Умумий ўрта таълим мактабларининг V – IX синф ўқувчиларини футбол ўйини техникасига ўргатиш - Pedagogika - Diplom ishlar

Умумий ўрта таълим мактабларининг V – IX синф ўқувчиларини футбол ўйини техникасига ўргатиш

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2179 KB

Ko'chirib olish

Умумий ў рта таълим мактабларининг V – IX синф ў қувчиларини футбол ў йини техникасига ў ргатиш МУНДАРИЖ A КИРИШ……………………………………………………………………….. ..... 2 I. Б об. ФУТБОЛ ЎЙИНИ ТЕХНИКАСИ ВА ЎРГАТИШ УСЛУБИЁТИ …….. 4 I . 1.Футбол ўйини техникаси нинг тавсифи ва тавсифи………………………. . . .4 I . 2. Т ўпни тўхтатиш, олиб юриш ва ошириш техникаси...... ............................ .1 2 II. Б об. ТЎПГА ЗАРБА БЕРИШ ТЕХНИКАСИ.................................................24 II.1.Футболчининг тўпга зарба бериш техникаси..............................................24 II. 2. Ўйинидаги алдамчи ҳаракатлар финтлар…………. . …………………….36 II. 3. Дарвозабоннинг ўйин техникаси............................................................... . . 41 ҲУЛОСА............................................................................................................. . .. 56 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР................................................... . .............59 1

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги – Футболдаги уйғунлаштирилиб қўлланиладиган махсус усуллар тўплами ўйини техникасини ташкил этади. Техник усуллар бу футбол ўйинини вужудга келтириш воситаси демакдир. Юксак спорт натижаларига эришиш кўп жиҳатдан футболчининг ана шу турли-хил воситаларни қанчалик тўлиқ билишига, рақиб ўйинчилари қаршилик кўрсата- ётганда, кўпинча эса чарчоқ орта бораётган шароитда ўйин фаолиятидаги уларни қанчалик моҳирлик билан, самарали қўллай билишга боғлиқ. Футбол ўйини тарихида унинг техникаси ривожлана бориб, бошнинг чакка ва орқаси қисми билан зарба бериш, тўпни болдир билан тўхтатиш сингари номақбул усулларни қўллаш камайди, тўпга оёқ юзи билан зарба бериш, тўпни сон ва кўкракда тўхтатиш, тўпни қўл билан ташлаш (дарвоза-бон техникаси) кабилардан фойдаланиш коэффициенти ошди, алдаш ҳаракат-лари (финтлар) тараққий этиди. Бугунги футболдаги техник усул лар ўйин ҳ аракатлари тезлиги ва ани қ лигини ошириш учун кучдан етарлича тежаб фойдаланиш имконини б ерадиган, биомехани к а ну қ таи назаридан ма қ б у л ҳ аракатлар тизими билан характерланади. Техникани қ ўллашга қ ўйиладиган бугунги талаб т езлик - ишончлилик, соддалик - самарадорликдан иборатдир. Футбол ўйини техникасининг таснифини техник усулларни умумий ўзига хос белгиларига қараб икки гуруҳга бўлиш мумкин яъни майдон ўйинчиси техникаси ва дарвозабон ўйин техникасига . Ҳар қайси бўлим эса ўз навбатида ҳаракатланиш техникаси ва тўпни бошқариш техникаси каби бўлимчаларига тақсимланади. Кичик бўлимлар турли усулларда ижро этиладиган муайян техник усуллардан: ҳаракатланиш техникаси усуллари ва усулларидан иборат. Улардан майдон ўйинчилари ва дарвозабон фойдала-нади. Аммо айрим усул ва усуллар ўзининг муайян турларига эга. Усул ва турларда ҳаракатнинг асосий механизми умумий бўлиб, деталлардагина фарқ бўлади. Ҳ ар хил усул, усул ва турларни ижро этиш шартлари футбол техни - касини янада турли-туман этади . 2

Ўрганилаётган материални тизимлаштириш усул, усул турларини тузук- роқ тушунишга, уларни тўғри таҳлил қилишга, олинган билимларни тако- миллаштириш вазифаларини мувафаққиятли ҳал қилишга ёрдам беради. Футбол техникасининг ифодаланиши майдон ўйинчиси ва дарвозабон учун умумий кичик бўлим бўлган ҳаракатланиш техникасидан бошланади. Ишнинг мақсади - Футбол дарсларида ў кувчиларга қўйидаги ўйин техникаси усулларни ўргатишдан иборат: - футбол чи лар нинг ҳаракатланиш техникасини; - футболда тўпга зарба бериш техникасини; - футболда тўпни тўхтатиш техникасини; - футболда тўпни олиб юриш техникасини; - футболда алда мчи ҳаракатлар техникасини ( финтлар); - футболда тўпни олиб қўйиш техникасини; - футболда дарвазабон ўйин техникасини. Тадқиқот объекти - Карши шахридаги 23 - сонли ў рта мактаби. Илмий ишнинг янгилиги- Мактаб ўқувчиларига футбол дарсларида ўйинчиларни ҳаракатланиш, тўпга зарба бериш, тўпни тўхтатиш, тўпни олиб юриш, тўпни олиб қўйиш, алдаш (финтлар) ва дарвазабон ўйин техникаси сирларини тадқиқот ва таҳлиллари натижасига қараб ўргатишдан иборат. Тадқиқотнинг вазифаси - ўйин техникасини самарали ўргатишга доир режа ишлаб чиқиш, тажриба ўтказиш ва уни амалиётга тадбиқ қилиш. Илмий тадқиқот методлари: Тадқиқотда қўйидаги илмий тадқиқот методларидан фойдаланилди: Кузатиш, анкета, интерьвю,суҳбат экспримент. Назарий ва амалий аҳамияти: Тадқиқотимизда футбол ўйин техника-сини ҳусусиятлари, таълим ва машғулотнинг вазифалари, воситалари, мазму-ни ишлаб чиқилади, уни амалга ошириш йўллари ва усуллари асослаб бери-лади. Биз яратган назарий ғоялар методик тавсиялардан футбол дарсларида ўқувчиларга футбол ўйини техникасини ўргатишда ўргатиш ва тарбиялаш ишларида фойдаланишлари мумкин. 3

Умумий ў рта таълим мактабларининг V – Ix синф ў қувчиларини футбол ў йини техникасига ў ргатиш. I . Б об. Футбол ўйин и техникаси ва ў ргатиш услубиёти . I . 1. Футбол ўйини техникаси нинг тавсифи ва таснифини . Футболчи томонидан бажариладиган техник усуллар футбол ўйинини вужудга келтириш воситаси хисобланади. Юкори натижаларига эришиш кўп жиҳатдан футболчининг уйин техникасини куллай билишига, рақиб жамоа қаршилик кўрсатаётганда, кўпинча эса чарчоқ орта бораётган шароитда ўйин фаолиятидаги турли ҳолатларда уларни қанчалик моҳирлик билан, самарали қўллай билишга боғлиқ. Уйин техникасини яхши билиш спортчининг ҳар томонлама тайёргарлик кўриши ва бир маромда камол топиши жараёнининг ажралмас қисмидир. Турли-хил тарзда уйғунлаштирилиб қўлланиладиган махсус усуллар тўплами футбол ўйини техникасини ташкил этади. Футбол уйини техникасида бошнинг чакка қисми, орқаси билан зарба бериш, тўпни болдир билан тўхтатиш сингари номақбул усулларни қўллаш бугунги футболда йук булиб кетди; оёқ юзи билан зарба бериш, тўпни сон ва кўкракда тўхтатиш, дарвозабоннинг тупни қўл билан ташлаш техникаси кабилардан фойдаланиш коэффициенти ошди, алдаш ҳаракатлари яъни финтлар тараққий этти узининг юкори нуктасига етди. Замонавий футболдаги техник усуллар ўйин ҳаракатлари тезлиги ва аниқлигини ошириш учун кучдан етарлича тежаб фойдаланиш имконини берадиган, биомеханика нуқтаи назаридан мақбул ҳаракатлар тизими билан характерланади. Юкори даражадаги тезлик ва ишончлилик, соддалик ва самарадорлик, хужумкорлик ва аниклик – футбол техникасини қўллашга қўйиладиган катъий талаблар хисобланади. Футбол ўйини техникасининг таснифини техник усулларни умумий ўзига хос белгиларига қараб гуруҳларга бўлиш мумкин (1-расм). 4

Футбол техникаси иккита йирик бўлимга : майдон ўйинчиси техникаси ва дарвозабон ўйин техникасига бўли на ди. Ҳар қайси бўлим ўз навбатида ҳаракатланиш техникаси ва тўпни бошқариш техникаси бўлимчаларига тақсимланади. Кичик бўлимлар турли усулларда ижро этиладиган муайян техник усуллардан: ҳаракатланиш техникаси усулларидан иборат. Улардан майдон ўйинчилари ва дарвозабон фойдаланади. Аммо айрим усуллар ўзининг муайян турларига эга. Усул ва турларда ҳаракатнинг асосий механизми умумий бўлиб, деталлардагина фарқ бўлади. Ҳ ар хил усул ва турларни ижро этиш шартлари футбол техникасини янада жозибали кила ди . Ўрганилаётган материални тизимлаштириш усул турларини тузукро қ тушунишга, уларни тў ғ ри та ҳ лил қ илишга, олинган билимларни такомил- лаштириш вазифаларини мувафа ққ иятли ҳ ал қ илишга ёрдам беради. Футбол техникасининг ифодаланиши майдон ўйинчиси ва дарвозабон учун умумий кичик бўлим бўлган ҳ аракатланиш техникасидан бошланади. Футболчиларни майдондаги ҳаракатланиш техникаси . Футболчиларнинг ҳаракатланиш техникаси югуриш , сакраш , тўхташ , бурилиш каби усуллар гуруҳини ўз ичига олади (2-расм). Ўйинда ҳаракат- ланиш техникаси усулларидан турли-хил тарзда қўшиб фойдаланилади. Масалан, футболчининг ҳаракатланиш тезлиги ниҳоятда хилма-хил: секин юришдан бошлаб, стартдаги тезланишни максимал тезликка қадар кўтариш мумкин, югуриш мароми ва йўналиши қўққисдан ўзгариб туради. Югуриш- нинг хилма-хил усулларини сакраш, тўхташ, бурилиш билан бирга қўшиб олиб бориш футболчининг ҳаракатланишига хос хусусият ҳисобланади. Ҳаракатланиш техникасининг усуллари майдон ўйинчилари ва дарвоза- боннинг тўпни бошқариш санъати билан чамбарчас боғлиқ. Ҳаракатланиш техникаси усулларини керагича ҳамда комплекс тарзда қўллаш кўп тактик вазифаларни тўп олиш учун очилиш ва рақибни чалғитиш, позиция танлаш, ўйинчини тўсиб олиш ва ҳ.к. ларда самарали ҳал қилиш имконини беради. 6

Футболдаги асосий ҳ аракатланиш воситаси бу югуриш ҳисобданади . Тўпни бош қ армаётган футболчилар югуриш ёрдамида футбол майдонда тур - лича жойлашиб оладилар. Бундан таш қ ари, югуриш таркибий қ исм сифатида тўпни бош қ ариш техникасига ҳ ам киради. Футбол ўйинида югуришнинг оддий югуриш, тисарилиб югуриш, чалиштирма қадам ташлаб югуриш, жуфтлама қадам ташлаб югуриш каби усуллари қ ўллани лади. Оддий югуришлардан асосан тўғрига бораётган ўйинчилар бўш жойга чиқиш, рақибни қувиш ва ҳоказоларда фойдаланади. Ҳаракат тизими, тузилиши ҳам енгил атлетикадаги югуришидан фарқ қилмагалиги учун уни оддий югуриш дейилади. Улар ўртасида қ адам ларининг у зунлиги, частотаси ва ритмида гина фар қ бор, холос. Югуришда қ адам у зунлиги спринтерларда (қисқа масофага югурувчилар) 2 - 2,2 м га тенг бўлса, катта ёшли футбол- чиларда ўртача 1,3-1,5 м га тенг булади. Қ адамлар частотаси спринтерларда секундига 4 - 4,5 қ адамга тенг бўлса, футболчиларда частота сал орти қ ро қ секундига 5,1 - 5,5 қ адам бўлади. Бу эса ҳ авода учиш фазаси қ ис қ аро қ бўлгани сабабли тез тўхташга ёки тез бурилиб олишга ёрдам беради. Тисарилиб югуришдан асосан тўпни олиб қ ўйишда ва тўпни олишда қ атнашаётган ҳ имоядаги ўйинчилар фойдаланадилар. Югуришнинг бу тури ҳ ам циклик ( қ ўшало қ қ адамли) бўлади. Қ ис қ а - қ ис қ а, лекин тез-тез қ адам ташлаш, ҳ авода учиш фазасининг қ арийб йў қ лиги ўнга хос хусусиятдир. Буни сабаби силтаниш оё ғ и ор қ ага узатилганда сонни ёзилиши чекланган- лигидадир. Ўйин шароити кўпинча максимал тезликда тисарилиб югуришни талаб қ илиб кол ади. Бунда тезлик қ адам частотасини ошириш ҳ исобига орттирилиб, бу кўпро қ оё қ нинг ор қ ага фаол ҳ аракат қ илишига бо ғ ли қ . Тисарилиб югураётганда, ўйинчи баъзан мувозанатни йў қ отиб йи қ илиб тушади. Таянч оё қ вертикал турган пайтда гавданинг о ғ ирлик маркази ў қ и таянч юзасининг тепасида туриши ўйинчи ҳ олатининг тур ғ ун бўлиши шартларидан биридир. 7

Чалиштирма қ адам ташлаб югуришдан ф утбол ўйинида ҳ аракат йўналишини ўзгартириш учун, турган жойдан ўнгга ёки чапга силтаниб югу - риш пайтида, бурилиб олгандан кейин фойдаланилади. У ҳ аракатланишнинг специфик воситаси бўлиб, асосан бош қ а югуриш турлари билан бирга қ ўшиб қ ўлланилади. 8

Чалиштирма қадам ташлаб югуриш ён томонга ижро этиладиган югуриш қадамлари билан ифодаланади. Қадам ташлаш циклининг бирида (қўшалоқ қадам) силтанувчи оёқ таянч оёқнинг олдига чалиштириб ўтказилади. Югуриш пайтида ҳавода учиш фазаси жуда қисқа бўлади. Жуфтлама қадам ташлаб югуришдан футбол ўйинида тактик жиҳатдан зарур ҳолатга ўтишда (масалан, ўйинчи олдини тўсиб олишда) фойдала- нилади. У дастлаб ҳ аракатланиш фазаси сифатида қўлланилади. Кейинро қ ўйиндаги вазиятга қараб, ҳаракатланиш техникасининг турли усуллари сифатида ижро этилади. Ўйинчилар жуфтлама қадамлар ташлаб югурганда машқни оёқларини сал букиб бажарадилар. Биринчи қадамни ҳаракат йўналишига яқин оёқдан бошлаб, ён томонга ташланади. Иккинчи қадамда оёқлар жуфтланади. Депсиниш ва силтаниш ҳаракатларида зўр бериш юқори томонга эмас, балки ён томонга йўналтирилади. Футболда ўйинчилар тўхташ ва бурилиш усулларининг баъзиларини ижро этишда сакрашлар дан фойдаланилади. Сакраш зарба беришнинг айрим усуллари, тўпни оё қ да, кўкракда, калла билан тўхтатиб қ ол иш ва баъзи финтлар техникасининг қ исмига киради. Ўйиндан олдин, ён томонларга, ю қ орига ҳ амда шуларга я қ ин йўналишларда сакралади. Ўйиндаги вазият кўпинча максимал баланд ёки максимал у зун сакрашни талаб қ илмайди. Бунда сакрашнинг самарадорлиги футболчининг координацион қ обилияти билан белгиланиб, футболчи турли дастлабки ҳ олатлардан фазо, ва қ т ва куч характеристикалари оптимал бўлган ҳ аракатлар қ илиши керак бўлади. Барча хил сакрашлар депсиниш, ҳавода учиш ва ерга тушиш фазаларидан иборат бўлади. Сакрашнинг икки хил усули яъни бир оё қ да депсиниб сакраш ва икки оё қ да депсиниб сакраш мавжуд . Бир оё қ д а депсиниб сакраш олдинга, ён томонларга, ю қ орига бажари - лади. Бундай сакрашда фаол депсиниб, иккинчи оё қ ни силкитиб, гавда о ғ ирлик марказининг ў қ и сакраш томонга ўтказилади. Сакрашнинг траекторияси ва кучи ўйиндаги вазиятга бо ғ ли қ . Бир оё қ да ёки икки оё қ да 9

