, “Таълим тўғрисида”ги Қонун, “Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури”, Ўзбекистон Республикаси Мактабгача таълим вазирлиги, ҳамда мамлакатимиз таълими тизимидаги бошқа меъёрий ҳужжатларни амалга ошириш борасида олиб борилаётган бир қатор илмий-тадқиқотлар, жумладан, “Умумий психология” кафедраси, Қарши давлат университетининг илмий тадқиқот режалари билан бевосита боғлиқ. 11

Ҳимояга тақдим этиладиган ҳолатлар. 1.Мактабгача ёшдаги болаларнинг коммуникатив қобилиятларини шакллантириш мактабгача таълим тизимида тарбиячи ва тарбияланувчиларнинг ўзига психологик хусусиятларини таркиб топтириш илмий-амалий манба сифатида бирламчи буғин бўлиб ҳисобланади. 2.Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришга хос индивидуал психологик хусусиятлари шаклланишининг мазмун ва моҳиятини аниқлашда бола тарбиясига яхлитлик нуқтаи-назаридан ёндашиш мулоқотга киришишнинг ахборот алшишнинг расмий конвенциаллик даражасини белгилайди . 3. Мактабгача ёшдаги болалар коммуникатив қобилиятларини шакллантиришнинг психологик хусусиятларини мулоқот маданиятига хослиги билан барқарорлаштириш. 4. Мактабгача ёшдаги болаларда мулоқот жараёнида коммуникативлик хусусиятларининг ривожланиши мактабгача таълим муассасида амалга ошириладиган амалий машғулотлар ва оиладаги ижтимоий-психологик муҳитга боғлиқ ҳолда кечади. 5. Мактабгача ёшдаги болалар таълим-тарбия ишларида боланинг индивидуал хусусиятлари билан бирга мулоқот маданияти, интеллектуал салоҳиятининг кўринишларини тўғри талқин этилмаслиги коммуникатив қобилиятларини шакллантиришга хос муносабатларни кескинлашувига имконият яратади. Тадқиқот натижаларининг ишончлилиги ва ҳаққонийлигини турли хил методикалар ёрдамида олинган натижаларнинг статистик қайта ишлаш асосида, қиёсий таҳлилини амалга оширилиши билан белгиланади. Диссертациянинг тузилиши : Диссертация кириш, уч боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати, иловалардан ташкил топ иши кўзда тутилган . 12

I. Боб. Қобилият муаммосининг мактабгача ёшдаги болалар шахси шаклланишидаги ўрни ва ўрганилиши психологик тадқиқот предмети сифатида 1.1. Қобилият муаммосининг мактабгача ёшдаги бола шахсини шаклланишига хос илмий-назарий асослари ва унинг ўрганилиш ҳолати Фарзанд дунёга келган биринчи куниданоқ ота-она, ака-опалари меҳр- муҳаббатидан озуқаланади. Демак, боланинг шахс сифатида шаклланишида оиланинг , оила аъзоларининг ва мактабгача тарбия муассасалари тарбиячиларининг ўрни беқиёсдир. Ота-онанинг ўзига талабчан бўлиши, ўз оиласини ҳурмат қилиши, ота-она ўзининг ҳар бир қадамини назорат остига олиши лозим бўлган тарбиянинг биринчи ва энг асосий методи ҳисобланади. Бола шахсини шакллантириш, оилавий муносабатлар, ота–оналар билан фарзандларнинг ўзаро муносабатлари муаммоларини ўрганиш доимо инсоният жамияти тараққиёти давомида кенг илмий жамоатчилик диққат эътиборида бўлган. Б.Г.Ананъев ( ) инсоннинг шахс сифатида тизимли ривожланишини тўрт хил – индивид, индивидуал, субъект ва объект тавсифномаларига тақсимлаган. Бунда инсоннинг шахс сифатида шаклланиши индивидуация, индивидуализация, субъективация ва объективациядан иборат, уларнинг маҳсули ва шартлари бўлиб эса у шахсдаги темперамент, характер, мотивация ва қобилиятлар намоён бўлади. Бу тузилмаларнинг биргаликда мавжуд бўлиши шахснинг шаклланиш жараёнининг ўтиш хусусиятларини, улардан биронтасининг устунлик қилиши эса – инсоннинг мавжудлик усулини белгилаб беради. Таъкидлаб ўтамизки, онг ўзини англаш жабҳалари тизимида инсоннинг шахс сифатида ривожланиш жараёнини тушуниш учун баъзида ўз-ўзини англашни ифодаловчи интерналлик ва онгни ифодаловчи экстерналликдан фойдаланиш мумкин, бунда уларнинг биринчиси ташқаридан ичкарига, яъни, ташқи ижтимоий муҳитдан ички руҳиятга йўналган бўлса, иккинчиси ташқарига қараган бўлади. Интерналлик инсоннинг кўнгилли равишда ўзи ва жамият олдига қўювчи масъулиятини, 13

экстерналлик эса унинг ижтимоийлашув, ассимиляция ва аккультуризация жараёнларига жалб этилганлигини акс эттиради, бунда интервалли ўз-ўзини англаш ҳис-туйғулар билан биргаликда ташқи маданият таъсири остида шаклланади, экстернал онг фаоллиги эса нутқ ва эҳтиёж шаклларида ифодаланувчи экстравертликда тақдим этилади. Шундай қилиб, инсоннинг шахс сифатида шаклланиши, ўз-ўзини англаш, ўзини билиб олиши мураккаб муаммолардан бири бўлиб, илк бора Суқрот томонидан фақат шахсни ички дунёни билиш тамойили нуқтаи назаридан ўрганилган эди. Шахснинг онгли ҳаётида шахс сифатида шаклланиши ва ўзини ўзи англашнинг аҳамияти шундаки, ушбу феномен одамни амалий фаолиятга киришишдан олдин «ўзингни бошқаришни ўрганиш учун ўзингни билиб олишинг лозим» деган тамойил асосида яшашга ўргатади. Р. Декарт ( ) онг тушунчасини ташқи дунёни эмас, фақат ўзинигина акс эттиришга қодир дунё сифатида таърифлаб, ўзини билиб олиш, яъни ўзини англаш тушунчасини киритди. Ўз-ўзини англаш ўша пайтда атроф- муҳитдан ажралиб, ўзини изоляциялаган ҳолда ўз-ўзини кузатиш (интроспекция)га тенг ҳисобланган. Кейинроқ В.Вундт ( ) ўзини англашни ҳис-туйғу элементларидан таркиб топувчи ва онг мазмунидан ажралиб турувчи онгнинг бир ҳолати сифатида белгилаган. Бизнинг ўзлигимиз ва ўзимиз ҳақидаги тасаввурларимиз шаклланиб, ривожланиб ва ўзгариб боришига сабаб бўлувчи ўзини англашнинг бевосита психологик жараёнлари ва механизмлари қандай? Бизнинг фикримизча, Мен моделларининг энг ишончлиси М.Розенберг ( ) томонидан ишлаб чиқилган бўлиб, бу модель Мен таркибий қисмлари, уларнинг структураси, ўлчамлари, диққатга сазовор жиҳатлари, ўзлик соҳаси, режа ва даражалари, шунингдек, мотив ва ҳис-туйғу импульслари каби бир қатор жиҳатлар тавсифини қамраб олади. “Рефлексив Мен” таркибий қисмларини таҳлил бирликлари ёки элементлари ташкил қилади. Ўлчамлар айрим таркибий қисмларни тавсифлайди ҳамда барқарорлик, дадиллик, ўз-ўзини ҳурмат қилишни таъминлайди; узига булган диққат-эътибор ўзликнинг онг таркибидаги 14

ўрнини аниқлашга имкон беради. Ўзлик соҳасида унинг соҳа ва хусусиятлари назарда тутилади; ўзлик режалари объективланганлик даражасини белгилаб беради, мотивлар инсоннинг ўзи ҳақидаги тасаввурлари манфаатларида ҳаракат қилишга ундайди ҳамда ўзини ҳурмат қилиш ва Мен образидаги доимийлигига интилишни қамраб олади. Манбаларда таъкидланишича, шахс сифатида шаклланиш, ўзини англаш индивиднинг ўзини ташқи дунёдан ажратиши, унга бўлган ўз муносабатини англаши, шахс сифатида ўзини, ўз хатти-ҳаракатлари, фикр- мулоҳазалари, ҳис-туйғулари, қизиқишлари, истакларини англаш ва баҳолаш жараёнидир. Шак-шубҳасиз, ўз-ўзини англаш кўп босқичли жараён бўлиб, унинг ёрдамида инсон аввало ўзлигини англайди, унинг онгида Мен образи ҳамда Мен-концепцияси, ўзи ҳақидаги ижтимоий тасаввурлари комплекси шаклланади. Жараён ва маҳсулнинг бу тарзда фарқланиши У.Джемс ( ) томонидан киритилган бўлиб, у билиб олувчи «соф Мен» ва билиб олинадиган «эмпирик Мен»ни ажратиб кўрсатган. Бунда албатта, онг эмас инсон, онг ва ўзини англаш эгаси бўлган образ, тушунча ва тасаввур каби ички воситалар тизими, жумладан, шахсий хислатлар, қобилиятлар ва мотивлар ҳақидаги тасаввурлар таҳлил этилган. Ўзликнинг когнитив схемасида акс эттирилган Мен назарияси ёки ўзгалар баҳо ва ғояларининг боғлиқлиги, ўзи ҳақидаги тасаввури атрофдагилар фикрига қараб ўзгаради (Ч.Кули, Д.Мид) ( ) ижтимоий таққослаш, бунда индивид ўз Менини ўтмишдаги ёки келажакдаги Мен билан, ўз даъволарини эса ютуқлар билан таққослайди (У.Джемс) ( ), ўз- ўзини кузатиш (самоатрибуция), бунда ички хусусиятлар ҳақида индивид томонидан объектив, яъни хулқ-атвор кўрсаткичлари бўйича хулоса чиқарилади; (Б.Ф.Скиннер, Д.Бем) ( ) юқоридаги ўзаро боғлиқ бўлган ва кўпинча бир-бирига ўтиб кетувчи барча жараёнларнинг маънавий боғлиқлиги (М.Розенберг) ( ) таъминланади. Шундай қилиб, рефлексив Мен, индивид ва муҳит ўртасида ахборот алмашиниши воситасида ифодаланувчи билиб олиш схемаси тадқиқотларда 15

аён бўлади. Бу жараёнда ўзини англашнинг, яъни субъект онгида унинг хислатлари ва хусусиятлари акс этишининг роли қандай? Аслида, бизнингча бу принципиал аҳамиятга эга булиб, ўзини англаш ўзини билиб олишнинг мослик даражасига мансуб эмас, ўз-ўзини англаган (рефлексив) ва ўз-ўзини англайдиган «Мен» эса ҳеч қачон бир-бирига тўлиқ мос келмайди. Ахборотни қайта ишлаш ва онгда сақлаш нафақат уни кодлаш ва хотирада сақлашни, балки ахборотни танлаш ва саралаш қоидалари билан ифодаланувчи маълум бир назорат тизимини ҳам назарда тутади. Бу эса биологик ва ижтимоий мақсадга мувофиқлик тамойилларига асосан, ушбу ахборотни англаб олиш ўзликнинг сақланишига қанчалик хизмат қилиши билан изоҳланади. Ўзини англаш муаммосининг энг машҳур тадқиқотчиларидан бири бўлмиш рус олими И.С.Кон ( ) инсон моҳияти жиҳатларидан бири сифатида ўзлик муаммосини кўриб чиқар экан, психологиянинг асосий масаласи сифатида қуйидагиларни кўрсатади: - объектли-онтологик – индивиднинг борлиқ доимийлиги нимадан иборат ва нималар билан қўллаб-қувватланади?; - субъектли-фаолият – индивиднинг ўзини тартибга солиш ва фаоллик механизмлари, захиралари ва манбалари қандай?; - когнитив-гносеологик–индивиднинг ўзини англаши ва ўзи ҳақидаги тасаввури қандай шаклланади ва қайси функцияларни бажаради?; - аксиологик–ўзини англашнинг индивид ва жамиятда қадри қандай? Юқорида айтиб ўтилганлардан шундай хулоса чиқариш мумкинки, ўзликни таҳлил қилишнинг турли даражалари мавжуд бўлиб, унинг доимийлиги психофизиологик, ижтимоий ва шахсий айнан ўхшашлик билан белгиланади. Бунда улардан дастлабки иккитаси объектив тавсифланиши мумкин, учинчисининг намоён булиши субъектив воқеликка мансуб ҳисобланади. Мен моҳияти ва табиатини очиб беришга даъвогарлик қилувчи фалсафий назариялардан фарқли ўлароқ, психология бу муаммони 16

экспериментал тадқиқотлар предметига айланиши мумкин бўлган қисмларга ажратишга ҳаракат қилади. Бироқ, бизнинг тадқиқот максадларимизга мос келувчи психологик назарияларни таснифлаш жуда қийин, чунки улар турли йўналишлар (предмети, назарий жиҳатлари ва методологик стратегияси) бўйича фарқланади. Лекин шунга қарамай, биз уларнинг асосийларини тавсифлашга уриниб кўрамиз. Инсон менининг илмий-психологик таҳлили энг аввало табиий-илмий фикрлашнинг ривожланиши ва идеализмга қарши кураш билан боғлиқ бўлиб келган. Аксарият психологлар «Мен» хотирасида мустаҳкамланган туйғулар ва ҳиссиётлар асосида шаклланувчи образ ҳақида гапириб ўтганлар. Бироқ Мен муаммосига психофизиологик ва ассоцианистик ёндашувнинг чекланганлиги, бизнингча, шундан иборат эдики, у ўзини англашнинг ижтимоий жиҳатларини кўзда тутмаган. Бу йўналишда индивид уни англашга ичкаридан яқинлашувчи биологик Мен билан бир қаторда, Мен образи индивиднинг бошқа кишилар билан ўзаро алоқаларидан манба олувчи ижтимоий манбаларни ҳам қамраб олишини тан олиш муҳим қадам бўлар эди. Шахс ва унга оид «Мен»ининг гуруҳий мансублик ва ижтимоий роллар бўйича тавсифлаш ўз моҳиятига кўра, Гегелдаги хусусийдан умумий ўзини англашга ўтиш, Фейербахдаги «Сен»да «Мен»ни топишни тасдиқлайди. Бироқ, замонавий шахс психологияси бБилан шуғулланувчи тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, ўзини англаш генезиси ижтимоий жараён бўлиш билан бирга биологик жиҳатларга ҳам эга бўлиб, бу айниқса, Мен эмоционал жиҳатларини, ўзликнинг ривожланиши ва Мен ҳис-туйғуларини ўрганишда кўзга яққол ташланади (бу ўзини англаш филогенезида муҳим аҳамият касб этади). Шундай қилиб, Мен муаммосининг психологик тадқиқотлари бизни индивид ва социум ўртасидаги ўзаро муносабатлар соҳасига олиб келади ҳамда шахснинг диспозицион тизими кетма-кетлиги, барқарорлиги ва тўлиқлик даражаси, унинг Мени, ўзлиги ва ўзини англаши тўлалигича бу шахс мансуб бўлган ва иштирок этувчи жамиятдаги муносабатларга боғлиқ бўлишини кўрсатади. Ўзини англаш жараёнининг 17

ўзи, унинг генезиси ва хусусиятлари таҳлилининг вазифаси бу жараён маҳсули ёки натижалари таҳлили вазифаларига нисбатан мураккаброқ бўлиб, кўплаб фалсафий-социологик ва ижтимоий-психологик муаммоларни олдиндан ўрганиб чиқишни талаб қилади. «Мен» образи шаклланиш ёш босқичларининг универсал назарий моделларини яратар экан, турли муаллифлар, хусусан, Е. Дикстейн ( ) ўзини англаш жараёни босқичларини кузатади ва масалан, боланинг мустақил бўлиш ҳиссининг шаклланиши, унинг атроф-муҳитни тадқиқ этиш ва ўзи ҳақида ғамхўрлик қилиши (мактабгача кичик ёшдан катта ёшга ўтиш), боланинг ижтимоий фаоллигининг ривожланиши (мактабгача кичик ёшда), ўзини кузатиш қобилиятининг шаклланиши (мактабгача катта ёшда) ва ҳоказолар билан боғлиқ босқичларни тавсифлайди. И.С. Кон ( ) ўзининг кўп поғонали вертикал ўзини англаш моделида Мен образининг ривожланиш йўналишини асосий тизим сифатида ўзини ҳис этиш ва ўзига муносабатдан кўп сонли сифат ва хислатларни баҳолаш ва англаш орқали ифодалаган. Кейинчалик ўзини баҳолашнинг кўпчилигини нисбатан тўлиқ Мен образига жамлаш ва якунловчи босқич сифатида Мен образини индивиднинг ўз стратегик мақсадлари ва уларга эришиш воситаларини идрок этиш билан боғлиқ шаклланган шахсий қадриятлар тизимига интеграциялашга имкон беради. А.А. Бодалев ва В.В. Столин ( ), шахс сифатида шаклланиши ва ўзини англаш ҳамда унинг интеграл тузилмалари жараёнларини очиб берар экан, инсон фаоллигига хизмат кўрсатувчи сифатида вертикал даражалар ёки индивид-организмдан индивид-ижтимоий жараёни орқали шахсий ўзини англаш жараёнларининг ривожланиш босқичлари ҳақида ёзишган. Дастлабки босқич биологик босқич бўлиб, унда «организм-муҳит» тизими ҳаракатчанлик, фаоллик, ўзини ҳис этиш ва тана схемаси орқали «Мен» индивидининг бирламчи образини белгилаб беради. Иккинчи – ижтимоий босқичда жамият индивид фаоллигини унинг ижтимоий меъёрларни ўзлаштириши орқали тартибга солиш воситасида «Мен» образининг 18

ижтимоий айнан ўхшашлик тизимини, унинг бирлашувини юзага келтиради. Ва ниҳоят, учинчи босқичда ўз-ўзини кўрсатиш эҳтиёжи туфайли вужудга келган ҳамда индивиднинг шахсий мотив ва қобилиятларига йўналтирилган фаоллик, «Мен» образида етакчи ўринни шахснинг ўз-ўзини англаши тасодифий эмаслигини таъминловчи Мен-концепциясининг дифференциясини эгаллашига олиб келади. Шундай қилиб, шахс сифатида шаклланиш ва ўз-ўзини англаш, ўзини билиб олиш жараёни бутун онтогенез даври давомида ва айниқса, мактабгача ёшда бўлган даврда интенсив ривожланади. Шуни қайд этиш керакки, Мен образи, Мен тизими, эго ва супер эго, шахс сифатида шаклланиш, ўз-ўзини англаш ва Мен-концепцияси ўртасида қатъий белгиланган терминологик фарқлар йўқ. Аксарият концепцияларни улардаги бир-бирига зид келувчи қоидалар ва терминологик уйғунликлар туфайли «Мен» тизимини ички зиддиятларсиз бир моделга бирлаштириб бўлмайди. Бироқ бизнингча, барча тасаввурлар ҳақида қуйидаги асосий универсал қоидаларни келтириш мумкин: Ўзини англаш жараёнининг маҳсули «Мен» образи ёки «Мен»- концепция – кўп компонентли аффектив-когнитив тузилма ҳисобланади, бу ерда ўзига муносабат аффектив, ўзи ҳақидаги тасаввур ва ундан келиб чиқувчи хулқ-атвор кўрсатмалари когнитив саналади (И.С.Кон бўйича) ( ), яъни, улар англашга, фикрлашга, маслак ва эътиқодларга оид тузилмалардир. Бу фанлараро ёндашув ижтимоий хулқ-атворни диспозицион тартибга солиш назариясига асосланиб, кўпроқ тизимли ва шу сабабдан ишончлироқ кўринади. Таклиф этилаётган «Мен» модели у билан яна ишлашни, хусусан, «Мен» образи ва «Мен»-концепцияси тушунчаларини ажратиш ва атамаларни аниқлаштиришни ёки аксинча, уларни муаммо таҳлилининг ушбу даражасида бир хиллигини талаб қилса-да, энг аниқ ва мос келувчи деб ҳисоблаш мумкин. Ўз-ўзини англаш таркибий жиҳатдан когнитив қисм – «Мен» образи ва аффектив қисм – ўзига муносабатдан ташкил топган бўлиб, улар ўз 19

