9-синф ўқувчиларининг умумий ва махсус қобилиятларини диагностика қилиш БМИ

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

979.5 KB

Ko'chirib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТЕРМИЗ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТИ ПСИХОЛОГИЯ КАФЕДРАСИ “ 9-СИНФ ЎҚУВЧИЛАРИНИНГ УМУМИЙ ВА МАХСУС ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ ДИАГНОСТИКА ҚИЛИШ ” мавзусидаги БИТИРУВ МАЛА КАВИЙ ИШИ : БАЖАРДИ Психология 4 таълим йўналиши битирувчи курс талабаси Муллаев . Р ________________ : ИЛМИЙ РАХБАР . / . доц в б Шарафутдинова Х. ____________ Битирув малакавий иши кафедрадан дастлабки ҳ имоядан . ___________ «_____» _________________ 2013 ўтди сонли баённомаси йил УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

– 2013Термиз КИРИШ. 1-БОБ. Қобилият педагогик-психологик муаммо сифатида. 1.1. Қобилиятнинг педагогик-психологик таҳлили. 1.2. Қобилиятнинг тузилиши ва уни ўрганиш муаммоси. 1.3. Умумий ва махсус қобилиятларнинг таълим фаолиятидаги роли. 2-БОБ. Умумий ва махсус қобилиятлар диагностикаси муаммолари. 2.1. Ўқувчиларнинг умумий қобилиятини “Дифференциал диагностик сўровнома” (ДДС) усулида ўрганиш. 2.2. Техник қобилият тести ва унинг диагностик имкониятлари. 2.3.. Ўқувчиларни касб-ҳунар коллежларига йўналтиришда амалиётчи психологнинг вазифалари. Хулоса ва тавсиялар Фойдаланилган адабиётлар рўйхати Илова 2 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар жамият равнақи учун қўйилаётган энг муҳим қадам саналади. Бу эса инсонга ва унинг манфаатларига доир муаммоларни кенг кўламда тадқиқ этишни талаб этади. Республикамизнинг жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши, халқимизнинг ривожланган мамлакатлар билан тенг ҳуқуқли муносабат ўрнатиши ақлан ва жисмонан етук кишиларни тарбиялаш заруратини вужудга келтирмоқда. Бугунги кун тараққиёти, фан ва техника ютуқлари ёш авлодни жаҳон талаблари даражасида интеллектуал салохиятга эга бўлишини, юқори савияда мустақил фикрлашларини ҳамда тинимсиз ижодий фаолият билан шуғулланишларини тақозо этмоқда. Мамлакатда жорий этилган узлуксиз таълим тизимида олиб борилаётган ижобий ишлар йўналиши Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов асарларида, «Таълим тўғрисида»ги Қонунда, «Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури»да етарлича қайд этилган. Белгиланган йўналишлар узлуксиз таълимнинг барча бўғинлари олдига юксак вазифалар қўймоқда. Келажагимиз ворислари бўлган ёшларни комил инсон сифатида шаклланишлари учун умуминсоний ва миллий маданий қадриятлардан унумли фойдаланиш, уларни янги техника ва технология билан қуроллантириш лозим эканлиги қайд этилмокда. Маълумки, шахс қобилиятлари таркибий тузилишига кўра умумий ва махсус қобилиятларга ажратилади. Умумий қобилият шахснинг барча турдаги фаолият соҳаларида оптимал даражада фаолият кўрсатишларини таъминласа, махсус қобилиятлар эса муайян фаолият турида муваффақиятга эришишни таъминлайди. Махсус қобилиятлар таркибига қуйидагилар киритилади; математик, техник, ижодий, бадиий, мусиқий ва бошқалар. 3 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

Узлуксиз таълимда таълим олувчиларнинг умумий ва махсус қобилиятларини юзага чиқариш келгусида ёшларнинг касбга йўналтириш, тўғри касб танлиши ва танлаган касбида юксак муваффақиятларга эришишининг гарови хисобланиб, ёшларнинг мустақил таълим олиши ва ўз устида ишлашлари учун имкон яратади. Бу эса умумий ва махсус қобилиятларни аниқлаш ва ривожлантиришнинг махсус диагностик воситалари ва янги педагогик технологиялардан унумли фойдаланишни талаб этади. Таълим жараёнида умумий ва махсус қобилиятларини ривожлантириш учун ўзига хос таълим методларини жорий этиш, оқилона йўллар орқали муаммоларни ечишга ўргатиш, мустақил фикрлашга ва ижодий изланишлар олиб боришга тайёрлаш лозим. Ана шу каби омилларни хисобга олган холда таълимнинг турли босқичиларида психологик хизмат жорий этилган. Бундан кўзланган асосий мақсад ёшларда тарққиётнинг муҳим омили бўлган психик хусусиятларнинг намоён бўлиши, ривожланиш характерини ўрганиш, уларга ўз вақтида ва тўғри психологик ёрдамни ташкил этишдан иборат. Аммо таълим соҳасида психологик хизмат ишлари яхши йўлга қўйилган деб айтиш мушкул. Вазиятнинг бундай кечишига сабаб бир томондан психолог кадрларнинг етишмаслиги бўлса, иккинчи томондан умумий ва махсус қобилиятларни ўрганувчи методик ишларнинг чекланганлигидир. Шу туфайли 9-синф ўқувчиларининг таълим жараёнида умумий ва махсус қобилиятларни аниқлашнинг янги услларини ишлаб чиқиш ва амалиётга жорий этиш хозирги кунда таълим психологиясининг долзарб муаммоларидан хисобланади. Битирув малакавий ишининг мақсади. Амалий психологияда умумий ва махсус қобилиятларни ўрганувчи методикаларни таҳлил қилиш ва 9-синф ўқувчиларини таълим жараёнида умумий ва махсус қобилиятларини ўрганиш. Битирув малакавий ишининг илмий фарази. 1. Умумий ва махсус қобилиятларни таълим жараёнида эрта ташхис қилиш орқали ўқувчиларнинг касбий истиқболларини аниқлаш эҳтимоли мавжуд. 4 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

2. Умумий ва махсус қобилиятларни диагностика қилувчи психологик воситаларни ўрганиш ва модификация қилиш бу жараённи амалга ошириш учун хизмат қилиши мумкин. Битирув малакавий ишининг вазифалари. Тадқиқот ишининг мақсадига эришиш ва илгари сурилган илмий фаразни асослаш мақсадида ишни тизимли амалга ошириш учун қуйидаги вазифалар белгиланди: - тадқиқот мавзусига оид адабиётларни таҳлилниамалга ошириш; - тадқиқот методикаларини танлаш ва асослаш; - “Техник қобилият тести” ни 9-синф ўқувчиларида қўллаш; - “Қисқа танлов тести” ни тажрибада қўллаш - тадқиқот натижаларининг статистик таҳлилини амалга ошириш; - таълим жараёнида умумий ва махсус қобилиятларни ўрганиш ва унинг аҳамиятини кўрсатиб берувчи илмий ва амалий тавсияларни ишлаб чиқиш. Битирув малакавий ишда қўлланилган методикалар. 1. Кузатиш методи ёрдамида тажриба гуруҳидаги ўқувчиларнинг таълим фаолиятида умумий ва махсус қобилиятлари шаклланганлиги тўғрисида маълумот тўплаш. 1. “Қисқа танлов тести” ёрдамида 9-синф ўқувчиларининг умумий қобилиятларининг таҳлил қилиш. 2. Россиялик мутахассислар томонидан ишлаб чиқилган “Техник қобилият тести” методикаси ёрдамида 9-синф ўқувчиларининг техник қобилиятларини ўрганиш. Битирув малакавий ишининг янгилиги. - “Техник қобилият тести” 9-синф ўқувчиларининг махсус қобилиятларини ўрганиш мақсадида қўлланилди. - Биринчи марта 9-синф ўқувчиларининг умумий ва махсус қобилиятларнинг ривожланганлик даражаси таълим жараёнида қиёсий ўрганилди. 5 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

- Умумий ва махсус ақлий қобилиятларни рўёбга чиқаришга мўлжалланган коррекцион машғулотлар дастури ишлаб чиқилди ва амалда қўлланилди. Битирув малакавий ишининг назарий аҳамияти. Тадқиқот ишида қобилият муаммосининг назарий таҳлилида умумий ва махсус қобилиятлар тўғрисидаги фикрлар юзасидан тўпланган материаллар умумий психология, дифференциал психология, ёш даврлар психологияси соҳаларини назарий жиҳатдан бойитишга хизмат қилади. Битирув малакавий ишининг амалий аҳамияти. Ишда қўлланилган “Техник қобилият тести”, “Қисқа танлов тести” методикалари амалиётчи психологларнинг 9-синф ўқувчиларини касбга йўналтириш бўйича фаолиятларига татбиқ этилиши мумкин. Битирув малакавий ишининг тузилиши. Ушбу БМ иши кириш, икки боб олти параграф, хулоса ва тавсиялар, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ҳамда илова қисмлардан тузилган. Ишнинг кириш қисмида мавзунинг долзарблиги, ишнинг мақсади, илгари сурилган илмий фараз, вазифалари, тадқиқотда қўлланилган методикалар, янгилиги, ишнинг назарий ва амалий аҳамияти ҳақида қисқачи маълумотлар берилган. 6 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

1-БОБ. ҚОБИЛИЯТ ПЕДАГОГИК-ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА 1.1. Қобилият муаммосининг педагогик-психологик таҳлили Қобилият шахснинг муҳим инвидуал психологик хусусияти бўлиб, унинг ҳаётий тажрибаларни ўзлаштириш ва жамиятнинг тараққий этишида роли беқиёсдир. Психолог олимлардан С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов, А.Б.Брушлинский, А.Н.Леонтьев, Б.Г.Ананев, В.И.Криенко, К.К.Платонов, В.А.Крутецкий ва бошқалар қобилият муаммосини чуқур тадқиқ этиб, унинг хилма-хил жиҳатлари ҳақида фикрларни баён этганлар. Рус психологи Б.М.Теплов ва унинг шогирдлари қобилиятлари энг аввало кишилар ўртасидаги индивидуал психологик фарқ сифатида тадқиқ этадилар. 1. Қобилият деганда кишиларнинг бир-бирларидан фарқ қиладиган индивидуал психологик хусусиятлари тушунилади.Барча кишиларга хос бўлган хусусият ва муносабатларни ҳеч ким қобилият деб атамайди. Б.М.Теплов бўйича қобилиятнинг 3та белгиси Б.М.Теплов бўйича қобилиятнинг 3та белгиси Индивидуал хусусиятИндивидуал хусусият Индивидуал психологик хусусиятлар йиғиндисиИндивидуал психологик хусусиятлар йиғиндиси Билим, кўникма ва малакаларни англатмайди.Билим, кўникма ва малакаларни англатмайди.7 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