ерга тушилади. Қ ис қ а масофали, қ атти қ амортизация кейинги ҳ аракатларга тезро қ ва самаралиро қ ўтиш имконини беради. О ғи рлик маркази ў қ ининг проекцияси таянч юзасининг чегарасида ёки ундан таш қ арида бўлиши ҳ ам шунга ёрдам беради. Сакраб тўпга калла ураётганда, кўпинча максимал баланд кўтарилиш керак бўлади. Бунда югуриб келиб депсинадиган оё қ ни та ққ а тўхтайдиган қ илиб (таянчга нисбатан бурчак ҳ осил қ илиб) қ ўйиш ёрдам беради. Сал чўн қ айгандан кейин ю қ орига ёки ю қ орилаб - олдинга томон фаол депсиниш керак бўлади, бунда қ ўлларни кўкрак баравар силкитиб кўтариш депсинишнинг самарасини оширади. Икки о ёқ да депсиниб сакраш усул идан олдинга, олдинлаб ён томонга ва орали қ йўналишаларда фойдаланилади . Турган жойдан сакраганда ўйинчи депсиниш олдидан тезда салгина чўн қ аяди. Оё қ ларни фаол тў ғ рилаш билан бирга гавда о ғ ирлик марказининг ўқ сакраш томонига ўтказилади ва қ ўллар силкитилади. Югуриб келиб сакра- ётганда сўнгги қ адамда бир оё қ ни та ққ а тўхтайдиган қ илиб қ ўйилади. Чўн қ айиш пайтида иккинчи оё қ биринчиси билан тезгина жуфтланади. Депсинишда ҳ авода учиш ва ерга тушиш фазалари турган жойдан сакрагандаги каби бўлади. Тўхташ ларга харакатланиш техникасида ҳ аракат йў н алишини ўзгарти - ри шнинг самарали воситаси деб қ аралади. Тўсатдан тўхтаб қ ол ганда, ра қ иб - ларнинг қ аерда, қ андай жойлашишига қ араб туриб тўп билан ҳ ам, тўпсиз ҳ ам ўша кетаётган томоннинг ўзига ёки қ арши томонга отилиб кетилади, ўнгга ёки чапга қ очиб кол инади. Тўхташ нинг икки хил усул и, сакраб тўхташ лар ва ташланиб тўхташ лар мавжуд . Сакраб тўхташ учун ю қ орига қ ис қ аро қ сакраб, силтанган оё қ да ерга тушилди – бунда тур ғ унлик бўлсин учун шу оё қ сал эгилади . Аммо кўпинча ерга икки оё қ лаб тушилади. Ташланиб тўхташ сўнгги югуриш қ адами ҳ исобига бажарилади. Бунда силтанган оё қ ни олдинга узатиб, товонга таяниладида, кейин оё қ ни ростмана 10

ерга қ ўйилади. Ташланиб тўхташ оёқларни анчагина букиб, икки оёққа таяниб қолиш билан ифодаланади. Барча хил тўхташлардан кейин, одатда, турли йўналишларда ҳаракат давом эттирилади. Шунинг учун тўхташдаги сўнгги ҳолат кейинги ҳаракатнинг старт ҳолати бўлиши керак. Бурилиш лар ёрдамида футболчилар тезликни минимал камайтириб, югуриш йўналишини ўзгартирадилар. Одатда, турган жойда бурилгандан кейин старт ҳ аракатлари бошланади. Бурилиш, шунингдек, зарба бериш, тўпни тўхтатиш, тўпни олиб юриш, финтларнинг айрим усулларини бажариш техникаси таркибига ҳ ам киради. Бурилишнинг қуйидаги усулларидан фойдаланилади: ҳатлаб ўтиб бурилиш, сакраб бурилиш, таянч оёқда бурилиш . Ўйин шароитига қ араб ён томонларга ва ор қ ага бурилиш мумкин. Бурилиш турган жойда ҳ ам, ҳаракат пайтида ҳ ам ижро этилаверади. Ҳ атлаб ўтиб бурилганда, қ ис қ а - қ ис қ а 2 - 3 қ адам ташлаш ҳ исобига керакли йўналишга қ араб олинади. Ҳ аракат йўналишини тўсатдан ва тез ўзгарти- ришда с акраб бурилиш самаралиро қ дир. Бу иш бурилиш томонга фаол депсиниб бажарилади. Силкинадиган оё қ нинг кафти ҳ ам шу томонга айлантирилади. Сакраш унчалик баланд бўлмаса ҳам, тўла - тўкис бажарилади. Таянч оё қ да бурилишнинг икки тури бор. Биринчисини бажаришда бурилиш йўналишидан узо қ даги оё ққ а таянилади. Бунда футболчи гавда о ғ ирлик маркази ў қ ининг проекциясини таянч сат ҳ чегарасидан чи қ ариб, таянч оё қ учида бурилиш томонга айланади. Иккинчисида ҳ аракат йўналишига я қ ин оё ққ а таянилади, гавда о ғ ирлик марказининг ў қ и бурилиш томонга кўчади. Ўтказиладиган оё қ ни ҳ ам шу йўналишда таянч оё қ нинг олд томонига чалиштириб қ ўйилади. Бурилиш сал букилган таянч оё қ учида бажарилади. 11

I . 2. Т ўпни тўхтатиш, олиб юриш ва ошириш техникаси. Тўпни тўхтатиш футбол уйинида тўпни қабул қилиш ва уни эгаллаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Тўпни тўхтатишдан мақсад кейинги керакли ҳаракатларни амалга ошириш учун думалаб ёки учиб келаётган тўпнинг тезлигини сўндиришдан иборат. Тўпни тўхтатиш атамасини баъзида «тўпни мослаш», «тўпни қабул қилиш» деб юритиладиган маънода тушуниш керак бўлади. Шу сабаб тўпни тўхтатиш усулларини кўриб чиқаётганда, футболчи тўпни бутунлай тўхтатиб олмай, балки уни кейинги ҳаракатларни бажариш учун мослаб олиши назарда тутилади (3 – расм). Тўпни оёқ билан тўхтатиш – футболда энг кўп қўлланиладиган техник усул ҳисобланади. Футболчилар уни турли усулларда бажарилади. Ҳаракат- нинг асосий фазалари ҳамма усуллар учун умумийдир. Тайёрлов фазаси – дастлабки ҳолатда туриб олиш. Бу фаза бир оё ққ а таянган ҳ олат билан ифодаланади. Тур ғ унлик бўлсин учун гавда о ғ ирлиги сал букилган таянч оё ққ а ташланади. Тўхтатувчи оё қ тўп томон узатилиб, унинг юзаси тўпга қ аратилади. Ишчи фаза бир оз бўшаштирилган тўхтатувчи оё қ билан сўндирувчи ҳ аракат қ илишдан иборат. Амортизацияловчи йўлнинг у зун- қ ис қ алиги тўп ҳаракатининг тезлигига бо ғ ли қ . Агар тезлик катта бўлмаса, тўп бўшаштирилган оё қ билан сўндирув ҳ аракатисиз тўхтатилади. Тўхтатувчи юза тўп билан тўқнашган пайтдан орқага ҳаракат бир оз секинлатиб бориладида, тўпнинг тезлиги сўндирилади. Якунловчи фаза – кейинги ҳаракатлар учун керакли дастлабки ҳолатга ўтиш. Оғирлик марказининг ўқи тўхтатувчи оёқ билан тўп томонга ўтказилади. Тўхтатгандан кейин кўпроқ зарба бериш ёки тўп билан бирга ҳаракатланиш бажарилади. Оёқ кафтининг ички томони билан тўп тўхтатиш юмалаб ва учиб келаётган тўпларни қабул қилишда қўлланилади. Тўхтатувчи юза билан амортизациялаш йўли анчагина катта бўлгани сабабли бу тўхтатиш усули- нинг ишончлилик даражаси юқори бўлади. 12

3 -расм. Тўпни тўхтатиш усуллари таснифи. Думалаб келаётган тўпни тўхтатиш учун дастлаб футболчи тўп томонга қараб туради. Гавданинг оғирлиги сал букилган таянч оёқда бўлади. Тўхтатувчи оёқ олға томон узатилади ва оёқ кафти ташқарига 900 градус бурилади, оёқ учи эса сал кўтарилган бўлади. Тўп билан оёқ кафти тўқнашган пайтда тўхтатувчи оёқ таянч оёқ даражасига қадар орқага олинади. Тўхтатувчи юза оёқ кафти ички юзасининг ўртасига тўғри келади. 13

Пастлаб, яъни тизза баравар учиб келаётган тўпларни тўхтатишдаги ҳаракатлар думалаб келаётган тўпларни тўхтатишдаги ҳараклардан унчалик фарқ қилмайди. Бироқ, паст учиб келаётган тўпни тўхтатадиган оёқ тайёрлов фазасида букилиб, тўп баландлигича кўтарилади. Баландлаб учиб келаётган тўплар хамиша футболчилар томонидан сакраб тўхтатилади. Бунда улар бир ёки икки оёқда депсиниб, юқорига сакрайдилар. Тўхтатувчи оёқларининг тос-сон ва тизза бўғимлари қаттиқ букилади. Оёқ кафтлари эса ташқари томонга бурилади. Тўп тўхтатилгандан кейин бир оёқда ерга тушилади. Тагчарм билан тўп тўхтатиш думалаб келаётган ва пастга тушаётган тўпларни тўхтатишда қўлланилади. Думалаб келаётган тўпни тўхтатишдаги дастлабки ҳолат тўп томонга қараб туриш, гавданинг оғирлиги таянч оёқда. Тўп я қ инлашиб кол ганда, тўхтатувчи оё қ тиззадан сал букилиб, тўп томонга узатилади. Тўп билан тагчарм тўқнашган пайтда озроққина орқага сўндирув - чи ҳаракат қилинади. Пастга тушиб келаётган тўпни тагчарм билан билан тўхтатиш учун унинг ерга тушадиган жойини аниқ мўлжал қила билиш керак. Тўхтатувчи оёқ тиззадан букилиб, тўп тушадиган жой тепасига келти- рилади, оёқнинг учи сал кўтарилган, аммо оёқнинг ўзи бир оз бўшаштирил- ган бўлиши керак. Тўпни у ерга текан пайтда тўхтатиш мумкин. Бунда оё қ кафти тўпни ерга қ исиб кол ади. Оё қ юзи билан тўп тўхтатиш к ейинги йилларда кенг тар қ алган бўлиб, ҳ аракат тизими ани қ идора қ илишни талаб этади. Тўхтатувчи юза, яъни оё қ юзи анча қ атти қ ва ўлчами кичик бўлган сабаб, ҳ аракат тузилмасида салгина адашиш ёки тўп траекторияси ва тезлигини ноани қ мўлжаллаш тўхтатишда жиддий хатога олиб келади. Оё қ юзаси билан кўпинча ўйинчининг олдига келиб тушаётган тўп тўхтатилади. Пастлаб келаётган, яъни траекторияси пас т тўпни тўхтатишда тос-сон ва тизза бў ғ имларида тахминан 900 гарадус букилган тўхтатувчи оё қ олдинга узатилади. Унинг учи ҳам букилган. Тўп билан оёқ юзи тў қ нашган пайтда ор қ ага амортизацияловчи ҳ аракат қ илинади. Тўхтату в чи сат ҳ оё қ юзининг ўрта қ исмига тў ғ ри келади. 14

Баланд таректорияли тушиб келаётган тўпни тўхтатишда тўхтатувчи оё қ нинг кафти ерга параллел туради. Тўп оё қ юзининг пастки қ исмига туширилади. Пастлатиб ор қ ага томон сўндирувчи ҳара к ат қ илинади . Сон билан тўпни тўхтатиш ҳозирги футболда кўп қўлланилади. Сабаби шундаки, тушиб келишдаги траекторияси ҳар хил тўпларни сон билан тўхта- тиш мумкин. Бундан ташқари, тўхтатувчи сатҳ билан амортизациялаш йўли анчагина катта бўлгани учун бу жуда ишончли усул ҳисобланади. Тайёрлов фазасида сон олдинга чиқарилади. Тушиб келаётган тўпга нисбатан сон тўғри бурчак ҳосил қилиб туриши керак бўлгани учун, унинг букилиш бурчаги учиб келаётган тўпнинг траекториясига боғлиқ. Тўп соннинг ўрта қ исмига тегади. Пастлатиб ор қ ага томон сўндирувчи ҳ аракат қ илинади. Ўтказиб юбориб тўп тўхтатиш. Ҳозирги футболда тўпни ўтказиб юбормай тўхтатиш тобора кам қўлланилмоқда, чунки унда ўйин суръати секинлашадида, ўйин вазиятидан яхшироқ фойдаланиш учун қўшимча ҳаракатлар қилиш керак бўлади. Ўйиндаги баъзи ҳ олатлар ўйинчидан тўпни ўтказиб юбормай тўхтатишни талаб қ иладиган вазиятлар ҳ ам, сўзсиз, учраб туради. Биро қ замонавий футбол тўпни ҳ али тўхтатмасдан олдин футболчи кейин қ андай ҳаракат қ илиши ҳа қ ида бир қ арорга келиб олиши билан ҳарактерланади. Айни шу ўтказиб юбориб тўхтатиш думалаб ёки учиб келаётган тўпнинг тезлигини сўндирибгина кол май, балки унинг йўналиши - ни керакли томонга ўзгартириш, кейинги ҳ аракатларга қ улайро қ тайёрланиб олиш имконини беради. Ҳаракат хусусиятларини оёқ кафтининг ички томони билан орқага тўп ўтказиш мисолида кўриб чиқамиз. Тўхтатувчи оёқ думалаб ёки учиб келаётган тўпни таянч оёқдан олдинда кутиб олади. Бунда орқага максимал сўндирувчи ҳаракат қилинади. Гавда таянч оёқ учида 1800 градус орқага бурилади. Тезлиги анчагина камайган тўп ҳаракатда давом этади. Гавда олдинга энгашиб, оғирлик марказининг ўқи ўйинчининг назаридан четда колмаган тўпнинг ҳаракати томонга ўтади. 15

Тўпни ён томонга ўтказиб олишда орқага – ўнгроқ томонга сўндирувчи ҳаракат қилинади. Футболчи тахминан 900 бурилади. Бунда тўпнинг тезлиги сўнибгина қолмай, балки унинг йўналиши ҳам ўзгаради. Бошқа усуллар билан тўп ўтказиб олишдаги ҳаракатлар бирмунча ўхшашдир. Оёқ юзининг ички қисми билан тўп ўтказиш. Бу усул билан кўпинча ён томонга ёки орқага тўп ўтказилади. Дастлабки ҳолат – тушиб келаётган тўп томонга ярим бурилиб туриш. Тўпга яқинроқ турган тўхтатувчи оёқ тиззадан сал букилган бўлиб, ён томонга, тўп қаршисига узатилади. Тўп яқинлаша бошлагач, оёқ уни кетидан ҳаракат қилаверади. Тўп ердан сапчиш пайтида унга етиб олиб, оёқ кафти уни босиб тушиш керак. Бўшаштириб турилган оёқ кафтига келиб теккан тўпнинг ҳаракати анчагина секинлашади. Тўхтатувчи оё қ тўп кетидан ҳ аракатда давом этади, гавда тўп томонга бурилади. Оё қ юзининг таш қ и қ исми билан тўп ўтказиш. Дастлабки ҳ олат – тушиб келаётган тўп томонга қ араб олиш. Тўхтатувчи оё қ олдинга узатилади. Оё қ кафти таш қ арига бурилади. Ўйинчи ҳ олати оё қ кафтини ички томони билан тўп тўхтатгандаги сингари бўлади. Бу усулда тўп ўтказиб юборилади-да, сапчиш пайтидаги тўпни оё қ юзи таш қ и қ исми билан босиб тушадиган қ илиб оё қ тўп кетидан ор қ ага ҳ аракатлантирилади. Гавда таянч оё қ учи билан тезлиги анча камайтирилган тўпнинг кейинги ҳ аракати томон бурилади. Кўкрак билан тўп тўхтатиш . Тўпни тўхтатиш амортизация ва сўнди- рувчи ҳаракатга асосланган бўлиб, харакат структураси уч фазали экани кўк- рак билан тўп тўхтатишга хос хусусиятдир. Тайёрлов фазасида тўпни тўхтатиш учун қулай ҳолатда мана бундай туриб олинади: футболчи тўп томонга қараб олади; оёқлар керилган ёки кичикроқ қадам (50-70 см ) кенглигида очилган ҳолатда; кўкрак сал олдинга олинган, қўллар тирсаги сал букилиб, паст туширилган. Ишчи фаза сўндирувчи ҳаракат билан ифодаланади. Тўп яқинлашиб келганда гавда орқага тортилиб, елка билан икки қўл олдинга чиқарилади. Якунловчи фазада оғирлик маркази ўқи тўп билан ҳаракат қилиш мўлжалланган томонга ўтказилади. Кўкрак баландлиги- 16