навбатида бирлаштирувчи ва тақсимловчи тузилмаларга бўлинади (А.А.Бодалев, В.В.Столин бўйича) ( ). Бу ерда «Мен»ни шахс сифатида ривожланишининг турли босқичларида унинг қатъий йўналганлигини ва онг- ўз-ўзини англаш йуналишидаги ўрнини белгилаб берувчи ролини уйнайи мумкин. Бунда Мен-концепцияси атамаси ўз-ўзини англаш жараёни маҳсули тушунчасининг қуйида келтирилган талқинига мос келади ва Мен образи эса аффектив характерли асосий қуйитузилма ҳисобланади. Ўз-ўзини англаш Мен образининг таркибий қисмларидан бири, айнан когнитив элемент бўлиб, у билан бирга аффектив ва баҳолаш элементлари ҳам мавжуд (А.В.Петровский ва М.Г.Ярошевский бўйича) ( ). Бу ёндашув ўзини англашни ўрганиш билан шуғулланувчи барча гуманитар фанлар тизимига энг кам тақсимлангандек туюлади. Хусусан, ўзини англаш ролини Меннинг таркибий қисми деб ҳисоблаш нотўғри бўлар эди, аксинча, биз Мен образини ўз-ўзини англашнинг биринчи, Мен-концепциясини эса иккинчи ўринда, ўз навбатида онгдан кейин пайдо бўлган ҳосиласи сифатида кўриб чиқишни истар эдик. Юқорида номи қайд этиб ўтилган муаллифлардан ташқари, шахснинг шаклланиши, ўзини англаш муаммолари фалсафа ва психологиянинг турли йўналишлари вакилларининг асарларида ҳам ўз аксини топган бўлиб, бу қаторда Гегель, Л.Фейербах, У.Джемс, К.Роджерс, Э.Эриксон, Р.Бернс, М.Л.Рауст фон Врихт, К.Хорни, М.Кун, Т.Макпартлэнд, Е.Дикстейн, Д.М.Болдуин, Ч.Х.Кули, Д.Г.Мид, П.Жанэ, И.С. Кон, Л.Н.Леонтьев, С.Р.Рубинштейн, Б.В.Зейгарник, В.В.Столин, А.А.Бодалев, А.Б.Орлов, И.И.Чеснокова, В.А.Петровский ва бошқаларнинг илмий изланишларини таъкидлаш мумкин. Уларнинг ҳар бири ўз асарларида инсоннинг ўз моҳиятига кириб бориш жараёнлари механизмини ўрганишга катта эътибор қаратган. Бу илмий иш ва асарлардаги тушунчаларни жамлаб умумлаштирган ҳолда биз ўз-ўзини англаш тушунчасини таърифлаш ва тавсифлашга ҳаракат қилиб кўрамиз. Л.И.Божович ( ) онтогенезда шахснинг шаклланишини кўриб чиқар 20

экан, мактабгача бўлган ёшнинг якунига келиб, болада ўзининг ижтимоий Менини англаш жараёнининг пайдо бўлиши ҳақида ёзган ҳамда ўзини билиб олишдан ўз-ўзини англашга ўтиш механизмларини ўрганиш заруратини эслатиб ўтган. У қуйидаги янгиликларнинг вужудга келиш кетма-кетлигини қуйидагича кўрсатган: Мен эмоционал-рационал тизими; сўнгра – бирламчи ўзини баҳолаш ва катталар талабларига мос келишга интилиш (бу ерда рационал таркибий қисм умуман йўқ). Б.Г.Ананьев ( ) шахснинг ирсий ва таркибий алоқалари ҳақида гапирар экан, шахс ибтидоси – бу индивид эрта ижтимоийлашувининг жуда узоқ ва кўп босқичли жараёнлигини ва бу мактабгача бўлган ёшда энг тез кечишини таъкидлаб ўтган. А.Н. Леонтьев ( ) мактабгача бўлган ёшни «шахснинг илк, амалий шаклланиши» даври сифатида қараган. Л.С.Виготский ( ) онтогенез ривожланиш давомида бола онгининг тизимли таркиби ўзгариши ва мактабгача бўлган ёшда бола шахсининг муҳим психологик хусусияти – этика қоидаларига риоя қилиш қобилияти ҳақида ёзган. Мактабгача бўлган ёш ўз маркази атрофида бўлгани каби катта одам, унинг вазифа ва функциялари атрофида айланишини таъкидлаган ҳолда, Д.Б.Эльконин ( ) бола шахсининг ички этика қоидалари шаклланиши ҳақида ёзиб ўтган. Д.И.Фельдштейн ( ) эса, онтогенезнинг ҳар бир босқичи учун маълум бир ўзлик даражасида намоён бўлувчи индивиднинг фаол ижтимоийлашуви ҳақида таъкидлаган. Унга кўра, – ўзини англаш, ўзини аниқ билиб олиш, индивидуалликнинг вужудга келишидаги зарур ҳолат ҳисобланади, чунки индивидуаллашув ўз «Мен»ини англаб олувчи индивиднинг ижтимоий моҳиятини ажратиб кўрсатишни назарда тутади. В.А.Петровский ( ) шахснинг тўлақонли ривожланиши ички – шахснинг интериндивид маконида бўлгани каби ташқи – бошқа одамлар билан интраиндивид маконда ҳам кечишини қайд этган бўлиб, бунда ушбу жараённинг даврийлиги субъект сифатида шаклланиши ва ўзининг аксини бошқада топиш босқичларининг алмашиши билан белгиланади. А.Б.Орлов ( ) катта ёшдаги шахснинг пайдо бўлишига туртки бўлувчи куч, боланинг атрофдаги катталар томонидан 21

қабул қилинишини сақлашга интилиши, яъни моҳиятига кўра бу ички шахсий жараён шахслараро муносабатларга асосланишини кўрсатган. B.C. Мухина ( ) боланинг ўз-ўзини англаши қуйидагиларни қамраб олувчи тарихан ва ижтимоий асосланган тузилма доирасида ривожланишини қайд этган: 1) «Мен» исми ва олмоши (психофизик қиёфани ифодаловчи), 2) тан олинишга даъвогарлик, 3) жинсий идентификация, 4) психологик вақт, 5) социумдаги борлиқ. Ўзликнинг пайдо бўлиши билан, Е.Т. Соколованинг ( ) ёзишича, дунёни ҳис этиш янгича ўлчам – субъектга «дунё – «Мен»нинг мавжудлигида» тақдим этувчи мойилликни касб этади, дунё ва «Мен» ўртасида «тўлақонли борлиқ алоқаси» ўрнатилади. Т.В.Гуськова, Н.Н.Авдеева ( ) ва бошқалар мактабгача бўлган илк ёшдан мактабгача катта ёшга ўтиш даврида шахс билан боғлиқ янгиликларни тадқиқ этар экан, хулқ- атвор корреляти билан ўз ютуқлари учун мағрурлик симптомокомплексини тавсифлайди. Е.О. Смирнова ( ) ва бошқалар бола ўз-ўзини англашининг ривожланишини ўз-ўзига ва бошқаларга муносабат тарзида ифодалайди. Ва ниҳоят, ушбу мавзуга тааллуқли охирги экспериментал ишларда В.А. Петровский ва О.В.Прозументик ( ) жинсий ўз-ўзини англашнинг шаклланишини тадқиқ этиш доирасида мактабгача бўлган ёшдаги болаларда икки жинсни бир-бирига қарши қўйиш ва қарши туриш стереотипларини ўз- ўзини англаш орқали идрок этиш сифатида кўриб чиқадилар. А.Д.Кошелева ( ) ва О.В. Лобза ( ) мактабгача ёшдаги боланинг ҳиссий дунёқараши шаклланишида катталарнинг ролини таҳлил қилар экан, боланинг ўз-ўзини англашида эмоционал-шахсий ва жисмоний носоғломлиги, ўзини паст баҳолашнинг шаклланиши, боланинг қўллаб-қувватлашга эҳтиёжи фрустрациясига жавобан инфантилизацияга довур «катта бўлишнинг маъно жиҳатлари нотўғри акс этиши» ҳақида ёзишган. В.А.Петровский ва М.В.Ломов ( ) илгари сурган ва исботлашга уринган гипотезага кўра, ўз- ўзини англашнинг ҳаракатланиши, шахс ўз-ўзини англашининг элементлари ўртасида ўрнатилувчи муносабатлар воситасида ифодаланади. Шахснинг Мен-концепцияси шаклланиш босқичлари ва онтогенезда 22

ўз-ўзини англашнинг ривожланиш босқичларига доир психологияда мавжуд бўлган тасаввурларни умумлаштирган ҳолда, хулоса тариқасида адабиёт материаллари асосида яратилган Мен-концепциясининг вертикал ва горизонтал даражадаги тузилмасини келтириб ўтамиз: а) ҳар бир босқичда етакчи бўлган жараёнлар йўналиши белгиланади, б) ҳар бир кейинги даражага эришишнинг мақсад ва усуллари тавсифланади, в) унинг белгиланган шаклланганлик даражаси ёш даврлари қайд этилади, г) берилган коориданаталар тизимида мактабгача бўлган ёшдаги болаликнинг ўрни ажратиб кўрсатилади. Инсонлар ўртасидаги муносабатларнинг нозик жиҳатларига катта эътибор қаратган X. Мураками ( ) ҳам, онанинг олти ёшли бола билан ўзаро алоқаси ва бир-бирига таъсирини қуйидагича тавсифлайди: «Бир куни она ўғли билан ўз фикр ва туйғуларини бир-бирига етказишда айланма йўллардан фойдаланмаслиги мумкинлигини сезиб қолди. У ўғли нима ҳақида ўйлаётганлигини, унга нима кераклигини унинг кайфияти ўзгариши ёки илғаш қийин бўлган ишоралар бўйича тушуна оларди. Бундан келиб чиқардики, уларнинг кичик онг ости даражасидаги мулоқоти узилмас эди.... Маълум маънода она ва бола ўртасидаги алоқа янги, янада юқори сифат касб эта бошлади» («Хроники заводной птици», 551-бет). Шундай қилиб, кўп сонли маълумотларни умумлаштириб ва таҳлил қилиб, Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев ва Д.Б.Эльконин бўйича психика ривожланишининг жиддий хусусиятлари ва даврийлашув мезонлари сифатида марказий ёш билан боғлиқ янгиликларга таянган ҳолда биз бола шахси онтогенезининг турли босқичларида Мен-концепцияси таркибий қисмларидан бири унинг ўзини англаш маҳсули сифатида етакчига айланади деб ҳисоблаймиз. Мен-концепциясининг айнан шундай, мазкур ёш босқичида етакчига айланган марказий элементи бошқа барча таркибий элементларни янги маъно ва мазмун билан бойитган ҳолда интеграцияловчи ҳамда бир тизимга келтирувчи таркибий қисм ҳисобланади. Худди шу даврда бола ўзини англашининг янги, синтетик ва табиатига кўра интегратив бўлган 23

йўналишлари ҳам пайдо бўлиб, улар мактабгача бўлган катта ёшда жинс- роль бўйича (жинсий+ижтимоий) ва жинс-ёш бўйича (жинсий+ёш) йўналишлар сифатида белгиланиши мумкин. Ижтимоий тасаввурлар концепциясидан (С. Московиси, Жодели, Кодол, А. Донцов, В. Каримова ва бошқалар) келиб чиқадиган бўлсак, шахс ижтимоий тасаввурлари тизимида унинг ўзи ва ўз фазилатлари тўғрисидаги тасаввурлари энг аввало жамиятда тутажак ўрни ва мақомини белгиловчи муҳим механизмки, унинг мазмуни шахснинг нафақат ўзига, балки ўзга шахсларга бўладиган ижтимоий муносабатлари ва ижтимоий хулқининг асоси ҳисобланади. Бунда қандай ижтимоий омиллар ва гуруҳларнинг етакчи роль ўйнаши илм – фан нуқтаи назаридан муҳим бўлиб, тадқиқотимиз айнан шу гояни эмпирик жиҳатдан асослашга бағишлангандир. Илк болаликда боланинг шахс сифатида шаклланиш жараёни Мен- концепцияси шаклида марказий шахсий тузилманинг вужудга келиши билан якунланади, унинг таркибига нафақат ўзи ҳақидаги билим, балки ўзига муносабат киради, кейинчалик шахс сифатида шаклланиш эса бевосита ҳар бир ёш босқичида ўзига хос хусусиятларга эга бўлган ўзини англашнинг ривожланиши билан боғлиқ бўлади. Онтогенезда шахснинг шаклланиш босқичларини кўриб чиқар экан, Л.И.Божович ( ) мактабгача бўлган ёшдаги болаларнинг улар учун очиқ бўлган жамиятдаги муносабатлар тизимидаги янги ҳолатга интилишининг яққол кўзга ташланиши ҳақида гапиради, бу интилишнинг пайдо бўлиши боланинг руҳий ривожланиб бораётган бутун даври мобайнида тайёрлаб борилади. У бола учун ҳатти-ҳаракатлар субъектидан ташқари шахслараро муносабатлар тизими субъекти сифатида ўзини англаш имкони пайдо бўлган ҳоллардаги даражада вужудга келади. Бу имкониятни шу билан изоҳлаш мумкинки, мактабгача бўлган ёшнинг охирига келиб боланинг ижтимоийлашуви жараёнида вужудга келган бир қатор психологик ўзгаришлар асосида унинг ўзи барқарор интегратив тизимни ифодалаб, ўзини бу сифатда англашдан ташқари атрофдагиларга муносабати учун жавоб беришга ҳам қодир бўлади. Л. Божович шунингдек, 24

мактабгача бўлган даврнинг охирига келиб бола онгида ўзининг ижтимоий “Мен”и пайдо бўлиши ва унинг «ички дунёси»да энг тўғри акс этувчи ўзини англаш даражасининг қайтадан вужудга келиши ҳақида ёзган. Рус психологиясида мактабгача ёшда бўлган болаларда Мен- концепцияси, ўзи ҳақида тасаввур ва ўзини баҳолашга доир экспериментал тадқиқотлар мулоқот онтогенези назарияси доирасида олиб борилган. Бу йўналиш вакиллари “М ен ” образининг когнитив ва аффектив таркибий қисмларини тадқиқ этишган. Мактабгача ёшда бўлган болаларда Мен образининг когнитив таркибий қисмини ўрганган А.И. Сильвестру ( ) болаларда индивидуал тажрибанинг асосий функцияси «ўз образининг когнитив қисмини ўзи ҳақидаги аниқ ва муайян маълумотлар билан таъминлаш» ҳисобланиши, мулоқот тажрибаси эса асосан унинг аффектив қисмини шакллантиришга туртки бўлиши , бунда тенгдошлар ва катталар билан мулоқотлар ҳа м аҳамият касб этиши ҳақида хулоса чиқарган. Е.О.Смирнова ( ) мактабгача ёшда бўлган болаларда ўзи ҳақидаги тасаввурнинг бошқа кишилар ҳақидаги тасаввурлар билан боғлиқ ҳолда ривожланишини кўриб чиқиб, мактабгача ёшда бўлган болалар ўзларининг ҳамда ҳамкорларининг ҳатти-ҳаракатлари ички ва ташқи омилларини фарқлай олиши, инсоннинг ички ҳаётини англашга қодир бўлиши ҳақида хулоса чиқарган. А.И.Сильвестру ( ) ва Е.О.Смирноваларнинг ( ) тадқиқотлари натижалари мактабгача ёшда бўлган боланинг ўзи ҳақидаги тасаввурлари асосан хулқ-атвор тавсифномаларидан иборат бўлиши ҳақида гапиришга имкон беради, иккала ҳолда ҳам боланинг ўзи ҳақидаги тасаввури уларни кўпинча ортиқча баҳолаш билан боғлиқ эканлиги қайд этилади – мактабгача ёшда бўлган болалар ўзларини тенгдошлари билан таққослашга ҳаракат қилади, бироқ кўпинча бундай таққослаш натижаси сифатида боланинг ўз тенгдошидан яхшироқ эканлигини исботлашга интилиши намоён бўлади. Бизнинг фикримизча, бу натижаларни Д.Харт ва В.Даммоннинг ( ) ғоялари ҳам тасдиқлайди. Улар «фаол Мен» босқичида бола асосан эътиборини ўз фаолияти тавсифномасига қаратиб, бунда ўзини бошқалар 25

билан солиштиришга интилади, шахсий хислатлар жиҳатидан эса фаолият натижасида намоён бўлувчи эмоционал ҳолат ва қобилиятлар яхшироқ идрок қилинади деб ҳисоблайдилар. Рус психологиясида мактабгача ёшда бўлган болаларда ўзини баҳолашнинг ривожланиши механизмларига доир қарама-қарши қарашлар ҳам мавжуд. Мактабгача ёшда бўлган болаларда ўзини умумий ижобий баҳолаш сақланиб қолган бўлиб, уни ота-оналар томонидан ғамхўрлик ва муҳаббат ҳислари таъминлаб туради. Унинг мавжудлиги мактабгача ёшда бўлган болаларнинг ўз имкониятларига ортиқча баҳо беришларини асослаб беради. Биз М.И.Лисинанинг ( ) бундай ўзини баҳолаш болаларнинг ривожланиши учун жуда фойдали деган фикрига қўшиламиз, чунки у болаларни ўз олдига қийин вазифаларни қўйиш ва уларни ҳал қилиш учун бор куч-қувватини ишга солишга рағбатлантиради. Е.В.Кучерова ( ) ҳам умумий ўзини баҳолашнинг бошланғич генетик характери ва унинг бола ривожланишидаги ижобий роли ни таъкидлайди . Унинг фикрига кўра, катта роқ бўлиб қолган бола ларда алоҳида соҳага айланган ўзини англашнинг барча элементлари – «когнитив Мен», «экзестинциал Мен» (ўзига муносабат), «ролли Мен» (тартибга солиш муносабати) – яхлит бир бутун шаклда намоён бўлиб, уларда ҳиссиётлар билан бирга ҳаётий қадриятлар тўғрисидаги фикрлар соҳаси устунлик қилади, б у соҳа мутлақ ижобий характерга эга бўлиб, шахс нинг ўзини англаши структурасида алоҳида ўринга эга. Мактабгача бўлган ёшдаги болаларда ўзини баҳолашнинг ривожланишига доир иккинчи нуқтаи назар тарафдори бўлган психологлар «мувофиқлик-номувофиқлик» муаммосини биринчи ҳолатдагидан бошқача ҳал қиладилар. Хусусан, Г.Б. Тагиева ( ) ўзини баҳолашнинг шаклланишини ўрганишда бунда объективлик, фаолият таҳлилининг асосланганлиги, рефлексивлик ва аниқлик даражасининг юқорилиги каби мазмунли тавсифномаларнинг қанчалик ифодаланганлигидан келиб чиққан. Бизнинг назаримизда у олган натижалар кўп жиҳатдан М.И.Лисина, Е.В.Кучерова ва бошқаларнинг мактабгача ёшда бўлган болаларда ўзини баҳолашнинг 26

ривожланишидаги асосий йўналиш умумий ўзини баҳолашдан дифференцияланган баҳолаш томон ҳаракатланиш билан тавсифланади деган хулосаларини тасдиқлайди. Бунга асосланган ўзини баҳолаш тизими ўз қадрияти ҳақидаги тасаввурни акс эттирувчи умумий ўзини баҳолашни ҳам, уларнинг мувофиқлиги ёки номувофиқлиги ҳақида гапириши мумкин бўлган хусусий (қисман) баҳолашни ҳам қамраб олади. Мактабгача бўлган ёшдаги боланинг ўзини баҳолаши ривожланишига доир ўзига хос модель В.М.Слуцкий ( ) томонидан таклиф этилган. У Мен-тизимининг қуйидаги таркибий қисмларини ажратиб кўрсатади: «жисмоний-Мен» – танага муносабат, танани қабул қилиш; «когнитив-Мен» – инсон ўзини қандай кўриши ва тасаввур қилиши; «ижтимоий-Мен» – унинг фикрича, бошқалар кўз ўнгида қандай кўриниши; ўзини баҳолаш – ўзини айрим кўрсаткичлар бўйича ҳам, тўлақонли намойиш ( реализацияси ) ни баҳолаш. Унинг маълумотларини мактабгача бўлган ёшдаги боланинг ўзини баҳолаши унинг ахлоқий хулқ-атворига қандай таъсир кўрсатишини ўрганган Г.И. Мореванинг ( ) тадқиқотлари билан тасдиқланади. У мактабгача бўлган ёшдаги катта боланинг ахлоқий меъёрларга риоя қилиши боланинг ўзини баҳолашида намоён бўлувчи, ўз ахлоқий хулқ-атворига муносабати воситасида ифодаланиши ва тартибга солинишини аниқлаган. Ахлоқий хулқ- атворни тартибга солишда ўзини баҳолаш функциялари хулқ-атвордаги ўзгаришлар болаларнинг бу жиҳатдан ўзини баҳолашидаги ўзгаришлар билан боғлиқлигида намоён бўлади. В.М.Слуцк ая ва Г.И.Мореванинг натижалари шундан далолат берадики, ўзини баҳолаш ўзини тартибга солиш функциясини фақат мактабгача бўлган катта ёшдагина бажара бошлайди, лекин шунда ҳам у барча болалаларда кузатилмайди. Бу эса мактабгача бўлган ёшдаги болада ўзини баҳолаш фақат шу даврнинг охирига келибгина унинг у ёки бу даражада мос келувчи функцияси ҳақида гапириш мумкинлигининг исботи бўлиб хизмат қилади. Н.И. Непомнящая ( ) 6-7 ёшдаги боланинг шахс сифатида ривожланиши хусусиятларини ўрганиб, шу ёшдаги болаларда шахс 27