2. Қобилият деганда ҳар қандай индивидуал психологик хусусиятлар эмас, балки бир ёки бир неча фаолиятни муваффақиятли амалга оширишга ёрдам берувчи индивидуал психологик хусусиятлар йиғиндиси тушунилади. 3. Қобилият тушунчаси кишида шаклланган билим, кўникма ва малакаларни англатмайди. Б.М.Теплов қобилиятлар деганда маълум фаолиятни муваффақиятли бажаришга алоқадор бўлган индивидуал психологик хусусиятларни тушуниб, фаолиятни муваффақиятли бажариш алоҳида қобилият эмас, балки шу шахсни ҳарактерловчи ранг-баранг хусусият бирикмаси билангина амалга оширилиши масаласини қўяди.Унинг фикрича бу алоҳида қобилият нафақат биргаликда мавжуд ва бир-бирига боғлиқ бўлади, балки уларнинг ҳар бири ўзгариши, сифат жиҳатидан алоҳида ҳарактер касб этиши мумкин.Бу эса алоҳида қбилиятнинг миқдори ва даражасига боғлиқдир. Юқорида келтирилганидек, қобилиятларнинг ранг-баранг бирикмасини муаллиф “истеъдод” тушунчаси билан ифодалайди ва шундай ёзади: “Умуман истеъдод ҳақида эмас, балки фақат нимагадир, қандайдир фаолиятга нисбатан истеъдод ҳақида гапирмоқ керак. Истеъдод тушунчаси конкрет тарихий ривожланган ижтимоий меҳнат амалиёти тушунчасига киритилиши лозим.” Муаллиф шунингдек, -“Истеъдод фаолиятни бажаришда на фақат мувафаққият билан таъминлайди, балки уни эгаллаш учун шароит (имконият) яратади”-деган масалани қўяди. “Фаолиятни мувафаққиятли бажаришнинг ўзи фақат истеъдодга боғлиқ бўлиб қолмай, зарур кўникма ва малакаларни эгаллашга ҳам боғлиқдир. Истеъдод фаолиятни мувафаққиятли бажаришни аниқловчи ягона фактор бўлмагани каби, у фаолият танлашни белгиловчи ягона фактор эмас” (Б.М.теплов. “Проблем ы индивидуальн ы х различий” 17-бет) Б.М.Тепловнинг таъкидлашича, қ обилият фақат ривожланишда бўлади деган ҳолда унинг тарққиёти у ёки бу, амалий ва назарий фаолиятдан ташқарида вужудга келмаслигини назарда тутиш лозим. Бундан қобилият маълум конкрет фаолиятдан ташқарида вужудга келмайди деган фикрга келиш мумкин. (Б.М.Теплов. Изб. Труд ы в 2 томах. 1 - том 1985-йил 20-бет).8 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

Машҳур психолог А.Н.Леонтьев қобилият муаммосини ўзига хос тарзда талқин қилган. А.Н.Леонтьев қобилият муаммосига тааллуқли ишларида қобилиятнинг ривожланишида ижтиомий шароит таълим ва тарбиянинг ҳал қилувчи роли ҳақиди тўхталади. Юксак қобилиятга эга бўлган кишилар ўтмишда ҳам, ҳозирги кунда ҳам қадрланиб келинган ва уларнинг фаолиятига алоҳида эътибор қаратилган. Маълумки, ҳар бир инсон ёшлигидангоқ ўзига хос, такрорланмас индивидуал психологик хусусиятларга эга бўлган ҳолда вояга етади. Кишилар ёшлигиданоқ ақли, зеҳни, уддабуронлиги, ишга қобилиятлилиги билан ажралиб турадилар. Айнан шу қобилият туфайли инсоният ижтимоий тараққиётнинг юксак даражасига эришади. Шу туфайли жамиятнинг ҳар бир аъзоси давлатимиз тараққиёти учун ўз улушини қўша олиш даражасига эришмоғи зарур. Шундагина жамиятимиз миллий истиқлол ғоясини тўлиқ рўёбга чиқариш салоҳиятига эга бўлиб боради. 9 А.Н.Леонтьевнинг қобилиятларга тааллуқли ишларининг асосий ғояси қуйидагилардан иборат: Ҳамма психологик функциялар, шунингдек қобилиятлар инсонга ижтимоий мавжудод бўлганлиги учун хосдир У ўтган авлодларнинг тажрибасини ўзлаштириш жараёнида шаклланади Тажрибаларни эгаллаш субъектнинг оламга бўлган реал муносабатининг ривожланишида амалга ошади УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

Малакалар кўникма ва билимларга нисбатан кишининг қобилиятлари қандайдир имконият сифатида намоён бўлади. Тупроққа ташланган дон ана шу дондан униб чиқиши мумкин бўлган бошоққа нисбатан атиги имконият бўлиб хисоблангани сингари кишининг қобилияти бу билимлар ва кўникмларни эгаллаш учун имконият хисобланади халос. Қобилиятлар фақат фаолиятда, шунда ҳам фақат ана шу қобилиятларсиз амалга оширилиши мумкин бўлмаган фаолиятдагина намоён бўлади. Қобилиятлар билим, малака ва кўникмаларнинг ўзида кўринмайди, балки уларни эгаллаш динамикасида намоён бўлади, яъни, бошқача қилиб айтганда, мазкур фаолият учун муҳим бўлган билимлар ва кўникмаларни эгаллаш жараёни турли тенг шароитларда қанчалик тез, чуқур, осон ва мустаҳкам амалга оширилишида намоён бўлади. Худди ана шу ўринда юзага чиқадиган фарқлар бизга қобилиятлар хақида гапириш хуқуқини беради. Шундай қилиб, қобилиятлар шахснинг мазкур фаолиятни муваффақиятли амалга ошириш шарти хисобланган ва бунинг учун зарур билим, кўникма ва малакаларни эгаллаш динамикасида юзага чиқадиган фарқларда намоён бўладиган индивидуал – психологик хусусиятдир. Қобилиятлар сифат ва микдор жиҳатдан фарқланади. Қобилиятлар индивидуал – психологик хусусиятлар сифатида, яъни бир одамнинг бошқа бир одамдан фарқ қиладиган белгилари сифатида таърифланади. Ўз-ўзидан маълумки, кишилар бир-бири билан тенг эмас. Ана шунинг учун ҳам қобилиятлар хақида гап кетганда бу фарқларни характерлаб ўтиш керак. Бу фарқлар сифатли ва микдорий бқлишлари мумкин. Қобилиятларнинг сифат жиҳатдан характеристикаси инсонга меҳнат фаолиятининг қайси соҳасида (конструкторлик, педагоглик, иқтисодчилик, спорт ва бошқаларда) осонлик билан ўзини топа олади, катта ютуқларга ва муваффақиятларга эришади деган саволга жавоб топиш имкониятини беради. Бу билан қобилиятларнинг сифат характеристикаси уларнинг микдорий характеристикасига узвий боғликдир. 10 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

Психологияда қ обилиятларни миқдор жиҳатдан ўлчаш муаммоси узоқ тарихга эгадир. XIX асрнинг охири ва XX асрнинг бошларида қатор психологлар (Кеттел, Термен, Спирмен ва бошқалар) оммавий ихтисослар учун касб танлашни амалга ошириш зарурияти билан боғлик бўлган талаблар таъсири остида таълим олаётганларнинг қобилиятини аниклашни таклиф қилиб чикдилар. Ўша пайтларда қобилиятларни ўлчаш усули сифатида ақлий истеъдод тестларидан фойдаланилди. Ақлий истеъдод тестлари мазмун жиҳатдан қатор саволлар ва масалалардан ташкил топгандир. Уларни ечиш муваффақияти (сарфланган вақтни хисобга олиб) балл ёки очколар йиғиндиси билан хисобланади. Масалан, ўн бир ёшлик болаларнинг ақлий қобилиятларини аниқлаш учун инглиз мактабларида қуйидагича тест қўлланилган: «Петр Жеймсга караганда баландрок, Эдвард Петрдан пастрок. Ҳаммадан кўра ким баланд? Савол тагига қуйидаги жавоблар ёзиб қўйилади: 1 Эдвард, 2. Жеймс, 3. Петр,» Айта олмайман. Ёки бошқача тест: кизил, яшил, кўк, хўл, сарик. Бу ерда бола туркумга кирмайдиган сўзни аниқлаши керак ва хокозо. Болалар тестлар тўпламини бажариб бўлгандан кейин уларнинг натижаларини стандартлаштирилган йўл билан, яъни ҳар бир синалувчи олган очколар миқдорини хисоблаш билан шугулланишади. Баъзан ўта қобилиятли бола ҳақида гап кетса, ундаги бу сифат туғма эканлигига ишора қилишади. Талантли, гениал олим, санъаткор ёки мутахассис ҳақида гап кетса ҳам худди шундай. Умуман қобилиятларнинг туғма ёки орттирилган эканлиги масаласи ҳам олимлар диққат марказида бўлган муаммолардан. Психологияда туғмалик аломатлари бор индивидуал сифатлар лаёқатлар деб юритилди ва унинг икки хили фарқланади : табиий лаёқат ва ижтимоий лаёқат. Биринчиси одамдаги туғма хусусиятлардан - олий нерв тизими фаолиятининг хусусиятлари, миянинг ярим шарларининг қандай ишлаши, қўл - оёқларнинг биологик ва физилогик сифатлари, билиш жараёнларини 11 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

таъминловчи сезги органлари - кўз, қулоқ, бурун, тери кабиларнинг хусусиятларидан келиб чиқса (булар наслий ота - онадан генетик тарзда ўтади), ижтимоий лаёқат - бола туғилиши билан уни ўраган муҳит, мулоқот услублари, сўзлашиш маданияти, қобилиятни ривожлантириш учун зарур шарт - шароитлар (улар ота - она томонидан яратилади)дир. Лаёқатлилик белгиси - бу ўша индивидга алоқадор бўлиб, у бу иккала лаёқат муҳитини тайёрича қабул қилади. Қобилиятсизлик ва интеллектнинг пастлиги сабабларидан ҳам бири шуки, ана шу икки хил лаёқат ўртасида тафовут бўлиши мумкин. Масалан, гениал рассом оиласида бола туғилди дейлик. Унда рассомчилик учун туғма, генетик белгилар отаси томонидан берилган дейлик. Лекин боланинг онаси фарзандининг ҳам рассом бўлишини хоҳламаслиги, ўзига ўҳшаш қўшиқчи бўлишини хоҳлаши мумкин. Аёл болани ёшликдан фақат мусиқа муҳитида тарбиялайди. Табиий лаёқатнинг ривожи учун ижтимоий лаёқат муҳити йўқ, ижтимоий лаёқат ўсиши учун эса табиий, туғма лаёқат йўқ бўлгани сабабли, болада ҳеч қандай талант намоён бўлмаслиги, у оддийгина мусиқачи ёки қўшиқчи бўлиш билан чекланиши мумкин. Интеллект тестлари ва қобилиятдаги туғма ва орттирилган белгиларни ўрганишнинг психологик аҳамияти айнан шунда. Илк ёшликдан боланинг ўзидаги мавжуд имкониятларни ривожлантириш шарт - шароитини яратиш ишини тўғри йўлга қўйиш керак. Орттирилган сифати шуки, бола токи билим, малака ва кўникмаларни ўстириш борасида харакат қилмаса, энг кучли туғма лаёқат ҳам лаёқатлигича қолиб, у иқтидорга айланмайди. Энг талантли, машҳур шахсларнинг энг буюк ишлари, эришилган улкан муваффақиятларининг тагида ҳам қисман лаёқат ва асосан тинимсиз меҳнат, интилиш, ижодкорлик ва билимга чанқоқлик ётган. Шуни ҳам унутмаслик керакки, қобилиятсиз одам бўлмайди. Агар шахс адашиб, ўзидаги ҳақиқий иқтидор ёки лаёқатни билмай, касб танлаган бўлса, табиий, у атрофдагиларга лаёқатсиз, қобилиятсиз кўринади. Лекин аслида 12 УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