да учиб келаётган ҳамда турли траекторияда пастга тушиб келаётган тўплар- нигина кўкрак билн тўхтатса бўлади. Турли траекторияда учиб келаётган тўпларни тўхтатишдаги ҳаракат механизми асосан бир хил бўлиб, айрим деталлардагина фарқ бор. Кўкрак баландлигида келаётган тўпни тўхтатишда ўйинчи кўпинча оёқларини кичикроқ қадам кенглигида очиб, тик туради, гавда оғирлиги олдинда турган оёққа тушади. Сўндируви ҳаракат қилганда, гавда оғирлиги орқадаги оёққа ўтади. Пастга тушаётган тўпни тўхтатишда гавда орқага тортилади. Оғиш бурчаги тўпнинг учиш траекториясига боғлиқ Кўкрак билан тўп тўхтатишдаги амортизация йўли қисқа бўлгани сабабли, тўпнинг тезлиги ва траекториясини жуда аниқ мўлжаллай билиш ҳамда сўндирувчи ҳаракатни ўз вақтида бажариш лозим. Орқага тўп ўтказишнинг икки хил хусусиятини кўриб чиқамиз. Кўкракнинг ўрта қисми билан тўп ўтказиш учун орқага энгашиш ва озгина сўндируви ҳаракат қилиш керак. Шунда тўп кўкракнинг ўрта қисмига тегиб, бошдан ошиб кетади. Ўйинчи 1800 бурилиб, тўпни эгаллаб олади. Самаралироқ усул кўкракнинг ўнг (чап) қисми билан тўп ўтказиш. Бунда гавданинг ўрнига қараб ўнг ёки чап томонга буриш ҳисобига сўндирувчи ҳаракат қилинади. Тўхтатувчи қисм бўшаштириб турилган кўкрак мушак-ларига тўғри келади. Тезлиги анчагина камайиб қолган тўпни ўйинчи 1800 градус бурилиб, диққат қилиб кузатади. Ён томонларга (ўнгга ёки чапга) ўтказиш ҳам шу тарзда бажарилади. Камроқ сўндирувчи ҳаракат қилиш (400-600 бурилиш) тўпни тўхтатиш-гина эмас,балки унинг траекториясини ўзгартириш имкониятини ҳам беради. Баланд учиб келаётган тўпни сакраб кўкрак билан тўхтатилади. Тўп яқинлашиб қолганда, бир оёқда ёки икки оёқда депсиниб юқорига сакралади. Сўндирувчи ҳаракатни сакрашнинг энг юқори нуқтасига етгандан бошлаб, қайтиб тушаётганда тугаллаш керак. Тўпни кўкрак билан тўхтатиш ўйинда тез-тез қўлланиладиган, самарали техник усул бўлса ҳам координация жиҳатидан мураккаб ҳаракатлар қаторига киради ва ниҳоятда жиддий машқ қилишни талаб этади. 17

Тўпни калла билан тўхтатиш. Бу техник усул ўйинда кам қўлланилади, чунки унинг ижроси қийин, колаверса ишончлилиги бошқа усул ва усулларга қараганда жуда кам. Тўхтатувчи қисм кўпроқ пешонага тўғри келади. Пешона суяклари қаттиқ бўлгани учун сўндирувчи ҳаракат ҳисобигагина амортизация қилинади. Бу эса ишончлиликни камайтиради. Бироқ, қийин бўлишига қарамай, тўпни калла билан тўхтатишни ўзлаштириб олиш ниҳоятда зарур. Бўй баравар учиб келаётган ва турлича траекторияда тушиб келаётган тўпларни пешона билан тўхтатса бўлади. Тўп бўй баравар учиб келаётган бўлса, ўйинчи кичикроқ қадам ташлаб тўп томонга қараб олади. Гавда оғирлиги олдиндаги оёқда. Гавда билан калла тахминан таянч оёқ даражасига қадар олдинга чиқарилган бўлади. Тўп яқинлашаётганда, гавда билан калла орқага тортилади. Гавданинг оғирлиги орқадаги оёққа ўтказилади. Тушиб келаётган тўпни тўхтатиш учун дастлабки ҳолатда оёқлар орасини елка кенглигида кериб ёки кичикроқ қадам ташлаб, оёқ учида тўғрига қараб турилади. Калла орқага ташланиб, пешона тўп томонга қаратилади. Оёқларни букиш ва каллани ичга тортиш ҳисобига сўндирувчи ҳаракат қилинади. Ўйин жараёнида шундай вазиятлар юзага келиб қоладики, унда балан- длаб келаётган тўпларни сакраб калла билан тўхтатиш керак бўлади. Бу ҳолда юқорига сакраш тайёрлов фазаси бўлиб, уни бир ёки икки оёқда депсиниб бажарилади. Сакрашни шундай мўлжаллаш керакки, бунда калла билан тўпнинг тўқнашиши сакрашнинг энг юқори нуқтасига тўғри келсин. Тўп каллага (пешонага) тегадиган пайтда каллани ичга тортиш ҳисобига сўндирувчи ҳаракат қилинади. Кейинги амортизация ўйинчи пастга қайтаётган ва ерга тушаётган вақтда бўлади. Пешона билан яна асосан ён томонларга тўп ўтказиш ҳам мумкин. Лекин буни ижро этиш ниҳоятда қийин. Ўнгга ёки чапга тўп ўтказишда сўндирувчи ҳаракат қилинибгина қолмай, балки гавда тўп ўтказиладиган томонга бурилади ҳам. 18

Футбол ўйинида тўпни олиб юришлар Тўп олиб юриш ёрдамида ўйинчи жойдан-жойга кўчиб юриши мумкин. Бунда тўп доим ўйинчи назоратида бўлади. Тўп олиб юришда юриб , югуриб тўпга турли хил зарба берилади. Зарба бериш кетма-кет ва турли маромда, оё қ билан ёки калла билан ижро этилади. Тўп олиб юришни баъзи усуллари муста қ ил а ҳ амиятга эга бўлмай, ўйинда ўз ҳ олича камданкам қ ўлланилади. Аммо уларни тўп олиб юришнинг бош қ а хиллари билан бирга қ ўшиб олиб бориш ўринли бўлади. Масалан, сон ёки калла билан тўп олиб юриш жи ҳ атдан ноўрин, лекин ўйинда шундай вазиятлар юзага келиб қ ол адики, унда тўпни олдин бир неча марта каллада уриб, кейин сонда озро қ ўйнатиб, пировардида оё қ билан керакли усулда олиб юришга ўтилади (4-расм). 4 -расм. Тўпни олиб юриш усуллари таснифи. 19

Оёқ билан тўп олиб юриш. Тўп олиб юришни бу асосий усули югуриш ва тўпга оёқ билан турли усулларда зарба беришнинг бирга қўшилганидир. Югуриш ва тўпга оёқ билан зарба бериш техникаси-нинг таҳлили алоҳида- алоҳида юқорида берилган. Шунинг учун тўп олиб юришнинг энг муҳим деталлари ва хусусиятларига тўхталиб ўтамиз. Тўп олиб кетаётганда, тактик вазифалардан келиб чиқиб тўпга ҳар хил куч билан зарба берилади. Каттароқ масофани тез босиб ўтиш керак бўлса, тўпни ўзидан 10-12 м узоқлаштириб югурилади. Бунда рақиб қаршилик кўрсатса, тўпни олдириб қўйиш мумкин. Шу сабаб тўпни узлуксиз назорат қилиб бориш ва 1-2 м дан ортиқ узоқлаш- тирмаслик керак. Шунинг билан бирга тўпга тез-тез зарба беравериш ҳам тўп олиб юриш тезлигини камайтириб юборишини унутмаслик лозим. Кўрилган иккала ҳолда ҳам зарба бериш учун махсус силкиниш ҳаракатларини қилишнинг зарурати йўқ. Орқадаги оёқда депсиниш зарба бериш учун тайёр- лов фазаси бўлади. Таянч оёқ тўпнинг ёнгинасига қўйилади. Силкинувчи оёқ тўп томон ҳаракат қилиб зарба беради. Тўп олиб юришнинг ўйинда энг кўп қўлланиладиган бир неча тури бор. Улар бир-биридан зарба бериш усули билангина фарқ қилади. Оёқ юзининг ўрта қисми билан ва оёқ учи билан тўп олиб кетилаётганда асосан тўғри чизиқли ҳаракат қилинади. Оёқ юзининг ички қисми билан тўп олиб юриш ёй бўйлаб ҳаракатланиш имконини беради. Оёқ кафтининг ички томонлари билан тўп олиб юришда ҳаракат йўналишини кескин ўзгартириш мумкин. Оёқ юзининг ташқи қисми билан тўп олиб юришни универсал усул деб ҳисобласа бўлади. Бу усул тўғри чизиқли ҳаракат қилиш, ёй бўйлаб ҳаракатланиш ва йўналишни ўзгартириш имконини беради. Бош билан тўп олиб юриш. Бу усулни қўллаганда ўйинчи турли йўналишларда ҳаракатлар қилади ва кетма-кет бош қўйиш ёрдамида тўпни ерга туширмай олиб юради. Асосан пешона билан зарба берилади. Тўпни олдинга томон унинг кетидан етиб бориб бош билан уришга улгурадиган даражада куч ва траектория билан йўналтирилади. 20

Ўйин жараёнида рақибдан тўпни олиб қўйиш. Асосан, рақиб тўпни олиб кетаётганда ёки қабул қилиб олаётганда, ундан тўпни олиб қўйишга ҳаракат қилинади. Тўпни олиб қўйишнинг самарали чиқиши футболчининг вазиятни баҳолаш қобилиятига, яъни рақибгача ва тўпгача бўлган масофани, уларнинг ҳаракатланиши тезлигини, ўйинчилар қандай турганлигини ва ҳ.к. ни аниқ мўлжаллай билиш қобилиятига боғлиқ. Рақибга яқинлаша бораётиб ёки унгача бўлган оралиқ масофани сақлаб туриб, рақиб тўпни сал ўзидан узоқлаштирганда унга хужум қилиш керак. Шу пайтда ҳужум қилаётган ўйинчи отилиб боради, тўпни тепиб, тўхтатиб ёки рақибни оёқ билан туртиб, тўпни тортиб олади. Тўп олиб қўйиш икки хил бўлади: тўла олиб қўйиш ва чала олиб қўйиш. Тўла олиб қуйишда олиб қўювчини ўзи ёки уни шериги тўпни эгаллаб олади. Чала олиб қўйишда эса тўп маълум масофага тепиб ёки ён чизиқдан чиқариб юборилади. Бунда тўпни рақиб эгаллаб олса ҳам унинг ҳужум қилиш ҳаракатига ҳалақит берилади ва ҳимояни оқилона қайта қуриш учун вақтдан ютилади. Рақиб ҳужум суръати ва жабҳасини ўзгартиришга мажбур бўлади. Мураккаб ўйин вазиятларида тўпни олиб қўйиш мақсадида ташланиб олиб қўйиш, сирпаниб олиб қўйиш деган махсус усуллар қўлланилади. Тўпни олиб қўйишнинг таснифи 5 -расмда берилган. Тўпни ташланиб олиб қўйиш рақибдан ўзиб, 1,5-2 м масофадаги тўпни олиб қўйиш имконини беради. Рақиб ўнг чап томондан ўтиб кетмоқчи бўлга- нида шу усул қўлланилади. Тўп томонга тез ҳаракат қилиб ўнга ташланади. Ташланиш кенглиги тўпгача бўлган масофа қанчалигига боғлиқ. Етиш қийин бўлган тўпларни ярим шпагат ёки шпагат қилиб олиб қўйилади. Ташланиб тўпни олиб қўйишда тўпни тепиш ёки тўхтатишдан фойдаланилади. Биринчисида рақиб оёғидаги тўп кўпроқ оёқ учи билан тепиб юборилади. Тўхтатишга ҳаракат қилганда эса оёқ кафти билан тўп йўли тўсилади ва унинг ҳаракат йўналишида олиб кетилишига имкон берилмайди. 21

5 -расм. Тўпни олиб қўйиш усуллари таснифи. Сирпаниб тўпни олиб қўйиш ўйинчига 2 м дан ҳам узоқроқда бўлган тўпни эгаллаб олиш имконини беради. Бунда тўп кўпроқ орқадан ёки ён томондан келиб олиб қўйилади. Ҳужум қилувчи ўйинчи рақибга яқинлашиб қолганда йиқила туриб оёқларини олдинга узатиб юборади. Ўйинчи ўт устида сирпаниб бориб, тўп йўлини тўсиб қўяди ёки уни тепиб юборади. Рақибни елка билан туртиб юбориб тўпни олиб қўйиш ўйин қоида- ларига мувофиқ ижро этилиши керак. Тўпни бошқараётган ўйинчига ўйин масофасида фақат елка билан рақибнинг елкасига туртишга рухсат этилади. Фа қ ат тўпни олиб қўйиш мақсадида туртиш мумкин бўлиб, бу ҳ еч қ ачон қў пол ва хавфли тарзда бўлмаслиги лозим. Елка билан туртишни рақиб бир оёқ қ а таяниб турганида бажариш керак. 22

Тўпни ён чизиқдан ўйинга киритиш Тўпни ташлаш – майдон ўйинчилари қўлда бажарадиган ягона усул. Тўп ташлаш ҳаракат тузилмаси кўп жиҳатдан футбол қоидалари талабига қараб белгиланади. Тўпни узоқроқ масофага етказиб ташлаш учун махсус кўникма ҳосил бўлиши қорин, елка камари ҳамда қўлдаги мушак гуруҳларига муайян даражада куч берилиши керак. Тўпни ташлашда кенг ёзилган бармоқлар уни ён томонидан қамраб турадиган қилиб, бош бармоқларни қарийб бир-бирига теккизган ҳолатда ушлаш керак (6 - 7 - расм). 6 - расм. Тўпни ташлаб беришда қўл 7-расм. Тўпни ён чизиқ ортидан панжалари ҳолати. ташлаб бериш Қўлни юқоридан орқага тортиш тайёрлов босқичи булиб, дастлабки ҳолат – оёқларни кериб ёки қадам ташлаган ҳолатда туриш. Тўпни тутган қў ллар тирсакдан сал букилади ва юқори кўтарилиб, бошдан орқага ўтказилади. Гавда орқага эгилади, оёқлар тиззаси букилиб, гавдани о ғ ирлиги орқадаги оёқ қ а тушади. Ишчи босқич – оёқлар, гавда, қўлларни кескин ростлашдан бошланган тўпни ташлаш ҳаракати уло қ тириш томонга бармо қ лар ёрдамида куч бериш билан тугалланади. Якунлаш босқичини бажариш ташлаш вақтида футболчининг иккала оёғи ерга тегиб туриши лозимлиги тў ғ рисидаги қоида талабларига мувофи қ бўлиши керак. Шунга биноан якунловчи босқични бажаришнинг бир қанча вариантлари бор. Биринчи ҳолда ўйинчи қўллари фронтал текисликдан ўтаётганда тўпни қ ўйиб юборади ва гавданинг ол ғ а томон ҳаракати дарҳол тормозланади. Баъзан уло қ тириш пайтида орқадаги оёқ олдинги оёқ билан жуфтланади. Ни ҳ оят, якунловчи босқичда атайлаб йиқилиш мумкин. 23