йўналганлигининг турли йўналишларини аниқлаган ҳамда уларни шахснинг бошқа тавсифномалари, хусусан, уларда бошқа шахс ва идеал ҳақида, референт шахс ҳақида тасаввурнинг шаклланиши билан боғлаган. Унинг тадқиқоти шуни кўрсатадики, ўз идеал-Мени ҳақида тасаввур ҳамма болаларда ҳам бўлавермайди, бундай тасаввур бўлган ҳолда ҳам ноаниқ ва ўзгарувчан бўлади, идеал-Мен ҳақидаги тасаввурнинг тўлиқ шаклланганлигини эса фақат энг ривожланган болаларда учратиш мумкин. Шундай қилиб, 6-7 ёшдаги болаларда ўзига бўлган муносабатда рўй берувчи ўзгаришлар, аксинча, кўплаб муаллифлар томонидан акс эттирилган. Мактабгача бўлган ёшнинг охирида болада ўзини баҳолаш пайдо бўлиб, унинг барқарорлиги кузатилади деб ҳисобланади (Р.Кеган) ( ) ўзини баҳолашнинг тартибга солиш функциясини бажариши (В.М.Слуцкий, Г.И.Морева) ( ) у мувофиқлик элементларига эга бўлиши (Е.Е.Кравцова, Г.Б.Тагиева) ( ) кўрсатилган. Бундан ташқари, боланинг ўзини англашида идеал Мен образи шаклланиши (Е.В.Васина, Н.И.Непомнящая, Х.Кохут) ( ) да кўрсатилган. Бизнингча, айнан идеал-Мен ҳақидаги тасаввур болага унинг ўзи ҳақида баҳо беришига имкон берувчи мезонларни тақдим этади. Шу тариқа боланинг ўзини англаши шаклланишига доир мавжуд назарий-экспериментал тадқиқотларни ўрганиб ва таҳлил қилиб чиққан ҳолда биз мактабгача ёшда бўлган боланинг Мен-концепцияси таркибий қисмининг айрим элементлари шаклланиши муаммолари ҳамда ота-оналар ва болалар ўртасидаги муносабатларнинг ушбу жараёндаги айрим жиҳатлар, масалан, ўзини баҳолашнинг шаклланиши билан ўзаро алоқалари масаласининг етарли даражада ишлаб чиқилганлигига ишонч ҳосил қилдик. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, кўплаб муаллифлар ота-оналар муносабатларининг турли жиҳатлари, ўзаро алоқалари ва тарбия услуби бола шахсининг ўзини англашидаги аффектив ва когнитив элементлари ривожланишига, хусусан, ўзига бўлган муносабат в а ўзи ҳақидаги тасаввурга таъсирини кўриб чиқдик. Бунда боланинг Мен-концепцияси структурасининг генезиси мавзуси тизимли маъ л умот ва ўзини англаш жараёни сифатида кам 28

ўрганилган. Амалда боланинг ўзини англашига оила тизимида интер ва интраиндивид муносабатлар субъектлари сифатида ота-оналардан ҳар бири ва бирлаштирилган ота-она фигурасининг таъсирини ўрганишга доир муҳим жиҳатлар тадқиқ этилмасдан қолиб кетмоқда. Тадқиқотларнинг бу йўналиши фақат В.А.Петровский ( ) ва О.В.Шапатиналарнинг ( ) ишларида тилга олинган бўлиб, унда ҳам умуман бошқа парадигмада, мкатабгача ёшда бўлган боланинг ўзини англаш структураси ва генезиси ўзига хосликларига қараганда кўпроқ психоаналитик жиҳатдан кўриб чиқилган. Шу билан бир пайтда яққол кўриниб турибдики, шаклланаётган шахсга оилада кўрсатиладиган бундай ички таъсир давомида бола ота-оналарнинг ўзаро муносабатларига бевосита аралашмаган ҳолда кузатувчи вазифасини бажарувчига айланади (Р.Бриттон, А.Грин, В.А.Петровский) ( ) . Бундай таъсирнинг муайян омиллари ва йўналишлари қандайлиги ҳақидаги масала эса очиқлигича қолмоқда. Биз шундай хулосага келдикки, ота-оналарнинг оиладаги ички субъектлар сифатида ҳалигача аниқ бўлмай келган ўзаро муносабатлар механизмлари, шунингдек, боланинг Мен-концепцияси асосий таркибий қисмларининг шаклланиши суръати ва ўзини англаш жараёнининг ривожланиш йўлидаги ота-оналар ва болалар ўртасидаги муносабатлар ҳам пухта ва асосли ўрганилиши лозим. Онтогенезнинг турли даврларида индивид ижтимоий таъсирга турлича жавоб беради. Мактабгача бўлган ёшда, шахснинг когнитив соҳаси ҳали етарлича ривожланмаган бир пайтда ижтимоийлашув таъсири бола томонидан унчалик онгли равишда қабул қилинмайди, биринчи навбатда ижтимоий объектларга, жумладан, ўзи ни баҳолаш га муносабати, уларнинг маъноси ва қиммати тўғрисида керакли тасаввурсиз ўзлаштирилади. Аввало , қуйидагилар бундай таъсирни ўзлаштиришнинг психологик механизмига айланади: ота-оналарга айнан ўхшатиш (идентификация), уларга тақлид қилиш, улардан мақтов олиш, жазоланишдан қўрқиш ва ҳоказо, бунда оила шахс томонидан гуруҳга мансубликнинг асосий эҳтиёжларини бажариш функцияларини амалга оширувчи, унинг муҳофазаси, ўзини 29

идентификациялаш учун имконият тақдим этувчи ва ўз орзуларини амалга ошириш имкониятини таъминловчи ижтимоий идентификация бирламчи объекти сифатида намоён бўлади (В.А.Ядов) ( ) . В.А. Петровский ( ) ва унинг и з дошлари томонидан ривожлантирилган шахс ўз сабабияти назарияси доирасида акс эттирилган индивид субъектлиги ва интерсубъектлиги ҳақида гапирилади, оилавий муносабатлар доирасида вакилликни акс эттиради: а) индивид онгида – (бола) унинг учун аҳамиятли кишилар - ота-оналар ўзаро муносабатлари ва ун даги барча шахслараро муносабатлар; б) атрофдагилар ва ота-онаси билан мулоқотда – бола нинг ўз субъект жиҳатлари. Шу тариқа, онтогенезда бола шахсининг ривожланиш жараёнида энг муҳим ижтимоий- психологик хусусият шуки, дастлаб илк ва ўзига хос, сўнгра етакчи институт ва ижтимоийлашув манбаи оила ва ота-оналар ҳисобланади. Улар билан мулоқот субъект фаоллигининг мустақил шакли бўлиб, бу жараёнда фаолиятлар, тасаввурлар ва ҳис-туйғулар ўртасида ўзаро айирбошлаш рўй беради ҳамда унинг учун субъект-субъект ўзаро ҳаракат кўринишида намоён бўлади. Рус психологиясида ота-она ва болалар ўртасидаги муносабатларнинг турли жиҳатларига доир кенг камровли тадқиқотлар ҳам мавжуд. Хусусан, клиник психология нуқтаи назаридан тарбиянинг ижобий ва салбий турлари ажратиб кўрсатилган бўлиб, бунда тушунмовчилик, қабул қилмаслик, келишилмаганлик, самарадорлик, хавотирлилик, доминантлик, кучли ижтимоийлашув-гиперсоциаллик, қаттиқ назорат ёки ножўя ишларга бепарволик асосий патоген хислатлар деб тан олинган. Хусусан, В.И.Гарбузов ( ) томонидан ота-оналар нотўғри тарбиясининг тўрт хил тури; Э.Г.Эйдемиллер ( ) ва А.Е.Личко ( ) томонидан – аномал ривожланишга олиб келувчи ота-она муносабатлари типлари; А.А.Бодалев ( ) томонидан – бир хил бўлмаган ота-она муносабатлари типлари; А.И.Захаров ( ) томонидан – невротик болалар оналарининг шахсий хусусиятлари типлари ажратиб кўрсатилган, А.Я.Варга ( ) томонидан эса, ҳар хил қутбли шкалалар бўйича аниқланувчи ота-она муносабатлари типлари кўриб чиқилган. 30

А.С.Спиваковская ( ) ота-оналарнинг ҳар хил (адекватлик, динамиклик ва башорат қилинувчанлик тавсифномаси бўйича) позициялари ва болалар билан ўзаро алоқаларнинг ҳар хил типларини белгилаб берувчи оилавий тарбиянинг мотивацион тенденцияларини тавсифлайди. Е.О.Смирнова ва М.В.Бикова ( ) ота-оналарнинг болалар билан муносабатларида етакчилик қилувчи хулқ-автор стиллари вариантларини ажратиб кўрсатади. А.Д.Кошелева ( ) эса, болага нисбатан кўп поғонали оналик позициясини кўриб чиқар экан, оналик муносабатининг муҳим таркибий қисми сифатида унинг асосий детерминанти онанинг чуқур билимга эгалиги, унинг ёрдам кўрсатиш лаёқати ва амалий фаолиятга мойиллигини кўрсатади. У оналик позицияси амалга оширилувчи хулқ-атвор типларини белгилаб беради ва И.Ю.Ильина ( ) билан биргаликда, оналик муносабати типларини ажратиб кўрсатади. В.И. Перегуда ( ) ва Г.А.Свердлова ( ) она ва бола ўртасидаги ўзаро алоқа типларини тавсифлаб беради. Г.Г.Филиппова ( ) оналик муносабати турларини - адекват муносабатдан тартибга солувчи, ташвишли ва амбивалент муносабат орқали аффектив рад этувчи муносабатларга қуйидаги мезонлар бўйича ажратиб кўрсатади: 1) эмоционал ҳамроҳлик типи, 2) боланинг субъективизация даражаси, 3) оналик компетент лиги шаклланиш характери, 4) янги вазият ва ролга мослашувчанлик, 5 ) оила ҳаёт тарзининг ўзгариши ёки болани мавжуд вазиятга ўргатиш, 6) ўзидан ва ўзига муносабатдан, бола ва унга атрофдагиларнинг муносабатидан қониққанлик. Р ус тадқиқотчилар и қарашларининг ўзига хослиги шундаки, боланинг катталар билан ўзаро алоқалари мустақил тадқиқот объекти сифатида кўриб чиқилади, бунда ота-оналар хулқ-атвори боланинг ривожланиш манбаи, билиб олиш фаоллиги, мулоқот ва ўзини англаш субъекти сифатида баҳоланади. Рус психология си да тадқиқотлар маданий-тарихий ёндашув доирасида, ғарб мамлакатлари пихологиясида объект муносабатлари назарияси психоанализ тарзи да ўтказилади, бунда она ва бола диадик тизим нинг таркибий қисмлари бўлиб ҳисобланади , бу тизим доирасидагина «она» ва «бола» мақомида ривожланади, бу ҳолатда «умумий субъект»да 31

табиий, тўлиқ шаклланган ўзини англашга эга онани қандай кўриб чиқиш мумкинлиги ноаниқ бўлиб қолаверади (Г.Г. Филиппова) ( ) . Шу тариқа, аксарият тадқиқотчилар ота-оналар ёки оналик муносабати (тарбия, ўзаро алоқа, хулқ-атвор, позиция ва мотивлар) типларини тавсифлар ва мос келувчи таснифларни яратар экан, ота-онанинг болага нисбатан позицияси амбивалентлигини (умуман олганда ҳар қандай шахслараро муносабатлар учун характерли) қайд этадилар. Бу бир томондан – болага муҳаббат ва муносабатларнинг аффектив таркибий қисми сифатида у билан чуқур алоқа, бошқа томондан эса шахснинг қимматли хислатлари ва жамият томонидан маъқулланувчи хулқ-атворини шакллантиришга йўналтирилган объектив-баҳолаш муносабатидир. Ўзбекистонда оила масалаларига эътибор нақадар кучи бўлишига қарамай, бола шахсиятига алоқадор муҳим жиҳатдан, хусусан, ўзни ўзи англаши жараёнида ота ва она муносабатларининг реал ўрни масаласи мактабгача ёшдаги болалар мисолида алоҳида тадқиқот доирасида ўрганилмаган. Ўзбекистонлик олима М. Салаева ўзининг ота-она ва болалар муносабатларининг ижтимоий психологик қонуниятларига бағишланган диссертацион тадқиқотида (2005) аниқлаган қонуниятлар ушбу жабҳага оид билимлар кўламини анча кенгайтирганлигини эътироф этиш билан бирга, ушбу муносабатларнинг айни шу даврдаги ўзини англаш жараёнига қандай таъсир кўрсатишини алоҳида ўрганмаганлигини қайд этиш жоиз. У ўз тадқиқотида ота-она ва боалларнинг ўзаро муносабатларда “..жинсий, ҳудудий-психологик омиллар ҳал қилувчи аҳамиятга эга”(Салаева М., 2005, 7 б.) эканлигини алоҳида таъкидлайди. Унинг фикрича, “Ўзбек оиласининг анъанавий этник хусусиятлари кучлироқ сақланиб қолган қишлоқ оилаларидаги шахслараро муносабатларда жинсий дифференциаллашиш кучлироқ кузатилади” (ўша ерда, 7 б.). Муаллиф ўз тадқиқотида ушбу жараёнларнинг боладаги “Мен” образи ва ўзини англашга алоқадорлигини махсус ўрганмаган бўлса-да, биз унинг асосий хулосаларини назарий- методологик асос учун фойдали, деб ҳисоблаймиз. 32

Бундан ташқари, К.Х. Раҳимова (2000) томонидан амалга оширилган тадқиқот айнан бизни қизиқтирган мактабгача ёшдаги болалардаги маънавий тасаввурларни ўрганишга бағишланган бўлиб, унда қўлга киритилган эмпирик хулосалар биз учун манфаатлидир. У болалар ижтимоий хулқини оила муҳитида ҳам ўрганиб, бунда ота-оналардаги ижтимоий тасаввурларнинг аҳамиятини алоҳида таъкидлайди. “Маънавий тасаввурларнинг хусусияти , деб таъкидлайди муаллиф, - бевосита болани ўраб турган муҳитга боғлиқ бўлиб, унда ота-оналарнинг ижтимоий- гуманитар муносабатларга нисбатан қарашлари (меҳмонновозлик мисолида) ҳамда бу борада болалар мазкур жараённи қандай идрок этишига боғлиқдир” (Раҳимова К., 2000, 19 б.). Ўсмир ёшли болаларда оилавий низолар тўғрисидаги ижтимоий тасаввурларни ўрганган А. Кадирова (2007) эса ўз илмий тадқиқотида ота-оналар ва уларнинг ўз фарзандларига бўлган муносабатини юқори баҳолайди ва “.. ота-оналарнинг ўз фарзандларига нисбатан идентификацияси – тушуниш даражаси алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, улар ўз навбатида оилавий қадриятлар тўғрисида илк болаликдан шаклланадиган билимлар, тасаввурлар ва ижтимоий баҳолаш тизими билан боғлиқ ижобий установкаларни шакллантиради”(2007, 8 б.) деб ёзади. Бу каби тадқиқотлар юртимизда педагог ва психологлар томонидан ўрганилганни алоҳида таъкидлаш билан биргаликда бизни қизиқтирган илмий муаммо махсус изланишларнинг предметига айлантирилмаганлигини қайд этиш жоиздир. Бу каби тадқиқотларда индивид ҳаёт фаолиятининг асосий жабҳалари, унинг шахс сифатида шаклланиши ва намоён бўлиши жамиятнинг ривожланаётган шахсга кўрсатувчи таъсирини ифодаловчи ва ўзгартирувчи кичик гуруҳларда кечади, деган фикр алоҳида таъкидланади. Оила кичик ижтимоий гуруҳ ва ўз ижтимоий мақоми бўйича боланинг ижтимоийлашув жараёнини амалга оширувчи жамиятнинг ижтимоий институти сифатида ижтимоий-психологик асосларга эга. Ушбу кичик гуруҳга жалб қилинган бола унинг учун таъсир кўрсатиш объектига, ижтимоийлашувнинг ўзи эса – 33

маданият талаблари, боланинг оилавий ва жамият қадриятларини фаол ўзлаштириши, келажакда уларни индивид сифатида, жамиятда шахс сифатида хулқ-атвори ва ўрнини (позициясини) белгилаб берувчи тизимга шакллантирувчи бола шахсини моделлаштириш жараёнига айланади. Бола шахсининг шаклланиши, ривожланиши муаммоси хорижий ва Республикамиз олимлари томонидан илмий ўрганиб келинмоқда. Республикамизнинг педагог ва психолог олимлари, ўзбек оиласининг ва халқининг ўз фарзандлари билан ўзаро муносабатлари ва ўзбек халқининг этнопсихологик хусусиятлари масалаларини ўрганишда ўз хиссаларини қўшмоқдалар. Оилада бола тарбияси юзасидан педагог олимлардан Д.Ж.Шарипова, М.Иномова, А.К.Мунавваров, О.Тўраева ва бошқалар, файласуфлардан Ж.Т.Туленов, Э.Ю.Юсупов, И.М.Мўминов ва бошқалар; психолог олимлардан М.Г.Давлетшин, Э.Ғ.Ғозиев, Ғ.Б.Шоумаров, В.М.Каримова, Н.А.Соғинов, Э.Н.Саттаров, Т.М.Адизова, Г.М.Маматов, А.М.Жаббаров, Р.Э.Гайнутдинов, Р.И.Суннатова, Б.М.Умаров, Ф.А.Акрамова, М.Ш.Расулова, Н.С.Салаева ва бошқалар илмий жиҳатдан ўзбек халқининг этник установкаларини ўрганиш мақсадида изланишлар олиб боришган. Ўзбекистонда ўтказилган тадқиқотларда исботланган, боланинг келажаги, унинг шахс бўлиб камол топиши кўп жиҳатдан ота-она оиласи, у тўғрида фарзандда шаклланган тасаввурларга боғлиқ эканлиги психологлар томонидан анча батафсил ўрганилган. Масалан, М. Салаева ўзининг ота- оналар ва фарзандлар ўзаро муносабатларининг этнопсихологик хусусиятларини ўрганишга қаратилган илмий изланишида ушбу ҳолатлардаги отанинг ўзига хос ўрнига ҳам эътибор қаратган. Унинг таъкидлашича, “Ота-оналарнинг ота-оналик ролига нисбатан установкаси ва муносабат кўрсатгичлари ўзбек оналарида оталарга нисбатан кучлироқ ифодаланиши билан тавсифланади” (Салаева, 2005, 7 б.) Бошқа тадқиқотларда аниқланишича, боланинг ўз оиласи тўғрисидаги тасаввурлари кўпинча ота-онанинг тасаввурлари ва асл ҳолат билан қисман мос келади. 34