нимага унинг қобилияти борлигини ўз вақтида тўғри аниқлай олишмагани сабаб у бир умр шу тоифага кириб қолади. Шунинг учун ҳам ҳар бир онгли инсон ўзидаги қобилият ва зеҳнни илк ёшликдан билиб, ўша ўзи яхши кўрган, “юраги чопган” иш билан шуғулланса, ва ундан қониқиш олиб, қобилиятини ўстиришга имконият топиб, ютуқларга эришса, биз уни иқтидорли деймиз. Иқтидорли инсонда истеъдод соҳиби бўлиш имконияти бор, зеро истеъдод - ҳар томонлама ривожланган, ниҳоятда кучли ва такрорланмас қобилиятдир. У тинимсиз меҳнат, ўз қобилиятини такомиллаштириб бориш йўлида барча қийинчиликларни енгиш ва иродаси, бутун имкониятларини сафарбар қилиш натижасида қўлга киритилади. 13 Иқтидор - инсоннинг ўз хатти - ҳаракатлари, билимлари, имкониятлари, малакаларига нисбатан субъектив муносабатидир. Иқтидорли одам гениал ёки талантли бўлмаслиги мумкин, лекин у ҳар қандай ишда мардлик, чидамлилик, ўз - ўзини бошқара олиш, ташаббускорлик каби фазилатларга эга бўлиб, ўзлари шуғулланаётган ишни бажонидил, ситқидилдан бажаради. Улар ана шундай ҳаракатлари билан баъзи ўта истеъдодли, лекин камхаракат кишилардан кўра жамиятга кўпроқ фойда келтиради. УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ01 0416 01 02 03 041F 06 25 15 24

1.2. Қобилиятнинг тузилиши ва уни ўрганиш муаммоси Қобилият сифатида намоён бўладиган фазилатлар йиғиндисининг тузилиши оқибат натижада конкрет фаолият талаблари билан белгиланади ва фаолиятнинг хар хил турлари учун турлича бўлади. Масалан, адабий қобилиятларнинг тузилиши эстетик туйғуларнинг юксак тараккий этган даражасини, хотирада ёрқин кўргазмали образлар мавжудлигини, тил хиссини, бой фантазияни, одамлар психологиясига нисбатан зқр қизиқишни, ўз-ўзини ифодалаш эхтиёжини ва шу кабиларни тақоза қилади. Мусиқий, педагогик, конструкторлик, тиббий қобилиятлар ва жуда кўп қобилиятлар тузилиши ўзига хос характерга эгадир. Конкрет қобилиятлар тузилишини ташкил этадиган шахс хислатлари ва хусусиятлари орасида баъзи бирлари етакчи ўринни эгалласа, баъзи бирлари ёрдамчи ролни ўйнайдилар. Жумладан, педагогик қобилиятлар тузилишида педагоглик одоби, кузатувчанлик, болаларга мухаббат, уларга нисбатан юксак талабчанлик билан қушиб олиб бориладиган билим беришга эхтиёж, ёрдамчилик тарзида шулар жумласига кирадиган бир катор ташкилотчилик қобилиятлари комплекси етакчи фазилатлар хисобланади. Қобилиятлар аввалом бор умумий ва махсус турларга бўлинади ва ҳар бирининг ўз психологик тизими ва тузилиши бўлади. 14 ҚОБИЛИЯТ ТУРЛАРИ УМУМИЙ ҚОБИЛИЯТ МАХСУС ҚОБИЛИЯТ

Ҳар бир қобилият ўзининг тизимига эга. Масалан, математик қобилиятни оладиган бўлсак, унинг таркибига умумлаштириш малакалари, ақлий жараёнларнинг эгилувчанлиги, мавҳум тафаккур қила олиш каби қатор хусусиятлар киради. Адабий қобилиятларга улардан фарқли, ижодий ҳаёл ва тафаккур, хотирадаги ёрқин ва кўргазмали образлар, эстетик хислар, тилни мукаммал билишга лаёқат; педагогик қобилиятларга эса - педагогик одоб, кузатувчанлик, болаларни севиш, билимларни ўзгаларга беришга эҳтиёж каби қатор индивидуал хоссалар киради. Ҳудди шунга ўҳшаш қолган барча қобилиятларни ҳам зарур сифатлар тизимида таҳлил қилиш мумкин ва бу катта тарбиявий аҳамиятга эга бўлади. Ҳар турли қобилиятларнинг конкрет психологик характеристикасини ўрганар эканмиз, биз бу қобилиятларда биргина эмас, балки жуда кўп турдаги 15 Шахснинг умумий қобилиятлари ундаги шундай индивидуал сифатлар мажмуики, улар одамга бир қанча фаолият соҳасида ҳам муваффақиятли фаолият кўрсатиш ва натижаларга эришишга имкон беради. Масалан, техника олий ўқув юртининг талабаси ҳам ижтимоий - гуманитар, ҳам аниқ фанлар, ҳам техника фанлари соҳасидаги билимларни ўзлаштира олади. Бунда унга умумий билимдонлик, нутқ қобилиятлари, тиришқоқлик, чидам, қизиқувчанлик каби қатор сифатлар ёрдам беради. Махсус қобилиятлар эса маълум бир соҳада ютуқларга эришиш, юқори кўрсатгичлар беришга имкон берувчи сифатларни ўз ичига олади. Масалан, спорт соҳаси билан бухгалтерлик ҳисоб-китоби бўйича ишлаётган икки кишида ўзига хос махсус қобилиятлар бўлмаса бўлмайди.27100F 0B0421 16 15 09 15 02 0B0421

фаолият талабларига жавоб берадиган умумийрок фазилатларни ва бундан ташқари ушбу фаолиятнинг бир мунча торроқ доираларга жавоб берадиган махсус фазилатларни ажратишимиз мумкин. Айрим кишиларда бу умумий фазилатлар ёрқин ифодаланади. Масалан, Ибн Сино ҳам врач, ҳам ёзувчи, ҳам мусиқачи, ҳам математик ва хокозо қобилиятларга эга бўлган. Хамза Хакимзода Ниёзий ҳам драматург, шоир, композитор, педагог, жамоат арбоби бўлган. Айрим кишиларда эса фазилатлар кўпрок бир фаолиятга тегишли булади. Масалан, рассомликка, композиторликка, наққошликка қобилият ва хокозо. Қобилиятлар тараққиётининг юксак босқичи истеъдод деб айтилади. Истеъдод бу кишига қандайдир мураккаб меҳнат фаолиятини муваффақиятли, мустақил ва оргинал тарзда бажариш имконини берадиган қобилиятлар мажмуасидир. Қобилиятлар каби истеъдод ҳам фақат ижодиётда юксак махоратга ва анчагина муваффакиятларга эришиш имкониятидан иборатдир. Уруш йилларида саркардалик истеъдодлари жўшкин ривожланади, тинчлик даврида инженерлик, конструкторлик ва шу каби истеъдодлар ривожланади. Масалан, хозир Ўзбекистонни дунёдаги энг илгор, энг обрўли давлатлардан бирига айлантириш асосий вазифа бўлиб турибди. Мустақиллик даврининг ана шу эхтиёжи ажойиб қурувчилар, мухандислар, наққошлар, хунармандларнинг ўсиб чиқишига йўл очди. Айниқса спрот соҳасидаги муваффақиятларимиз беқиёсдир. Мана, ўзбек кураши бўйича биринчи ўринда, бокс бўйича юкори ўринлардан бирида турибмиз. Буларнинг ҳаммаси давр тақозасидир. Истеъдод - бу қобилиятлар йигиндисидан, уларнинг мажмуидан иборатдир. Алоҳида олинган, якка қобилиятни, гарчи тарақиётнинг жуда юксак даражасига эришган ва ёркин ифодаланган бўлса ҳам, истеъдод билан тенглаштириб булмайди. Шундай қилиб, истеъдод шахс психик фазилатларининг шу қадар мураккаб бирикмасики, уни кандайдир бирорта ягона қобилият билан, хатто бу қобилият хотиранинг юксак махсулдорлиги каби жуда қимматли қобилиятлар 16

бўлишига қарамасдан, белгилаб бўлмайди. Қобилиятлар ва истеъдоднинг табиий шарт–шароитлари. Шахснинг барча индивидуал психологик хусусиятлари каби қобилиятлар унга қандайдир табиат томонидан туғма равишда, тайёр холда берилмайди, балки ҳаёт ва фаолият жараёнида таркиб топади. Киши дунёга хеч қандай психик хусусиятларсиз, фақат уларни орттиришга қаратилган умумий имкониятлар билан келади, холос. Ҳозирги пайтда истеъдод нишоналарини миянинг ва сезги органларининг микроструктураси билан боғлайдиган назария энг махсулдор хисобланади. Мия хўжайраларини чуқур ўрганиш истеъдодли кишининг нерв тўқималарини кўрсатадиган морфологик ва функционал хусусиятларида фарқ борлигини аниқлаш имкониятидадир деб тахмин қилиш мумкин. Шунингдек, истеъдод нишоналарини нерв жараёнларининг айрим дифференциал хусусиятлари билан (нерв кучи, мувозанатлашуви ва харакатчанлиги ўртасидаги фарқларга қараб) ва шу билан олий нерв фаолияти турлари билан бо ғ ловчи гипотеза ҳам хақиқатга яқинроқдир. Булардан ташқари, қобилиятларни табиий асосларини нерв системасининг хусусий хусусиятлари деб аталган хусусиятлар билан боғлайдиган, яъни айрим одамларда кўриш, бошқа одамларда эшитиш, учинчи бир хилида эса ҳаракат соҳасида намоён бўладиган ўзига хос типологик хусусиятлар билан боғлайдиган гипотезалар яна ҳам хақиқатга яқинроққдир. Жиддий статистика қобилиятлар ва истеъдодларнинг ирсият йули билан ўтишини исботлайдиган хеч қандай далиллар бермайди. Қобилиятларнинг ирсият йули билан ўтиши хақидаги илмий назарияга ҳам қарама–қаршидир. Гарчи қобилиятларнинг ривожи хар турли одамларда мутлоқо бир хил бўлмаган табиий шарт-шароитларга боғлик бўлса ҳам, юқорида кўриб ўтилган истеъдод нишоналари ва қобилиятлар ўртасидаги нисбат, қобилиятлар шунчаки табиат инъоми эмас, балки кишилик тарихининг махсули эканлигини кўрсатади. Агар ҳайвонларда олдинги авлод ютуқларининг кейинги авлодга ўтказиб берилиши асосан организмнинг ирсий морфологик ўзгаришлари орқали амалга ошса, инсонда бу ижтимоий-тарихий йул билан, яъни меҳнат 17

қуроли, тил, санъат асарлари ва шу кабилар билан амалга ошади. Киши ўзида муайян фаолиятга қобилият бор ёки йўклигини сезиш ёки сезмаслмигини билдирадиган омил таълим методикаси хисобланади. Таълим методикаси қаерда ожиз бўлса, ўша ерда қобилиятларнинг тугма эканлиги хақидаги гаплар пайдо бўлади. Ўз-ўзидан маълумки, методика доим такомиллашиб боради, бу эса «туғма қобилиятлар» доирасини торайиб боришига олиб келади. Қобилиятлар ва истеъдодларни шакллантириш муаммоси катта ижтимоий ва давлат аҳамиятига эга бўлган масаладир. Инсон қобилиятларини ривожлантиришнинг муҳим омиллари – барқарор махсус қизиқишлардан иборат. Махсус қизиқишлар – бу инсоният фаолиятининг қандайдир соҳа мазмунига бўлган қизиқишлари бўлиб, бу қизиқишлар ана шу турдаги фаолият билан касб тариқасида шуғулланиш мойиллигига ўсиб кўтарилади. Билишга доир қизиқиш бу ўринда фаолият усуллари ва услубларини амалий равишда эгаллаб олишни рағбатлантиради. Бирор меҳнат ёки ўкув фаолиятида қизиқишнинг пайдо бўлиши бу фаолиятга нисбатан қобилиятларнинг уйгониши билан чамбарчас боғликлиги ва қобилиятларнинг ривожланиши учун дастлабки замин сифатида хизмат қилиши қайд этилган. Одамларнинг ўқув, меҳнат ва ижодий фаолиятидаги ўзига хосликни тушунтириш учун психология фани биринчи навбатда қобилиятлар ва иқтидор масаласига мурожаат қилади. Чунки қобилиятли одамдан аввало жамият манфаатдор, қолаверса, ўша инсоннинг ўзи ҳам қилган ҳар бир харакатидан ўзи учун наф кўради. Қобилиятлар муаммоси энг аввало инсон ақлу - заковатининг сифати, ундаги малака, кўникма ва билимларнинг борлиги масаласи билан боғлиқ. Айниқса, бирор касбнинг эгаси бўлиш истагидаги ҳар бир ёшнинг ақли ва интеллектуал салоҳияти унинг малакали мутахассис бўлиб етишишини кафолатлагани учун ҳам психологияда кўпроқ қобилият тушунчаси ақл заковат тушунчаси билан боғлаб ўрганилади. ҳар бир нормал одам ўзининг ақлли 18