II . Боб. ТЎПГА ЗАРБА БЕРИШ ТЕХНИКАСИ. II . 1. Футболчининг тўпга зарба бериш техникаси. Майдон ўйинчиси техникаси иккита кичик бўлимдан, яъни ҳаракат- ланиш техникаси ва тўпни бошқариш техникасидан иборатдир. Майдон ўйинчиси ҳаракатланиш техникасини юқорида таҳлил қилинган барча усул ва турларининг барчасидан фойдаланади. Тўпни бошқариш техникасига қўйидаги усуллар гуруҳи киради: зарба бериш, тўпни тўхтатиш, тўпни олиб юриш, алдаш ҳаракатлари (финтлар), тўпни олиб қўйиш. Бундан таш қ ари, қ ўлда бажариладиган специфик усул – ён чизиқнинг нариги ё ғ идан тўпни ташлаб бериш ҳ ам тўпни бош қ ариш техникасига киради. Ўйин ва қ тида қ айси усул қ анча ми қ дорда ижро этилиши футболчиларнинг ўйиндаги функцияларига бо ғ лиқ. Усулларни ижро этиш сифати эса майдон ўйинчисининг ҳ аммасида юксак даражада бўлиши керак. Тўпга зарба бериш техникаси Тўпга зарба бериш футбол ўйнашнинг асосий воситаси ҳ исобланади. Тўпга оё қ билан ва калла билан турли усулларда зарба берилади. Зарба беришни барча усуллари муайян ма қ садга қ аратилган бўлиб, тўпни керакли траектория бўйлаб ҳ аракатланиши ва оптимал тезлиги билан характерланади. Тўпнинг учиш тезлиги зарба берувчи бў ғ ин билан тўпнинг ўзаро тў қ нашган пайтдаги бошлан ғ ич тезлигига, шунингдек, улар массасининг бир-бирига нисбатига бо ғ ли қ . Ўзаро таъсир этувчи бў ғ инларнинг массаси нисбатан му ҳ им бўлгани сабабли тўпнинг учиш тезлигини ошириш учун зарба берувчи бў ғ ин тезлигини ошириши керак бўлади. Тўпга оё қ билан зарба бериш . Футболчиларни тўпга оёқ билан зарба бериши оёқ кафтини ички томони билан, оёқ юзининг ички, ўрта ва ташқи қисмлари билан, оёқ учи билан, товон билан бажарилади. Зарбалар ҳаракатсиз тўрган тўпга, шунингдек турли йўналишларда думалаб ва учиб келаётган тўпга турган жойдан, ҳаракат вақтида, сакраб туриб, бурилиб, йиқила туриб берилади. Оёқ билан тўп 24

тепиш йўллари хилма-хил бўлишига қарамай, улар техникасини тизимли тузилиши жиҳатидан таҳлил қилиш кўп усуллар учун умумий бўлган асосий ҳаракат фазаларини ажратиб кўрсатиш имконини беради (8 - расм). 8 - расм. Тўпга зарба бериш усуллари таснифи . Дастлабки фаза – югуриб келиш. Югуриб келишнинг узун-қисқалиги, унинг тезлиги футболчининг индивидуал хусусиятлари ва тактик вазифа- ларига қараб белгиланади. Бироқ ҳар гал югуриб келаётганда, тўпни олдин- дан ўйлаб қўйилган оёқ билан тепадиган қилиб мўлжал олиш керак. Бунга энг сўнггидан битта олдинги қ адамни қ исқартириб ёки узайтириб эришса бўлади. Югуриш қ адамларининг ўртача у зунлиги катта ёшли футболчиларда 130-150 см га тенг бўлади. Югуриб келиш зарба берувчи бў ғ инлар тезлигини олдиндан ошириб олишга ёрдам беради. 25

Тайёрланиш фазаси – зарба берувчи оё қ ни ор қ ага силкиш ва таянч оё қ ни ерга қ ўйиш. Югуришнинг сўнгги қ адами ва қ тида ортки депсинишдан кейин жуда му ҳ им кичик фаза ижро этилади. Сонни анчагина, баъзан эса максимал даражада ор қ ага тортиб тиззани букиш пировардида кераклича куч билан тепиш имконини беради, чунки бунда оё қ нинг тўпгача етиб келадиган йўли узаяди ва соннинг олдинги юзаси мушаклари таранг тортилади. Бундан таш қ ари, сон анчагина ор қ ага тортилганда, ҳ аракатлантирувчи мушаклар - нинг ҳ аммаси ҳ ам чўзилади ва кейинги букиш ҳ аракатида иштирок этади. Б у лар ни ҳ аммаси ҳ аракат охирида катта тезликка эришиш имконини беради. Зарба берувчи оё қ ни ор қ ага тортишни тў ғ ри бажариш учун югуриб келишда сўнгги қ адамни сал у за йтириш керак. Бу қ адам, одатда, бош қ аларидан 35- 45% у зун бўлиб, 200-250 см ни ташкил этади. Таянч оё қ тўпдан ўнг ёки сўл томонга қ ўйилади. Ишчи фаза – зарба бериш ҳ аракати ва суриб бориш. Зарба бериш ҳ аракати таянч оё қ ни ерга қ ўйиш пайтида сонни ол ғ а томон фаол букишдан бошланади. Бунда сон билан букилган болдир орасида ҳ осил бўлган бурчак са қ ланиб туради. Болдир билан оё қ кафтининг сон ҳ аракатидан ор қ аро қ да қ ол иши б у тун оё қ нинг о ғ ирлик марказини тос-сон бў ғ ими томон я қ инлаштиради, бу эса оё қ нинг айланиш тезилигини оширишга олиб келади. Зарба бериш олдидан сон сал тормозланади. Бунга сабаб оё қ нинг массаси кичикро қ қ исми тезлигини ошириш учун унга каттаро қ массали бў ғ индаги ҳ аракат ми қ дорини аста - секин ўтказиб бериш кераклигидир. Тўпга болдир билан оё қ кафтини шиддатли қ иличдек ҳ аракатлантириб зарба берилади. Зарба бериш пайтида оё қ нинг тўпи қ билан тизза бў ғ имини қ отириб ту тиш керак. Зарба берувчи оёқнинг « қ аттиқ ричагга» айланиши зарба берувчи бў ғ им массасини кўпайтириш имконини беради. Зарба пайтидаги ўзаро таъсир бошланишида оё қ нинг т ў пга теккан жойи тўпнинг шаклини ўзгартиради–деформациялайди. Оё қ билан тўпнинг биргаликда сурилиш тезлиги нолга тенглашгунча тўп қ исила боради. Кейин эластик кучлар тўп 26

шаклини тиклайдида, тўпнинг тезлиги муайян ми қ дорга қ адар кескин ортади. Бу тезлик зарба бераётган оё қ нинг зарба бошидаги тезлигидан сал камро қ бўлади. Энергиянинг бир қ исми сарфлангандан қ ол ган деформацияга ва қ издиришга кетади. Футбол тўпининг эластик деформацияси анчагина. Деформация фазалари билан шаклнинг тикланиши 0,008-0,013 секундга я қ ин давом этади. Оё қ тўпга тегиб турган ва қ тни мумкин қ адар узо қ ро қ давом эттириш керак. Чунки тўпнинг учиш тезлиги берилган куч (Ђ) билан куч таъсири қ анча ва қ т (t) давом этганига бо ғ ли қ . Шундай қ илиб, ишчи фаза суриб бориш деган фаолият билан тугайди. Бунда зарба берувчи оё қ тўп билан бирга ҳ аракат қ илиб боради. Суриб бориш каттаро қ куч импульси (Ђt) ҳ осил қ илиш имконини беради ва, ўз навбатида, бу тўпнинг учиш тезлигини оширади. Бундан таш қ ари, тўпнинг ҳ аракат йўналиши ҳ ам кўп жи ҳ атдан суриб бориш йўналиши билан белгиланади. Якунловчи фаза – кейинги ҳ аракатни бошлаш учун дастлабки ҳ олатга ўтиш. Зарба берилгандан кейин оё қ ю қ орилаб, ол ғ а томон ҳ аракатда давом этади. Зарба пайтида таянч сат ҳ и устида бўлган гавданинг о ғ ирлик маркази ў қ и оё қ ҳ аракати томонга кўчади. Шу тари қа кейинги ҳ аракатлар учун энг яхши шароит вужудга келади. Оё қ билан тўп тепишнинг кўп усулларига бу сингари ҳ аракат тузилмаси хосдир. Ю қ орида баён этилган талабларга қ атъий риоя қ илиш турли усулларда анчагина куч билан тўп тепиш имконини беради. Биро қ тактик муло ҳ азалар кўпинча ҳ аракат фазаларини бажариш ва қ тини қ ис қ артириш, амплитуда ва мушаклар кучайишини камайтиришни та қ озо этади. Тўп траекторияси ҳусусиятлари Оёқ кафтининг ички томони билан тепиш асосан қисқа, ўрта масофага тўп узатишда ва мўлжалга яқин масофадан тепилаётганда қўлланилади. Шундай зарба бериш техникасининг баъзи хусусиятларини кўриб чиқамиз. Югуриш бошланадиган жой, тўп ва мўлжал тахминан бир чизиқда бўлади. Зарба берувчи оё қ ни ор қ ага тортиш сўнгги югуриш қ адамидаги ортки 27

депсиниш ҳ исобига бажарилади. Тепиш ҳ аракати сонни олдинга букиш билан бир ва қ тда зарба берувчи оё қ ни таш қ ари томон буришдан бошланади. Зарба бериш пайтида таранглаштирилган оё қ нинг учи таш қ ари томон бурилган, унинг кафти эса тўпнинг учиш йўналишига нисбатан қатъий тўғри бкрчак остида жойлашган бўлиши керак. Оёқ учи сал кўтарилган бўлиб, зарба бериш оёқ кафти ички сатҳининг ўртаси билан амалга оширилади. Оёқнинг зарба бериш вақтидаги ҳолати суриб бориш вақтида ҳам сақланиб қолади. Оёқ кафтининг ички томони билан тепилганда, тўпга оёқнинг каттароқ сатҳи теккани учун бундай тепиш анчагина аниқ бўлади. Бироқ зарба берувчи оёқнинг орқага тортилиши максимал даражага етмагани сабабли, бу усулда берилган зарбанинг кучи бошқа усуллардагига нисбатан камроқ бўла- ди. Бу эса тос сон бўғимининг чекка ҳолатдаги бақувват пайлари ёзилаётган- да сон суяги бошини бўғим чуқурчасига сиқиб, соннинг зарба бериш ҳара- кати учун зарур бўлган супинациясини йўқ қилиб қўйиши билан боғлиқ. Оёқ юзининг ички қисми билан тепиш «ўртача» ва «узун» узатишларда, дарвоза бўйлаб «ўқдек» узатиб беришлар ва ҳамма масофалардан нишонга тепиш пайтларида қўлланилади. Мазкур тепишни бажаришда тўп ва нишонга нисбатан 450 ҳосил қилиб югуриб келинади. Йўл қўйиш мумкин бўлган хусусий четланишлар 300 дан 600 гача бўлиши мумкин. Бунда зарба берувчи оё ғ ининг ор қ ага тортилиши максимал даражага я қ ин бўлади. Тиззаси сал букилган таянч оёқ кафтининг ташқи қисми ерга қўйилади. Гавда таянч оё қ томонга сал энгашади. Тепиш ҳ аракати сонни букишдан бошланиб, болдирни кескин ёзиб юбориш билан тугайди. Оёқ учи пастга чўзилган. Оё қ таранг бўлади. Зарба пайтида тўп билан тизза бў ғ имини бирлашитириб турувчи шартли ў қ фронтал текисликда о ғ ибро қ туради. Ана шу шарт, шунингдек, зарбани тўпнинг ўрта қ исмига бериш нати-жасида тўп паст траектория бўйлаб учади. 28

Оёқ юзининг ўрта қисми билан тепишни бажариш техникаси кўп жиҳатдан оёқ юзининг ички қисми билан тепишга ўхшайди, лекин уни бажариш деталлари бир оз фарқ қилади. Югуриб келиш чизиғи, тўп ва нишон тахминан бир чизиқда бўлади. Оёқни орқага тортиш ҳам, зарба бериш ҳаракати ҳам қатъиян сагиттал (олд- орқа) текисликда бажарилади. Таянч оёқнинг товони тўпнинг ён томонига қўйилади – бунда оёқ билан тўп бараварлашади. Тепиш ҳ аракати давомида тўп таянч оё қ кафти томонидан юмалаб, учига кўтарилади. Тўп билан тизза бў ғ имини бирлаштириб турувчи шартли ў қ зарба пайтида қ атъиян вертикал бўлади. Бу ҳ олат суриб бориш ва қ тида са қ ланиб кол ади. Тўп билан оё қ нинг тў қ нашиш сат ҳ и каттагина экани зарба беришни анчагина ани қ бажариш имконини беради. Югуриб келиш, оё қ ни ор қ ага тортиш ва тепиш бир текисликда бажарилгани учун ҳ аракат системаси биомеха-ника жи ҳ атидан кераклигича ишлатилади ҳ амда бош қ а усуллардагига нисбатан каттаро қ куч билан тепилади. Биро қ оё қ юзининг ўрта қ исми билан тепилганда оёқ учи максимал даражада пастга тортилган бўлишини ёдда ту тиш керак. Бунинг натижасида оё қ кафти ерга тегиб кетиб, оё қ о ғ риши ва лат ейиши мумкин. Бу эса э ҳ тиёт тормозланиш о қ ибатида кўпинча ҳ аракат амплитудасининг ўзгаришига, зарба кучи-нинг камайишига, унинг самарадорлиги пасайиб кетишига олиб келиши мумкин. Оё қ юзининг таш қ и қ исми билан тепиш бурама зарба бериш пайтида энг кўп қ ўлланилади. Оё қ юзининг ўрта ва таш қ и қ исмлари билан тепишдаги ҳ аракатлар структураси ўхшаш бўлиб, фар қ и шуки, бунда тепиш ҳ ара к ати ва қ тида болдир билан оё қ кафти ичкари томон бурилади. Оёқ учида тепиш кутилмаганда, тайёргарлик кўрмай туриб, нишонга тепиб қолиш зарур бўлиб қолганда бажарилади. Бундан ташқари, бу тепиш рақибдаги тўпни ташланиб ёки шпагат қилиб тепиб юборишда анча самаралидир. 29

Тепиш пайтида югуриб келиш ҳам, тўп ва нишон ҳам бир чизиқда бўлади. Югуриб келганда сўнгги қадамдаги депсиниш, тепиш учун оёқни тортиш ҳам ҳисобланади. Тепиш ҳаракати тизза сал букилган таранг оёқда бажа-рилади. Тепиш пайтида оёқ учи сал кўтарилган бўлади. Оёқ учининг зарба беручи сатҳи жуда кам бўлгани учун бу усулда, айниқса тўп юмалаб келаётган бўлса, тепиш унчалик аниқ чиқмайди. Товон билан тепиш ўйинда камро қ қ ўлланилади. Бунинг сабаби бажаришнинг мураккаблигида, зарба кучи ва ани қ лиги жуда камлигидадир. Бундай тепишнинг афзаллиги эса унинг ра қ иб учун к у тилмаганлигида. Тайёрлов фазаси таянч оё қ ни тўп ёнига қ ўйишдан бошланади. Оё қ ни тортиш учун уни тўп устидан олдинга узат илади. Ишчи фаза – тепиш оёқни ор қ ага кескин ҳ аркатлантириш билан бажарилади. Зарба бериш пайтида оё қ таранглашган бўлиб, оё қ кафти ерга параллел туради. Товон билан чалиштирма зарба бериш шундай тепиш вариантларидан бири ҳ исобланади. Ўнг оё қ билан шундай зарба бериладиган бўлса, таянч оё қ тўпнинг ўнг ёнига қ ўйилади. Зарба берувчи оё қ олдинга ўтказиб тортилади- да, таянч оё ққ а нисбатан чалиштириб, кескин ор қ ага ҳ аракатлан - тириб зарба берилади. Озро ққ ина суриб борилгандан кейин оё қ ҳ аракати тормозланади. Тўпни таянч оё қ товони билан тепса ҳам бўлади. Бунда таянч оё қ тўпдан ўтказилиб, 10-15 см нарига қ ўйилади. Шундан кейинги қ адамда оё қ ни баландлатиб ор қ ага ҳ аракатлантириб борилади. Шу туртки беришнинг ўзи тепиш ҳ аракати ҳ исобланади. Ҳ аракатсиз тўпни тепиш . Бошлан ғ ич, жарима ва эркин тўп тепиш, бурчакдан тўп тепиш, шунингдек, дарвозадан тўп тепишда ўйинчи ҳ аракатсиз ётган тўпни тепади. Зарба беришнинг барча усулларидаги ижро техникасининг ю қ орида зикр этилган структура хусусиятлари ҳ аракатсиз ётган тўпни тепишга ҳ ам тўли ғ ича тааллу қ ли бўлиб, фа қ ат тактик вазифалар қ андайлигига қ араб тайёрлов фазасида югуриб келишниг узо қ - қ ис қ алиги ва тезлиги ҳ ар хил бўлади. 30