Одатда ота-она ўз фарзанди учун қўлидан келган барча чораларни кўраётгандай, буни бола англашини ва ундан ҳамиша миннатдор бўлиши кераклигини кутади, лекин болалар бу хусусда турлича тасаввурга эга бўладилар. Д.Ж.Шарипова-ўз изланишларини ёш боласи бор ота–оналар ўртасида тиббий–педагогик билимларни ҳал қилиш борасида бир қанча ишларни амалга оширган. У, оилада боланинг соғлом, етук бўлиб тарбияланиши учун ота–она ҳар бир боланинг ўзига хос хусусиятларини билиши худди шу ҳолат оилада бола тарбиясига таъсир қилиши, оила олдида турган тарбиявий вазифаларни аниқ ва равшан билиш зарурлигини, ўз билимларини доимий равишда такомиллаштириб боришларини, тарбиявий таъсир кўрсатиш чора- тадбирларини танлашга ижодий ёндошувлари лозимлигини кўрсатади. Миллий оилавий тарбия замирида шахс миллий маданий меросидан баҳрамандлик, ўз халқи тарихи, санъати, маънавий–руҳий қадриятлари, динни пухта билишлари, миллий ўзлигини англашлари, ватан, халқ, миллат манфаатлари учун маъсуллик, миллий ғурур, миллий характернинг сифат кўрсаткичларидир; шахсда миллий характерни шакллантиришда миллий аҳлоқий маданиятининг аҳамияти бениҳоя каттадир. М.О.Иномова таъкидлаганидек, - тарбия назарияси нуқтаи–назаридан миллий характерни шакллантириш, бу шахснинг ақлий, ахлоқий, сиёсий, иқтисодий, ҳуқуқий, экологик ва эстетик каби кўп қиррали таркибий қисмларини яхлит жараён сифатида амалга оширишни англатади. Бунда миллий тарбия шахсни ўз ҳулқи, миллати билан боғлайди. А.К.Мунавваровнинг изланишларига кўра, ҳар бир миллат ўзига хос маданияти, миллий рухиятига эга бўлгани каби ўзбек халқининг ҳам миллий хусусияти, характери, туйғулари, ўз-ўзини англаш, қуйи ва руҳий қиёфаси алоҳидалиги билан бошқа халқларникидан ажралиб туради. Йирик психолог олимлардан М.Г.Давлетшин, - оилада ота–оналарнинг фарзандларга бўлган муносабатларида ўзаро ёрдам, бир–бирини қўллаб- қувватлаш, ҳамкорликда иш олиб бориш, оилада меҳнатни тақсимлаш, 35

хўжалик ишларига кўмаклашиш каби муаммолар ечилмас экан, улар ўртасида доимий тушунмовчиликлар, айтишиб қолишув ва низо–жанжаллар юзага келиб туриши мумкинлиги тўғрисида гапиради.( ) Ҳаёт жараёнида болада шундай мотивлар шаклланадики, бу мотивлар бола учун асосий аҳамиятга эга бўлиб, бошқа барча мотивларни ўзига бўйсундиради. Боланинг ҳулқ-атвори ва фаолияти устидан барқарор ҳукмронлик қилувчи мотивлар бола шахсининг йўналишини барпо этади ( ). Республикада бевосита ўзбек оилаларида ота–она ва фарзанд, оилада ака–ука, опа–сингилларнинг ўзаро муносабатлари психологиясига оид бир қанча илмий ишлар ва ўқув қўлланмалари Ғ.Б.Шоумаров ва бошқа психологлари томонидан ҳам амалга оширилган. Шу билан бирга Республика психолог олимлари орасида илк бор ўзбек оиласида бир неча авлодлараро ва икки авлод: ота–она ва фарзандлар ўзаро муносабатларнинг ўзига хос этнопсихологик хусусиятлари ўрганилган ва кўп фарзандлик оиланинг катта ёшли аъзоларига ҳурмат, оилада эркак мавқеи, муҳаббат ва оила кабилар ва буларнинг бола шахсига таъсири ёритиб берилган. Шу билан бир қаторда, психолог олим М.Г.Давлетшин ва Ғ.Б.Шоумаровлар ҳозирги замон ўзбек оиласининг хусусиятларини ўрганиш чоғида, унинг ўзига хос жиҳатларидан бири бўлмиш оиладаги фарзанд сони, унинг ижтимоий мавқеига таъсирини ҳамда ота–онанинг фарзандлари улғайиб, камол топиб бориши орқали ўзлари яшаб турган ижтимоий муҳитда, маҳалла–кўй орасида обрўси, ҳурмат–эътибори улуғлана боришини таъкидлайди. Э.Ғ.Ғозиев, ўзбек халқининг этнопсихологияси ва болалар тарбиясини ўрганар экан, унинг тарихий анъаналари, урф–одатлари, удумлари, расм– русумлари, аҳлоқ меъёри, турмуш тарзи, маънавий қадриятлари, шахслараро муносабатлари, мулоқот мароми ва бошқа хусусиятлари турли халқларникидан маълум даражада тафовутланиши ҳақида тўхталиб ўтади. Шу билан бирга, ота–онага, туғишганларга нисбатан миллий тўғри йўғрилган муносабат, қариндошлик ришталари ҳам миллий руҳиятни акс эттириши 36

ҳамда оила аъзоларининг ўзаро самимий муносабатлари, айниқса, атрофидагилар билан мунтазам равишда саломлашиб юриш каби хусусиятлар, миллий урф–одатларимизнинг ибратли ва ўзига хос бир кўриниши эканлигини таъкидлайди. Б.Р.Қодиров ўз изланишларидан бирида оила ва истеъдодли болалар, улардаги муаммолар ва ечимларни ўрганиш борасида болалардаги ички имкониятлар оилавий муҳит таъсири остида шаклланиб бориши ҳамда ота– оналарнинг ана шу шаклланаётган лаёқатларга шароит яратишлари орқали, уларни янада ривожлантиришлари мумкинлигини таъкидлайди. Олим ўз тадқиқотларида, боланинг ҳар қандай қизиқиш ва интилишларига оила аъзоларининг сезгирлиги, авваламбор, ота–онанинг аҳамият бериши, ундаги пинҳоний лаёқатни қобилиятга айлантириш хусусиятини юзага келтиради. Демак, оилада ақлий заковати мукаммал ривожланган истеъдодли болаларни юзага келтиришда, ота–оналарнинг сезгирлиги ва уларнинг таъсирчан муносабатлари муҳимдир, деган фикрни илгари суради. В.М.Каримова, ота –оналарга хос хусусиятлар уларнинг фарзандларига ҳам худди шу сифатларни шаклланиши имконини беришлиги ҳақида тухталиб, қуйидаги фикрларни билдиради. Масалан: Ота–она ўз оиласида оилавий анъаналарни мунтазам равишда ташкил қилиб бориши болалар шахсининг шаклланишида, оилапарварлик сифатларининг ривожланишида муҳим асос бўлади. Мана шу тадбирларда бола иштирокининг таъминланиши эса, унда оила аъзоларига бўлган ҳурмат, ҳамдардлик ва ҳамфикрлилик каби сифатларни, ёшликдан ташаббускорлик, мустақил иш юритиш кўникмасини, унинг инсонларга нисбатан муомала малакаларини шакллантиришга ёрдам беради, деб таъкидлайди. Н.С.Сафаев ўз илмий изланишида, талабаларда миллий ўзликни англашнинг психологик хусусиятларини тадқиқот қилган. Тадқиқотчи ижтимоий ҳулқнинг ички, маънавий регулятори сифатида миллий ўзликни англаш хусусиятларини ўрганиш ва аниқлашни ишнинг мақсади қилиб олган. Олинган натижаларга кўра ишнинг илмий янгилиги деб, илк маротаба 37

миллий ўз-ўзини англаш феноменини илмий жиҳатдан асосан ва экспериментал структурали таҳлил қилиш фалсафий, ижтимоий психологик илмий адабиётлар чуқур ўрганилди. Бунда асосан ёшлар онгида диний ҳис- туйғу ва эътиқоднинг шаклланиши маънавий ҳаёт доирасида муҳим аҳамиятга эгалиги ва уларнинг ижтимоий аҳлоқини, ҳулқини такомиллаштирувчи ёки салбий шаклланишига нима сабаб бўлишини тадқиқ қилган. Т.М.Адизова ўз ижодий ишларида, - ўзбек оилаларида ўсмир болалар шахсининг мулоқотга киришувчанлик сифатларини оиладаги ўзаро муносабатларни ўрганувчи усуллар ёрдамида аниқлашга муваффақ бўлган. Тадқиқотчи таъкидлаганидек, ота–оналар ва болалар ўртасидаги ўзаро муносабатлар боланинг характери шахсий психологик хусусиятларини таркиб топишида катта роль ўйнайди. Яъни, оилада ота–оналар ва болаларни ўзаро муносабатлари боланинг мулоқотчанлик сифатлари шаклланишининг асосий манбаи бўлиб ҳисобланади. Оилада ота–оналарнинг болаларига ишонч билан қараши, унинг хатти–ҳаракатларини қўллаб-қувватлаши натижасида болада очиқ-кўнгиллик, муомалага тез киришувчанлик сифатлари, ёки, аксинча, ота–оналарнинг ўз болаларига нисбатан демократик усулида ёндошуви натижасида мулоқотга киришувчанлик сифатларини шаклланишига, ёки, уларга нисбатан “Қаттиққўллик, талабчанлик” муносабатда бўлиш усули бўйича ёндошуви натижасида, фарзандларидаги хиссий таъсирчанликнинг ортишига, яъни, бола психикасининг жароҳатланишига, муомаладаги қатъиятсизликка олиб келиши, шу билан бирга, ота–онанинг фарзандига нисбатан муносабатнинг “кичик омадсиз” усули билан ёндошуви натижасида, болада мулоқотчанлик сифатларининг паст даражада ривожланишига, хавотирланишнинг ортишига, ўзига ишончнинг йўқолишига сабаб бўлади, деб таърифлайди. М.М.Маматов таъкидлаганидек, ота-она ҳурматини бажо келтириш, кексаларни эъзозлаш каби одат ва анъаналар бошқа халқлар каби ўзбек оилаларида ҳам ёшликдан болалар онгига сингдирилиб борилади. Ота-она ва 38

катталар томонидан ёшларга бошқалар билан муомала қилиш ва муносабатга киришиш йўл-йўриқларини ўргатиб, одамийликдан инсонпарваликдан сабоқ бериб борилади. Б.М.Умаровнинг таъкидлаганидек - оила ўз урф–одати, йўналиши, этник ва эстетик дунёқарашига эга бўлган микро ижтимоий гуруҳ бўлиб, унинг моддий ва маънавий томонлари бўладики, бу оилада бола шахси камолатига, ҳулқ-атворига ўз таъсирини ўтказмасдан қолмайди. Гарчанд соғлом муҳитли, хуш оилаларда ва ўсмирлар ҳулқи оғишидаги асосий омиллардан бири оилавий тарбиядаги нуқсонлар эканлигидан кўз юмиб бўлмайди. Оилавий муносабатларда низоларнинг келиб чиқишига сабаб бўлувчи омиллар орасида шахслараро низолар эса кўпинча шахслараро мулоқот замирида вужудга келади. М.Ш.Расулованинг таъкидлаганидек, болаларни оилада тарбиялаш масалалари мураккаб ва кўп қирралидир. Ота–оналарнинг чуқур билими, зийрак ва оқила бўлиши талаб қилинади, зеро ҳар бир бола учун ўзига яраша тарбия усулларини топиш лозим бўлади. Оилавий таъсир, яъни оиладаги турмуш тарзи ота–она нуфузи, оила аъзолари ўртасидаги муносабатлар, оила муҳити, маънавиятга интилиш, қизиқиш ва бошқаларда ўз–ўзини англаш намоён бўлади. Ўсмирлик даврида шахс хусусиятлари ва уларнинг ривожланиши жараёнини шаклланишлари тўғрисида Ўзбекистон психолог олимларидан М.Г.Давлетшин, Э.Ғ.Ғозиев, В.А.Токарева, Б.Р.Қодиров, Ғ.Б.Шоумаров ва М.Қоплонова ва бошқа психолог олимлар томонидан олиб борилган тадқиқотлар эътиборга моликдир. Ф.С.Таты баева ўз изланишларида юқори синф ўқувчи шахсининг миллий психологик хусусиятларини тузишда ижтимоий тараққиёт турининг таъсирини тадқиқ этган. Илмий ишида, асосан шахсдаги миллий онгнинг таркибий қисмлари, қадриятлари, қарашлари назарий томондан та ҳ лил қилинган, шунингдек, шахснинг миллий ру ҳ шунослик хусусиятини тузишда 39

ижтимоий тараққиёт жараёнидаги фазилатлар, босқичлар ва институтлар таъсирини тадқиқ этган. Э.И.Ганеева ўз илмий изланишида, таълим-тарбия жараёнида ўсмирларда индивидуал муомала услубини шаклланишини ўрганиш бўйича тадқиқ қилган. Тадқиқотчи тадқиқот жараёнида ўсмирларнинг интеграл индивидуаллиги структурасининг ўзига хослигини белгилайди, яъни турли иерархик босқичларининг хоссалари алоқадорлигини детерминация қилишда воситачи бўғин сифатида намоён бўлишини аниқлайди. З.П. Қ личева тадқиқот жараёнида Қорақалпоғистон Республикасидаги бошланғич синф ўқувчиларининг ёши, жинси ва этнопсихологик хусусиятларини мулоқот сифатлари билан боғлиқликдаги динамикасини ўрганишга эришган. Илмий психологик адабиётларда боланинг келажаги, унинг шахс бўлиб камол топиши кўп жиҳатдан ота-она оиласи, у тўғрида фарзандда шаклланган тасаввурларга боғлиқ эканлиги психологлар томонидан анча батафсил ўрганилган. Тадқиқотларда аниқланишича, боланинг ўз оиласи тўғрисида ва ундаги ўз ўрни ва роли тўғрисиадги тасаввурлари кўпинча ота- онанинг тасаввурлари ва асл холат билан қисман мос келади. Одатда ота-она ўз фарзанди учун қўлидан келган барча чораларни кўраётгандай, буни бола англаши ва ундан ҳамиша миннатдор бўлиши кераклигини кутади, лекин болалар бу хусусда турлича тасаввурга эга бўладилар (Каримова В., 2008). 1.4. Шарқ алломаларининг мулоқот ва инсон шахси шаклланиши тўғрисидаги қарашлари ва уларнинг психологик мазмуни Шахслараро муносабатлар, улардаги психологик ва этнопсихологик илиқ муҳит муаммосига тааллуқли адабиётларни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, таълим–тарбия жараёни бир неча асрлар давомида буюк алломаларнинг диққат марказида турган. Чунончи, Шарқ мутафаккирларидан Муҳаммад Ибн Мусо Ал-Хоразмий (783-850), Абу Наср Форобий (870-950), Абу Райҳон Беруний (973-1048), Абу Али ибн Сино (980-1037), Алишер 40

Навоий (1441-1501), Абдулла Авлоний (1878-1934) ва бошқалар оилада болаларни тарбиялаш муаммосига ўзларининг диққат–эътиборини қаратганлар ва ўзларидан кейинги, яъни бугунги кун авлодларига бебаҳо фикрларни мерос қилиб қолдирганлар. Шунингдек, шарқда шундай диний–тасаввуфий асарлар ҳам мавжудки, уларда болаларни маънавий–аҳлоқий тарбиялаш масалалари илгари сурилган бўлиб, улар маънавиятимиз тарихида муносиб ўринни эгаллаганлар. Имом ал-Бухорий (810-870) бир ўринда ота–она фарзандига зулм қилса ҳам фарзандлари уларга яхшилик қилаверишлари керак, деб таъкидласа, бошқа бир ўринда “Қайси бир мусулмон фарзанд савоб умиди билан эрталаб ота–онасини зиёрат қилса, Оллоҳ таоло унга жаннатнинг иккита эшигини очади. Оила ва оилада бола тарбияси жуда муҳим. Фарзандларингизни иззат– икром қилиш билан бирга аҳлоқ-одобини яхшилангиз. Болаларингизни сузишга ва ўқ отишга ўргатинглар, қиз фарзандларингиз уйда тикиш, бичиш ишлари билан шуғуллангани яхши. Агар ота–она бирданига чақириб қолишса, аввал онага жавоб қил, Ота– онаси қарғаганни тангри қарғайди. Кимнинг гўдаги ёш бўлса, уни гўдакларча қилиқ қилиб эркалатсин. Ҳеч бир ота–она ўз фарзандига ҳулқу–одобдан буюкроқ мерос бера олмайди”, деган фикрларни илгари сурган. Исо Муҳаммад ибн Исо ат-Термизийнинг (824-892) оила ва оилада бола тарбияси ўртасидаги “Ота-она ва фарзанд бурчи”, “Ота-онани, оилани ва қариндошларни ҳурматлаш” ва ҳоказо каби нодир ҳадислари бизгача етиб келган. Ат-Термизий ҳам “Фарзандларингизни иззат-икром қилиш билан бирга ахлоқ-одабини ҳам яхшилангизлар, ёки, ота-оналарингизга қандай яхши муомалада бўлсангиз, фарзандларингиз ҳам сизга шундай муомалада бўлади” каби ҳадислари билан ҳадис илмининг ривожланишига жуда катта ҳисса қўшган сиймолардан бири ҳисобланади Саййид Муҳаммад ибн Саййид Бахоуддин Нақшбандийнинг таълим– тарбия ҳақидаги фикр–мулоҳазалари ва панду–насиҳатлари ғоят қимматлидир. У баркамол инсонни тарбиялашни, дастлаб одобдан 41

бошланишини таъкидлаб, шундай деган эди. “Адаб ҳулқини чиройли қилиш, сўз ва феълни соз қилишдир”. “Адаб сақлаш–му ҳ аббат самараси, яна му ҳ аббат дарахтининг уруғи ҳамдир”. Агар адабдан озгина нуқсонга йўл қўйсанг ҳам, нимаики қилмагин, беадаблик кўринади. Одам ўзини бир хил сифат ва кўринишда олиб юриши лозим, токи одамларда унга тасарруф (таъсир қилиш) таъмаси пайдо бўлмаган бўлсин. Нақшбандий дўстлик ва ўртоқликка катта эътибор берган ва агар дўст айбига боқсангиз, дўстсиз қоласиз, ҳеч ким дунёда беайб эмас, деган пурҳикмат сатрларни қолдириб кетган . Шарқ мутафаккирлари ўз замонасидаёқ оилада бола тарбиясининг ижтимоий вазият билан боғлиқ эканлигини, бу вазиятни ўзгартирилиши унинг тарбиясига таъсир қилиши табиийдир, -деган хулосага келишган. Марказий Осиёда тасаввуф таълимотида оила ва оилада бола тарбиясига тегишли тушунчалар ҳамда қарашлари билан Ал-Хоразмий, Абу- Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Хожа Аҳмад Яссавий, Кайковус, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Имом ат-Термизий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Амир Темур ва бошқа йирик сиймолар ривожлантирди. Булар жумласига Юсуф Ҳос Ҳожибниг “Қутадғу билиг”, Аҳмад Югнакийнинг “Хибатул-хақойиқ”, Кайковуснинг “Қобуснома”, Шайх Саъдийнинг “Бўстон ва Гулистон”, А.Жомийнинг “Баҳористон”, Алишер Навоийнинг “Ҳайратул Аброр” ва “Махбубул қулуб” ва ҳоказоларнинг асарларини киритишимиз мумкин. Шарқ мутафаккирларининг илмий меросида таълим–тарбия масалалари муҳим ўринни эгаллайди. Айниқса улар оила ва оилада фарзанд тарбиясига катта эътибор. Шунингдек, шарқда шундай диний–тасаввуфий асарлар ҳам мавжудки, уларда болаларни маънавий–аҳлоқий тарбиялаш масалалари илгари сурилган бўлиб, улар маънавиятимиз тарихида муносиб ўринни эгаллаганлар. Имом ал-Бухорий (810-870) бир ўринда ота–она фарзандига зулм қилса ҳам фарзандлари уларга яхшилик қилаверишлари керак, деб таъкидласа, бошқа бир ўринда “Қайси бир мусулмон фарзанд савоб умиди билан эрталаб 42