бўлишини хоҳлайди, “Мен ақллиман” демаса-да, қилган барча ишлари, гапирган гапи, юритган мулоҳазаси билан айнан шу сифат билан одамлар уни мақташларини хоҳлайди. “Ақлсиз, нодон” деган сифат эса ҳар қандай одамни, хаттоки, ёш болани ҳам ҳафа қилади. Яна шу нарса характерлики, айниқса, бизнинг шарқ халқларида бирор кимсага нисбатан “ўта ақлли” ёки “ўта нодон” иборалари ҳам ишлатилмайди, биз бу хусусиятларни ўртача таснифлар доирасида ишлатамиз: “Фалончининг ўғли анчагина ақлли бўлибди, наригининг фарзанди эса бироз нодон бўлиб, ота - онасини куйдираётган эмиш” деган иборалар аслида “ақллилик” категорияси инсоннинг юрагига яқин энг нозик сифатларига алоқадорлигини билдиради. Илм-фандаги анъаналар шундайки, ақл ва идрок масаласи, одамнинг интеллектига боғлиқ сифатлар жуда кўплаб тадқиқотлар объекти бўлган. Олимлар қобилиятларнинг ривожланиш механизмлари, уларнинг психологик таркиби ва тизимини аниқлашга, ишончли методикалар яратиб, ҳар бир кишининг ақли сифатига алоқадор бўлган кўрсатгични ўлчашга уринганлар. Кўпчилик олимлар одам интеллектида унинг вербал (яъни сўзларда ифодаланадиган), миқдорий (сонларда ифодаланадиган), фазовий кўрсатгичларни аниқлаб, уларга яна мантиқ, хотира ва ҳаёл жараёнлари билан боғлиқ жиҳатларни ҳам қўшганлар. Ч. Спирмен факториал анализ методи ёрдамида юқорида санаб ўтилган кўрсатгичлар ўртасида боғлиқлик борлигини исбот қилиб, ақлнинг ҳақиқатан ҳам мураккаб тузилмага эга бўлган психик хусусият эканлигини кўрсатди. Бошқа бир олим Дж. Гильфорд эса ақлни бир қатор ақлий операциялар (анализ, синтез, таққослаш, мавҳумлаштириш, умумлаштириш, системага солиш, классификация қилиш) натижасида намоён бўладиган хусусият сифатида ўрганишни таклиф этган. Бу олимлар ақл сўзидан кўра интеллект сўзини кўпроқ ишлатиб, бу сўзнинг ўзига хос талқини борлигига эътиборни қаратганлар. Чунки уларнинг фикрича, интеллектуал потенциалга эга бўлган шахснигина қобилиятли, деб аташ мумкин. Интеллектуал потенциал эса бир томондан ҳаётдаги барча жараёнларга, бошқа томондан - шахсга бевосита 19

алоқадор тушунча сифатида қаралган ва унинг аҳамияти шундаки, у борлиқни ва бўладиган ходисаларни олдиндан башорат қилишга имкон беради. “Интеллект” сўзининг луғавий маъносини таҳлил қилганимизда лотинча сўз - intellectus - тушуниш, билиш ва intellectum - ақл сўзлари негизидан пайдо бўлган тушунча бўлиб, у ақл - идрокнинг шундай бўлагики, уни ўлчаб, ўзгартириб, ривожлантириб бўлади. Бу - интеллект ва у билан боғлиқ қобилиятлар ижтимоий характерга эга эканлигидан дарак беради. Дарҳақиқат, қобилиятлар ва интеллектга бевосита ташқи муҳит, ундаги инсоний муносабатлар, яшаш даври таъсир кўрсатади. Буни биз бугунги кунимиз мисолида ҳам кўриб, ҳис қилиб турибмиз. Янги авлод вакиллари - келажагини ХХ1 аср билан боғлаган ўғил-қизларнинг интеллект даражаси уларнинг ота - боболариникидан анча юқори. Ҳозирги болалар компьютер техникасидан тортиб, техниканинг барча турлари жуда тез ўзлаштириб олмоқда, жаҳон тилларидан бир нечтаси билиш кўпчилик учун муаммо бўлмай қолди, минглаб топшириқлардан иборат тестларни ҳам ёшлар ўзлаштиришда қийналмаяптилар. Қолаверса, оила муҳитининг ақл ўсишига таъсирини ҳамма билса керак. Агар бола оилада илк ёшлигидан маърифий муҳитда тарбияланса, унинг дуннёқараши кенг, хоҳлаган соҳа предметларидан бериладиган материалларни жуда тез ва қийинчиликсиз ўзлаштира олади. ҳаттоки, бундай болага олий ўқув юртида бериладиган айрим предметлар мазмуни ҳам ўта тушунарли, улар янада мураккаброқ масалаларни ечишни хоҳлайди. 20

1.3. Умумий ва махсус қобилиятларнинг таълим фаолиятидаги роли Шахс эгаллаши шарт ҳисобланган фаолият, у хоҳ таълим, хоҳ меҳнат, хоҳ ўйин, хоҳ спорт бўлишидан қатъий назар, унинг билиш жараёнларига, ақлий ҳислатларига, сенсаматор соҳасига , ҳарактереологик хусусиятларига муайян талаблар қўяди ва уларнинг ҳамкорликдаги саъи-ҳаракатлари туфайли мувафаққиятларга эришилади. Психологик маълумотларга қараганда, инсондаги юксак кўрсаткичга эришган сифат ҳарчанд устиворликка эга бўлмасин, у талабларни қондириш имкониятига эга бўлмайди. Айрим холларда алоҳида намоён бўлган психик хусусият (ҳислат) фаолиятининг юксак маҳсулдорлиги ва самарадорлигини таъминлаш қурбига эга, у қобилиятлар уддалай оладиган имконият билан баб-баравар куч қувват тариқасида вужудга келади, деган фараз ўзини оқламайди. Шунинг учун қобилиятлар мураккаб тузилишига эга бўлган психик сифатлар(ҳислатлар) мажмуасидир дейиш жуда ўринлидир. Қобилиятлар сифатида рўёбга чиқадиган психик ҳислатлар мажмуасининг тузилиши яққол ва алоҳида фаолият талаби билан белгиланганлиги туфайли ҳар қайси турдаги фаолиятлар учун ўзига хос тарзда қуйилиши тўрган гап. Бунинг учун айрим мисолларни таҳлил қилиб ўтамиз: 1) Математик қобилият: математик материалларни умумлаштириш, мулоҳаза юритиш жараёнини қисқартириш математик иш-амалларни камайтириш, масалани идрок қилиш билан натижаси ўртасида алоқа ўрнатиш, тўғри ва тескари фикр юритишдан енгиб ўтишлик, масала ечишда фикр юритишнинг эпчиллиги кабилар; 2) Адабий қобилият; Нафосат ҳисларининг юксак тараққиёт даражаси, хотирада ёрқин кўргазмали образларнинг жонлилиги, “тил зеҳни”, беҳисоб ҳаёлот, руҳиятга қизиқувчанлик, ўзи ифодалашга интилувчанлик ва бошқалар. Ажратиб қўрсатилган қобилиятлар таркибидан кўриниб турибдики, математик ва адабий қобилиятлар ўзаро бир-бирига ўхшамаган талабларни қўшган ҳолда тафовутга эгадир. Бундан шундай хулоса чиқариш мумкинки, педагогик, мусиқавий, техник, канструкторлик, тиббий қобилиятлар ва шунга ўхшаш 21

қобилиятлар тузилиши махсус хусусиятга эга бўлиб, касбий аҳамият касб этиши мумкин. Яққол қобилиятлар тузилишини ташкил қилувчи шахснинг ҳислатлари, фазилатлари орасида маълум туркуми етакчилик, устуворлик қилса, айримлари ёрдамчилик вазифасини бажаради. Маълумки, педагогик қобилиятлар тузилишида етакчи ҳислатлар сифатида педагогик одоб(такт), болаларни севиш, ўқувчилар жамоасини ташкил қилиш ва уни бошқариш, кузатувчанлик, талабчанлик, билимларга чанқоқлик, билимларни узатишга ўқувчанлик ва шунга ўхшашлар тан олинади. Ўқитувчилик қобилиятининг ёрдамчи(қўшимча) фазилатларига қуйидагилар киради- артистлик, нутқий қобилият, диққатни тақсимлаш, академик қобилиятлар ва ҳоказо. Педагогик қобилиятларнинг етакчи(асосий) ва ёрдамчи (қўшимча) таркиблари, жабҳалари таълим жараёни мувафаққиятини таъминлайдиган бирликни (бирикувни) юзага келтиради ҳамда ўқитувчи шахси билан боғлиқ бўлган ҳамкорлик, индивидуал фаолиятини ташкиллаштиради, қобилиятлардан муайян даражада умумий ва тарқоқ маънода махсус сифатларни ажратиш орқали маълум туркум тузилишини юзага келтириши мумкин.Бундан келиб чиққан ҳолда қобилиятларни умумий ва махсус қобилиятлар гуруҳига ажратиш мақсадга мувофиқ. Умумий қобилиятлар (сифатлар) махсус қобилиятларга (сифатларга) зид тарзда талқин қилиш мумкин эмас. Шахснинг умумий қобилиятлари уларни ҳосил қилувчи олимлар яққол психологик ҳодиса ёки воқеликдир.Махсус қобилиятлар кўлам жиҳатидан торроқ бўлишига қарамай, чуқурроқ моҳиятни ўзларида мужассамлаштиради. Рус олими И.П.Павлов ўз таълимотида “бадиий”, “фикрловчи”, ”ўрта” типларга ажратилган шахсларнинг ана шу учта типдан биттасига таълуқли эканлигини тавсифлаб беради. Муаллиф ушбу типологияни яратишда олий нерв фаолиятининг биринчи ва иккинчи сигнал системасидан иборатлиги тўғрисидаги таълимотга асосланади. Биринчи сигналлар системаси образлар эмоциялардан ва иккинчи сигнал системаси эса образлар ҳақида сўзлар орқали сигнал беришдан иборатдир. Иккинчи сигналлар системаси И.П.Павлов 22