Думалаб келаётган тўпни тепиш. Думалаб келаётган тўпни тепишда ҳ ам зарба беришнинг барча асосий усуллари ва турлари қ ўлланилади. Бундай зарба беришдаги техник ҳ аракатлар ерда ҳ аракатсиз ётган тўпни тепишдаги ҳ аракатлардан фар қ қ илмайди. Асосий вазифа ўз ҳ аракати тезли - гини тўп ҳ ара к атининг йўналиши ва тезлиги билан мувофи қ лаштириб олишдан иборат. Тўпнинг қ уйидаги асосий ҳ аракат йўналишлари бор: ўйин - чидан нари кетиш, ўйинчи рўпарасидан, ён (ўнг ва чап) томондан, шунингдек шу йўналишлар орали ғ идан келиш. Таянч оё қ ни ерга қ ўйиш, яъни кичик фазани қ андай бажаришнинг хусусиятлари ана шу йўналишларга қ араб белгиланади. Ўйинчидан нарига думалаб кетаётган тўпни тепишда таянч оё қ тўпдан нариро қ ўтказилиб, унинг ён томонига қ ўйилади. Рўпарадан думалаб келаётган тўпни тепишда таянч оё қ тўпга етиб бормайди. Агар тўп ён (ўнг ёки чап) томондан думалаб келаётган бўлса, уни тўпга яқинро қ оё қ билан тепган маъ қ ул. Ҳ амма ҳ олларда ҳ ам таянч оёқни тўпдан қ анча орали қ да қ ўйиш тўпнинг ҳаракат тезлигига бо ғ ли қ бўлиб, буни зарба бериш ҳ аракати вақтида тўп таянч оё қ билан тенглашиб қ ол адиган қ илиб мўлжаллаш керак. Ана шу ҳ олат зарба бериш учун энг қу лай ҳ исобланади. Учиб келаётган тўпни тепиш . Учиб келаётган тўпни тепишдаги ижро техникасининг хусусиятлари тўпнинг ҳ аракати траекториясига қ араб белгиланади. Тушиб келаётган ёки пастлаб учиб келаётган тўпни тепишда ҳ аракат структураси думалаб келаётган тўпни тепишда қ андай бўлс а , шундайдир. Тўпнинг ҳ аракат йўналиши думалаб келаётган тўпни тепишдаги сингари бунда ҳ ам таянч оё қ ни ани қ мўлж а ллаб ерга қ ўйишга муайян эътибор беришни талаб қ илади. Учиб келаётган тўпнинг тезлиги, одатда, юмалаб келаётган тўпникидан кўра орти қ ро қ бўлгани учун, асосий қ ийинчилик учиб келаётган тўп билан оё қ учрашадан жойни мўлжал қ илиш ва топишдан иборат бўлади. Тўпни бурилиб тепиш, эндигина сапчиганда тепиш ва бошдан ошириб туриб тепиш техникасини таҳлил қилганда, структура жиҳатдан баъзи хусусиятлари мавжудлигини кўриш мумкин. 31

Бурилиб тепиш тўпни учиш йўналишини ўзгартириш учун қўлланилади. Бунда тушиб келаётган ёки пастлаб учиб келаётган тўпни оёқ юзининг ўрта қисми билан тепилади. Тайёрлов фазасида – тўп томонга югуришда қўйилган сўнгги қадамдаги депсиниш зарба берувчи оёқнинг тортилиши бўлиб хизмат қилади. Таянч оёқ тиззаси сал букилиб, тўпни учиб кетиши мўлжал қилинган томонга бурилиб, кафтнинг ташқи ёнига қўйилади. Гавда таянч оёқ томонга оғдирилади. Гавдани буриш билан бирга оёқнинг горизонтал текисликдаги тепиш ҳаракати бошланади. Суриб бориш тугагандан кейин, зарба берувчи оёқ олға томон ҳаракатда давом этиб, ерга таянч оёқ билан чалишиб тушади. Бошдан ошириб тепиш кутилмаганда нишонга тепиб қолиш ёки бошдан ошириб орқага тўп узатиб бериш зарур бўлиб колаганда, учиб келаётган ва сакраб чиққан тўпга зарба беришда оёқ юзини ўрта қисми билан бажарилади. Оёқни тортиш тўп томонга югуришда қўйилган сўнгги қадамдаги депсиниш ҳисобига бажарилади. Таянч оёқ товонидан бошлаб олдинга қўйилади. Гавда олға ҳаракати тормозланиб, энди бу ҳаракат орқа томон ўтади. Зарба бериш ҳаракати олдинга, юқорига ва орқага тарзда бажарилади. Бу вақтда таянч оёқда товондан оёқ учига ўтилди. Озроққина суриб борилгандан кейин зарба беруви оёқ пастга тушиб, гавда тўғриланади. Оёқ билан тўп қанча пастроқда учрашса, тўпнинг учиш траекторияси шунча баланд бўлади. Тўпни пастроқ траектория бўйлаб йўналтириш учун тўп таянч жой тепасида, ўйинчи боши билан баравар баландликда бўлганида тепиш керак. Йиқила туриб бошдан ошириб тепиш ҳам шунга ёрдам беради. Гавда орқага оғганда, ўйинчи икки қўли билан ерга тушиб, чалқанча ётиб қолади. Орқага зарба бериш ҳаракати йиқилаётганда кўримлироқ бажарилади. Янада кучлироқ тепиш учун «қайчи» қилиб сакраб, тепишдан фойдаланилади. Бунда бир оёқда депсиниб, тўп томон сакралади. Депсинувчи оёқ юқорига ҳаракатланди. Гавда орқага оға бошлайди. Кейин депсиниш оёғи зарба берувчи бўлиб, юқорига кескин кўтарилади. Депсинувчи оёқ эса пастга тушади. Гавда горизонтал ҳолатда эканида тўп орқага тепилади. Олдин икки қўл, кейин кўрак ерга тегади. 32

Эндигина сапчиган тўпни тепиш, одатда, у ердан салгина сапчиган заҳоти бажарилади. Бундай тепишни оёқ юзининг ўрта ва ташқи қисми билан бажарган маъқул. Бунда тўп ерга тушадиган жойни тўғри мўлжаллаб, таянч оёқни мумкин қадар шу жойга яқинроқ қўйиш жуда муҳим. Зарба бериш ҳаракати тўп ерга теккунгача бўлган пайтдан бошланади. Зарбанинг ўзи эса бевосита тўп ердан сапчиб қайтган заҳоти берилади. Зарба пайтида болдир қатъиян вертикал, оёқ кафти максимал букилган (оёқ учи пастга қараб чўзилган) бўлади. Суриб бориш вақтида ҳам оёқнинг шу ҳолатини сақлаш керак, бу паст таректорияли қилиб тепиш имконини беради. Агар таянч оёқ тўп чизиғидан анчагина оралиқда қўйилган бўлиб, қейин тўп тепиладиган бўлса, ана шу шартга риоя қилиш айниқса муҳим. Тўпга калла билан зарба бериш Тўпга калла қ ўйиш ўйин жараёнида якунловчи зарба беришда ҳ ам, шерикларига тўп оширишда ҳ ам қ ўлланилади. Пешона билан зарба бериш вариантлари бу усулдаги энг кўп фойдаланиладиган усуллардир. Аммо ўйин вазиятлари шунчалик кўп, тўп йўналиши, таекторияси ва тезлиги шу қ адар хилма-хилки, ўйин жараёнида калла билан зарба беришнинг асосий усули вариантларини ишлатиш имконияти бўлмайдиган пайтлар ҳ ам учраб туради. Бундай пайтларда чакка билан, энса билан, бошнинг тепа қ исми билан зарба бериш усуллари анча самара беради. Биро қ бундай зарбалар камдан-кам қ ўлланилади, шунинг учун уларни махсус қ араб чи қ маймиз. Тайёрлов фазаси Гавда билан калла ор қ ага тортилади. Бунда гавдани ростлайдиган антагонист-мушаклар чўзилади. Тўп ўйинчи назаридан пастда қ ол маслиги, бошни эса ор қ ага жуда ташлаб юбормаслик керак. Ишчи фаза – зарба берувчи ҳ аракат ва суриб бориш. Зарба берувчи ҳаракатни бажариш гавдани кескин ростлашдан бошланади. Бевосита зарба бериш гавда билан калла фронтал текисликда ўтаётган пайтда бўлгани маъ қ ул. Ана шу ҳ олатда калла ҳ аракати энг катта тезликка эришган бўлиб, бу кучли калла уриш имконини беради. 33

Якунловчи фаза – кейинги ҳ аракатлар учун дастлабки ҳ олатга ўхшайди. Суриб бориш тугагандан кейин гавда ҳ аракати тормозланди. Олдинга томон жуда энгашиб кетиш ярамайди, чунки калла ургандан кейин бош қ а ҳ аракат ва ҳ олатларга тайёр туриш керак бўлади. Пешона билан зарб беришда каллани олд-ор қ а текисликда анчагина ор қ ага тортиш катта куч билан калла уриш имконини беради. Шунда учиб келаётган тўпни, мўлжал қ илинадиган нишонни кўриб туриш мумкин, бу эса муайян даражада зарба ани қ чи қ ишига сабаб бўлади. Ўйиндаги вазиятга қ араб пешона билан зарба беришнинг икки хил варианти қ ўлланилади: сакрамай зарба бериш ва сакраб зарба бериш. Сакраб пешона билан зарба бериш бир оё қ ёки икки оё қ да депсиниб, ю қ орига қ араб бажарилади. Сакраш зарбанинг тайёрлов фазаси бўлади. Тирсаги сал букилади ва қ ўллар кўкраккача шиддат билан кўтарилади, бу эса пировардида с акраш биландлигини оширишга ёрдам беради. Депсин - ган за ҳ оти калла орқага тортилади гавда ор қ ага энгаштирилади. Зарба бериш ҳа ракати сакраш энг ю қ ори ну қ тага етганда ёки сал олдинро қ бошланади. Тўпнинг учиб келаётган таректорияси билан сакрашни ани қ мўлжал қ илиш керак. Тўпга зарба беришни сакрашнинг энг ю қ ори ну қ тасида ва гавда билан калла фронтал текисликдан ўтаётган пайтда бажариш лозим. Ерга оё қ учида тушилади, амортизация бўлсин учун оё қ лар сал букилади. Бурилиб пешона билан зарба бериш тўпнинг учиш траекториясини ўзгартириш керак бўлганда қ ўлланилади. Бу усул билан сакрамай зарба берганда ор қ ага энгашилади ва айни ва қ тда гавда зарба мўлжал қ илинган томонга (кўпинча 900 гача) бурилади. 30-50 см орали қ да бир-бирига параллел турган оёқлар ҳ ам гавда билан бирга бурилади. Оё қ лар учида бурилиш қ улайро қ . Шунда сакра май пешона билан зарба бергандаги сингари ҳ олат юзага келади. Шунинг учун бу зарбанинг фазалари ҳ ам, уларга бўлган талаблар ҳ ам ю қ орида кўрг а н усулимизда қ андай бўлса шундай. Сакраб туриб бурилиб зарба беришда депсинган заҳоти бутун гавда зарба 34

бериладиган томонга бурилиб, айни вақтда гавданинг юқори қисми орқага энгашади. Шундан кейинги ҳаракатлар сакраб пешона билан зарба бергандаги сингари бўлади. Чакка билан зарба бериш тўп ўйинчи ён томонидан учиб келаётган бўлиб, бурилиб пешона билан зарба беришнинг иложи бўлмаганда ишлатилади. Бу усул билан сакрамай зарба беришда дастлабки ҳ олат оё қ ларни кериб (30-50 см ) тик туришдир. Агар тўп чап томондан келётган бўлса, зарба беришга чо ғ ланиш учун гавда ўнг том о нга энгаштирилади. Бунда ўнг оё қ нинг тўпи қ ва тизза бў ғ имлари букилади. Гавда о ғ ирлиги шу оё ққ а ўтказилади. Бош тўп томонга бурилади. Зарба бериш ҳ аракати оё қ ни ёзиб ва гавдани ростлашдан бошланади. Гавда о ғ ирлиги чап оё қққ а ўтказилади. Зар б а бериш пешонанинг дўнг жойига тў ғ ри келади. Сакраб зарба беришнинг тайёрлов фазасида депсингандан кейин зарба беришга чо ғ ланиш учун гавда фронтал текисликда нишонга қ арши томонга энгаштирилади. Зарба бериш ҳ аракати олдин чўзилган мушакларни кески н қ ис қ артириш ҳ исобига бажарилади. Зарба сакрашнинг энг ю қ ори ну қ тасида берилади. Йи қ ила туриб тўпга калла билан зарба бериш ҳ аракати калла билан зарба беришдаги ю қ орида тасвирланган ҳ аракатдан б у тунлай фар қ қ илади. Зарбанинг тайёрлов фазаси депсиниш ва учишнинг кичик фазаси ҳисобланади. Югуриб келишнинг сўнгги 3-4 қадамида гавда бир қадар олдинга энгаша боради. Депсиниш тўп билан тўқнашиш кутилган томонга бир оёқда бажарилади. Ўйинчи ерга пареллел учиб боради. Қўллар тирсакдан букилган. Тўпнинг ҳаракати назарда тутилади. Зарба берилганда, футболчининг массаси ва учиш тезлиги тўпга ўтади. Зарба пешона билан ёки чакка билан берилади. Пешона билан зарба беришда гавданинг учиш йўналиши билан зарба бериш нишони бир чизиқда бўлади. Чакка билан зарба беришда тўп кўпинча сирпаниб кетиб, унинг траекторияси б у тунлай ўзгариб қ ол иши мумкин. Якунловчи фаза ерга тушиш бўлиб, бунда ўйинчи сал букилган таранг қ ўлларига тиралиб тушади. Қ ўллар амортизация қ илиб букиладида, кейин кўкракдан қ орин, оё ққ а юмалаб ўтилади. 35

II . 2. Ўйинидаги алдамчи ҳаракатлар финтлар. Футбол техникасини рақиб билан бевосита яккама-якка курашда бажа- риладиган усуллар гуруҳи алдаш ҳаракатлари (финтлар) ни ташкил этади. Финтлар рақиб қаршилигини енгиш ва ўйинни давом эттириш учун қулай шароит яратиш мақсадида ишлатилади. Финтлардан фойдаланиш ҳужумда ҳ ам, ҳимояда ҳам кўп тактик масалаларни муваффа қ иятли ҳ ал қ илиш имконини беради. Футбол техникасида алдаш ҳаракатларининг қ ўйидаги асосий усуллари кўзга ташланади: « қ оча туриб» алдаш, «зарба бериб» алдаш, «тўпни тўхтатиб» алдаш. Бу финтларни ва уларнинг турларини бажаришнинг хилма- хил усуллари бор (9 - расм). Алдаш ҳаракати техникасини та ҳ лил қ илганда, иккита умумий бос қ ич ажратиб кўрсатилади. Б у лардан бири тайёрлов босқичи бўлса, иккинчиси асл ниятни амалга ошириш босқичидир. Алдаш ҳаракатлари биринчи босқичда рақибда қаршилик кўрсатиш учун жавоб реакцияси уй ғ отишга қ аратилган б ў лади. Шу босқичдаги ҳаракатни табиийлиги рақибнинг жавоб реакцияси қ андай бўлишини белгилаб беради. Иккинчи босқичда алдаш ҳаракатига жавобан рақиб реакциясидан кейин футболчининг асл нияти амалга оширилади. Ўйиндаги вазият ва тактик мулоҳазаларга қараб вариантларнинг кўп бўлиши асл ниятни амалга ошириш босқичига хос хусусиятдир. Финтларни бажаришда тўп билан (олға, ўнгга, чапга, орқага) қочиб қолиш, тўпни олиб қочиш, келаётган тўпга тегмай шеригига ўтказиб юбориш ҳамда шуларнинг биргаликдаги турли вариантлари қўлланилади. Алдаш ҳаракати биринчи босқичининг тезлиги қўлланилаётган техник усулнинг тайёрлов босқичини табиий қилиб бажариш учун зарур бўлган вақт билан белгиланади. Иккинчи босқични бажариш тезлиги эса тактик шароитга боғлиқ бўлиб, одатда, максимумга яқин бўлади. 36

9 - расм. Финтларнинг таснифлани. «Қочиб қолиш» финти . Турли усулларда бажариладиган бу техник усул ҳаракат йўналишларини тўсатдан ва тез ўзгартириш принципига асосланган бўлади. 37