ота–онасини зиёрат қилса, Оллоҳ таоло унга жаннатнинг иккита эшигини очади. Оила ва оилада бола тарбияси жуда муҳим. Фарзандларингизни иззат– икром қилиш билан бирга аҳлоқ-одобини яхшилангиз. Болаларингизни сузишга ва ўқ отишга ўргатинглар, қиз фарзандларингиз уйда тикиш, бичиш ишлари билан шуғуллангани яхши. Агар ота–она бирданига чақириб қолишса, аввал онага жавоб қил, Ота– онаси қарғаганни тангри қарғайди. Кимнинг гўдаги ёш бўлса, уни гўдакларча қилиқ қилиб эркалатсин. Ҳеч бир ота–она ўз фарзандига ҳулқу–одобдан буюкроқ мерос бера олмайди”, деган фикрларни илгари сурган. Исо Муҳаммад ибн Исо ат-Термизийнинг (824-892) оила ва оилада бола тарбияси ўртасидаги “Ота-она ва фарзанд бурчи”, “Ота-онани, оилани ва қариндошларни ҳурматлаш” ва ҳоказо каби нодир ҳадислари бизгача етиб келган. Ат-Термизий ҳам “Фарзандларингизни иззат-икром қилиш билан бирга ахлоқ-одабини ҳам яхшилангизлар, ёки, ота-оналарингизга қандай яхши муомалада бўлсангиз, фарзандларингиз ҳам сизга шундай муомалада бўлади” каби ҳадислари билан ҳадис илмининг ривожланишига жуда катта ҳисса қўшган сиймолардан бири ҳисобланади Саййид Муҳаммад ибн Саййид Бахоуддин Нақшбандийнинг таълим– тарбия ҳақидаги фикр–мулоҳазалари ва панду–насиҳатлари ғоят қимматлидир. У баркамол инсонни тарбиялашни, дастлаб одобдан бошланишини таъкидлаб, шундай деган эди. “Адаб ҳулқини чиройли қилиш, сўз ва феълни соз қилишдир”. “Адаб сақлаш–му ҳ аббат самараси, яна му ҳ аббат дарахтининг уруғи ҳамдир”. Агар адабдан озгина нуқсонга йўл қўйсанг ҳам, нимаики қилмагин, беадаблик кўринади. Одам ўзини бир хил сифат ва кўринишда олиб юриши лозим, токи одамларда унга тасарруф (таъсир қилиш) таъмаси пайдо бўлмаган бўлсин. Нақшбандий дўстлик ва ўртоқликка катта эътибор берган ва агар дўст айбига боқсангиз, дўстсиз қоласиз, ҳеч ким дунёда беайб эмас, деган пурҳикмат сатрларни қолдириб кетган . 43

Шарқ мутафаккирлари ўз замонасидаёқ оилада бола тарбиясининг ижтимоий вазият билан боғлиқ эканлигини, бу вазиятни ўзгартирилиши унинг тарбиясига таъсир қилиши табиийдир, -деган хулосага келишган. Марказий Осиёда тасаввуф таълимотида оила ва оилада бола тарбиясига тегишли тушунчалар ҳамда қарашлари билан Ал-Хоразмий, Абу- Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Хожа Аҳмад Яссавий, Кайковус, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Имом ат-Термизий, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Амир Темур ва бошқа йирик сиймолар ривожлантирди. Булар жумласига Юсуф Ҳос Ҳожибниг “Қутадғу билиг”, Аҳмад Югнакийнинг “Хибатул-хақойиқ”, Кайковуснинг “Қобуснома”, Шайх Саъдийнинг “Бўстон ва Гулистон”, А.Жомийнинг “Баҳористон”, Алишер Навоийнинг “Ҳайратул Аброр” ва “Махбубул қулуб” ва ҳоказоларнинг асарларини киритишимиз мумкин. Абу Наср Муҳаммад Ибн Муҳаммад Ибн Узлуғ Таврхон Форобий (870-950) файласуф, тилшунос, мантиқшунос, риёзатчи ва Шарқ уйғониш даврининг донишманди–жаҳон маданиятига катта хисса қўшган мутафаккир, Ўрта Осиёлик машҳур алломадир. У ўз замонасининг етук олими бўлган. Арастудан кейин “Шарқ Арастуси” номига сазовор бўлган олим ҳисобланади. Форобий “Ҳар бир шахс муносиб одам, унга таълим ва тарбия зарурдир. У таълим орқали назарий камолотга эришади, тарбия орқали эса, кишилар билан мулоқотнинг қадр-қимматини ва амалий фаолиятни ўрганади” , деган. Форобий болаларнинг феъл–атворига қараб тарбия жараёнида “қаттиқ” ёки “юмшоқ” усуллардан фойдаланиш керак , деб ҳисоблаган. Форобийнинг таълим–тарбия хақидаги ғоялари аввало Оллоҳни билишга, инсоният яратган илмий билимларни ўзлаштиришга қаратилган. У таълим–тарбиянинг восита ва усулларини асослаб берган . Абу Райҳон Муҳаммад бин Аҳмад Ал-Берунийнинг (973-1051) оилада ота-она ва фарзанд тарбияси хусусидаги фикрлари эътиборга лойиқдир. 44

Файласуф, олим ўзининг “Ёдгорликлар”, “Ҳиндистон”, “Минерология”, “Китоб-ас-Сайдона”, “Геодезия”, “Эътиқодлар ва динлар ҳақида” ва бошқа асарларида одоб, аҳлоқ, нафосат, меҳнат тарбияси, оила ва оилада, ота–она ва фарзанд тарбияси хусусида қимматли фикрларни билдирган. Берунийнинг оилада аҳлоқ-одоб тарбиясини амалга ошириш ва унинг услубларини такомиллаштириш соҳасидаги фикрлари жуда диққатга сазовордир. Буюк қомусий олим сифатида Шарқ мутафаккирларининг яна бири, Абу Али Ибн Синодир (980-1037). Унинг педагогик–психологик қарашлари илмий асосда қурилган бўлиб, у боланинг феъл–атвори ва тасаввурлари тариқасида умуминсоний ғоялар қўлланилишини ишлаб чиққан ва тарбиячи, ота–оналарга уни қаттиқ тан жазосидан кўра, шахсий ибрат орқали тарбиялаш маъқуллигини кўрсатган. Мутафаккирнинг “Донишнома”, “Рисолаи ишқ”, “Уй хўжалиги”, “Тиб қонунлари” каби қатор асарлари Марказий Осиё халқларининг одоб–аҳлоқ психологияси ва соғлом турмуш тарзини барпо этишда алоҳида ўрин тутган йирик ғ оявий манбалардан ҳисобланади. Ҳозирги даврда ҳам олимнинг фалсафий – психологик қарашлари ижтимоий ҳаётимизда ўз қимматини йўқотмаган. Ибн Сино болани тарбиялаш масаласига катта аҳамият бериб, “Тадбир ул манозил” асарнинг махсус бўлимини ана шу масалага бағишлаган. Китобнинг “Болани мактабда ўқитиш ва тарбиялаш” бўлимида болани мактабга жалб қилиш хақида тўхталган. 1. Агар болалар бирга ўқишса зерикмайди, уларда фанни эгаллашга қизиқиш юзага келади, бир–биридан қолмаслик учун ҳаракат, мусобақалашиш истаги ривожланади. Буларнинг ҳаммаси ўқишнинг яхшиланишига ёрдам беради. 2. Ўзаро суҳбатда болалар бир–бирига китобдан ўқиб олганларини катталардан эшитганларини ҳикоя қиладилар. 3. Болалар бирга тўпланганларида бир–бирларини ҳурмат қила бошлайдилар, дўстлашадилар, ўқув материалларини, ўзлаштиришда бир– бирларига ёрдамлашадилар, бир–бирларидан яхши одатларни ўрганадилар. 45

Кайковус (412-ҳижрий, 1021-1022-милодий; 475-ҳижрий, 1082-1083 йй.) ўзининг “Қобуснома” асарида оила ва фарзанд тарбияси хусусида тўхталиб, шундай дейди: “Энг биринчи галда насл–насабни тоза сақламоқ, асли қадр-қимматини билмоқ, инсон тарбиясининг гултожидир”. Ота–она хақини билмоқлик фарзандларнинг ақл юзасидан иш тутмоқларидир, деб қуйидагиларни айтади: “Ҳар фарзандки, оқила доно бўлса, ҳеч вақт ота– онанинг меҳри ҳ аққини адо қилмоқдин холи бўлмағусидир. Ота–онанинг иши анга парвариш қилмоқдир ва фармони сенга яхшилик ўргатмоқдир. Эй фарзанд, шул важдан ота–онангни сағал ҳам ранжитмагил”. Мазкур фикрлар таҳлил қилинса, Кайковус айтган ҳар бир сўз замирида катта бир фалсафий, ҳаётий маъно, тарғибга боришини англаш мумкин. Кайковус ота–онани дарахтга ўхшатади. “Дарахтни ҳар қанча парвариш қилсанг, меваси шунча яхшироқ ва ширинроқ бўлур”. Ота–онага иззат ва ҳурмат куп қилсанг, уларнинг дуоси шунча тезроқ мустажоб бўлур, дейди. Аҳмад Югнакий ўз замонасининг истеъдодли шоири, адиби, донишмандидир. У ўз асарларида Туркистон халқларига Қуръони Карим оятлари ва пайғамбар Муҳаммад алайҳиссалом ҳадислари асосида таълим– тарбия бериш ғоясини илгари суради. Шунингдек, Югнакий ўзининг педагогик ва психологик қарашларида сир бой бермаслик хислатлари ҳақида ҳам фикр билдиради. Унинг фикрича, диний маънавий эътиқод пайдо бўлиши натижасида ор-номус, иффат, иззат, ҳурмат, ғазаб, ёвузлик каби ҳис–туйғулар ҳосил бўлган. Бу ҳис–туйғулар таъсирида инсонларда эзгулик билан ёвузлик хислатлари ривожланиб савоб ёки гуноҳлар содир бўлган деган фикрни билдирган. IX асрнинг буюк мутафаккири ва шоири Юсуф Хос Ҳожиб ўзининг “Қутадғу билиг” номли шоҳ асарида инсон ва унинг ҳаётига оид қарашларини баён қилади. У одамнинг Оллоҳ томонидан яратилганлигини ҳамда одамнинг дунёга келиши ва унинг келажакда қандай одам бўлиб вояга етиши ва келиб чиқишига, ҳаётда шуғулланаётган фаолиятига, атрофга нисбатан муносабатларига боғлиқлигини айтиб “Кимнинг насли отадан 46

бошлаб тоза бўлса, ундан элга яхшилик, кўп манфаатлар келади”, деб ҳисоблайди. XI асрда яшаб ижод этган ва бутун инсоният оламида катта обрў- эътибор қозонган тил илмининг донишманди, истеъдодли мутафаккир Маҳмуд Қошғарийнинг илмий меросисиз жаҳон илму–фани, маданияти ва маърифати тараққиётини тасаввур этиб бўлмайди. У ўзининг “Девону луғотит турк” асари панду–насиҳатларга, таълим–тарбияга, ўгит ва йўл– йўриқларга бой асар бўлиб, кишиларнинг ақл заковати билан иш қилишга, бирор касб–ҳунар билан шуғулланишларига чақиради. Абулқосим Маҳмуд ибн Умар Замаҳшарий–забардаст ўзбек олими, арабшунос, шоир ва ёзувчи. Замаҳшарий ўзидан катталарни ҳурматлаш, болани тарбиялаш ва унда ота–онанинг вазифалари ҳақида қимматли фикрларни баён қилган. Унинг фикрича, ота–она болани хушҳулқ, одобли, меҳнатсевар, ақл-идрокли қилиб тарбияламоқчи экан, аввало уни меъёридан ортиқ эркаламаслиги, доимо назоратда тутиши керак. “Ҳайвонни қашласа шодланиб эгасин тепади, одам боласи эркаланса ота–онасини азобга қўяди” , деган фикрларни билдирган . Абдураҳмон Жомий–болаларни тарбияси ҳақида бир қанча асарлар яратади. Бундай асарлар жумласига “Баҳористон”, “Хиродномаи Искандарий”, “Гухфатул ахрор”, “Силсилатус заҳаб” ва бошқа асарларини киритиш мумкин. Бу асарларда таълим–тарбия танлаш, яхши хислат, адаб эгаллаш борасида қатор таълимий ва услубий фикрлар баён этилади. Жомий тарбия орқали инсонни ўзгартириш, ақлий қобилиятини ўстириш мумкин, дейиши билан бирга, бола тарбияси билан жуда ҳам ёшлигидан бошлаб шуғулланиш лозим; чунки, гўдаклигида киши ҳеч қандай нуқсонсиз, яхши- ёмон одатлардан холи бўлади, дейди. Жомий,-ўзининг насл–насабини мақтаб, ота–онасининг давлатига ишониб, таралла–бедод қилиб юрган ёшларни қаттиқ танқид қилади. Марказий Осиёда кейинги илмий-маданий тараққиёт соҳибқирон Амир Темур (1335-1405) ва темурийлар сулоласи ҳукмронлиги даврида юз берди. 47

Буюк бобокалонимиз ҳар вақт - “ Инсонпарварлик ва мардликни Оллоҳ ҳам, халқ ҳам улуғлайди ”, деган ҳикматли сўзини такрорлашни хуш кўрган ва ҳаётда ўзи бунга амал қилган. Шунингдек, Амир Темур одоб-ахлоқ, иймон, эътиқод, таълим-тарбия соҳасида ўзи юксакликка, мукаммалликка эришган сиймолардан биридир . Жаҳон маданияти тарихида ўчмас из қолдирган буюк мутафаккирлар орасида фахрли ўрин соҳиби, Алишер Навоий (1441-1501) ўзининг бадиий асарларида комил инсон образини яратиб, таълим–тарбия тўғрисидаги фикрларини ифодалаган бўлса, таълимий–аҳлоқий асарларида эса, комил инсонни шакллантиришнинг мазмуни, йўллари, усулларини баён этган. Навоий ўз асарларида тасаввурларидаги бола тарбияси билан оилада ва мактабда шуғулланиб намуна услубида фойдаланишни тавсия этади. Шу билан бирга, таълим–тарбия ота–она ҳамда ўқитувчи томонидан олиб борилиши лозим, деб таъкидлайди. Навоий болаларга жисмоний жазо бериш эмас, балки хушмуомалалик билан муомалада бўлишни тавсия этган, лекин бунда Навоий ўқитувчининг талабчан бўлишига ундагани, аммо ҳар иккаласида ҳам маълум меъёрни билиши зарурлигини уқтиргани маълумдир. Навоий тарбия ҳақида гапирар экан, “Қобилиятлини тарбия қилмаслик зулмдир ва қобилиятсизга тарбия хайф”деб таъкидлайди. Алишер Навоий таълим–тарбия масалаларига алоҳида эътибор берар экан, тарбия жараёнларини, воситаларини ва талабларини кўрсатади. У таълимда илмийликка асосланганлик, каби талабларни асос қилиб олади. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) бола тарбияси ҳақида, у фарзанд тарбиясида қўлланилиши лозим бўлган усуллар деб: 1. Ота–онанинг фармони фарзанд учун вожиблиги. 2. Барча инсонларга яқинликни ўргатиш. 3. Ҳар бир пайтда ўзингизни ибрат айлаб кўрсатиш. 4. Мустақиллик, қатъийлик ва уддабуронлик учун болага доимий талабларни қўйиш ва унинг ижросини кузатишларини ҳисоблайди. 48

Бобурнинг таълим–тарбиявий қарашларидаги бош масала Ватанга чексиз муҳаббатдир. Унинг шу мавзудаги шеърлари китобхонни Она Ватанни севишга, унга фидойи, содиқ бўлишга, ўз халқига хизмат қилишига чорлайди, ўқувчининг қалбида юксак инсонпарварлик туйғуларини уйғотади . Асримизнинг етук маърифатпарвари (1878-1934) Абдулла Авлонийнинг 1913 йилдаги ёзган “Туркий гулистон ёҳуд ахлоқ” асарида бола тарбияси борасида ва умуман унинг ижтимоий роли фалсафий–педагогик жиҳатдан кенг очиб берилган. Аллома тарбия жараёнида оила ва жамоатчиликнинг ролини, унинг ҳамкорлигини алоҳида таъкидлайди. Унинг фикрича, баркамол шахснинг кўп қиррали билимларга эга бўлиши, яхши бир касбу-корнинг сирларини эгаллаш бир томондан ижтимоий муҳит ва оилавий шароитга боғлиқ бўлса, иккинчи томондан болаларнинг ғайрат ва шижоатига, саъйҳаракатларига, хоҳиш–истакларига боғлиқ бўлади. Шунингдек, таниқли шоир ва педагог А.Авлоний “Боланинг соғлиги ва бахти, аввало унинг яхши тарбияланишига, баданнинг тозалигига, эътиқод ҳосил қилишига, яхши ҳулққа эга бўлишига, уни ғайри аҳлоқий ҳаракатлардан огоҳлантирилишига боғлиқ”, деган эди. Шу билан бирга, тарбия воситаларидан бири эртакдир. Эртак орқали халқнинг урф-одатлари, аҳлоқ қоидалари ифодаланади. Масалан: ҳайвон ва қушларни асраш, дарахт шохлари ва гулларни синдирмаслик каби хислатлар сингдирилади. Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, ислом оламининг муқаддас китоблари Қуръони Карим, Муҳаммад алайҳиссалом ўгитлари, ҳадислари ва Шарқ мутафаккирларининг оила ва оилада бола тарбияси, маънавияти, болалар ва ёшларни етук, баркамол инсон қилиб тарбиялашда ҳамда шакллантиришда оиланинг ўрнини ўрганишга доир жуда кўплаб қимматли психологик–педагогик қарашларни, маслаҳат ва фикрларни олиш мумкин. 1.3 . Тадқиқотнинг методологик асоси ва методлари нинг қисқача тавсифи 49

Тадқиқотимизда танлаган мавзумизнинг методологик асоси сифатида чет эл психологларидан Э.Фромм, Ж.Пиаже, М.Феффер, А.Н.Маслоуларнинг оилага оид илгари сурган фикрлари ва собиқ иттифоқ психологларидан Л.С.Виготский, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, Л.И.Божович, Д.Б.Эльконин, И.В.Дубровина ва бошқаларнинг шахс хусусиятларининг ривожланиш динамикаси, жинсларнинг тафовутлари ва ўзига хослиги ҳамда ўқувчиларнинг мулоқот жараёнидаги шахс хусусиятларининг шаклланиши ҳақидаги назарий қарашлари методологик асос бўлиб хизмат қилди. Шунингдек, И.А.Каримов асарлари, Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида” ги Қонуни ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури“ “Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси” каби расмий ҳужжатлар ва уларда илгари сурилган ғоялар ҳамда Шарқ мутафаккирларининг оила ва оилада бола тарбияси борасидаги илгари сурган фикрлари ва қарашларидан ҳам қўшимча методологик материал сифатида фойдаланилди. Илмий ишимизнинг мазмунини тўлдириш учун боланинг психик ривожланишини кузатган рус психолог олимларидан Л.С.Виготскийнинг мазкур ривожланишнинг ўзига хос хусусиятларга эга бўлган (сензитив қулай) даврлари мавжуд бўлиб, улар болаларнинг ўзи яшаб турган муҳитда (боғчада, мактабда, оилада) тутган ўрни, билиш жараёнлари, эмоционал ҳолатлари, шахси ва онгининг ривожланиш даражаси билан боғлиқ бўлган жойларидан фойдаланилди. А.Н.Леонтьевнинг шахснинг фаолияти жараёнида шахсни ўрганишга нисбатан тизимли ёндошуви, Б.Ф.Ломовнинг детерминизм, шахслилик, онг ва фаолият бирлиги, тараққиёт, тарихийлик тамойиллари ва шахснинг ўзаро муносабатларига оид илгари сурган фикрлари ҳам тадқиқотнинг методологик асосини ташкил этди. Ўсмирлик даври хусусиятларини тадқиқ қилган Д.Б.Эльконин ва Т.В.Драгунованинг таъкидлашича, ўғил ва қизларнинг бу ёшда ўртоқлари билан ўзаро муносабатда бўлишга интилиши, тенгдошлари жамоасининг ҳаётига қизиқиши ёрқин намоён бўлади. 50

Шунингдек, йирик рус психологларидан С.Л.Рубинштейн, Л.С.Виготский, А.А.Бодалев ва бошқалар шахснинг мулоқотда бўлиши жараёнидаги психологик ҳолатларни асослаб берганлар. А.В.Петровский ўзининг шахс структурасига уч тузулмани киритган; булар шахс индивидуаллиги, унинг шахслараро муносабатларда намоён бўлиши ва бошқа инсонларга таъсир эта олиши бўлиб, шахс доимо шу учликда намоён бўлиши лозим, деб таъкидлаган. Россия психологлари томонидан (Л.И.Божович, А.И.Леонтьев) шахс психологиясини тадқиқ қилиш бўйича қатор изланишлар олиб борилган. Хусусан, Л.И.Божович, Л.С.Виготскийнинг етакчи фаолият ва ижтимоий вазиятни ривожлантириш назариясига асосланиб, боланинг борлиққа бўлган муносабати ва ички позициясини ўзаро фаолият ва шахслараро муносабатга асосланиб ёш даврларига бўлиб тадқиқ қилган. Ушбу позиция шахснинг асосий характеристикаси бўлиб, уни ривожлантиришга асос бўлиб хизмат қилади. А. Н .Леонтьев шахснинг ривожланиши ва структураси концепциясида асосий ўринни фаолиятга ажратади. Унда шахснинг асосий характеристикаси сифатида унинг мотивацион сифати олинади. Шахс фаолиятининг тури қанчалик ранг-баранг бўлса, шахс шунчалик маънавий бой бўлади. Сўнгги ўн йиллар давомида шахсни синтезлашган яхлитлигини кўриб чиқиш йўналишлари турли назария ва ёндошувлардан келиб чиққан ҳолда таҳлил қилинди. “Боланинг шахслараро муносабатлар ҳамда унинг оилавий муносабатларни идрок қилиш” соҳасини ўрганиш методикаси Рене Жилнинг ушбу проектив методикаси боланинг шахслараро муносабатлар ҳамда унинг оилавий муносабатларни идрок қилиш соҳасини тадқиқ қилиш учун мўлжалланган. Методиканинг мақсади боланинг ижтимоий мослашувчанлигини, шунингдек унинг атрофдагилар билан бўладиган ўзаро муносабатларини ўрганишдан иборат. 51