томонидан “сигналларнинг сигнали”деб номланган эди. Ушбу типологияни осонроқ қилиб қуйидагича тушунтириш мумкин: 1) Шахс психик фаолиятида биринчи сигналлар системасининг сигналлари нисбатан устунлик қилса, бу инсон “бадиий” типга таълуқлидир; 2) Мабодо “сигналларнинг сигнали” нисбатан устувор бўлса- бу шахс «фикрловчи типга» муносибдир; 3) Агарда ҳар иккала сигналлар аралашиб кетган бўлса (бирортасининг устунлиги сезилмаса) - бу инсон “ўрта типга” мансуб одамдир; Типологиянинг ўзига хос томонлари кискача ифодалаганда ёки тавсиф қилинганида куйидагилар намоён бўлади: 1. “Бадиий тип” учун бевосита у таассуротлар, шонли тасаввур, ёркин идрок, ҳис-туйгулар (эмоциялар) натижасида вужудга келадиган образларнинг ёркинлигига хосдир. 2. “Фикрловчи тип” учун масхумларнинг, мантикий тизилмаларнинг, назарий мулохазаларнинг, методик муаммоларнинг устунлиги мувофикдир. Бадиий типнинг мавжудлиги аклий фаолиятнинг заифлиги ёки аклнинг етишмаслигини билдирмайди, лекин бу уринда гап психикасининг образи жабхаларини фикрловчи томонлари устудан нисбатан устуворлиги хакида боради холос. Бирок шуни таъкидлаш лозимки, шахснинг иккинчи сигналлар системаси биринчи сигналлар системасидан устунлик қилади ва бу устуворлик мутлаклик хусусиятига эгадир. Маълумки, инсонларнинг хаёт ва фаолиятларида тил билан тафаккурнинг урни хал қилувчи аҳамият касб этади. Шахс томонидан борликни акс эттириш жараёни сўзлар, фикрлов воситасида руёбга чикарилади. Махсус қобилиятлардан бири ҳисобланган математик қобилиятни ўрганган психолог В.А.Крутецкий фикрига кўра, ҳар кандай фаолият тури шахснинг белгиланган сифатлари бирикмасини талаб қилади. Автор математик фаолиятни мувафаккиятли амалга оширишни таъминловчи хусусиятларни расмда келтирамиз. 23

В.А.Крутецкий аклий фаолиятнинг хусусиятлари бўлган математик қобилиятлар хакида гапириб, аввало ўқитувчилар уртасида бир мунча таркалган янглиш фикр хакида тухталиб утади. Биринчидан, математик қобилиятлар даставвал тез ва аниқ ҳисоблаш қобилияти чинаккам математик қобилиятларни таркиб топтириш билан ҳамма вақт ҳам боглик бўлавермайди. Иккинчидан, математикага қобилиятли бўлган ўқувчилар формулалар, ракамлар ва сонларни эслаб колиш учун жуда яхши хотирага эга бўладилар, деб ҳисобланади. В.А.Крутецкий бўйича математик фаолиятни муваффақиятли амалга оширишни таъмиловчи омиллар Математикага актив ва ижобий муносабат, у билан шугулланишга лаёкат, юкори даражадаги ҳиссий қизиқиш Фаолиятни бажариш вақтида уни мувафаккиятли бажаришга ёрдам берувчи психологик холатлар Белгиланган сохада маълум билим, куникма ва малакаларга эга бўлиш.Агар кишида масалан, математика сохасига нисбатан тегишли билим, куникма ва малакаларБир қатор ҳарактерли хусусиятлар энг аввало мехнатсеварлик, ташкилотчилик, мустақиллик, максадга йуналганлик, тиришкоклик, ҳамда баркарор интеллектуал ҳислар Математик фаолият талабларига жавоб бера оладиган ҳам сенсор, ҳам аклий жихатдан маълум индиведуал- психологик хусусиятларга эга бўлиш. 24

Бирок математикадаги куп микдордаги ракамлар, фактлар, сонлар, формулаларни тез ва мустахкам эсда олиб колиш қобилиятига анча кам асосланган. В.А.Крутецкий математикага бўлган қобилиятлар, математик масалаларни идрок қилиш ҳарактерига таъсир кўрсатишини айтади. Қобилиятли ўқувчилар масалани идрок қилар эканлар, масалани муайян типи учун муҳим бўлган кўрсаткичларни ва муайян типи учун муҳим бўлмаган, конкрет вариант учун муҳим бўлган микдорларни дархол ажрата оладилар. Қобилиятли ўқувчиларнинг (математик фаолият жараёнидаги) тафаккури: а) тез ва кенг умумлаштириш билан ; б) тугал хулоса чикаришлар тенденцияси билан; в) фикрлаш жараёнларининг ҳаракатланганлиги, масалаларни ечишга ёндашишдаги нуктаи назарнинг хилма-хиллиги, бир аклий фаолиятдан иккинчисига осон ва эркин утиш билан; г)масалани ечишда аниқликка, оддийликка, рационалликка интилиш билан ҳарактерланади. Математикага оид қобилиятли бўлган ўқувчиларнинг хотираси математик системаларнинг турли элементларига нисбатан турлича намоён бўлади. Уларнинг хотираси умумлашган ҳарактерга эга.Масалаларнинг типлари ва уларни ечиш усуллари, фикрларнинг, далил ва исботларнинг схемалари тез эсда олиб колинади ва мустахкам эсда сакланади. Конкрет маълумотларни, 25 МАТЕМАТИК ФАОЛИЯТ ЖАРАЁНИДА ТАФАККУР Тез ва кенг умумлашт ириш билан Тугал хулоса чикариш тенден цияси Фикрлаш жараёнлар ининг ҳаракатлан ганлиги Нуктаи назарнинг хилма- хиллиги Бир аклий фаолият иккинчиси га осон ва эркин утиш Масалани ечишда аниқлик ва оддийлик

ракамларни, сонларни эсда олиб колишга келганда шуни айтиш керакки, у математик қобилиятларга нисбатан бетарфдир. Бундай ўқувчилар яхши ривожланган фазовий тасаввурлари билан фарқ қиладилар. Бирок бир канча масалаларнит ечиш вақтида улар кургазмали образларга таянмасликлари мумкин. Улар учун мантикийлик кайсидир маънода “образлилик” урнини эгаллайди, улар абстракт схемалар билан иш кўрган вақтларида кийинчиликларга дуч келмайдилар. (В.А.Крутецкий. Основы педагогической психологии.Тошкент.1986. 240-бет) Махсус қобилиятларнинг яна бир тури бадиий туридир. Шахснинг бадиий қобилияти унинг тилга, адабиётга, ижод қилишга нисбатан қобилиятларида ифодаланади. Мактаб ўқувчиларининг адабий қобилиятини текшириш шуни кўрсатадики, ўқувчиларнинг қобилиятлилари қобилиятсизларидан, В.П.Ягункованинг маълумотлари бўйича, идрок қилишнинг аниқлиги ва хотираси билан, янги оригинал образ ва сюжетлар тўзишдаги тафаккур кучи ва тасаввури билан, ижодий вазиятнинг енгилгина юзага кеилиши билан, сўз бойлиги ва ва сезгиси билан фарқланадилар. Қобилиятли ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятлари бўлади. Баъзи бирларида вокеликка мулохазали-мантикий муносабатда бўлиш устувор, учинчиларида эса буларнинг ҳар бир мужассам бўлди. С.П.Кудрявцева томонидан юкори синф ўқувчиларнинг адабий қобилияти устида ўтказилган тадқиқот адабиётга қобилиятли ўқувчиларнинг икки типи мавжудлигини кўрсатди; Адабий-танқидий тип ва бадиий-ижодий тип. Биринчи тип бадиий асарларни тушунчалар асосида анализ қилишнинг ў сганлиги билан ажралиб туради, иккинчи тип эса бадиий асарларни укиш вақтида ва адабий мавзуга баён ёзишда хаяжонланиш ва ижодий ёндошиш билан фарқланади. Юқори синф ўқувчиларида иншо бўйича ўтказилган синовларимиз уларнинг адабий қобилиятини аниқлашда муайян натижалар беради. Синовдан ўтказиш учун 26

учинчи синфларнинг 115 нафар ўқувчиси танлаб олинди. Уларга М.А.Шолоховнинг “Инсон тақдири”асари бўйича иншо ёзиш таклиф қилинди. Улар бу асарни уйларида укиб келиб, сунг иншони синфда эксприментатор ёки унинг ассистенти хўзурида ёзадилар. Иншо мавзулари 4 гуруҳга ажратилди. Биринчи гуруҳга (28киши) бадиий типдаги иншолар танлаб олинди. Бу типдаги ўқувчилар асарда тасвирланган вокеаларни жуда равшан ва эмоционал ифодалай оладилар.Иккинчи гуруҳ ўқувчиларида (18киши) адабий-танқидий типдаги иншо утказилди. Бундай иншоларда асар мантикий анализ қилиниб, унга бахо берилган. Учинчи гуруҳ (36киши) ўртача типга киради. Улар ўз иншоларида ҳар иккала типни ҳам қўшиб олиб, борадилар, лекин бу иншоларда бадиий жиҳат бўшроқ. Тўртинчи гуруҳ ўқувчиларига (33киши) содда такрорловчи типдаги иншолар киритилди. Бу типдаги ўқувчилар асарнинг сюжетини кайт хикоя қилиб қўя колишган. Утказилган тадқиқотлардан фақат адабий-бадиий жихатдан истеъдодли бўлган ўқувчилар ҳам аниқлаб олиниши ва ривожлантирилиши керак. Охиргилар ҳам ижодий қобилиятлиларга кирадилар. Адабий танқидчи асарнинг мазмунини шунчаки таҳлил қилиб қўя қолмайди, балки у ёзувчи асарининг эстетик сифатларини ҳам бахолайди, бинобарин, сўз оркали ифодаланган гўзалликни у жуда нозик ҳис қилади. Адабий қобилиятни ўз вақтида аниқлаш уларнинг ривожланиши учун йўл очишдан иборатдир. Бу провардида жамиятга шоирлар, ёзувчилар, танқидчилар ва умуман, адабий асарларни чукур тушунишга ҳамда воқеликдан олган ўз таассуротларини бадиий шаклда ифодалашга қодир одамларнинг янги ўринбосарларини тайёрлаш демакдир. Адабий қобилиятни аниқлаш- бу кўпгина ўқувчининг тўғри йўлга солиш ўзида яширинган имкониятни кўрсатиб бериш, шу билан бирга, уни ўз-ўзини ривожлантириш ҳамда ўз кучларини тарбиялашга ундаш услубидир. Кимнинг нимага қодир эканлигини билиш ўқитувчига ҳам жуда муҳимдир, ана шунда у қобилиятли ўқувчиларга индивидуал тарзда ёндошади, улардаги адабий қобилиятни ривожлантиришнинг энг самарали усулларини белгилай олади. 27

2-БОБ. УМУМИЙ ВА МАХСУС ҚОБИЛИЯТЛАР ДИАГНОСТИКАСИ МУАММОЛАРИ 2.1. Ўқувчиларнинг умумий қобилиятини “Дифференциал диагностик сўровнома” (ДДС) усулида ўрганиш Амалий психологиянинг бугунги кундаги энг муҳим ва долзарб вазифаларидан бири лаёқат куртакларини илк ёшликдан аниқлаш, интеллект даражасига кўра шахс қобилиятлари йўналишини очиб беришдир. Шунинг учун ҳам ҳозирда кўплаб интеллект тестлари ва қобилиятларни диагностика қилиш усуллари ишлаб чиқилган ва улар муваффақиятли тарзда амалиётда қўлланмоқда. Таъкидлаб ўтганимиздек, қобилиятларни ўлчаш муаммоси Х1Х асрнинг охири - ХХ асрнинг бошларига келиб изчил ҳал қилина бошланди. Хорижда бундай ишлар Спирмен, Бине, Айзенк ва бошқалар томонидан ўрганилди. Улар қобилиятлар ва иқтидорни ўрганиш учун махсус тастлардан фойдаландилар. Бу тестларнинг умумий моҳияти шундаки, уларда топшириқлар тизими тобора қийинлашиб борувчи тестлар - топшириқлар батареясидан иборат бўлади. Масалан, Айзенкнинг машҳур интеллект тести 40 та топшириқдан иборат бўлиб, у интеллектуал жараёнларнинг кечиши тезлигини ўлчайди. Бу ерда вақт мезони муҳим ҳисобланади. Бошқа муамллифлар секин ишлаш - қобилиятсизлик белгиси эмас деб, бошқачароқ усулларни ўйлаб топганлар. Кўпчилик олимлар учун, масалан, рус олимлари учун қобилиятни ўлчашнинг ишончли мезони - бу шахс ютуқларини ва унинг қобилиятидаги ўзгаришларни бевосита фаолият жараёнида қайд этишдир. Рус олими Е.А. Климов ёшлар иқтидорининг йўналишини аниқлаш мақсадида фаолият ва касб - хунар соҳаларини асос қилиб олиб, методика яратди ва унинг “Профессионал - диагностик сўровнома” деб атади. 28