Ўйинчи тайёрлов босқичида муайян йўналишда рақибдан қ очиб қ ол мо қ чи бўлгандай ҳаракат қ илади. Рақиб ҳам шу томонга интилиб, унинг ўтмо қ чи бўлган зонасини тўсиб чи қ мо қ чи бўлади. Ўйинчи асл ниятини амалга ошириш босқичида тезда ҳаракат йўналишини ўзгартириб, тўпни қ арама-қарши томонга олиб қ очади. Қ очиб қ ол адиган алдаш ҳ ара к атлари кўпинча оёқларни ярим букиб бажарилади, чунки бу ҳ ол ҳаракат амплитудаси кенг бўлишини, демак, рақиб анча четда қ ол ишини, шунингдек, ҳаракат йўналишини тез ўзгартиришини таъминлайди. Ташланиб « қ очиш» . Рақиб олдиндан ҳужум қ илганида, ўйинчи унинг ўнг ёки чап томонидан ўтиб кетмо қ чидек ҳаракат қилади. Футболчининг чап томонга қочиш ҳаракатини қ илиб, ўнг томонга қ очиб қол иши жараёнини кўриб чи қ амиз. Ўйинчи рақибга 1,5-2 м ча қ ол ганда ўнг оё ғ ида депсиниб, олдинга – чапга одим б илан ташланади. Лекин о ғ ирлик маркази ў қ ининг проекцияси таянч сат ҳ га етиб бормайди. Бунда мувозана т қ андайдир омонатро қ бўлиб қ ол са ҳам, унинг шундан кейинги ҳаракатга ёрдами тегади. Рақиб унинг ўтиб кетиш зонасини тўсмо қ чи бўлиб, ташланиш томонига ўтади. Шунда финт қ илаётган ўйинчи ўнг томонга қ адам ташлайди. Тўпни ўнг оёқ юзининг таш қ и қисми б илан олдинга – ўнг томонга йўналтиради. Оёқни тўп устидан ўтказиб « қ очиш». Бу финт кўпинча рақиб ор қ адан ҳужум қ илганда қ ўлланилади. Тўпни эгаллаб турган ўйинчи тайёрлов ҳаракатларида ўзини ён томонга кетмоқчидай кўрсатади. Гавдасини чап томонга буради, ўнг оёғини чалиштириб тўп устидан ўтказадида, чап томонга ташланади. Орқадан хужум қ илаётган рақиб тўпни кўрмайди. Ўйинчига эргашиб у ҳам чапга ташланади. Ш у пайтда тўпни эгаллаб турган ўйинчи тезлик б илан ўнгга айланиб, тўпни оёқ юзининг таш қ и қисми б илан ол ғ а й ў налтирадида, кейин ўй и ндаги вази я тга қ араб ҳаракатини давом эттиради. 38

Тўпни «тепиб» финт қилиш. Ушбу финтни бажаришнинг баъзи хусусиятларини кўриб чиқамиз. Яккама-якка тортишувда қатнашаётган рақиб рўпарадан ёки олдиндан – сал ён томондан келаётган бўлса, унга яқинла-шаётиб, зарба берувчи оёқ орқага тортилади. Бундай ҳолат тўп нишонга тепилиши ёки узатиб юборилишидан далолат беради. Буни кўрган рақиб тўпни тортиб олишга ёки тўп учиб ўтиши керак бўлган зонани тўсишга ҳаракат қилади. Бунинг учун у ҳаракатни секинлаштирадиган ва тўхтатиб қўядиган ташланиш, шпагат, сирпаниш ҳаракатларини бажаради. Бундан ташқари, шундай ҳолатлардан яккама-якка тортишув ҳаракатларига ўтиш учун бир қадар вақт керак бўлади. Ўйиндаги вазият, шериклар-у рақибларининг туриши, қаршилик кўрсатаётган рақибнинг ҳолатини қандайлигига қараб, асл рақибдан олдинга, ўнгга, чапга ёки орқага қочиб кетилади. Борди-ю, тўп узатилган бўлиб, шериклардан бири тўпнинг ҳаракат йўли - да ( қ улайро қ ) вазиятда турган бўлса, асл ниятни амалга ошириш босқичида тўп очи қ турган шерикка ўтказиб юборилади. Тўпга бош б илан «уриб» финт қ илиш . Тайёрлов босқичида тўпга бош б илан зарба бериладиган дастлабки ҳолат эгалланади, гавда орқага энгаштирилиб, зарба бермо қ чидек ҳаракат қ илинади. Тўп олаётган ўйинчининг олдида ёки ён томонида бўлган рақиб буни кўриб, зарба берилишини кутиб тўхтайди ёки тўп учиб кетиши керак бўлган томонга ҳаракатланади. Ўйинчи бош уриш ўрнига уз тактик режасини амалга ошириб, тўпни кўкрак б илан тўхтатади ёки тўпни тегмай ўтказиб юбориб, кейин 1800 айланади ва тўпни эгаллаб олади. Тўпни оёқда «тўхтатиб» финт қилиш тўп ни олиб юрганда ва уни шерикларидан бири ошириб бергандан кейин турли усулларда бажарилади. Тўп олиб кетилаётганда, рақиб уни ён томондан ва ёндан – орқаро қ дан келиб олиб қ ўйишга ҳаракат қ илганда, тўпни тагчарм б илан босиб ва босмасдан «тўхтатиш» финти ишлатилади. 39

Биринчи ҳ олда тўп олиб кетилаётганда, ўйинчи навбатдаги югуриш қ адамида таянч оёғини тўп ортига яқин қ ўйиб, уни рақибдан узо қ ро қ оёғининг тагчарми б илан босиб қ ол ади. Гўё тўп б илан бирга тўхтамо қ чидек алдамчи ҳаракат қ илинади. Рақиб бунга жавобан ҳаракатини секинлаштиради, шу пайтда тўп ол ғ а томон секингина тепиладида, ва олиб кетилаверади. Иккинчи ҳ олда эса тайёрлов босқичида тўпни тўхтатаётганга ўхшаш ҳаракат қ илинади. Ўйинчи ҳаракатини сал секинлатиб, оёқ кафтини тўп устига қ ўяди. Асл ниятини амалга ошириш босқичи олдинги йўналишда тезлаб кетилаверади. Шерик тўпни узатгандан кейин «тўхтатиб» алдаш ҳаракатини бажаришда бир оёқ қ а таянган ҳолга ўтиб, тўхтатувчи оёқ тўп келаётган томонга узатилади. Рақиб тўпни қабул қ илиб олаётган ўйинчига ҳужум қ илади. Ш у пайтда ўйинчи тўпни тўхтатиш ўрнига уни ўтказиб юборади-ю, 1800 га бурилиб эг а ллаб олади. Тўпни кўкрак ва бош б илан «тўхтатиб» финт қилиш. Тўпни бош ва кўкрак б илан «тўхтатиб» алдашдаги тайёрлов босқичи шу усулда тўпни чинакам тўхтатиш техникасининг тайёрлов босқичига ўхшайди. Асл ниятни амалга ошириш босқичида эса тўхтатиб қ ол иш ўрнига тўп ўтказиб юбориладида, ўйинчи 1800 га бурилиб, тўпни эгаллайверади. 40

II . 3. Д арвозабоннинг ўйин техникаси Даврвозабон ўйин техникаси майдон ўйинчиси техникасидан тубдан фарқ қилади. Бу дарвозабонга қоидага биноан жарима майдони ичида қўл билан тўп ўйнашга рухсат этилгани билан боғлиқдир. Қуйидаги усуллар гуруҳи дарвозабон ўйин техникасига киради: тўпни илиб олиш, қайтариш, ўтказиб юбориш ва ташлаш. Ўйинда шериклар, рақиб жамоаси ўйинчилари қаерда турганига, шунингдек, тўп ҳаракати йўналиши, траекторияси ва тезлигига қараб дарвозабон ҳаракатини хилма-хил усуллари, усул ва турлари қўлланилади (10-расм). 10-расм. Дарвозабон техникасининг таснифи . 41

Техник усулларнинг муваффақиятли бажарилиши кўп жиҳатдан дарвозабоннинг ҳаракатга қанчалик тайёр турганлиги билан белгиланади. Дарвозабоннинг тўғри дастлабки ҳолатда бўлиши унинг ҳаракатга тайёр эканлиги омилларидандир. Бундай дастлабки ҳолат оёқларни елка кенглигида кериб, сал букиб туриш билан ифодаланади. Ярим букик қўллар кўкрак баландлигида олдинга узатилган. Кафтлар олға томон ичкарига қараган. Бармоқлар сал бўшаштирилган. Дастлабки ҳолатнинг тўғри бўлиши дарвозабонга оғирлик маркази ўқини тезлик билан таянч сатҳидан ташқари чиқариб олиб, лозим бўлган ҳаракатларни оддий, жуфтлама ёки чалиштирма қадам ташлаб, сакраб ва йиқилиб бажариш имконини беради. Тўпни илиб олиш - Тўпни илиб олиш дарвозабон ўйин техникасининг асосий воситаси булиб кўпинча икки қўллаб амалга оширилади. Тўпнинг йўналиши, траекторияси ва тезлиги қандайлигига қараб, уни пастдан, юқоридан ёки ёндан илиб ушлаб олинади. Дарвозабондан анчагина наридан учиб бораётган тўплар йи қ ила туриб олинади. Тўпни пастдан илиб олиш дарвозабон томон юмалаб келаётган, юқори- дан тушиб келаётган ва паст (кўкрак баландлигида) учиб келаётган тўпларни эгаллаб олишда қўлланилади. Юмалаб келаётган тўпни илиб олишнинг тайёрлов босқичида дарвозабон олдинга энгашиб, қўлларини пастга туширади (11-расм). Бунда кафтлар тўпга қ араган, сал ёзи қ , ярим букик бармо қ лар ерга тегай деб туради. Қўллар ҳ аддан таш қ ари таранг тутилмаслиги керак. Оёқлар жуфтланган, ҳ еч букилмаган ёки сал букилган бўлади. Ишчи босқич шундан иборатки, тўпнинг қўлга тегиши пайтида бармоқлар уни остидан тутиб олади, қўллар тирсакдан букилиб, тўпни қ орин томон торта бошлайди. Пастга туширилган қўллар вазнининг амортизацияси таъсири ва букилиши ҳисобига тўпнинг тезлиги сўндирилади. Якунловчи босқичда дарвозабон қ аддини ростлайди. 42

11-расм. Думалаб келаётган тўпни пастдан илиш . Ф утболида юмалаб келаётган тўпни икки қўллаб пастдан илиб олишнинг бошқа вариантлари ҳам қўлланилади. Бу вариантнинг хусусияти шундаки, унда олдинга энгашиш ўрнига ташқарига бурилган бир оёққа чўнқайилади. Тиззаси анчагина буқилиб, учига таяниб турилган иккинчи оё қ ҳам таш қ арига бурилади. Пастга туширилган қўлларни кафти тўпга тў ғ риланган бўлади. Тўпни бевосита илиб олиш юқорида тасвирланган вариантдаги сингари бўлади. Якунловчи босқичда оёқларни буриш ва тўғрилаш ҳисобига дарвозабон қ аддини ростлаб, кейинги ҳаракатлар учун керакли дастлабки ҳолатни олади. Тўси қ нинг страховка қилиш сат ҳ и анчагина бўлгани учун тўп илиб олишнинг бу варианти динамик ишончлиро қ дир. Паст учиб келаётган ва дарвозабоннинг олд томонида юқоридан тушиб келаётган тўпларни илиб олишда тайёрлов босқичида салгина букилган қўллар кафтлари олдинга қ аратилиб, тўп қаршисига узатилади (12-расм). Бармоқлар бир оз ёзи қ ва ярим букик бўлади. Айни вақтда гавда озро ққ ина олдинга энгашади, оёқлар эса сал букилади. Оёқларнинг қ ай даражада букилиши тўпнинг учиб келиш траекториясига боғлиқ. Тўп қўлга тегиши пайтида дарвозабон уни остидан бармоқлари билан тутиб оладида, қ орни ёки кўкраги томон торта бошлайди. Тўп анчагина тез келаётган бўлса, оёқларни тўғрилаш ва гавдани олдинга энгаштириш ҳисобига орқага томон қўшимча сўндирувчи ҳаракат қилинади. Ўйин жараёнида дарвозабоннинг ён томонига юмалаб ва паст учиб келаётган, шунингдек, унинг олд томонида анча нарига тушаётган тўпларни илишга ҳам тўғри келади. Бундай ҳолларда олдин тўпнинг ҳаракат йўналиши томонга қараб жилиш керак. 43

12-расм.Учиб келаётган тўпни пастдан илиш. Бу иш югуриш қадами, жуфтлама қадам ёки чалиштирма қадам билан, шунингдек, кўпроқ бир оёқда депсиниб юқорига, олдинга – юқорига ёки ён томонга юқорига сакраш билан амалга оширилади. Шундан кейинги ҳаракат- лар тизимининг таҳлили юқорида берилган. Тўпни юқоридан илиб олиш ўртача траекторияда учиб келаётган, шунингдек, баланд учиб келаётган ва пастга тушиб келаётган тўпларни эгаллаб олиш учун қўлланилади (13-расм). Дарвозабон тайёрлов босқичида дастлабки ҳолатни эгаллаётганда қўлларни сал букиб, олдинга ёки ю қ орига – олдинга узатади. Олдинга қ аратилган кафтларнинг бармоқлари ёзи қ , ярим букилган бўлиб, «ярим айлана» сингари шакл ҳ осил қ илиб туради. Бош бармоқлар бир-биридан унча у зо қ бўлмайди (3-5 см дан ошмайди). 13-расм. Тўпни юқоридан илиш Ишчи босқичда тўпнинг қўлга тегиши пайтида бармоқлар уни сал олдиндан – ёнидан тутиб олади, бармоқлар бир-бирига салгина яқинлашади. Бармоқларнинг сўндирувчи ҳаракати ва қўлларнинг букилиши ҳисобига тўпнинг тезлиги сўндирилади. Якунловчи босқичда дарвозабон қўлларини максимал даражада букиб, тўпни энг қ ис қ а йўл билан кўкрагига тортади. 44

Ўйин шароитида дарвозабон тўпни, асосан, у учиб келаётган томонга керагича жилганидан кейингина илиб олади. Бунинг учун ҳаракатланиш техникасининг турли усуллари ва уларнинг бирга қ ўшилган вариантлари қўлланилади. Баланд тўпларни, яъни баланд траекторияда учиб келаётган тўпларни қўлга киритиш учун сакраб икки қўллаб юқоридан илиб олиш қўлланилади (14-расм). Тўпнинг учиш йўналишига қ араб бир ёки икки оёқда депсиниб юқорига, юқорига – олдинга ёки юқорига – ёнга сакралади. Ҳаракатланаётган пайтда асосан бир оёқда, жойда турганда эса икки оёқда депсиниб сакралади. Депсиниш пайтида қўллар силкиниш ҳаракатини қ илиб, тўп томон юқорига узатилади. Тўпни илиб олгандан кейин оёқлар бир оз букилиб, ерга тушилади. 14-расм. Тўпни сакраб туриб юқоридан илиш Тўпни ёндан илиб олиш дарвозабоннинг ён томонига ўртача траекто- рияда учиб келаётган тўпларни қўлга киритиш учун қўлланилади (15-расм). Тайёрлов босқичида қўллар олдинга – ёнга, яъни тўп учиб келаётган томонга узатилади. Панжалар деярли параллел, бармоқлар сал ёзиқ ва ярим букик. Гавданинг оғирлиги тўп илинадиган томондаги оёққа узатилади. Гавда ҳам шу томонга сал бурилади. Ишчи ва якунловчи босқичлар бажарилиш тузилмаси жи ҳ атидан тўпни юқоридан икки қўллаб илиб олишдагига ўхшайди. Тўпни йи қ ила туриб илиб олиш дарвозабондан четга қ ў ққ исдан, ани қ , го ҳ о эса жуда қ атти қ йўналтирилган тўпларни қўлга киритишнинг самарали воситасидир. Тўп узатилганда ушлаб қолиш ва рақиб оёғидаги тўпни олиб қўйишда қўлланилади. 45

Йи қ ила туриб тўп илишнинг икки варианти бор: учиш босқичисиз илиш ва учиш босқичи бўлган илиш. 15-расм. Тўпни ён томондан илиш Биринчи вариант, одатда, дарвозабоннинг ён томонига ундан 2-2,5 м нарида юмалаб ёки паст учиб келаётган тўпларни илиб олиш учун қўлланилади (16-расм). Тайёрлов босқичида тўп ҳаракати томонга катта қадам ташланади. Тўпга яқин турган оёқ қ атти қ букилади. Оғирлик марка- зининг ў қ и таянч сат ҳ идан чи қ арилиб, пастро қ туширилади. Қўллар тўп томон кескин узатилади. Бу гавданинг ҳаракатланишига ҳам, йиқилишга ҳам ёрдам беради. Ерга тушиш бундай тартибда бўлади: олдин оёқнинг болдир қисми, кейин тос-сон ва гавданинг ён қисмлари ерга тегади. Параллел узатилган қўллар тўп йўлини тўсиб чиқади. Панжаларнинг туриши, шунингдек, бевосита тўп илиб олиш йи қ илмай икки қўллаб юқоридан илишда қ андай бўлса, шундай. Дарвозабон ғ ужанак бўлаётганда қўлларини букиб, тўпни кўкрагига тортади. Айни вақтда оёқларини ҳам букади. 16-расм. Тўпни йиқилиб (учиш босқичисиз) илиш 46