Методика визуал-вербал характерда бўлиб, бола ёки бола билан катталар тасвирланган 42 та расм ҳамда матн шаклида берилган вазифалардан ташкил топган. Методика билан ишлашга киришишдан аввал болага расм асосида берилган саволга жавоб бериш лозимлиги тушунтирилади. Бола расмлар билан танишиб чиққач, саволларни ўқиб ёки эшитиб, уларга жавоб беради. Бола тасвирланган одамлар орасидаги ўзининг ўрнини топиши ёки гуруҳда қандайдир ҳолатни эгаллаган персонаж билан ўзини идентификация қилиши лозим. Бунда у ўзини расмда берилган муайян шахсдан узоқроқда ёки яқинроқда қилиб тасвирлаши мумкин. Матнда берилган вазифаларда болага хулқ-атворнинг типик шаклини танлаш тавсия қилинади. Баъзи бир вазифалар социометрия усулида қурилган. Шундай қилиб, ушбу методика болани ўраб турган кишиларга ҳамда ҳолатларга бўлган турли муносабатлари ҳақида маълумот олиш имконини беради. Р.Жил методикасининг бошқа проектив методикалардан фарқи унинг синалувчи, бола учун мураккаб эмаслиги ҳамда схематик тарзда берилганидир. Натижаларни сифатий баҳолашдан ташқари, шахслараро муносабатларни аниқлашга мўлжалланган ушбу проектив методикадан олинган психологик тадқиқот натижаларини бир қатор кўрсаткичлар бўйича миқдорий жиҳатдан таҳлил қилиш мумкин. Боланинг шахсий муносабатлари системасини характерловчи психологик материални шартли тарзда 2 та катта гуруҳга ажратиш мумкин. Булар: - боланинг конкрет-шахсий муносабатларини характерловчи кўрсаткичлар: оиладагиларга муносабат - ота-онаси, буви, бувалари, опа, ака-укалари ва дўсти ёки дугонасига, авторитар катта ёшли кишилар ва ҳ.; - боланинг ўзини характерловчи ва турли муносабаталарда намоён бўлувчи кўрсаткичлар: мулоқотчанлик, эҳтиёткорлик, устунликка интилиш, хулқ- атворнинг ижтимоий мослиги. 52

Жами бундай белгиларнинг қуйидаги 12 тури фарқланади: - онага бўлган муносабат; - отага бўлган муносабат; - оила бошлиқлари сифатида ота-онага бўлган муносабат; - ака-ука, опа-сингилларига бўлган муносабат; - буви ва буваларига бўлган муносабат; - дўстига бўлган муносабат; - ўқитувчисига бўлган муносабат; - билимга бўлган муносабат; - устунликка интилиш; - мулоқатчанлик; - ажралиб қолишлик; - хулқ-атворнинг адекватлиги. Бирор шахсга бўлган муносабат ушбу шахсни танлаш миқдорида ифодаланади. Шуни ҳам таъкидлаш зарурки, Р.Жил методикаси соф проектив методика эмас, у анкета ва проектив тестлар ўртасидаги оралиқ ҳолатни эгалловчи шаклга эга. Бу эса методиканинг ижобий жиҳатларидан биридир. Ушбу методика шахсни чуқур ўрганиш воситаси сифатида, шунингдек ўлчаш ва натижаларни статистик қайта ишлашни талаб қилувчи тадқиқотларда ҳам қўлланиши мумкин. Ота-оналар ва болаларнинг ўзини англаши диагностикаси Ўз олдимизга мактабгача бўлган ёшдаги боланинг Мен-концепцияси шаклланганлик даражаси ва унинг ўзини англаши шаклланишини комплексли ўрганиш вазифасини қўяр эканмиз, биз мактабгача бўлган ёшдаги боланинг ўзини баҳолашининг шаклланиш хусусиятларини, унинг бизни қизиқтираётган катта ёшдаги яқин кишилар билан ўзаро муносабатлари нуқтаи назаридан кўриб чиқишга ҳаракат қилди к . Ушбу мақсадда биз В.Г.Шурнинг «Зина» номли методидан фойдаландик. Маълумки, В.Г.Шур методикаси бола билан маълум бир баҳолар шкаласидан 53

фойдаланган ҳолда суҳбатлашишни ифодалайди, бунда бола тақдим этилаётган шкалаларга ўзини жойлаштириб кўради ва бошқаларнинг уни қўйиши мумкин бўлган жой билан солиштиради. Услубиятнинг тавсифи 1- иловада келтирилган. Мактабгача бўлган ёшдаги боланинг “Мен”-концепциясининг тизими ва унинг таркибий қисмларини тадқиқ этиш учун қўлланилган, ўзимиз томонимиздан ишлаб чиқилган «Кел, танишамиз!», «Сен кимсан?» методикасини қўллаб, унда қуйидаги мезонларга амал қилдик: 1. Даставвал бола билан мулоқот ўрнатиш, унинг кайфиятини мўътадиллаштириш учун самимий контакт ўрнатиш лозим. 2. Бола билан «Кел, танишайлик! Ўзинг ҳақингда гапириб бер-чи» деган муроджаат билан уни суҳбатга тортиш. Саволлар – «Сен кимсан?», «Қалайсан?» (Аниқлаштириш учун кўпинча «Ўзинг ҳақингда гапириб бер!», «Ўзинг ҳақингда нима деб ўйлайсан?» деган луқмалар ташланади). Қўшимча тарзда «Сен бирорта ўзингга нотаниш кишига тўқнаш келсанг, қандай қилиб ўзинг ҳақингда гапирган бўлардинг?», «Сен ҳақингда нима билишларини истардинг?» ва ҳоказо. Ёки «Тасаввур қилки, сен ҳақингда эшитган яхши бола (қиз) бор, у сен билан танишиш ва дўстлашишни жуда истайди, у сен ҳақингда энг асосий нарсаларни билиб олмоқчи, сен унга нималарни гапириб берган бўлардинг?», деган мурожаатлар билан болани ярим стандартлаштирилган сўроққа тутдик. Бу М.Кун ва Т.Макпартлэнднинг «Мен кимман?» «Сен кимсан?» –тестининг ўзига хос модификацияси бўлиб, унинг ёрдамида боланинг ижтимоий психологик қиёфаси ҳамда ҳаётий ориентацияларини аниқлаш мумкин. Шу тариқа 10 тадан ортиқ бўлмаган савол берилиши мумкин. Бунда: 1. Боланинг ҳар бир жавоблари ва ўзини эркин тавсифлаши қайд этиб борилади 2. Боланинг жавобларини яна ўзига тақдим этиш, яъни, “Ҳа, демак, сен .... экансан, тўғрими?” қабилида бола берган жавобларга муайян аниқликлар киритилади. 54

3. Саволларни миқдорий жиҳатдан баҳолаш ҳар бир берилган аниқ жавобга тартиб бўйича 1 баллдан бериш ва жамини ҳисоблаш тарзида амалга оширилади. Болага берилган саволлар ва уларга олинган жавоблар шартли равишда қуйидаги уч блокка ажратилади ва улар “Мен-концепцияси” тизимини ташкил этади: - умумий идентификация жавоблари; - жисмоний идентификацияга оид жавоблар (жисмоний қиёфа ҳақида тасаввурлар); - ижтимоий идентификацияша тааллуқли жавоблар, масалан, унинг ўз ҳуқуқ ва бурчлар ҳақидаги тасаввурлари; Боб юзасидан хулосалар - Илк болаликда боланинг шахс сифатида шаклланиш жараёни “Мен”- концепцияси шаклида марказий шахсий тузилманинг вужудга келиши билан якунланади, унинг таркибига нафақат ўзи ҳақидаги билим, балки ўзига нисбатан бошқаларнинг билдирган муносабатлари ҳам киради, кейинчалик шахс сифатида шаклланиш эса бевосита ҳар бир ёш босқичида ўзига хос хусусиятларга эга бўлган ўзини англашнинг ривожланиши билан боғлиқ бўлади; - оиладаги мураккаб шахслараро муносабатларнинг турли жиҳатлари боладаги шахс сифатида шаклланиш ва ўзини ўзи англаш жараёнига бевосита таъсир этиб, унинг генезиси ташкил этади; - мактабгача ёшдаги боланинг ўз “Мен”и тўғрисидаги тасаввурларининг қуйидаги таркибий қисмларини ажратиб мумкин: «жисмоний-Мен» – боланинг ўз танасига муносабати, танани қабул қилиш; «когнитив-Мен» – инсон ўзини қандай тасаввур қилиши; «ижтимоий-Мен» – унинг фикрича, бошқалар кўз ўнгида қандай кўриниши; ўзини бошқалар билан муомалада баҳолаши; - оила аъзоларининг ўзаро муносабатлари, жумладан уларнинг ота-оналик ва эр-хотинлик мақомларидан келиб чиқадиган муносабатлари тизими ҳар бир 55

маданий муҳитда ўзгача намоён бўлиши, бунда миллий анъаналар, қадриятларнинг муҳим ўрни мавжудлигини инобатга олиб, биз ушбу жараённинг этнопсихологик жиҳатларини ҳам ўрганишимиз лозим, деб ҳисоблаймиз. - тадқиқотда қўлланилган методикалар мактабгача ёшдаги болаларга мулжалланганлиги учун ундан фойдаланиш тадқиқотчидан ўзига хос тажриба, малака ва психологик саводхонликни талаб қилади. Шу боисдан ҳам биз тадқиқотимизнинг бир параграфини келгусида шу йўналишда илмий изланувилар учун фойдали бўлиши мумкинлигини ҳисобга олиб, айнан тадқиқотда қўлланилган методикаларнинг қисқача тавсифини бериб ўтишни мақсадга мувофиқ деб топдик. 56

Мактабгача ёшдаги болаларнинг шахс сифатида шаклланишида оиладаги шахслараро муносабатларнинг ўрни Оиладаги шахслараро муносабатлар характерига кўра эр-хотин ўртасидаги муносабатлар, ота-оналарнинг ўз фарзандлари билан шахслараро муносабатларига бўлинади. Биз никоҳ жуфтлиги ҳисобланган эр-хотин ҳамда фарзанд тарбиялаётган ота-оналарнинг мактабгача бўлган ёшдаги болалари билан муносабатларининг турли жиҳатларини экспериментал тадқиқ этдик. Бизни мактабгача ёшдаги бўлган болаларнинг психологиясидаги шундай жиҳат эътиборимизни қаратдикки, улар айнан шу даврда ўз қизиқишлари, етакчи фаолияти бўлган сюжетли-ролли ўйинлардаги ҳаракатлари билан биргаликда ижтимоий дунёнинг, аввало, ота-она оиласидаги ролларга ва ўзаро муносабатларга эътиборли бўлиб, айнан ота- оналикка хос қилиқларни ўзлаштиришга киришадилар. Бола бунда унинг олдида рўй бераётган воқеа-ҳодисаларнинг кузатувчиси ва иштирокчисига айланиб, бу жараёнлар қанчалик динамик бўлса, шунчалик фаол ва қизиқувчан бўлади, ота-она ва бола ўртасидаги муносабатларга нисбатан кўпроқ, тўлароқ ва турли-туман ахборотларни олади, ўзлаштиради ва фикрлайди. Бунда Оила бола Менини шакллантирувчи муҳим социум – ижтимоий муҳитга айланиб, ўзининг ушбу муҳитга алоқадорлигини англаш муҳим аҳамият касб этади. Бу ерда шуни қайд этиб ўтиш жоизки, ижтимоий психологларнинг фикрича, оиладаги шахслараро муносабатлар тузилмасида “ота - она – бола” муносабатлари эволюцион жиҳатдан нисбатан кечки ва мазмунан аниқроқ ҳисобланади, чунки улар шаклланиб бўлган эр-хотин муносабатлари асносида вужудга келади. Тадқиқотимиз давомида биз шунга ишонч ҳосил қилдикки, айнан 57

никоҳ жуфтлигидаги эр-хотин муносабатлари боланинг ижтимоий тасаввурларида билвосита ифодаланган ота-оналик муносабатларига нисбатан мослашувчан ва динамик бўлиб, шу сабабли боланинг ота-она муносабатини акс эттириши унинг шахсида ифодаланган ўзгаришларга замин бўлади. Масалан, оналар ва оталарда ота-она муносабатининг умумий кўрсаткичлари мос келиш даражаси 0 дан 5 гача бўлган бир пайтда оилавий қадриятлар иерархиясида умумий кўрсаткичларнинг мос келмаслик даражаси 1 дан 11 гача, яъни ота-она муносабатларининг худди шундай кўрсаткичига нисбатан 2 баравар катта бўлди. Оиладаги ички муносабатлар ва ота-онанинг болага муносабати таъсири остида шаклланувчи бирламчи ўзига муносабат, ўзини идентификациялашнинг барча кўринишларида ва коммуникатив фаолият субъекти сифатида боланинг бирламчи кичик ижтимоий гуруҳ сифатида оилада ўзини англаши ривожланишининг ҳал қилувчи омили ҳисобланади. Бунда нафақат эр-хотин-ота-она ўртасидаги муносабатлар ва уларнинг болага бўлган муносбати, балки айнан шу муносабатларнинг бевосита у билан мулоқотда акс эттирилиши муҳим аҳамият касб этади. Мактабгача бўлган ёшдаги болада ўзига нисбатан муносабат ота-она билан мулоқоти таъсири остида шаклланиши исботланди, яъни, болалардан олинган маълумотлардан шу нарса маълум бўлмоқдаки, улардаги аксарият белги ва хислатлар аввало онасининг таъсирида шаклланади. Бу ёшда ўзини баҳолашга салбий таъсир кўрсатувчи ягона омил бу – ота-она, хусусан, онанинг фарзандига бўлган муносабатининг яхши эмаслигидир. Масалан, бизнинг экспериментда, ўзини баҳолашда ўртача умумий баҳоси 3,8 баллга эга бўлган фақат битта бола «Мен ва менинг болам» проектив расмли тестида унинг онаси томонидан идентификация даражаси паст бўлганлиги учун шундай натижани берди. Бизнингча, фақат етарли даражада ота-она меҳридан баҳра олмаган болаларгина мактабгача бўлган ёшдаги болаликдаёқ ўз имконият ва қобилиятларини беқарор, ўта танқидий баҳолайди. Бизнинг фикримизча, шубҳасиз, боланинг ўзи ҳақидаги тасаввурлари 58

камдан-кам ҳолларда нейтрал, баҳосиз характерга эга бўлиб, ўзига эмоционал-қадриятли муносабат билан боғлиқ бўлади. Бу эса мактабгача бўлган ёш давомида Мен-концепциясининг асосан аффектив, эмоционал- қадриятли таркибий қисмлари шаклланиши ва фақат бу даврнинг охирига келибгина асосий эътибор когнитив соҳага ўтишидан далолат беради. Бунда Мен-концепциясининг когнитив ва аффектив таркибий қисмлари ҳали бир- биридан ҳам, ички жиҳатдан ҳам унчалик дифференцияланмаган бўлиб, буни биз доимо эмоционал ижобий бўлган ўзини баҳолашни тадқиқ этишда кўрдик. Кўриб турибмизки, мактабгача бўлган ёшдаги боланинг Мен- концепцияси барча таркибий қисмларида (ўзини баҳолашни истисно қилганда) албатта жинс-роль бўйича тушунча мавжуд бўлиб, боланинг белгиланган жинс вакили сифатида ўзи ҳақидаги тасаввур намоён бўлади, яъни параллел равишда ўтувчи турли идентификация жараёнлари йиғиндиси бу ёшда, аввало, жинс бўйича идентификация билан боғлиқ, ёш бўйича идентификация корреляцияси r = 0,65, ижтимоий идентификация корреляцияси r = 0,84 ни ташкил қилади. Келтирилган материаллар бизга ўзини муайян жинс вакили сифатида жинсий ўзини англашнинг шаклланиши учун энг сензитив давр - мактабгача бўлган ёш даври деб ҳисоблашга имкон беради, бу давр давомида ушбу структура жадал суръатлар билан ривожланади, натижада «маскулинлик» ва «фемининлик» индивидуал конструктлари, сифат жиҳатидан янги руҳий ҳосилаларнинг йиғиндиси сифатида жинс концепциясининг вужудга келиши учун асос яратилади. Хусусан, Мен образининг турли элементларига алоқадор, лекин жинс белгилари ёки жинсга мансубликни албатта эсга олиб ўтувчи ўзини тавсифлашдан иборат барқарор сўз бирикмаларидан ҳамма жойда фойдаланиш кабилар болалар билан сўҳбатлашиш натижасида аниқланди. Масалан, мен – «кичкина қиз» (жинс+ёш), «чиройли қиз» (жинс+тана), «чиройли Камола» (жинс+исм), «онасини ҳимоя қилиши керак» , «ёқимтой ва тартибли бўлиши керак» , «кучли ва меҳрибон бўлиш лозим» , «пул ишлаб топиши ва гул ҳадя эта олиши лозим» (жинс+бурч-ҳуқуқ), 59

«онасининг қизи, отасининг қизи» (жинс+социум) каби фикрлар бунга далилдир. Бунда ўғил болаларда жинс бўйича ўзини тавсифлаш кўпроқ бурч- ҳуқуқ тизими билан, шахснинг ижтимоий макони ҳақидаги тасаввур билан боғлиқ бўлади, қиз болаларда эса шу билан бирга, ўзини англашнинг барча жиҳатлари ва айнан бир хиллик турлари ҳам жалб этилади. Шахснинг ўзини англашда шаклланиш қонуниятлари унинг жиҳатларидан бири сифатида жинсий ўзини англашнинг ривожланишини белгилаб беради - деган тасдиқловчи назарий қоидалар нима тўғри ва нима нотўғри эканлигини тахмин қилишга имкон беради. Демак, жинсий ўзини англашнинг ривожланиш даражасини ўрганиш бизга боланинг бутун ўзини англашининг ривожланиш даражаси ҳақида мулоҳаза юритиш имконини беради. Юқоридагидан кўриниб турибдики, агар у ёки бу масала бўйича ота- онанинг қарашларида мувофиқлик бўлса, бу ҳолат боланинг ўзини англаш жараёни ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади. Эр - хотиннинг оилавий ролларидаги аниқ объектив фарқлар ва уларнинг бола томонидан адекват идрок қилиниши ҳам ижобий омил бўлиб, бу бола онгида ўз “Мен”и тўғрисидаги тасаввурларнинг муваффақиятли шаклланишининг гарови ҳисобланади. Бироқ, охирги йилларда Ўзбекистонда ҳам нуклеар, яъни, ота- она ва битта ёки 2 нафар боладангина иборат бўлган оилалар сони ортган сари ноанъанавий ота-она ва фарзанд муносабатлари шаклланмоқдаки, бу олимларнинг эътирофича, ўзбек оиласидаги детоцентристик муносабатларни келтириб чиқармоқда, яъни, ота-онанинг бутун сайъи- ҳаракати фақат шу фарзандлар манфаатигагина хизмат қилишга асосланган муносабатлар. Бундан никоҳ жуфтлигидаги ота-оналарнинг тарбия услублари, хулқ-атвор шакли, “Ота-она – бола” муносабатлари ҳамда ўзаро муносабатларнинг янгича кўринишини келтириб чиқариши, ва бу ўз навбатида бола шахсининг шаклланишига таъсир қилиши айни ҳақиқатдир. Мактабгача ёшдаги болаларда ўзини ўзи англаш жараёнининг шахс хусусиятлари ривожланишига таъсири 60