2.1.1-жадвал Касблар уларнинг йўналтирилган соҳасига кўра 5 тоифага бўлинади: П(Т) - табиат (ўсимлик, ҳайвонлар, микро - огранизмлар) Т - техника (машина, материаллар, энергиянинг турлари) Ч(О)- одам (одамлар гуруҳи, жамоалар З(Б)- белгилар (турли маълумотлар, белгили символлар) Х (С)- бадиий, ижодий образлар (тасвирий санъат, мусиқа). Сўровнома шу турли касбларга мойилликни аниқлайди. Унга 20 жуфт саволлар киритилган бўлиб, текширилувчи махсус жавоб варақасида қай даражада у ёки бу машғулот тури билан шуғулланишга мойиллигини белгилаши керак. Чунончи, ўша иш унга жуда ёқса, 3 та “плюс”, умуман ёқса - 2 та ва сал ёқса - 1 та плюс қўяди. Ёқмаса, мос ҳолда 3 та, 2 та ва 1 та “минус” белгиси қўйиши керак. Қуйида биз сизга шу сўровномани келтирамиз. 2.1. 2-жадвал Дифференциал - диагностик сўровнома ҳайвонларни парвариш қилиш ёки 1б машина ва ускуналарга қараш 2а касал одамларга ёрдам бериш, уларга қараш ёки 2б жадвал, схема ва ҳм учун дастурлар тузиш 3а китоблар, расм ва плакатлар сифатини назорат қилиш ёки 3б ўсимликлар холати ва ривожини кузатиш, парвариш қилиш 4а материалларни қайта ишлаш(ёқоч, мато,метал, пластмасса) ёки 4б товарларни харидорга етказиш(реклама, сотиш) 5а Илмий - оммабоп китобларни муҳокама қилиш ёки 5б бадиий асар (пьеса, концертлар)ни муҳокама қилиш 6а ҳайвон болаларини ёки Малакаларни орттириш борасида 29

парвариш қилиш 6б ўртоқлар, кичик ёшлиларни машқ қилдириш 7а расм ва тасвирлардан нусха кўчириш(ёки мусиқа асбобини тузатиш) ёки 7б Юк кўратувчи воситани (кран, трактор, тепловоз) бошқариш 8а Одамларга зарур маълумот етказиш (маълумотлар бюроси, экскурсияда) ёки 8б кўргазма, витриналарни жиҳозлаш, пьеса ёки концертлар тайёрлаш 9а нарсалар, махсулотлар, (кийим, техника) уйларни таъмирлаш ёки 9б матн, жадвал, расмдаги хатоларни тўғрилаш 10 ҳайвонларни даъволаш ёки 10б қисоб-китоблар қилиш 11 Экинларнинг янги навини яратиш ёки 11б янги саноат маҳсулотларини лойиҳалаш, конструкция қилиш 12 одамлар ўртасидаги бахс, тортишувларда қатнашиш, уларни ишонтириш, тушунтириш ёки 12б чизмалар, схема ва жадвалларни таҳлил қилиш (текшириш, аниқлаш, тўғрилаш) 13 бадиий ҳаваскорлик тўгараги ишида қатнашиш ёки 13б микроблар ҳаётини кузатиш ва ўрганиш 14 тиббиёт асбоб- ускуналарига хизмат кўрсатиш ёки 14б одамларга тиббий ёрдам кўрсатиш 15 кузатган ходиса, воқеалар тўғрисида тафсилот ёзиш ёки 15б воқеаларни бадиий бўёқларга акс эттириш 16 касалхонада лаборатория анализини ўтказиш ёки 16б касалларни қабул қилиш, улар билан суҳбатлашиш, ташхис 30

қўйиш 17 буюмлар ёки деворларни бўяш, расмлар солиш ёки 17б биноларни монтаж қилиш, машина ҳамда ускуналарни йиғиш 18 тенгқурлар ёки кичик болалар билан походлар уюштириш ёки 18б саҳнада ўйнаш, концертларда иштирок этиш 19 чертежга қараб машина, кийимларни тайёрлаш, уй қуриш ёки 19б чизмачилик, чертежлар, хариталардан нусха кўчириш 20 ўсимликлар, боғ ва ўрмон хашоратларига қарши курашиш ёки 20б клавишли машиналарда ишлаш(ёзув машинкаси, телетайп, терув машинаси) Ушбу сўровномага жавоб варақаси ҳам илова қилинади. 2.1.3-жадвал ДДС нинг жавоб варақаси П Т Ч З Х П Т Ч З Х 1а 1б 2а 2б 3а 11а 11б 12а 12б 13а 3б 4а 4б 5а 5б 13б 14а 14б 15а 15б 6а 6б 7а 16а 16б 17а 7б 8а 8б 17б 18а 18б 9а 9б 19а 19б 10а 10б 2оа 20б Юқорида тавсия этилган сўровнома аслида шахснинг у ёки бу машғулотлар турига қизиқишини аниқлаш орқали унда ривожлантирилиши лозим бўлган малака ва кўникмаларни аниқлаб олишга ёрдам беради. Чунки профессоинал маҳорат фақат билим, юксак малака ва тинимсиз меҳнат ҳисобига ривожланишини унутмаслик керак . Мамлакатимизда амалиётчи психологлар ўз фаолиятларида 9-синф ўқувчилари билан касбга йўналтириш бўйича ишларини кўпинча айна шу методикани ва Қизиқишлар харитаси усулини қўллайдилар. Бизнинг назаримизда фақатгина бў методикалар ўқувчиларнинг қобилиятларини тўғри ташҳис қилиб, аниқ хулоса чиқариш учун камлик қилади. Психологияда шахснинг маҳсус қобилиятларини аниқлаб 31

берадиган методикалар жуда кўп. Фақат уларни тўғри танлаб, модификация қилган холда қўллаш яхши самара беради. Демоқчимизки, бир ёки икки методика билан ўқувчилар қобилиятини ўганиш билан чегараланмаслик лозим. Шу туфайли биз битирув малакавий иш бўйича олиб борган амалий тадқиқотларимизда ўқувчиларнинг умумий ва махсус қобилиятларини ўрганиш учун махсус методикаларни танладик. 2.2. “Техник қобилият тести” ва “Қисқа танлов тести” методикаларининг диагностик имкониятлари Психологияда шундай махсус методикалар мавжудки, улардан шахснинг аниқ сохаларга нисбатан қобилиятларининг даражаси тўғрисида аниқ малумот олиш мумкин. Бизнинг тадқиқотимизда қўлланилган “Техник қобилиятни аниқлаш усули” методикаси айнан ана шундай методикалар сарасига киритилади. Рус психологлари томонидан ишлаб чиқилган ва психолог Х.Шарафутдинова ва унинг шогирди У.Шомуротовлар томонидан модификация қилинган “Техник қобилиятни аниқлаш усули” методикаси устида тадқиқот олиб бордик. Дастлаб методика билан танишиб чиқдик, кейин эса ушбу тест ёрдамида тажрибаларини Термиз шаҳар 9-умумий ўрта таълим мактаби 9-синф ўкувчиларида ўтказдик. Техник қобилият тести 60 татопшириқдан иборат бўлиб 13 ёшдан юқори кишиларда касбга йўналтириш мақсадида қўлланилади. Синалувчиларга 60 та расм, яьни техник топшириқлар келтирилган расмлар хавола этилади. 1-мисол: икки вариантда, яьни А ва В вариантда хона тасвирларган . Биринчи хона камроқ жихозланган, иккичи хона кўпроқ жихозланган. Шу ернинг ўзида синалувчига савол қуйидагича берилади: “Қайси хонада акс-садо яхшироқ тарқалиши учун қулайроқ қилиб мослаштирилган?” Бу ерда тўғри жавоб камроқ жихозланган хона бўлади, сабаби парда ва бошқа жихозларнинг камлиги акс садони яхшироқ тарқалиши учун қулай хисобланади. 32

Қуйида “Техник қобилиятни аниқлаш усули” тести топшириқларидан намуналар келтирамиз. 1. Самолётлардан қайси бири ўнг томонга бурилмоқда? 2. Шестерналардан қайси бири 1 дақиқада энг кўп айланади? 3. Араваларнинг қайси бири тепалиеда ағдарилиши эҳтимоли бор? 4. Қайси ғилдирак рельсга оғирроқ ботади? 33

5. Нарвонлардан қайси бири ҳавфсизроқ? 6. Ғилдиракдаги қайси доғлар тезроқ айланади? 7. Зиналардан қайси бири хонада камроқ жойни эгаллайди? 34

8. Қайси киши оғирроқ юк кўтариши мумкин? 9. Агар икки киши ядрони белгиланган йўналишда силжитса у қайси томонга юмалаши мумкин? ии 10. Буюмларнинг қайси бири оғирроқ материалдан ясалган? 35

11. Қайси киши оғирроқ юк кўтаряпти? 12. Деворлардан қайси бири қишда иссиқликни яхши ушлаб туради? 36

“Техник қобилият тести” бўйича тадқиқотларимизни Термиз шаҳар 7- умумий ўрта таълим мактабининг 9-синф ўқувчиларидан 50 нафарида олиб бордик ва ўзига хос натижаларни қўлга киритдик. Синалувчиларнинг тест бўйича натижаларини баҳолашда ҳар бир тўғри жавобга бир баллдан баҳо берилди. Натижаларни баҳолашда қуйидаги мезонга асосландик: 1. 50-60 баллар Техник қобилияти юқори даражада. 2. 40-49 баллар Техник қобилияти ўртачадан юқори даражада 3. 25-39 баллар Техник қобилияти ўртача даражада 4. 16-24 баллар Техник қобилияти ўртачадан паст даражада 5. 15 ва ундан кам балл Техник қобилияти паст даражада 2.2.1 жадвал Синалувчиларнинг техник қобилият тести бўйича кўрсаткичлари. 37