17-расм. Тўпни йиқилиб (учиш босқичи билан) илиш Дарвозабондан анча нарида думалаб ва учиб келаётган тўпларни илиб олиш учун учиш босқичи бўлган йиқилиш қўлланилади (17-расм). Дастлабки босқичда дарвозабон учиб келаётган томонга тезда битта ё иккита жуфтлама ёки чалиштирма қадам ташлайди. Бундай пайтда қ айси ҳаракатланиш усулини танлаш ва ундан фойдаланиш дарвозабоннинг ҳ осил қ илган шахсий кўникмаларига боғлиқ. Депсинишга тайёрланиш гавдани олдинга энгаштириб, оғирлик маркази ў қ ини таянч сат ҳ идан четга чиқаришдан бошланади. Тўп келаётган томонга яқин оёқда депсинилади. Қўллар тўп томонга кескин узатилади. Уларнинг ҳаракати ва иккинчи оёқнинг силкиб букилиши депсиниш кучи ошишига ёрдам беради. Депсиниш бурчагининг қандай бўлиши тўпнинг учиш баландлигига боғлиқ. Думалаб келаётган ва паст учиб келаётган тўпларни илиб олишда гавда кўпро қ энгашади, депсинувчи оёқ Яна ҳам чуқурроқ букилади, дарвозабоннинг учиш траекторияси паст, ер билан параллел бўлади. Тўп дарвозабоннинг учиш босқичида илиб олинади. Тўп қўлга киритилганидан кейин ғ ужанак бўлинади, бу олд - орқа ў қ и атрофида ол ғ а томон айланишга олиб келади. Тортиш кучи таъсирида қ уйидаги тартибда ерга тушилади: олдин билак, кейин елка, гавда ва тоснинг ён қисмлари, оёқлар. Тўпни қайтариб юбориш - Тўпни илиб олиш мумкин бўлмаган ҳолларда тўп қайтариб юборилади. Дарвозабоннинг дарвозага кетаётган тўп йўлини тўсишдаги, тўғридан ғизиллатиб узатилган ва юқоридан узатиб туширилган тўпларни олиб колишдаги ҳаракатлари тўпни қайтариб юборишга киради. Бунда дарвозабон тўпни эгаллаб олмайди. 47

Тўп икки қўллаб ҳам, бир қўллаб ҳам қ айтариб юборилади. Бирин ч и усул ишончлиро қ , чунки бунда тўсиб кол увчи сат ҳ каттаро қ бўлади. Биро қ иккинчи усул дарвозабондан анча наридан ўтаётган тўпларни қ айтариб юбориш имконини беради. Тўпни бир қўллаб ёки икки қўллаб қ айтаришда дастлабки ва тайёрлов босқичларидаги ҳаракатлар кўп жиҳатдан тўпни юқоридан ва ёндан илиб олишдаги ҳаракатларга ўхшайди. Тўпни ҳаракат йўналиши ва траекториясига мослаб, дарвозабон таранглашган, бармо қ лари сал ёзи қ битта қўлини ёки иккала қ ўлини тезлик билан тўп қаршисига узатади. Тўп кўпинча кафтлар билан қ айтарилади. Го ҳ ида тўп билакка тегиб қ айтади. Тўпни қ айтариб юборганда, уни дарвозадан ён томонга йўналтириш тавсия қ илинади. Дарвозабондан анча наридаги тўпларни йи қ ила туриб бир ёки икки қўллаб қ айтариб юбориш керак. Бунда қ айтариб юбориш қ ийинро қ бўлган тўпларга бир қўлда етиб олиш мумкинлигини назарда тутиш лозим. Тўп ҳаракатининг йўналиши, траекторияси ва тезлиги қандайлигига қ араб, йи қ ила туриб тўп илишдаги сингари, дастлаб тўп томонга силжиш ва кескин депсиниш бажарилади. Таранг узатилган бир ёки иккала қўл тўп қаршисига чи қ иб, бир ёки иккала кафт билан ёхуд бир ёки иккала қўлни мушт қ илиб тўп қ айтариб юборилади. Якунловчи босқичда тўпни йи қ ила туриб илишдаги ҳаракатларга ўхшаб ғ ужанак бўлиб ерга тушилади. Тўғридан ғ изиллатиб узатилган ва юқоридан узатиб туширилган тўпларни тўсиб қ ол аётганда, дарвозабон рақиб ўйинчилари билан курашда тўпни анчагина нарига қ айтариб юбориши керак. Бунинг учун тўпни у бир ёки иккала қўлини мушт қилиб уриб юборади. Мушт билан тўп қ айтаришда зарба беришнинг икки варианти бор: елкадан бошлаб уриш ва бош ортидан бошлаб уриш. Елкадан бошлаб уришнинг тайёрлов босқичида дарвозабон тирсаги букилган зарба берувчи қўлини елкаси томон тортади. Гавдаси ҳам шу томонга бурилади (18-расм). Зарба бериш ҳаракати гавдани дастлабки ҳолат томонга буришдан бошланиб, қўлни кескин тўғрилаш билан тугайди. 48

Бош ортидан бошлаб уриш учун сал букилган қўл юқори кўтарилиб, бош орқага тортилади. Гавда ҳам орқага эгилади. Гавда билан қўлнинг кескин тўғриланиши ҳисобига зарба берилади. Тўпга у дарвозабондан сал олдинда пайтида бевосита зарба бериш керак. Зарба бармоқларнинг ўрта суяги билан берилади. 19 - расм. Тўпни муштум билан 18 - расм. Тўпни муштумлар билан уриб уриб юбориш юбориш (елкадан зарба бериб) Тўпни иккала қўлни муштлаб қ айтариб юбориш ишончлиро қ бўладиган вазиятлар ҳам учраб туради. Зарба беришдан олдинги дастлабки тирсаклар букилган, муштга тугилган қўллар кўкрак олдида. Таранг тутилган икки қўлни бараварига тўғрилаб, муштлар билан тўпга зарба берилади (19-расм). Тўпни жойда туриб, қадам ташлаб, турли ҳаракатланишлардан кейин ва, айни қ са, сакраб туриб битта ёки икала қўлни мушт қилиб уриб қ айтариб юбориш мумкин. Сакраб тўп қ айтариш дарвозабонга баланд тўплар учун рақиб билан муваффақиятли курашиш имконини беради. Бунда бир ёки иккала оёқда депсиниб юқорига – олдинга томон сакралади. Учиш босқичида тайёргарлик ҳаракатлари қ илинади. Зарба бериш ҳаракати кўтарилишнинг энг юқори нуқтасига етганда бошланади. Ерга оёқларни сал букиб тушилади. Тўпни тепадан ошириб юбориш - Дарвозага учиб келаётган тўпни юқори тўсин устидан ўтказиб юборишга тепадан ошириб юбориш дейилади. Дарво- забондан юқори ёки унинг ён томонидан куч билан ва баланд траекторияда учиб келаётган тўп тепадан ошириб юборилади. Дарвозабоннинг тўпни тепадан ошириб юборишдаги ҳаракатлари кўп жиҳатдан тўпни қайтариб 49

юборишдаги ҳаракатларга ўхшайди. Тепадан ошириб юбориш ҳам бир ёки икки қўллаб бажарилади. Етиш қ ийин бўлган тўплар йиқила туриб тепадан ошириб юборилади. Тайёрлов босқичида бир ёки икки қўл таранглаш- тирилган ҳолда тўпнинг учиш йўналишига узатилади (20-расм). Учиб келаётган тўп тўси ққ а – бурчак остида қ ўйилган бир ёки иккала қўл кафтига тегиб, траекториясини ўзгартиради. Тўпни кафтлар билан тепадан ошириб юбориш – энг ишончли усул. Лекин ҳамма вақт бунинг иложи бўлавермайди. Кўпинча юқори тўсин тагига кириб бораётган тўпни тепадан ошириб юбориш учун таранг бармоқларни унга етказиб, йўлини тўсиш ва траекториясини ўзгартириш кифоядир. Бундай тўплар мушт билан ҳам тепадан ошириб юборилади. Бунда юқорига – орқага йўналтирилган мушт билан секингина уриш ҳисобига тўпнинг учиш траекторияси ўзгартирилади. 20-расм. Тўпни сакраб туриб юқоридан ўтказиб юбориш . Бир қўллаб тепадан ошириб юбориш дарвозабондан анчагина нарида учиб келаётган тўп йўлини тўсиш имконини беради. Бунда йиқила туриб тўпни четдан ўтказиб юбориш самаралироқ чиқади. Тайёрлов босқичининг ва якунловчи босқичнинг бажарилиши дарвозабоннинг тўп қайтариб юборишдаги ҳаракатларига ўхшашдир. Асосий босқичда тўп кафт ёки мушт билан тепадан ошириб юборилади. Тўпнинг учиш йўналиши ва дарвозабондан унгача бўлган масофанинг қанчалигини ҳисобга олган ҳолда, жойда туриб, сакраб ва зарур силжишлардан кейин ҳаракатлана туриб, тўпни тепадан ошириб юбориш мумкин. 50

Тўпни ташлаб бериш - Дарвозабонлар тўпни кўпинча ташлаб берадилар, чунки бунда тўпни тепгандагидан кўра аниқроқ йўналтириб бериш мумкин. Ташлаш масофасига келганда эса, тегишлича жисмоний тайёргарлиги ва аъло даражада рационал техникаси бўлган дарвозабон тўпни анчагина (35-40 м ) масофага ташлаб бера олади.Бу техник усул, одатда, асосан бир қўллаб, аҳён- аҳёнда икки қўллаб бажарилади.Тўпни бир қўллаб ташлаб бериш юқоридан, ёндан ва пастдан бажарилади. Тўпни юқоридан ташлаб бериш – энг кўп тарқалган усул. Бу усулда шерикларга турли траекторияда, анчагина масофага ва етарлича аниқ тўп ташлаб бериш мумкин (21-расм). 21-расм. Тўпни юқоридан ташлаб бериш Тўп ташлашдан олдинги дастлабки ҳолат – бир қадам ташлаб тик туриш. Тўп шундо ққ ина кафт устида бўлиб, ёзи қ ва ярим букилган бармоқлар уни тутиб туради. Тайёрлов босқичида тўп тутган қўл тирсаги букилиб, ён тарафдан орқага тортилиб, бош баландлигида (ёки бир оз баландроқ) юқори кутарилади. Гавда шу қў л тортилган томонга бурилиб, сал олдинга энгашади. Тана оғирлиги орқадаги сал букилиб турган оёқ қ а ўтказилади. Олдиндаги оёқнинг учи ерда бўлади. Асосий босқичдаги ташлаш ҳаракати оёқларни тўғрилаб, гавдани буришдан бошланади. Шундан кейин қўл фаол ёзилиб, уло қ тириш томонга ҳаракатланади-да, бу ҳаракат панжанинг кескин й ў налтирувчи ҳаракати билан тугайди. Тананинг оғирлиги орқадаги оёқ қ а ўтказилади.Тўпни ёндан ташлаганда, у анчагина узо ққ а етиб борса ҳам, ташлаш унчалик ани қ бўлмайди (22-расм). 51

Тайёрлов босқичида бир қадам ташлаб тик турган дастлабки ҳолатда қў л тортилади. Тўп ту тг ан қў л ён томонга – орқага узатилади. Гавда шу томонга бурилади. Тана оғирлиги орқадаги сал букилган оёққа ташланади. Тўп ташлаш оёқнинг учига кўтарилиб, кескин тўғриланиш ва гавдани буриш ҳисобига бажарилади. Бу ўзувчи ҳаракатлар қўлнинг тўғри т у тилиб, ён томондан олдинга кескин ҳаракат қилиши билан тугайди. Фронтал текисликка яқинлашиб қ ол ганда, тўп панжадан «у зи лади». Ташлашнинг эртароқ ёки кечроқ бажарилиши тўпнинг учиш йўналишида анчагина хатолар юз беришига олиб келади. Тўпни паст траекторияли қилиб ташлашда пастдан ташлаш қўлланилади. Дастлабки ҳолатда бир қадам ташланган ҳолдаги оёқлар анчагина букилиб туради (23-расм). Панжаси тўпни тагидан т у тиб турган қўл қ уйи туширилади. 22-расм. Тўпни ён томондан 23-расм. Тўпни пастдан ташлаб бериш ташлаб бериш Кейин дарвозабон қўлини орқага тортиб, тана оғирлигини олдиндаги оёғига ўтказади. Тўп ту тг ан қўл ерга параллел тарзда олға томон кескин ҳаракат қ илади. Гавда озгина энгашади. Шу тарзда энг охирги ҳолатда тўп қў лдан тушиб, мўлжал томон отилиб кетади. Тўпни икки қўллаб ташлаш кўпинча юқоридан, бош ортидан бошлаб бажарилади. Бундай ҳаракатлар кўп жиҳатдан ён чизиқнинг нариги ё ғ идан тўп ташлашдаги ҳаракатларга ўхшаш; шуни қ айд этиш лозимки, қоиданинг тўп ташлаш пайтида икки оёқ қ а таяниб туриш ҳ а қ идаги талаби дарвозабоннинг тўп ташлашига ало қ адор эмас. 52

Футбол ўйини техникасини ўргатишга доир дастур Ушбу умумий ўрта таълим мактабларининг 5 – 9 синф ўқувчилари учун мулжалланган футбол машғулотлари дастури Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 17-январдаги 27-сонли «Ўзбекистонда футболни ривожлантиришнинг ташкилий асослари ва принципларини тубдан такомиллаштириш чора тадбирлари туғрисида» ги, 1998 йил 27-майдаги 271- сонли «Ўзбекистонда жисмоний тарбия ва спортни янада ривожлантириш чора тадбирлари туғрисида» ги қарорлари, 26.01.1996 йилдаги Ўзбекистон Республикасининг халқ таълими вазирлиги хайятининг «Ўзбекистон Республикаси халқ таълими тизимидаги ўқувчилар ва болалар ўртасида бундан буён футболни ривожлантириш туғрисида» ги қарори хамда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2002 йил 24 ноябрдаги «Ўзбекистонда болалар спортини ривожлантириш жамгармасини тузиш туғрисида» ги қарори, шунингдек 2010 йил 1-9 синф укувчилари учун ишлаб чикилган “Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури асосида тузилди. Шундай килиб биринчи бор Давлат таълим стандарти ва ўқув дастурига футбол бўлими киритилди, Ушбу дастур зарур бўлган билим ва малакалар мажмуини ўзида мужас- сам қилган бўлиб, уларни эгаллаган ўқувчилар футбол ўйини техникасини сирларини эгаллай оладилар. Футбол дарсларида ўқув ишлари маъруза, амалий машғулотлар шакл и да олиб борилади. 45 дақиқали жисмоний тарбия дарслари бошида 3 - 5 дақиқа дастур материалларига оид назарий билимлар баён қилиб борилади. Амалий машғулотларда ўқувчилар умумий ва маҳсус жисмоний тайёргарлик малакаларини, шунингдек футбол ўйини техникаси ва тактикасини хамда ҳакамлик услубиётига доир булган билимларни эгаллаб борадилар. 53

Ўқитувчилар хар бир футбол дарсига киришдан олдин дарс учун керакли спорт жиҳозлари бўлган камида икки ўқувчига бир дона тўп, шартли билгиларни билдирадиган чашкалар, устунлар, икки дона дорвоза тўри, хуштак, сариқ - қизил карточка ( дарс охирига 5 - 7 дақиқали икки томонлама ўйин ўтказиш учун) лар билан шунингдек машгулот утиш учун энг мухум булган мактаб директории уринбосари томонидан тасдикланган дарс конспекти ва бошка меъёрий хужжатлар билан қуролланган булишлари шарт. Ў кув дастурида футбол машгулотлари учун 4- синфдан 9 – синфгача хар ўқ ув йилида 12 соатдан ва қ т ажратилган. 5 - 9 синф лар учун ўқув дастури бўйича соатлар тақсимоти № 1- жадвал № Дастур бўлимлари Синфлар 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 Назарий билим асослари Дарс жараёнида 2 Гимнасатика 16 16 16 14 10 10 8 8 8 3 Енгил атлетика 14 16 16 18 14 14 14 16 14 4 Ҳ аракатли ва спорт ў йинлари элементлари 38 36 36 12 2 2 2 - - 5 Спорт ў йинлари: Баскетбол, Волейбол, Қў л т ў пи. - - - 12 20 20 20 20 20 6 Футбол ў йини - - - 12 12 12 12 12 12 7 Кураш - - - - 10 10 12 12 14 8 Сузиш - - - - - - - - - Жами 68 68 68 68 68 68 68 68 68 Изох: Ушбу ўқув дастурида футбол бўлими қора қилиб билгиланган. Таклиф этилган ўқув дастури мактабнинг маъмурияти кўрсатмасига асосан (маҳаллий шароитдан келиб чиқиб, об-хаво ёмон булганда, айрим булим дарсларини утказиш учун зарур асбоб - анжом ускуналар етишмаганда) ўзгартирилиши ва футбол дарси соатига қушиб берилиши мумкин. 54