Республикамизда мустақиллик йилларида инсон шахсига нисбатан бўлган муносабат кескин ўзгарди. Жамиятнинг аъзоси бўлган ҳар бир шахс тақдирига алоҳида эътибор қаратила бошланди. Айниқса, инсон ҳаётининг келажагига тамал тоши қўйиладиган мактабгача ёшдаги болаларга таълим- тарбия бериш, педагогика ва психология, ижтимоий психология ва мактабгача ёшдаги болалар психологияси фанларининг долзарб муаммоларидан бирига айланиб бораётганлиги шубҳасиздир. Зотан, келажакги буюк давлатни бунёдга келтириш учун ҳар қандай давлатнинг фуқароси дастлаб оилада ва сўнгра мактабгача таълим муассасида мукаммал тарбияланиши, шахс сифатида тўлақонли шаклланиши имкониятларига эга бўлиши лозим бўлади. Тадқиқотимизда мактабгача ёшдаги болаларда шахс хусусиятларининг шаклланишида ўзини-ўзи англаш жараёнини ўрганиш мақсадида В.Г.Шурнинг “Зиначалар” методидан фойдаландик. Мазкур методика ёрдамида боланинг ўзини англашини тадқиқ этиш натижасидан олинган маълумотлар мактабгача бўлган ёшдаги катта болаларнинг аксарияти (85,8%) ўзи тўғрисидаги тасавурлари шубҳасиз яхши ҳисоблайдилар, бунда 81% болалар ўзини “жуда яхшилар”, 6,7% болалар эса умуман олганда “яхшилар” қаторига киритган, бу эса ушбу ёшдаги болалардаги ўзига нисбатан юқори баҳо бўлиб, ўзини баҳолаш адекват эмаслигини кўрсатади. Маълумотлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, ушбу ёшдаги барча болаларда ўзига юқори баҳо бериш ривожланган бўлиб, кўриб чиқилган ўзини баҳолашнинг индивидуал кўринишлари унинг шаклланиши жараёни аслида мураккаб эканлигини ҳамда боланинг ўз “Мен”ини баҳолаши билан ота-оналарнинг ўзларини реал баҳолари ўртасида муайян алоқа борлигини кўрсатади. Бироқ шундай тоифадаги болалар ҳам борки, улар ўзлари учун жозибали образ сифатида ўтмишдаги образни танлаб оладилар. Ўтмишга қайтиш истаги ёш ўсиши билан болаларнинг катталар ҳаёти билан боғлиқ жавобгарликнинг ҳам ўсишини чуқур англаши билан боғлиқдир. Келажакда 61

катта ёшга еткандаги образ ҳақида салбий нуқтаи назардан баҳолаш, беташвиш болаликка қайтиш ва ҳар доим севимли болакай ролида қолиш истаги айрим шу ёшдаги болаларга хос бўлиб, бунинг сабабини бола онгидаги ҳамда кутилаётган катта ёш тўғрисидаги ноадекват баҳолаш билан изоҳлаш мумкин. Қолаверса, катта мактабгача ёшдаги боланинг ижтимоий тасаввурлари тизимида мактаб фаолияти билан боғлиқ бўлган тушунча ва тасаввурлар ҳам борки, улар ҳам маълум маънода ота-она таъсисрида, оиладги шахслараро муносабатларга боғлиқдир. “Мен” концепциясидаги «Мен+» мактаб ёши «Мен–» қарилик ёки гўдаклик» тизимидаги тасаввур ва ўзига бўлган баҳода кўпроқ боланинг мактаб ўқувчиси образи билан боғлиқ дунёда янги ва қизиқарли нарсаларни билиб олишга интилиш ҳислари мужассам бўлади. Бироқ, бу ерда шуни қайд этиб ўтиш керакки, болалар мактаб ҳаётининг хаёлий суратини чизган ҳолларнинг кўпчилигида вужудга келган қийинчиликлар туфайли болалар тасаввури салбий томонга ўзгариб кетиши мумкин. 5-6 ёшдаги болаларнинг кўпи тезроқ катта бўлиш истагини билдиради, чунки улар учун катта ёшдаги инсон турли муносабатлар тизими муҳим аҳамиятга эга бўлиб, биринчи навбатда катталар дунёси боланинг кичкинагина дунёси учун жуда катта қимматга эгалиги билан изоҳланади. Мактабгача ёшдаги боллаар билан ўтказган мулоқотларимизда ўзига нисбатан баҳода ўзини у ёки бу жинс вакили сифатида ўз ота-онаси билан идентификация қилиш тенденцияси ҳам кўзга ташланди. Масалан, қиз болаларнинг жавобида шундай қайтарувлар бор: «Онамга ўхшашни истайман, чунки у чиройли кийинади», ёки «Дадамга ўхшайдиган бўламан, чунки у меҳрибон ва кучли» кабилар. Боланинг ота-онасига қарамлиги ва уларнинг олдида ўзларининг пассивроқ объект эканлигига боғлиқ тасаввурлар ҳам мавжуд. Масалан, қиз боланинг онага кўпроқ яқинлиги ва унинг онаси билан муносабатларини мустаҳкамловчи фемининлик хислатларнинг турли даражада бўлса-да, намоён бўлиши уларнинг кўпгина жавобларида яққол акс этади. Бизни 62

қувонтирган холат шуки, бу ёшдаги болаларда фемининлик-маскулинлик муносабатларининг тасаввур этиш ҳам йўқ эмас. Масалан, “Қиз бола яхшими, ўқил болами?” деган саволга кўпчилик қизлар ва шунга яқин жавобни ўғил болалар ҳам беришди: «Қиз бола бўлиш яхшироқ, у чиройли, ўғил бола эса уни ҳимоя қилиши керак», «Қиз бола ақлли ва чиройли бўлиши, ҳамма нарсани билиши, ўғил бола эса ҳамма нарса қила олиши лозим». Лекин ўғил бола образида фақат кучли ва ижобий сифатларни тасаввур қилган бир Д.Ч. исмли қиз бунга жавобан онасининг раъйи ва таклиф этилаётган хулқ-атвор моделига қарши чиқиб, бир неча марта ўз жинсини алмаштиришни истаган: «Ўғил болага айланмоқчиман. Ўғил бола бўлган яхши, – машиналар билан ўйнаш, қўрқинчли ўйинлар ўйнаш мумкин». Бу ўз навбатида оилада она мақоми ва эр-хотин муносабатларида онанинг адекеват ўрни йўқлигидан дарак беради. Мактабгача бўлган ёшдаги ўғил болалар идентификация учун объект излашда аёллар муҳити қадриятларидан воз кечсалар-да, бироқ ўзларини отанинг оила иерархиясидаги юқори мақоми билан идентификациялашга ботинолмайди, улар учун энг кенг тарқалган модель ўз жинсидаги шахслар ҳисобланади, бунда идентификация учун объект танлаш ахлоқий ва жинсий ўзига хослик хислатлари билан асосланади: «Менга Ахмат ёқади – у кучли ва ҳеч қачон уришмайди». Ўғил болаларда ҳам, қиз болаларда ҳам жозибасиз образ қоидага кўра катталар томонидан маъқулланмайдиган хулқ-атвор кўринишларига эга бўлган ўз жинсидаги тенгдоши билан идентификацияланади: «Комилага ўхшашни истамайман – у орқамдан келиб мени уради, мен эса унга жавоб қайтараман», «Ёқубдақа бўлмайман, у мақтончиқлик қилади, мен эса буни истамайман». Ўзига хос ҳолатни рад этишга сабаб бўлган омиллар ҳақида қиз боланинг жавоби қуйидагича бўлди: «Дадамга ўхшашни ҳоҳламайман, у доим бизни уришади ва калтаклайди». Демак, бу боланинг оиласидаги отанинг диктати ва онадан паноҳ топиши бундай тасаввурга сабаб бўлдаи. Афзал кўрилувчи хислатлар ҳақидаги саволга ўғил болалар ҳам, қиз 63

болалар ҳам асосан жинсий ўзига хослик хислатларини эмас, балки ахлоқий хислатларни кўрсатишган, шу билан бир пайтда улар қизиқаётган объектга хос бўлиши лозим бўлган хулқ-атвор усуллари бир хил бўлган: қиз болаларда «чиройли, ақлли, раҳмдил бўламан», ўғил болаларда «жасур бўламан, совғалар бераман» каби тушунчалар шаклланган. Албатта, жинсий роллар бўйича кутишлар ва қарама-қарши жинснинг ҳаётдаги роли бўйича стереотипларнинг шаклланганлиги, масалан, унга ёқиб қолиши мумкин бўлган болани тавсифлар экан, Тадқиқотнинг асосий қисмида биз боланинг ўзини ўзи англашига оид маълумотларга янада аниқлик киритиш мақсадида «Мен кимман?», “Сен кимсан ?” деган саволга болаларнинг жавобларини таҳлил қилдик. Масалан, “Сен кимсан ?” деб савол берилганда болаларнинг 90%и ўз исмини айтган. Бу ҳолат ижтимоий психологияда шахс мақомини билдирувчи муҳим омил ҳисобланади, агар исм биринчи айтилса, “Мен” образи тўғри шаклланаётган ҳисобланади. Масаланинг иккинчи муҳим томони ўз исмининг ўзига ёқиши. 100% биз билан экспериментда қатнашган болалар «Сенга ўз исминг ёқадими?» саволига гарчи унчалик очиқ бўлмаса-да, ижобий муносабат бердилар, айримлари, хаттоки, исмининг маъносини ҳам билишни билдирди. «Нима учун сенга бу исмни қўйишган?» деган саволга болаларнинг ярмидан сал ортиғи қатъият билан бу исмни уларга отаси ва оналари қўйганлигини эътироф этдилар: «Чунки онамга ҳам, отамга ҳам бу исм ёққан» . Болаларнинг кичик бир қисми - 30%, ономастик формулага биноан фамилия-исми-шарифини ҳам қайд этди, зеро, психологияда бундай холат биз ўрганаётган ёшдаги болалар учун характерли эмас. Айрим болаларга биз «Катта бўлганингда сени нима деб чақиришади? Дилшод ака ёки Дилшод домла дейишадими?» қабилида аниқлик киритганимизда “Ака”, “Домла” атамаларидан кўра фақат ўз исмини тўлиқ келтирган маъқуллигини эътироф этдилар. Демак, бола ота-онаси билан қанчалик яқин алоқада бўлса ҳам унга уларнинг эркалаб-қисқартириб чақириш шакллари маъқул бўлишини биз ўргандик. Аслида ота-оналарнинг 64

болага мунтазам бир хил шаклда мурожаат қилишлари унинг ўзини англаши ва ўзини мустақил шахс сифатида қабул қилиши доирасини сезиларли қисқартиради. Шундай қилиб, айтиш мумкинки, ўз исмини қабул қилиш даври 5-6 ёшга бориб тугайди ва шахснинг ривожланиши натижасида шахсий исмни қабул қилиш рўй беради. Қабул қилинган исм “Мен-концепцияси” асосини ташкил қилади ва унинг атрофида исм билан боғлиқ бўлган кўплаб шахсий характерли хусусият ва сифатлар шаклланади. Мактабгача ёшдаги болаларнинг шахсининг шаклланишига таъсир этувчи оиладаги шахслараро муносабатларни ўрганиш натижалари Биз тадқиқотимизнинг ушбу босқичида мактабгача ёшдаги бўлган боланинг шахс сифатида шаклланганишига таъсир этувчи оиладаги ота- оналарнинг ўзаро эр-хотин ҳамда ота-оналар сифатидаги муносабатларининг ўзига хосликларини ўрганишга ҳаракат қилдик. Маълумки, оиладаги шахслараро муносабатлар табиатли бўлиб, унда ролли муносабатлар бевосита шахслараро муносабатлар билан чамбарчас боғланган бўлдаи. Оиладаги шахслараро муносабатлар характерига кўра эр-хотин ўртасидаги муносабатлар, ота-оналарнинг ўз фарзандлари билан шахслараро муносабатларига бўлинади. Биз никоҳ жуфтлиги ҳисобланган эр-хотин ҳамда фарзанд тарбиялаётган ота-оналарнинг мактабгача бўлган ёшдаги болалари билан муносабатларининг турли жиҳатларини экспериментал тадқиқ этдик. Бизни мактабгача ёшдаги бўлган болаларнинг психологиясидаги шундай жиҳатга эътиборни қаратдикки, улар айнан шу даврда ўз қизиқишлари, етакчи фаолияти бўлган сюжетли-ролли ўйинлардаги ҳаракатлари билан биргаликда ижтимоий дунёнинг, аввало, ота-она 65

оиласидаги ролларга ва ўзаро муносабатларга эътиборли бўлиб, айнан ота- оналикка хос қилиқларни ўзлаштиришга киришадилар. Бола бунда унинг олдида рўй бераётган воқеа-ҳодисаларнинг кузатувчиси ва иштирокчисига айланиб, бу жараёнлар қанчалик динамик бўлса, шунчалик фаол ва қизиқувчан бўлади, ота-она ва бола ўртасидаги муносабатларга нисбатан кўпроқ, тўлароқ ва турли-туман ахборотларни олади, ўзлаштиради ва фикрлайди. Бунда Оила бола Менини шакллантирувчи муҳим социум – ижтимоий муҳитга айланиб, ўзининг ушбу муҳитга алоқадорлигини англаш муҳим аҳамият касб этади. Бу ерда шуни қайд этиб ўтиш жоизки, ижтимоий психологларнинг фикрича, оиладаги шахслараро муносабатлар тузилмасида “ота-она – бола” муносабатлари эволюцион жиҳатдан нисбатан кечки ва мазмунан аниқроқ ҳисобланади, чунки улар шаклланиб бўлган эр-хотин муносабатлари асносида вужудга келади. Тадқиқотимиз давомида биз шунга ишонч ҳосил қилдикки, айнан никоҳ жуфтлигидаги эр-хотин муносабатлари боланинг ижтимоий тасаввурларида билвосита ифодаланган ота-оналик муносабатларига нисбатан мослашувчан ва динамик бўлиб, шу сабабли боланинг ота-она муносабатини акс эттириши унинг шахсида ифодаланган ўзгаришларга замин бўлади. Масалан, оналар ва оталарда ота-она муносабатининг умумий кўрсаткичлари мос келиш даражаси 0 дан 5 гача бўлган бир пайтда оилавий қадриятлар иерархиясида умумий кўрсаткичларнинг мос келмаслик даражаси 1 дан 11 гача, яъни ота-она муносабатларининг худди шундай кўрсаткичига нисбатан 2 баравар катта бўлди. Ота-она муносабатларининг умумий кўрсаткичлари мос келиш даражаси бўйича ота-оналарнинг уч гуруҳи аниқланган: фарқ 0 – яъни тўлиқ мослик 20% жуфтликда, мослик даражаси юқори – 0,1 дан 0,2 гача- 44% жуфтликда, мослик даражаси ўртача – 0,3 дан 0,5 гача – 36 % жуфтликда. Бироқ, айтиб ўтиш керакки, бундай бўлиниш шартли ҳисобланади, чунки тадқиқ этилаётган шахслар айнан ота-она муносабатлари тавсифномаси бўйича энг ўҳшаш ва кам фрақ қилувчи бўлиб, 66

уларнинг мос келиш кўрсаткичлари жуда юқори ва энг катта фарқ ҳам max кўрсаткичнинг 10%ини ёки жуфтлик ичидаги 6,8%ни ташкил қилади. Оилавий қадриятлар иерархияси ва оилавий роллар бўйича йўналганликдаги мувофиқлик даражаси бўйича никоҳ жуфтликларини биз уч гуруҳга ажратдик: 1) оилавий қадриятлар иерархиясининг мослик даражаси юқори бўлган жуфтликлар (фарқ 0 дан 3 баллгача) – 60%; 2) оилавий қадриятлар иерархиясининг мослик даражаси ўртача бўлганлар (4-7) – 28%; 3) оилавий қадриятлар иерархиясининг мослик даражаси паст бўлганлар (8-15) – 12%. Эр-хотин жуфтлиги аъзоларининг оилавий қадриятлар иерархиясининг мослик даражаси нуқтаи назаридан фарқланиши оимлавий муносабатлар амалиётида можароларнинг вужудга келишига олиб келиши кўплаб олимлар томонидан эътироф этилган (К.Витакер, В.Сатир, В.А.Петровский, В. Каримова). Айнан шу тамойил бўйича биз 60% жуфтликда кузатувлар олиб бориб, оилавий қадриятлар иерархиясининг мослик даражасидаги фарқ 3 баллдан ортиқ бўлган эр-хотинлар ўртасида низокашлик даражаси ҳам юқори бўлишини аниқладик. Айни шундай муносабатларни мунтазам кузатган болада ҳам ўзи ва жамиятдаги ўз ўрни тўғрисидаги тасаввурларнинг шаклланишида турлича муамморлар бўлиши муқаррар эканлигини биз тахмин қилдик. Яъни, бизнинг тахминимизча, бола Мен-концепциясининг ривожланганлик даражаси эр-хотин муносабатлари билан ўзаро боғлиқликка эга, лекин “ота-она – бола” муносабатларининг характери билан бундай узвиялик кузатилмайди. Бизнинг дастлабки тахминимиз шундан иборат эдики, ота-она муносабатлари моҳият жиҳатдан мактабгача ёшдаги бўлган боланинг шахс сифатида ўзини англашида ёшига оид, жинсига оид ва ижтимоий мавқеига оид когнитив тасаввурларининг шаклланишига жиддий таъсир кўрсатмайди. Чунки ота-оналик роли билан эр-хотинлик роллари ўртасидаги ўзига хос фарқ бунда катта роль ўйнайди. 67

Чунки б оланинг ота-онасига бўлган муносабатлари, уларни айнан ота ва она, деб идрок қилиш орқали ўз тасаввурларини бойитиши аввало унинг келажакдаги образини, катта ёшдаги шахс сифатидаги образини шакллантирувчи тамал тоши бўлиб хизмат қилади. Шу нуқтаи назардан боланинг кўз олдига келувчи динамик оилавий вазият, оиладаги катталар ўртасида мазмуний жиҳатларга бой ўзаро муносабатлар, ота-онанинг фаол ижтимоий ва маънавий ҳаёти силсиласи воқеа-ҳодисаларга максимал даражада бой бўлган ҳолда боланинг ҳам фаоллигини уйғотиб, унинг шахс сифатида ривожланиш жараёнини жадаллаштиришга хизмат қилади. М актабгача ёшдаги боланинг ота-онаси тимсолида эр ва хотин муносабатларини идрок этиши эса таъсирлироқ бўлиб, унинг яқин келажакдаги ижтимоий хулқининг асосларини ташкил этади. Шундай қилиб, оиладаги ички муносабатлар ва ота-онанинг болага муносабати таъсири остида шаклланувчи бирламчи ўзига муносабат, ўзини идентификациялашнинг барча кўринишларида ва коммуникатив фаолият субъекти сифатида боланинг бирламчи кичик ижтимоий гуруҳ сифатида оилада ўзини англаши ривожланишининг ҳал қилувчи омили ҳисобланади. Бунда нафақат эр-хотин-ота-она ўртасидаги муносабатлар ва уларнинг болага бўлган муносбати, балки айнан шу муносабатларнинг бевосита у билан мулоқотда акс эттирилиши муҳим аҳамият касб этади. Мактабгача бўлган ёшдаги болада ўзига нисбатан муносабат ота-она билан мулоқоти таъсири остида шаклланиши исботланди, яъни, болалардан олинган маълумотлардан шу нарса маълум бўлмоқдаки, улардаги аксарият белги ва хислатлар аввало онасининг таъсирида шаклланади. Бу ёшда ўзини баҳолашга салбий таъсир кўрсатувчи ягона омил бу – ота-она, хусусан, онанинг фарзандига бўлган муносабатининг яхши эмаслигидир. Масалан, бизнинг экспериментда, ўзини баҳолашда ўртача умумий баҳоси 3,8 баллга эга бўлган фақат битта бола «Мен ва менинг болам» проектив расмли тестида унинг онаси томонидан идентификация даражаси паст бўлганлиги учун шундай натижани берди. Бошқа барча болаларнинг (97%) оналари расмда 68