№ Синалувчи Тўпланган балл Техник қобилият дара жаси юқори ў ртадан юқори ўртача ў ртадан паст паст 1 А.Ф. 210 + 2 А.С. 152 + 3 А.Ж. 150 + 4 А. Х. 243 + 5 Б. Ф. 206 + 6 Б. О. 215 + 7 Б. Ҳ. 235 + 8 Б. А. 219 + 9 Ё. И. 216 + 10 Ж. А. 200 + 11 Ж. И. 242 + 12 З. Н. 143 + 13 Й. Б. 236 + 14 Й. Ф. 214 + 15 Й. Э. 220 + 16 Қ.Ж. 138 + 17 К. Б. 243 + 18 Л. Ж. 200 + 19 М. Қ. 182 + 20 М. С. 224 + 21 М. О. 216 + 22 Н.К. 142 + 23 Н. А. 254 + 24 Н. Б. 247 + 25 О. И. 194 + 26 О.У. 180 + 27 П. З. 250 + 28 П. П. 255 + 29 Р. Р. 114 + 30 Р. К. 124 + 31 Р.С. 220 + 32 Р.Ғ. 192 + 33 С. Ш. 166 + 34 С. Т. 143 + 35 У. А. 200 + 36 Ў. Б. 220 + 37 Х.А. 132 + 38 Х. Х. 150 + 39 Х. Ф. 224 + 40 Х. О. 192 + 41 Х. Т. 228 + 42 Ҳ. Р. 145 + 43 Х. У. 134 + 44 Ч.И. 216 + 45 Ч.О. 134 + 46 Ш. А. 152 + 47 Ш. А. 216 +38

Энди жадвалдаги маьлумотларни гистаграмма шаклда кўргазмали холда ифодалаймиз. 0510152025303540 Юқори Ўртадан юқори Ўрача Ўртадан паст Паст Те хник қобилият Тадқиқотимизда қўлланилган навбатдаги методика ҚТТ эди. Қисқа танлов тести умумий ақлий қобилият тестлари қаторига киритилган бўлиб, “умумий қобилият” ларнинг қуйидаги интеграл кўрсатгичларини аниқлашга мўлжалланган. - Материални умумлаштириш ва таҳлил қилиш; - Тафаккурнинг эгилучанлиги; - Тафаккурнинг кўчувчанлиги; - Тафаккурнинг эмоционал жиҳатлари: фикрнинг чалғиши; - Идрокнинг тезлиги ва аниқлиги; -Тилдан фойдаланиш (саводхонлик); - Мўлжал олиш ёки қулай усулни танлаш; - Фазовий хаёл. Яьни “Қисқа танлов тести”нинг таркибида 8 та шкала бўлиб,уларнинг хар бири интелектнинг алохида шкалалар характеристикаси, шкалаларга таалуқли саволлар ва уларнинг ечимлари хақида тўхталиб ўтамиз: 1) Материални умумлаштириш ва таҳлил қилиш: бунда топшириқларни тўғри бажариш учун аниқ иборани мавҳумлаштириш (абстракция) дан мазмунли таҳлил қилиш сохасига ва бу сохадан агиқ иборага қайтиш зарур.Ушбу категорияга тестнинг 16,20,21,31,36,47,48- жами 7 та 39

топшириқларни киритилган. Жумладан, 16-топшириқ: Қуйида келтирилган сўзларни шундай тартибда жойлаштирингки, улардан тўғри гоп хосил бўлсин. Жавоб сифатида охирги сўзнинг охирги харфини белгиланг: Ҳаммага манзур бола одобли 1 2 3 4 5 Ж а с у р Бунда жавоб рақами 5. Яьни тўғри жавоб “Одобли бола хаммага манзур” шаклида бўлганлиги учун охирги “манзур” сўзининг охирги харфи “р” ҳисобланади. 2) Тафаккурнинг эгилувчанлиги: бунда киритилган топшириқлар тафаккурнинг ихчамлиги ва эпчиллигини талаб қилади.Агар синалувчи бу категорияга таалуқли топшириқларни тўғри бажара олмаса, айтиш мумкинки синалувчининг ассосиятив боғланишлари тартибсиз бўлиб, бу жараёнлар тўхтаб қолмайди.Ушбу категорияга 11, 19, 28, 35, 38, 414, 43- жами 7 та топшириқ киритилган. 11-топшириқ: “Тақиллаш” ва “Оқим” сўзлари бир- бирига мазмунан:1. Ўхшаш; 2. Қарама-қарши; 3. Ухам бу хам эмас. Бу ерда тўғри жавоб 3-хисобланади. Чунки бу икки сўз бир-бирига ўхшаш хам мазмунан қарама –қарши эмас. 28- топшириқ: “Еймоқ” ва “Тортмоқ” сўзлари мазмунан: 1. Ўхшаш. 2. Қарама-қарши; 3. Ухам бу хам эмас. Бу ерда тўғри жавоб 3- хисобланади. Чунки бу икки мазмунан бир-бирига ўхшаш ҳам қарама қарши эмас. 3) Тафккурнинг кўчувчанлиги: Ушбу категорияга киритилган топшириқлар бир фаолиятдан иккинчи фаолиятга тескор кўчишни талаб қилади. Тестдаги хилма-хил топшириқлар қатори аввалги тажрибалардан фойдаланишда кўчувчанликни юзага келтиради. Бундай кишилар танлаган иш услубини қийинчилик билан ўзгартирадилар, ўз фикрлаш жараёнини ўзгартиришга , бир фаолиятдан иккинчи фаолиятга ўтишга қийналадилар. Уларнинг интелектуал жараёнлари суст ва ишлаш темпи секин. Шунингдек, ақлий фаолият махсуллари хам кам. Ушбу ктегория ўз ичига 1, 4, 5, 7, 25, 5 та топшириқни олади. 40

1-топшириқ: Йилнинг 11- ойи – бу: 1.Октябрь; 2. Май; 3. Ноябрь; 4. Февраль; 5. Июнь. Бу нрла тўғри жавоб 3- хисобланади, уил 12- ойдан иборат бўлиб, 12- чи ойи декабрь, 11-чи ой ноябрь ҳисобланади. 4-топшириқ: 82, 97, 114, 133,......? Нуқталар ўрнига етишмайдиган сонни топинг. 1. 154; 2. 148; 3. 152; 4. 150; 5. 156. Бу ерда биринчи жавоб тўғри ҳисобланади.чунки бу сонлар қатори ўртасидаги боғлиқлик шундан иборатки, уларга кўпайиб борувчи сонлар қўшилиб борган. Масалан, 97 сони 82 сонига 15 ни қўшиш натижасида ҳосил булган, 114 сони эса 97 сонига 17 ни қўшиш , 133 эса 114 сонига 19 ни қўшиб ҳосил қлинган. Шу сасабли 133 га 21 ни қўшсак 154 ҳосил бўлади. Демак, тўғри жавоб 154 ҳисобланади. Ушбу категорияга таалуқли барча топшириқлар синалувчилардан бир фаолиятдан иккинчи фаолиятга тезкор кўчишни, яьни тафаккур кўчувчанлигини талаб қилади. 4) Тафаккурнинг эмоционал жихатлари (фикрнинг чалғиши): тафаккур обьектга, муаммога фаол йўналтирилган бўлиши шарт. Тестнинг бир қатор топшриқлари тафаккурнинг эмотционал бузулиши хос бўлган синалувчиларнинг кўрсаткичларини тушуриб юборади. Бундай синалувчилар кула бошлайдилар, экспериментаторга мурожаат қиладилар.Бундай кишилар муваффақиятга эришиш ва муваффақиятсизликдан импульсив тасирланиш билан характерланади. Бу категорияга 24, 25, 26, 27, 30, 31,39, 44, 46, 50 жами 11 та топшириқ киритилган. 24-топшириқ: Барча илғор кишилар демократик партия аьзосидирлар. Барча илғор икишилар юқори лавозимларни эгаллашган. Барча демократик партия аьзолари юқори лавозимларни эгаллашган. Тасаввур қиламиз биринчи икки гап тўғри . У ҳолда хулоса қуйидагидек бўлади. 1.Тўғри; 2. Нотўғри; 3.Ноаниқ; Бу ерда жавоб 1 ҳисобланади. Тўғри жавобни топиш учун топшириқнинг эмотционал жихатларини енгиб, унинг мантиқий ечимини топиш лозим. 27-топшириқ: 5 та ярим икилограммли қутилардаги гўшт қиймалари 2 доллор туради. 80 сентга неча килограмм қийма сотиб олиш мумкин? 41

1. 1.5кг; 2. 4кг; 3. 1кг; 4. 3кг; 5. 2кг . Бу ерда тўғри жавоб 3, яьни 1килограмм қийма сотиб олиш мумкин. Бу топшириқни тўғри хал қилиш учун синалувчи аввал 2 доллар турадиган қийманинг жами 2.5кг эканлигини аниқлаш лозим, бунинг учун 5х0.5=2.5 бўлади. Шундан сўнг хар бир 0.5 кг қийманинг нархи аниқланади.Бунинг учун 2 доллор 2.5 га бўлинади ва натижа 40 сентга тенг эканлиги маьлум булади. 0.5 кг 40 сентга тенг бўлса, 80 сентга 1 кг қийма сотиб олиш мумкин. Ушбу категорияга таалуқли бўлган барча тпшириқлар шу тартибда таҳлил қилинади. Бу топшириқларни тўғри жавобини топиш учун синалувчининг тафаккури обьектга , муаммонинг ечимни топишга йўналтирилган бўлиши шарт, акс ҳолда уинг кўрсаткичлари тушиб кетиши мумкин. 5) Идрокнинг тезлиги ва аниқлиги (диққатнинг булиниши, марказлашуви): тестнинг бир қатор топшириқлари шахснинг расмиятчилик қобилиятини аниқлашга мўлжалланган. Олий маьлумотли мутахасислар, бошлиқларнинг иши қисқа вақт ичида таҳлил қилиниши, асосий мазмунини ажратишни, сонларни солиштиришни талаб қилади.Ушбу категория саволлари 1, 10, 12, 13, 18, 33, 42 жами 6 та топшириқдан иборат. 10-топшириқ: Бир киши бир нечта автомобилларни 3500 долларга сотиб олди ва 5500 долларга сотди. Ҳар бир автомобилдан 50 доолрдан фойда қолган бўлса, у неа дона автомобил сотган? 1. 4дона; 2. 12дона; 3. 23дона; 4. 40дона; 5. 55дона. Бу ерда тўғри жавоб 4, яьни 40 дона автомобил сотгани тўғри жавоб хисобланади. Чунки 3500 доллага сотилган ва 2000 доллр фойда олинган. Ҳар бир автомобилдан 50 доллрдан фойда олинган бўлса, демак 2000 доллар, яьни умумий фойдани битта автомобилдан олинган фойдага бўлинади (2000:50=40) ва тўғри жавоб 40 га тенг бўлади. 33- топшириқ: 46 размердаги аёллар кўйлагини тикиш учун 2 м 10 см мато керак бўлади. 42 метр матодан нечта шу размурдаги кўйлак тикиш мумкин? 42