юқори ёки паст даражали идентификация билан тақдим этилган бўлиб, уларнинг ўртача даражаси 4,8 балл бўлган. Бизнингча, фақат етарли даражада ота-она меҳридан баҳра олмаган болаларгина мактабгача бўлган ёшдаги болаликдаёқ ўз имконият ва қобилиятларини беқарор, ўта танқидий баҳолайди. Айнан шу каби хулосалар бошқа тадқиқотларда, масалан, О.В.Лобза томонидан ҳам аниқланган эди. Шундай қилиб, мактабгача бўлган катта ёшдаги болаларда оилаавий қадриятлар ва улар таъсирида шаклланадиган “Мен” концепциясининг пастлиги аниқланди. Бизнинг фикримизча, шубҳасиз, боланинг ўзи ҳақидаги тасаввурлари камдан-кам ҳолларда нейтрал, баҳосиз характерга эга бўлиб, ўзига эмоционал-қадриятли муносабат билан боғлиқ бўлади. Бу эса мактабгача бўлган ёш давомида Мен-концепциясининг асосан аффектив, эмоционал- қадриятли таркибий қисмлари шаклланиши ва фақат бу даврнинг охирига келибгина асосий эътибор когнитив соҳага ўтишидан далолат беради. Бунда Мен-концепциясининг когнитив ва аффектив таркибий қисмлари ҳали бир- биридан ҳам, ички жиҳатдан ҳам унчалик дифференцияланмаган бўлиб, буни биз доимо эмоционал ижобий бўлган ўзини баҳолашни тадқиқ этишда кўрдик. Кўриб турибмизки, мактабгача бўлган ёшдаги боланинг Мен- концепцияси барча таркибий қисмларида (ўзини баҳолашни истисно қилганда) албатта жинс-роль бўйича тушунча мавжуд бўлиб, боланинг белгиланган жинс вакили сифатида ўзи ҳақидаги тасаввур намоён бўлади, яъни параллел равишда ўтувчи турли идентификация жараёнлари йиғиндиси бу ёшда, аввало, жинс бўйича идентификация билан боғлиқ, ёш бўйича идентификация корреляцияси r = 0,65, ижтимоий идентификация корреляцияси r = 0,84 ни ташкил қилади. Келтирилган материаллар бизга ўзини муайян жинс вакили сифатида жинсий ўзини англашнинг шаклланиши учун энг сензитив давр - мактабгача бўлган ёш даври деб ҳисоблашга имкон беради, бу давр давомида ушбу структура жадал суръатлар билан ривожланади, натижада «маскулинлик» ва 69

«фемининлик» индивидуал конструктлари, сифат жиҳатидан янги руҳий ҳосилаларнинг йиғиндиси сифатида жинс концепциясининг вужудга келиши учун асос яратилади. Хусусан, Мен образининг турли элементларига алоқадор, лекин жинс белгилари ёки жинсга мансубликни албатта эсга олиб ўтувчи ўзини тавсифлашдан иборат барқарор сўз бирикмаларидан ҳамма жойда фойдаланиш кабилар болалар билан сўҳбатлашиш натижасида аниқланди. Масалан, мен – «кичкина қиз» (жинс+ёш), «чиройли қиз» (жинс+тана), «чиройли Камола» (жинс+исм), «онасини ҳимоя қилиши керак» , «ёқимтой ва тартибли бўлиши керак» , «кучли ва меҳрибон бўлиш лозим» , «пул ишлаб топиши ва гул ҳадя эта олиши лозим» (жинс+бурч-ҳуқуқ), «онасининг қизи, отасининг қизи» (жинс+социум) каби фикрлар бунга далилдир. Бунда ўғил болаларда жинс бўйича ўзини тавсифлаш кўпроқ бурч- ҳуқуқ тизими билан, шахснинг ижтимоий макони ҳақидаги тасаввур билан боғлиқ бўлади, қиз болаларда эса шу билан бирга, ўзини англашнинг барча жиҳатлари ва айнан бир хиллик турлари ҳам жалб этилади. Шахснинг ўзини англашда шаклланиш қонуниятлари унинг жиҳатларидан бири сифатида жинсий ўзини англашнинг ривожланишини белгилаб беради - деган тасдиқловчи назарий қоидалар нима тўғри ва нима нотўғри эканлигини тахмин қилишга имкон беради. Демак, жинсий ўзини англашнинг ривожланиш даражасини ўрганиш бизга боланинг бутун ўзини англашининг ривожланиш даражаси ҳақида мулоҳаза юритиш имконини берадики, биз бунга кўплаб тасдиқлар топганмиз. Шундай қилиб, мактабгача бўлган катта ёш, бизнингча, боланинг жинсига алоқадор роллар тизимида ўзини тасаввурлар қилиш учун мақбул давр бўлиб, ўзини англашнинг ривожланишидаги асосий йўналиш эса жинсий ўзини англаш жараёни ҳисобланади. Шаклланаётган жинс концепцияси бу даврдаги асосий янгиликка айланади, унинг шаклланиш даражаси мос келувчи айнан бир хилликнинг шаклланганлик даражаси каби мазкур ёш даврида Мен-концепцияси ривожланишининг умумий даражасини тавсифлайди ва уни баҳолаш мезони бўла олади. Шу тариқа, бизнингча, 70

мактабгача бўлган катта ёшдаги болаларда жинсий ўзини англашнинг ривожланиш даражаси Мен-концепциясининг марказий тизим ҳосил қилувчи ва интеграцияловчи таркибий қисми сифатида боланинг Мен образи шаклланганлигининг умумий даражасини аниқлаш ва унинг ўзини англаш жараёнининг ривожланиш босқичлари асосий мезонларидан бири бўлиб хизмат қила олади. Боланинг отаси ва онасидаги ўзаро муносабатлар ҳамда эр-хотинлик ролларини идрок қилишдан шаклланадиган тасаввурлар уларнинг вербал нутқида ҳам ўз аксини топади: «Мен ўғил боламан, катта бўлсам – дадамдай кучли ва катта бўламан», «Она бўламан, менинг болаларим бўлади», «Мен ҳам ойимдек чиройли ва ақллиман», «Ойим мени туққанидек, менинг ҳам қорнимдан чақалоқ туғилади», «Ойимдек нафис ва чиройли» . Биринчидан, бу боланинг эр-хотин жуфтлигидаги ўзаро муносабатларни фаол ўзлаштирганини кўрсатади. Иккинчидан, бундан муносабатлар болага ижтимоий муҳит, биринчи навбатда ота-она, оиласи, ота-онадан ташқари эр-хотин, эркаклик ёки аёллик муҳитидан андоза олиши учун оила энг қулай муҳит эканлигини исботлайди. Албатта, айни замонда оммавий ахборот воситалари таъсирида анъанавий қадриятларни идрок қилиш жараёни мураккаб тус олаётганлигини ҳам бюиз инобатга олдик. Шундай қилиб, мактабгача бўлган ёшдаги болаликнинг охирига келиб, ишонч ҳосил қилдикки, бу босқичда деярли барча (90%) болаларда ҳодисалар, билимлар ва эътиқодлар синфини фикран тақдим этиш сифатида мантиқий ва ички зиддиятларсиз гендер схемаси шаклланади ва бу хулоса рус тадқиқотчиси Д.Мартин ишларида ҳам тасдиғини олган эди. Биз, ушбу холатнинг ўзи ва бошқалар ҳақидаги, болалар ва катталар ҳақидаги тасаввурни қамраб олувчи, тасаввурлар тизимининг тўлиқлиги, ҳажмлилиги ва универсаллигини таъминлашга асос бўлиши лозим ва зарур деб ҳисоблаймиз. Келажакдаги Мен образи, аксинча, анъанавий жинсга хос бўлган хислатлар билан бошқа ахлоқий-маънавий тасаввурларнинг уйғунлашганлиги сабабли, болада, айниқса, қиз болаларда ахлоқий ва 71

анъанавий жинсий-типик жиҳатлар ҳам кузатилади. Айрим қизларда (10%) бу образ янги шаклланган аёлликнинг ижтимоий-маданий стереотипи билан боғланглигини ҳам кузатдик: «Чиройли, ғамхўр ва ишбилармон бўламан», «Ақлли ва нафосатли бўламан» , «Кучли ва мағрур бўламан», «Машина ҳайдашим керак», «Ҳамма нарсани билиши ва яхши ўқиши лозим», «Супуриши, чангларни артиши лозим» каби. Педагогик психологияда болага жамият томонидан аҳамиятга эга бўлган катта ёшдаги шахслар (ота-оналар ва тарбиячилар) мисолида берилувчи «эркин» болалар ўйинлари мотивлари, мақсад ва усуллари бир неча бор таҳлил қилинди ҳамда сюжет таркибини шакллантириш, турли ўйин ролларини олиш ва ўйнаш қобилиятини ривожлантириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилди. Бироқ бу ерда шуни айтиб ўтиш керакки, турли ўйин ҳаракатлари, яъни ўйин усулларини мақсадли йўналтирилган ҳолда шакллантириш дастлаб меъёрлаштирувчи омил сифатида хизмат қилади, бунда катта ёшдагилар ўйин учун шароитлар яратишдан ташқари, уни бошқаришга ҳам ҳаракат қилади. Кейинчалик бу боланинг ўз ўйин режалари ва ижодий ғояларини амалга ошириш майдонини қисқартириб, унинг, хусусан, гендер фарқлари ҳақидаги тасаввурларини стереотиплаштиради ва уларни тарбиячи шахсининг хосликларига яқинлаштиради. (К.Юнг, О.Вейнингер, С.Бем, Г.Аммон, А.Клизовский, В.Е.Каган ва б.) Масалан, мактабгача бўлган ёшдаги болаларнинг тарбия муассасаларидаги катта гуруҳларда нутқни ривожлантириш бўйича машғулотларда яққол мисол тариқасида анъанавий жинсга хос бўлган фаолият ва стереотип жинсий типлаштирилган касблар билан шуғулланаётган иккала жинс вакиллари тасвирланган карточкалар таклиф этилади, бу ерда аёл тикувчи, сут соғувчи, сотувчи, ўқитувчи, кутубхоначи ролида, эркак эса қурувчи, ҳайдовчи, почтачи, фотограф, рассом ролида намоён бўлади. Тадқиқотимизда иштирок этаётган андрогинлик сифатлари яққол ифодаланган оналарнинг болалари ушбу стереотип сюжетларни қуйидагича шарҳладилар: «Менинг ойим тикмайди, аммо у суратга олади», «Бизда эса дадам эмас, ойим машина 72

ҳайдайди», «Ойимнинг ўзи уйни таъмирлади» . Мактабгача ёшдаги бўлган боланинг Мен образини тадқиқ этганимизда қўлга киритган натижаларнинг асосини ташкил этган «Сен кимсан?», «Кел танишайлик!» услуби юқоридаги таҳлил этилган хулосаларни асоан тасдиқлади. Хусусан, ўз ҳуқуқ ва бурчлари ҳақидаги саволларга жавоб берар экан, ўғил ва қиз болалар онага уй ишларида ёрдам бериш бўйича аниқроқ жавоб бердилар, бунда аниқ ҳаракатларини шарҳлаш уларга қийинчилик туғдирмади: «полни артиш», «ўринни йиғиштириш», «балиқни боқиш», «гулга сув қуйиш» – бурч ва гендер стереотиплари тизимидан ташқарида ётувчи имкониятлар: «телевизор томоша қилиш», «компьютер ўйинлари ўйнаш», «сайр қилиш» . Фақат оналари уй бекаси бўлган қизларда соф феминин жавоблар ноанъанавий аёллик бурчлари билан уйғун эътироф этилди: «ширин овқат тайёрлаш», «ҳамманинг қорнини тўйдириш», «ақлли бўлиш», «ҳамма нарсани билиш», ўғил болаалрда эса «уй супуриш, тозалаш» каби ишлар ҳам қайд этилди. Ота-онанинг болага муносабати, ота-она ва эр-хотин жуфтлигидаги мулоқотнинг ҳосиласи сифатида, экспериментал тадқиқот жараёни давомида кузатилганидек, берилган ота-она муносабатларининг эр-хотин муносабатлари билан таққослаганда ҳозирги болаларда рационаллик даражададир. Юқоридагидан кўриниб турибдики, агар у ёки бу масала бўйича ота- онанинг қарашларида мувофиқлик бўлса, бу холат боланинг ўзини англаш жараёни ривожланишига ижобий таъсир кўрсатади. Эр-хотиннинг оилавий ролларидаги аниқ объектив фарқлар ва уларнинг бола томонидан адекват идрок қилиниши ҳам ижобий омил бўлиб, бу бола онгида ўз “Мен”и тўғрисидаги тасаввурларнинг муваффақиятли шаклланишининг гарови ҳисобланади. Бироқ, охирги йилларда Ўзбекистонда ҳам нуклеар, яъни, ота- она ва битта ёки 2 нафар боладангина иборат бўлган оилалар сони ортган сари ноанъанавий ота-она ва фарзанд муносабатлари шаклланмоқдаки, бу олимларнинг эътирофича, ўзбек оиласидаги детоцентристик 73

муносабатларни келтириб чиқармоқда, яъни, ота-онанинг бутун сайъи- ҳаракати фақат шу фарзандлар манфаатигагина хизмат қилишга асосланган муносабатлар. Бундан никоҳ жуфтлигидаги ота-оналарнинг тарбия услублари, хулқ-атвор шакли, “Ота-она – бола” муносабатлари ҳамда ўзаро муносабатларнинг янгича кўринишини келтириб чиқариши, ва бу ўз навбатида бола “Мен”ининг шаклланишига таъсир қилиши айни ҳақиқатдир. Биз ажратиб ўрганган янги типли ўзаро муносабатларга асосланган оилаларда барча когнитив, аффектив ва хулқ-атворни кўрсатувчи вербал жавобларда ота-оналарнинг хабардорлик даражаси юқори эканлиги ва ота- она кўрсатмаларининг эр-хотин кўрсатмаларига нисбатан мувофиқлик даражаси катта эканлигини кўрдик. Қайси оилада эр ўз ролини, аёл эса ўзининг хотинлик ролини аниқ билиб, шунга амал қилса, уларнинг тарбиячи ва таъсир кўрсатувчи сифатидаги мақомлари ҳам сезиларли эканлиги, уларнинг фарзандлари жавоблари теран ва аниқ жумладарда ифодаланганлигини гувоҳи бўлдик. Демак, болага ота-онанинг муносабати қанчалик муҳим бўлса, уларнинг эр-хотин сифатидаги ролларни бажаришидаги мувофиқлик бола шахсининг шаклланиши ва “Мен” образининг теран ва ўз вақтида шаклланишига шунчалик мақбул шароит ҳиосбланиши тадқиқотда амалий ифодасини топди. Катта ёшдаги боғча тарбияланувчилари шахси коммуникатив хусусиятларини баҳолаш анкетаси. Ушбу анкета ўқ увчилар, тарбиячилар ва ота-оналар учун мулжалланган. Бунда кичик мактаб ёшидаги ўқ увчиларнинг атрофдагилар билан ў заро муносабатлари ҳамда коммуникатив хусусиятлари эксперт ба ҳ оланади. Анкета ёрдамида баҳоланадиган шахс хусусиятлари ва уларга мос келувчи савол ракамлари. Ба ҳ оланадиган шахс хусусиятлари Анкетада хусусиятларга мос келувчи саволлар Муло қ отчанлик Ташкилотчанлик қ обилияти Атрофдагилар билан ў заро муносабат Альтруизм Эмпатия 2,3,4 5 6 7 8 74

Агрессивлик Ҳ имоясизлик Аразг ў йлик Адолатлилик Т ўғ ри с ў злик Илтифотлилик Итоаткорлик Мустаққиллик Қатъийлик Меҳнатсеварлик Ўзига ишонч 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Анкета матни 1. Боланинг исми шарифи, фамилияси, туғилган вақти. 2. Боланинг катталар билан мулоқатчанлиги: А) юқори Б) ўртача В) жуда одамови 3. Болалар билан мулоқотчанлиги: А) жуда мулоқотчан, кўпинча ўзи ёлғиз эмас, бошқа болалар билан ўйнашни яхши кўради. Б) унчалик мулокотчан эмас, кўпинча ёлғиз ўйнашни ёқтиради. В) баъзида ёлғиз, баъзида болалар билан ўйнашни ёқтиради. 4. Агар ўқувчи (бола) мулоқотчан бўлса, А) ёш жихатдан ўзидан катта боллаар билан; Б) тенгдошлари билан; В) ўзидан кичик болалар билан ўйнашни афзал кўрадими? 5. Ўйинда бола ўзини қандай тутади? А) биргаликда ўйнаш учун болаларни уюштира олади, ўйинда ўзига фақат етакчилик ролини олади; Б) ўйинда етакчилик, лидерлик ролини хам иккинчи даражали ролни хам бирдек бажаради; В) кўпинча ўйинда бошқаларга бўйсунган холда ўзига иккинчи даражали ролни олади. 6. Ўқувчининг бошқа болалар билан ўзаро муносабати қандай? А) дўстлик ўрната олади ва ўйинда болалар билан (низо) келишмовчиликларга бормайди; Б) кўпинча низолар келиб чиқди; 7. Бошқа болалардан ўйинчоқларини қизғонмайдими? А) бажонидил ўртоқлашади; Б) баъзида қизғонади, баъзида йўқ; В) қизғонади; 8. Бошқаларга ҳамдард бўла оладими? А) агар нимадандир хафа булишаётганини кўрса (сезса), тинчлаштиришга, ачинишга , ёрдам беришга ҳаракат қилиб, доимо ҳамдард бўлади; 9. Бошқа болаларни хафа қиладими? А) кўпинча хафа қилади; Б) баъзида хафа қилади; В) хеч қачон хафа қилмайди; 10. Ўқувчи катталарга тез-тез шикоят билан мурожаат қилиб турадими? А) кўпинча; Б) баъзида; В) хеч қачон; 11. Ўқувчи тез хафа бўладими? 75

А) жуда тез; Б)баъзида; В) хафа бўлмайди; 12. Ўқувчи (ёки фарзандинигиз) адолатлими? А) доимо адолатли; Б) баъзида адолатли; В) кўпинча адолатли эмас; 13. Ўқувчи доимо рост гапирадими? А) доимо; Б) баъзида рост гапиради, баъзида эса йўқ; В) кўпинча рост гапирмайди, тез-тез ёлғончилик қилади; 14. Ўқувчи доимо ўзини хушмуомила тутадими? А) доимо; Б) баъзида; В) деярли хеч қачон хушмуомила эмас; 15. Ўқувчи доимо сизга қулоқ соладими? А) доимо; Б) баъзи-баъзида; В) деярли хеч қачон; 16. Ўқувчига мустақиллик хосми? А) бутунлай мустақил, хамма нарсани ўзи мустақил бажаришни ёқтиради; Б) баъзи-баъзида; В) кўпинча мустақилликни намоён қилмайди ва у учун бошқалар бажаришини хоҳлайди; 17. Ўқувчига қатъийлик хосми? А) доимо бошлаган ишини охиригача етказишга ҳаракат қилади; Б) баъзида қатъийлик намоён қилади, баъзида йўқ; В) одатда қўл урган ишини охиригача бажармайди; 18. Ўқувчига меҳнатсеварлик хосми? А) худа меҳнатсевар, доимо топширилагн ишни бажонидил бажаришаг ҳаракат қилади; Б) баъзида ишлашни севади, баъзида дангасалик қилади; В) кўпинча дангасалик қилади; 19. Ўқувчи ўзига ишонадими? А) бутунлай ўзига ишонади; Б) баъзида; В) ўзига ишонмайди; Ушбу анкета бўйича болалрни баҳолашда, экпертчи сифатида фақат ота-оналар эмас, шу билан бирга тарбиячилар, синф рахбарлари ҳамда қўувчилар хам қатнашишлари шарт. Натижалар таҳлили. Анкета бўйича олинган маълумотлар қуйидагича баҳоланади: “А” жавоби- 10 балл; “Б” жавоби- 5 балл; “В” жавоби- 1 балл; Барча жавоблар бўйича натижалар йиғиндиси ҳисобланиб, 18 га бўлинади ва бола шахси коммуникатив хусусиятлари, шахслараро муносабатлари ривожланиш даражасининг ўртача кўрсаткичлари баҳоланади. Агар ота-оналарнинг баҳолари ўқитувчи ва тарбиячилар билан мос келса, болада баҳоланаётган сифатларнинг мавжудлига ҳақида хулоса ҳосил қилиш мумкин. Агар 3та экспертдан фақат 2 тасииннг баҳолари мос келса, болалар ушбу сифатлар етарли даражада ривожланганлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Агар экспертлар баҳолари умуман бир-бирига тўғри келмаса, боларда ушбу сифатларнинг мавжуд ёки мавжудлиги ҳақида қўшимча махсус теширилувсиз хулоса чиқариш мумкин эмас. 76

O'xshashlar

Махсус мактабгача тарбия ёшидаги болаларга ташхис қўйишнинг педагогик-психологик хусусиятлари

Мулоқот ва шахслараро муносабатлар мавзусини ўқитишда иновацион технологияларни ўрни

Бошланғич синф кар болаларни ақлий ривожланишини амалга ошириш йўллари

Mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy-pedagogik komponentligini shakllantirishni ilmiy-pedogogik asoslari

Меҳнат таълими ўқитувчиларининг касбий-педагогик компонентлигини шакллантиришни илмий-педогогик асослари