1) 14 та, 2) 28 та, 3) 20 та, 4) 32, та, 5) 17та; бу ерда тўғри жавоб 3 (уч) яъни 20 та ҳисобланади. Бунинг тўғри жавобини топиш учун 42 метрни 2 метр 10 см га бўлиш лозим: 20 10,2 42   . Бу каби тест топшириқлари синалувчидан идрокнинг тезлиги ва аниқлиги каби сифатларни талаб қилади. 6) Тилдан фойдаланиш (саводхонлик) Ушбу категорияга тааллуқли топшириқлар синалувчиларнинг тилдан тўғри фойдаланиш, саводхонлик, чет тилидан элементар билимларни эгаллаганлик даражасини аниқлашга мўлжалланган. Ушбу категорияга 2, 3, 6, 8, 9, 13, 14, 15, 22, 40, 45, жами 11 та топшириқлар киритилган. 2- топшириқ: Баджаҳл сўзи …… сўзига мазмунан қарама-қарши . 1) шиддатли, 2) қаттиққўл, 3) мулойим, 4) дангал, 5) саботли . Бу ерда тўғри жавобни топиш учун синалувчи антоним (бир-бирига қарама-қарши) сўзини топиш керак, яъни тўғри жавоб 3 (уч) «мулойим» сўзи ҳисобланади. Чунки бу икала сўз бир-бирига мазмунан қарама-қарши ҳисобланади. 9-топшириқ: “Тушунарли” сўзи ......сўзига мазмунан қарама-қарши. 1) равшан; 2) ошкора; 3) дангал; 4) яққол; 5) мўлжал. Бу ерда тўғри жавоб 5 “мўлжал” сўзи ҳисобланади, чунки қолган сўзлар тушунарли сўзига синоним. Ушбу категорияга таалуқли сўзлар синалувчиларнинг нутқ ва тилдан фойдаланиш қобилиятларини текширади, шунингдек чет тилига оид элементлар билимларни синаб кўради. 7) Қулай усулни танлаш. Мўлжал олиш: Кўрсатмага биноан тест топшириқларини исталган кетма-кетликда бажариш мумкинлигини тақозо этади. Айрим синалувчилар масалан сонлар қатори ёки вербал топшириқларни осон ечадилар. Улар барча топшириқларни кўз югуртириб аввал ўзлари учун энг қулайларини кейинчалик эса бошқа типдаги топшириқларни бажаришга қайтадилар. Ушбу усул бўйича натижалар синалувчининг топшириқларни бажаришдаги ҳаракатлари ҳисобланади. 43

8) Фазовий хаёл. Тестда икки ўлчамли фазовий жараёнлар билан боглиқ бўлган тўртта топшириқ келтирилган. Булар 17, 29, 32, 49- 4 та топшириқлардир. 32-топшириқ: Қуйидаги шакллардан 3 тасини шундай тартибда жойлаштириш керакки, улардан тенг томонли трапеция ҳосил бўлсин. 1 2 5 1) 3, 2, 1; 2) 2, 3, 5; 3) 3, 4, 5; 4) 1, 4, 2; 5) 1, 3, 4. Бу ерда тўғри жавоб 4. Яъни 1, 4, 2 ҳисобланади, чунки шакл шаклларини шу тартибда жойлаштирганда тенг томонли трапеция ҳосил бўлади. 4) 49-топшириқ: Қуйидаги шакллардан қайси бири бошқларидан кўпроқ фарқ қилади? 4 Бу ерда тўғри жавоб 3. Чунки бу шакл учбурчак, қолганлари эса кўпбурчак ҳисобланади. Ушбу категорияга тааллуқли топшириқлар текшириш имконини беради. Хуллас ушбу тест юқорида келтирилган омиллар бўйича синалувчиларнинг ақлий қобилиятларини аниқлаб беради. Тест топшириқларини бажариш бўйича синалувчиларга қуйидагича кўрсатма берилади: “Сизга тақдим этилаётган ушбу тест 50та савол ва топшириқдан иборат. Тест топшириқларини бажариш учун сизга 30 минут вақт берилади. Саволларга имкониятингиз етганича жавоб беринг ва битта савол учун кўп вақт сарфламанг, чунки умумий вақт чегараланган”. Синалувчига кўрсатма билан танишганидан сўнг экспериментаторнинг “Бошладик!” буйруғидан билан кейинги варақни очиб ишни бошлайди ва шу 44 3 4 1 2 3 5

вақтдан белгиланади. 30 минутдан сўнг экспериментаторнинг “Тухтатинг!” буйруғи билан иш тўхтатилади. Ушбу методика бўйича тажрибаларда ҳам “техник қобилият” тестида иштирок этган барча синалувчилар қатнашдилар ва қуйидаги кўрсатгичларга эришдилар. 2.1.2-жадвал ҚТТ бўйича синалувчиларнинг кўрсаткичлари № Синалув- чилар Тўпланга н балл Ақлий қобилият даражалари юқори Ўртадан юқори ўртача Ўртачадан паст паст 1 А.Ф. 101 + 2 А.С. 100 + 3 А.Ж. 13 7 + 4 А. Х. 1 49 + 5 Б. Ф. 98 + 6 Б. О. 92 + 7 Б. Ҳ. 112 + 8 Б. А. 102 + 9 Ё. И. 96 + 10 Ж. А. 94 + 11 Ж. И. 15 1 + 12 З. Н. 101 + 13 Й. Б. 133 + 14 Й. Ф. 120 + 15 Й. Э. 106 + 16 Қ.Ж. 77 + 17 К. Б. 15 7 + 18 Л. Ж. 94 + 19 М. Қ. 1 3 4 + 20 М. С. 90 + 21 М. О. 9 2 + 22 Н.К. 6 7 + 23 Н. А. 136 + 24 Н. Б. 104 + 25 О. И. 97 + 26 О.У. 115 + 27 П. З. 88 + 28 П. П. 89 + 29 Р. Р. 94 + 30 Р. К. 96 +45

$31 Р.С. 1 4 2 + 32 Р.Ғ. 98 + 33 С. Ш. 1 3 9 + 34 С. Т. 102 + 35 У. А. 87 + 36 Ў. Б. 15 6 + 37 Х.А. 98 + 38 Х. Х. 106 + 39 Х. Ф. 1 5 6 + 40 Х. О. 140 + 41 Х. Т. 95 + 42 Ҳ. Р. 93 + 43 Х. У. 105 + 44 Ч.И. 85 + 45 Ч.О. 52 + 46 Ш. А. 6 4 + 47 Ш. А. 100 + 48 Э. С. 93 + 49 Э.Ф. 102 + 50 Я. Ф. 52 + Жами 5218\ 104 18% 8% 66% 4% 4% Натижаларни қуйидагича гистограммада кўргазмали ҳолда ифодалаймиз. 010203040506070 Юқори Ўртадан бқори Ўртача Ўртадан паст Паст Қисқа танлов те сти 2.2. “Қисқа танлов тести” ва “Техник қобилият тести” натижалари тахлили 46$

Тадқиқот ишимизнинг диагностик босқичида 50 нафар ўқувчилар иштирок этдилар. Улар тадқиқотимизда қўлланилган иккала методика бўйича ўтказилган тажрибаларда иштирок этдилар. Яьни 50 нафар синалувчиларнинг 2 та қобилият тести бўйича натижаларини қўлга киритдик. Натижаларни таҳлил қилишда психологик тадқиқотларда қўлланиладиган математик статистика методикаларидан К.Пирсон корреляцияси формуласидан фойдаландик. “Қисқа танлов тести” кўрсаткичлари билан “Техник қобилият тести” кўсаткичларини қиёсий таҳлил қилдик. 2.2.1- жадвал Синалувчиларнинг ҚТТ ва “Техник қобилият” тести бўйича кўрсаткичлари № х dx (х- x ) dx ² (х-х)² y dy (у- ŷ ) dy ² (у- ŷ )² dx dy (х-х) (у - ŷ )² 1 101 -3 9 210 18 324 -54 2 100 -4 16 152 -40 1600 160 3 13 7 -33 1089 150 -42 1764 1386 4 1 49 45 2025 243 51 2601 2295 5 98 -6 36 206 14 196 -84 6 92 -12 144 215 23 529 -276 7 112 8 64 235 43 1849 344 8 102 -2 4 219 27 729 -54 9 96 -8 64 216 24 720 -192 10 94 -10 100 200 8 64 -80 11 15 1 47 2209 242 50 2500 2350 12 101 -3 9 143 -49 2401 147 13 133 29 841 236 44 1936 1276 14 120 16 256 214 22 484 352 15 106 2 4 220 28 784 56 16 77 -27 729 138 -54 2916 1458 17 15 7 53 2809 243 51 2601 2703 18 94 -10 100 200 8 64 -80 19 1 3 4 30 900 182 -10 100 -300 20 90 -14 196 224 32 1024 -448 21 9 2 -12 144 216 24 576 -288 22 6 7 -37 1369 142 -68 4624 2516 23 136 32 1024 254 62 3844 1984 24 104 0 0 247 55 3025 0 25 97 -7 49 194 2 4 -1447

26 115 41 1681 180 -12 144 -492 27 88 -16 256 250 58 3364 -928 28 89 -15 225 255 63 3969 945 29 94 -10 100 114 -78 6084 780 30 96 -8 64 124 -68 4624 544 31 1 4 2 38 1444 220 28 784 1064 32 98 -6 36 192 0 0 0 33 3 9 -65 4225 166 -26 676 1690 34 102 -2 4 143 49 2401 -98 35 87 -17 289 200 8 64 -136 36 15 6 52 2704 220 28 784 2456 37 98 -6 36 132 -60 3600 360 38 106 2 4 150 -42 1764 -84 39 1 5 6 52 2704 224 32 1024 1564 40 140 36 1296 192 0 0 0 41 95 -9 81 228 36 1296 -324 42 93 -11 121 145 -47 2209 517 43 105 1 1 134 -58 3364 -58 44 85 -19 361 216 24 576 -4546 45 52 -52 2704 134 42 1764 -2184 46 6 4 -40 1600 152 -40 1600 1600 47 100 -4 16 216 24 576 96 48 93 -11 121 203 11 121 -121 49 102 -2 4 215 23 529 -46 50 52 -52 2704 216 24 576 -1248 Жами 5218 -59 36950 9610 340 79152 20598 Жадвалда келтирилган. 1) х-синалувчиларнинг ҚТТ бўйича кўрсаткичлари. 2) dx ёки (х-х)- ҳар бир кўрсаткичнинг ўртача арифметик қийматдан фарқи. 3) dx² ёки (х-х)²- ҳар бир кўрсаткичнинг ўртача арифметик қийматдан фарқларининг квадратлари. 4) у- синалувчиларинг “Техник қобилият” тести бўйича кўрсаткичлари. 5) dy ёки (у-ŷ)- хар бир кўрсаткичнинг ўртача арифметик қийматдан фарқи. 6) dy² ёки (у-ŷ)² ҳар бир кўрсаткичлар ўртача арифметик қийматдан фарқларининг йиғиндиси. 48

$7) dx dy ёки (х-х) (у-ŷ) –ўртача арифметик қийматдан фарқларнинг кўпайтмасидан иборат. Пирсон корреляцияси инглиз олими Карл Пирсон томонидан иккита кўплик ўртасидаги статистик боғлиқликнинг мавжудлигини аниқлайди. Ушбу формула r харфи билан белгиланади. dx  dy R=------------------------ 2 2 dy dx   Формулага натижаларни киритгунча х, у ларнинг ўртача арифметик қиймати топилади. Яьни x=m\n бу ерда m- 50 нафар синалувчиларнинг ҚТТ бўйича тўплаган умумий баллари йиғиндисидан иборат, n-синалувчиларнинг умумий сони. Яьни х = 5218\50 =104 ŷ- эса ŷ= m \ n формула билан топилади. Бу ерда ҳам худди х даги каби m- “Техник қобилият тести” бўйича синалувчилар тўплаган умуий балларнинг йиғиндисига тенг, n- эса синалувчиларнинг сонидан иборат. Демак ŷ= 9610\50=192 х ва у нинг ўртача қиймати топилгандан сўнг жадвалдаги устунлар тўлдирилади. Энди натижаларни формулага қўйиб маьлумотни текширамиз.  dx  dy -229 340 -77860 -77860 R =------------------------=----------------------=-----------------=-------------=-1.17 2 2 dy dx   79152 55876  4422526004 66502 2.3. Ўқувчиларнинг индивидуал фаолият услуби ва касб танлашга йўналтиришда амалиётчи психологнинг вазифалари Ўқувчиларнинг индивидуал фаолият услуби уларнинг умумий ва махсус қобилиятлари ва қизиқишлари билан боғлиқ холда шаклланади. Шах фаолиятиснинг индивидуал услуби (ФИУ) – мехнатда, ўқишда, спотда ва 49$