8 - синфлар учун чораклик футбол дарси мавзулари № 2-Жадвал Дарслар тартиби Мавзулар Дарс соати I. Чорак. 6 7-8 Назария: Футбол ў йини нинг келиб чиқиш тарихи. Амалий: Футбол: Чидамлилик жисмоний сифатларини тарбиялаш. Тўпга оёқ билан зарба бериш техника усуллари. 2 9 Назария: Чидамлилик жисмоний сифатларини тарбиялаш қоидалари. Амалий: Футбол: Чидамлилик жисмоний сифатларини ривожлантириш. Тўпга зарба бериш техника усулларини бажариш. 1 16 Назария: Жисмоний маш қ ларни бажариш давомида тўғри нафас чиқариш қоидалари. Амалий: Футбол: Тезкорлик жисмоний сифатларини ривожлантириш. Тўпга бош, пешона билан жо йи да ва сакраб зарба бериш техникасини бажариш. 1 17-18 Назария: “Умид ниҳоллари” спорт мусобоқалари бўйича маълумот. Тўпни қабул қилиш техникасини бажариш. 2 IV- Чорак 6 59 Назария: Тактик ўйин қоидалари. Амалий: Футбол: Тезкор –куч жисмоний сифатларни ривожлантириш. Д арвозага зарба бериш техник усулларини бажариш. Тўпни ён чизиқдан ўйинга киритиш усулини бажариш. 1 60-61 Назарий: Республикамизда футболнинг ривожланиши. Амалий: Футбол: Дарвозабон ўйини. Ўйин техника-тактикаси усулларини бажариш. Чидамлилик жисмоний сифатларини ривожлантириш. 2 66 Амалий: Футбол: Тезкор жисмоний сифатларни ривожлантириш. Тўпни югуриб олиб юриш,тўхтатиш усулини бажариш. 1 67-68 Амалий: Чидамлилик жисмоний сифатларини ривож- лантириш. Ўйин нинг техник ва тактик усулларини бажариш. 2 Маъруза 55

Ў збекистонда ва жа ҳ онда футболнинг ривожланиш тарихи. Футбол ў йини техникаси ва тактикасини ў ргатиш услубиёти. Футбол ў йинида спортчиларнинг ў зига хос жисмоний тайёргарликлар ва жисмоний сифатлари. Футбол ў йининг техникасини ў рганиш ва такомиллаштириш. Футбол ў йинида тактик тайёргарликлар ва уни тарбиялаш йуллари. Танлов ў тказиш ҳ усусиятлари. Футбол ў йинининг ў тказиш жойларини, жи ҳ озларини тайёрлаш ва мусоба қ аларни ташкил этиш. Ҳ акамлик қ илиш амалиёти. Футбол уйинининг қ оида ва қ онунятлари. Амалий маш ғ улотлар Ў йин техникаси. Футболчининг майдонда жойлашиши. Т ў пни қ абул қ илиш ва узатиш. Т ў пни илон изи б ў йлаб олиб юриш. Икки уч киши б ў либ т ў пни бир-бирига узатиш. Т ў пга зарба бериш. Т ў пга бош билан зарба бериш. Ў йин тактикаси: Т ў псиз ў йинчиларнинг ҳ аракат фаолияти. Карама- карши таъ қ ибга олган ў йинчидан ажралиш. Аниқ шароитдаги ҳолатда ўйин усулларини бажариш. Химоя тактикаси. Якка тартибдаги харакат. Тупсиз уйинчини таъкибга олиш, тупни кабул килишга жой танлаш ва буш жойга чикадиган карама-карши уйинчига каршилик курсатиш. Уйинчини таъкибга олиш. Мустакил иш Т ў п билан турли техник ва тактик усулларни бажариш. Учиб келаётган турли тезликдаги т ў пни т ў хтатиш усуллари. Жойда туриб ва харакатда турли йуналишлардан дарвозага зарба бериш. Турли масофаларда жойлашган т ў сикларни чал ғ итиб ў тиб т ў пга зарба бериш. 11-метрли жарима т ў пини дарвозани турли бурчакларига зарба бериб йуллаш. 4-5 футболчи б ў либ турли йуналишлардан тез хужумга ў тиш. Жарима т ў пини ў йинга киритиш тактикаси усулларини бажариш. Спорт мусоба қ аларида ҳ акамлик қ илиш амалиёти (майдонда, майдон нинг четида, назоратчи инспектор ҳаками ) . «Тасдиқлайман» ўқув ишлари бўйича директор 56

муовини_________Махмудов .Ш. «__»____________2013 йил. ДАРС БАЁННОМАСИ № 1 Вазифа: 1. Тўпни оёқнинг ички ва ташқи қисмида тўпни олиб юришни ўргатиш 2. Тўп узатишнинг турли хил усулларини такрорлаш Сана: Синф: 8 -синф Ўтиш жойи: Керакли асбоблар: Футбол тўпи, хуштак, байроқчалар Дарс қисми Машғулот мазмуни Меъ ёри Т. У. К.Т А Й Ё Р Г А Р Л И К Қ И С М 20-25 дақиқа Сафлантириш, Саломлашиш Навбатчининг билдиргиси Дарс вазифаларини эълон қилиш Саф машқлари : бурилишлар (ўнга, чапга, орқага) Юриш: оёқ учида, товонда, оёқнинг ташқи ички қисмида оддий юриш Югуриш: майдон бўйлаб секин югуриш 30`` 30`` 30`` 30`` 30`` 1` 800 м х х х х х х х х х Х Ўқитувчилар бир овозда салом беришлари керак Навбатчи дарсда бор ва йўқларни эълон қилади Дарснинг асосий қисмида ўтилиши керак бўлган вазифалар айтилади Бурилганда қоматни текис тутишлари керак Юриш ҳарактларни енгил ва шошмасдан бажарилиш керак Юриш: оддий юриш нафас ростловчи машқлар, қайта сафланиш (икки қаторга) Умумривожлантирувчи машқлар (УРМ) 1-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган, қўллар белда 30`` 2-4` Умумий ривожлантирувчи машқларни бажарганда машқни такрорлаш сонини назорат қилиш Бошни айлантирганда кўзни юммасдан айлан - тиришни 57

1-4 бошни ўнга айлантириш 1-4 бошни чапга айлантириш 2-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган қўллар елкада 1-4 елкани олдинга айлантириш 1-4 елкани орқага айлантириш 3-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган, ўнг қўл юқорида чап қўл пастда 1-2 ўнг ва чап қўли орқага чўзилади 3-4 чап ва ўнг қўли орқага чўзилади 4-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган қўллар олдинда 1-4 қўлларни олдинга айлантириш 1-4 қўлларни орқага айлантириш 5-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган, ўнг қўл юқорида чап қўл белда 1-2 чапга энгашиш 3-4 ўнга энгашиш 6-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар кенг, керилган қўллар олдинда 1- чап қўл билан ўнг оёққа чўзилиш 2-ўнг қўл билан чап оёққа чўзилиш 7-машқ. Д.Ҳ. Оёқлар керилган қўллар белда 1- чап оёққа ўтирилади 2- турилади 3-ўнг оёққа ўтирилади 4- турилади 8-машқ. Д.Ҳ. А.Т. 1-2 ўнг оёқ тиззасини юқорига тортиб айлан – тириш 3-4 алмаштириш Қайта сафланиш 2 та кетма- 2-4` 2-4` 2-4` 2-4` 2-4` 2-4` 2-4` 20 `` назорт қилиш Елкани айлантиришда қўлларни узмасдан тез бажарилади Машқни бажарганда қўлларни тирсакдан букиш мумкин эмас Қўлларни олдинга айлантирганда ҳам тирсакдан букилмаслиги керак Гавдани олдинга букмаслик керак Гавдани олдинга кўпроқ ташлаш ва оёқларни тиззадан букилишига йўл қўймаслик керак Ўтирганда гавдани тўғри тутишлари ва машқни туғри бажарилишини назорат қилиш Оёқларни кўпроқ чўзилишга ҳаракат қилиш ва машқни бажалганда тиз- зани букмаслик керак х х х х х 58

кет қаторга Махсус югуриш машқлари 1. Сонни юқорига кўтариб Нафас рословчи чўзиш машқларини бажартириш Сафланиш: бир қаторга Асосий қисм 25-30 дақиқа А) Турли хилдаги тўпни олиб юриш усуллари 1. Биринчи талаба тўпни оёқнинг ташқи қисмида олиб юриб қарама-қарши гуруҳдаги талабага узатади 2. Шу машқнинг ўзи фақат бу сафар тўпни оёқнинг ички қисмида олиб юради 3. Шу машқнинг ўзи фақат тўпни аралаш олиб юриш 4. Шу машқнинг ўзи тўпни оёқнинг учи билан олиб юриш 5. Шу машқнинг ўзи тўпни оёқнинг таги билан ай - лантириб олиб юриш Б) Тўп узатишнинг турли хил усулларини такрорлаш 1. Тўпни 10 м га олиб юриб шеригига 10 м қолганда оёқнинг ички қисмида тўп узатиш 2. Шу машқнинг ўзи фақат тўпни олиб юрмасдан 1-2 Марта 1-2 Марта 1-2 Марта 1-2 30 20 3 3 3 3 3 12 4 х х х х х Машқни бажарганда гавдани букмасдан сонни баланроқ кўтарилади . Болдирни тез кўтариб тушиши керак . Машқни бажарганда баланроқ сакраш керак . Машқни бажарганда гавда ҳолатига аҳамият бер иш к ерак . Машқни кучнинг охиригича бажариши керак х х х х х Жамоалар 2 гуруҳга бўлинадилар ва биринчи футболчи тўпни олиб юриб иккинчи 10м масофадаги қарама- қарши шеригига тўпни олиб бориб беради, машқ шу тарзда давом этади Олиб юришга ҳаракатда тўпни 0.5 м маосфадан узоқлаштириш керак Машқни бажараётганда иложи борича бошни кўтариб тўпни олиб юришга керак Машқни охиригача бажарилишини назорат қилиш Тўпни оёқнинг учида олиб юрганда тўпни узоқлаштирмаслигига аҳамият қаратиш керак. Машқни тезроқ ва сифатли бажаришга йўл қўйган – даги хатоларни тушунтириш керак Тўпни ошириб беришда оёқ 59

келаётган тўпни тўхтатиб оёқнинг ички қисмида тўпни узатиш оралиқ масофа (10 м) 3. Иккита гуруҳ оралиғидаги масофани қисқартириб (5-8 м гача) бир-бирига тўпни тўхтатмасдан шеригига оёқнинг ички ва ташқи қисмида узатиш Икки томонлама ўйин 4 4 26 ҳолати ва гавда ҳолатига аҳамият қаратиш керак Тўпни қабул қилувчи ўйинчи тўпга чиқиш керак Тўпни узатишда оёқ футболчиларнинг оёқ холатига аҳамият қаратиш керак Тўпни оширишда ўнг ва чап оёқларни ишлатишларига аҳамият қаратиш керак Машғулот давомидаги олинган билимларни ўйинда кўллашлари керакЯКУН И Й ҚИ СМ 5-10 дақиқа Сафланиш: бир қаторга Тинчлантирувчи машқлар Камчиликларини тушунтириш Вазифа: техник усулларни такрорлаш, хайрлашиш. 30 `` 1 ` 2 ` 2 ` х х х х х х х х х х х х х х х х х Чўзилувчи машқларни бериш Машғулот давомида бажарилган хато машқ – ларни тушуниб олиш керак Уйга берилган машқ – ларни ота оналарига тушунтириш керак 60

Х У Л О С А Футбол ў йини техникасини яхши билиш футболчининг ҳар томонлама тайёргарлик кўриши хамд а мутаносиб камол топиши жараёнининг ажралмас қисмидир. Бунда футболчиларни майдон б ў йлаб ҳаракатланиш техникаси ў та муҳум ўрин тутади. Футболчиларнинг майдондаги ҳаракатланиш техникасига уларни майдондаги югуришлари, сакрашлари, тўхташлари, бурилишлари каби бир қатор усуллар гуруҳи киради. Агар шуғулланувчилар қ ў йидаги машқларни яхши ў злаштирсалар: 1. Оддий, тисарилиб, чалиштирма ва жуфтлама қадамлар ташлаб югуришларни такрор - такрор бажарганда; 2 Бир оёқда депсиниб, икки оёқда депсиниб сакрашларни такрор - такрор бажарганда; 3. Ташланиб сакраб тўхташларни такрор - такрор бажарганда; 4. Дипсиниб, сакраб, таянч оёқда бурилишларни такрор - такрор бажар- ганда; Футболдаги тўпни тўхтатиш, тўпни қабул қилиш ва уни эгаллаш каби техник усулларни бажара олиш қобилиятига эга бўлади лар . Футболда тўпни тўхтатиш тўпни қабул қилиш ва уни эгаллаш воситаси бўлиб хизмат қилади. Тўпни тўхтатишдан мақсад кейинги керакли ҳаракат- ларни амалга ошириш учун думалаб ёки учиб келаётган тўпнинг тезлигини сўндиришдан иборат. Агар футбол билан шуғулланувчилар: 1. Т ў пни тўхтатишларни таянч оёқ билан, оёқ кафтининг ички томони билан, оёқ юзасининг ўрта қисми билан, сон билан, оёқ юзасининг ички қисми билан, оёқ кафтининг ташқи томони билан; 2 . Т ў пни г авданинг кўкрак қисми билан, қорин билан; 61

3. Бошнинг пешона қисми билан бажаришни такомиллаштирсалар фут- болдаги кейинги керакли ҳаракатларни давом эттиришни амалга ошириша оладилар. Футболда тўпга зарба бериш энг муҳум техник усуллар ҳисобланади. Берилган зарбалар эвазигагина кўзланган мақсадга эришиш мумкин. Зарба бериш натижасида дарвозага тўп киритилади. Спортчилар қўйидаги зарба бериш усулларини ўзлаштирсалар дарвозага тўп киритишга эришадилар: 1. Оёқ кафтини ички томони билан, оёқ кафтининг ички қисми билан, оёқ юзининг ўрта қисми билан, оёқ юзининг ташқи қисми билан, оёқ учи билан, товон билан; 2. Бошнинг пешона қисмини ўртаси билан, бошнинг пешона қисмини чеккаси билан. Бу машқлар жойида туриб, ҳаракатда, сакраб, бурилиб, бошдан оши- риб, турли траектория ва йўналишдаги думалаб ёки учиб келаётган тўпларга зарба бериб бажарилади. Футбол ў йинида дарвозабоннинг ҳаракатлари ҳам муҳум ўрин тутади, шу сабаб унинг ҳаракатлари ҳам ўрганилиб борилади. Дарвозабоннинг ўйин техникаси майдон ўйинчисининг ўйин техникасидан тубдан фарқ қилади. Бу дарвозабонга қоидага биноан жарима майдони ичида қўл билан тўп ўйнашга рухсат этилгани билан боғлиқдир. Агар дарвозабонлар қўйидаги дорвозабон ўйин техникасини яхши эгалласалар к ў зланган мувоффокиятга эришадилар: -тўпни илиб олиш, -қайтариш, -ўтказиб юбориш -ташлаш. Шундай қилиб 1-9 синфлар учун ўқув дастурининг футбол бўлими бўйича соатлар тақсимоти, 5-9-синфлар учун чораклик футбол дарси мавзулари тўлиқ бажарилса барча ў қ увчилар футбол ўйини техникасини мукаммал эгаллашга эришишлари мумкин. 62

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Футбол. Физкултура институтлари учун дарслик. Т, “Ўқитувчи”, 1986 . 2. Футбол ўйин техникаси. Тошкент, 1999 йил. 3. Исеев Ш.Т. Футбол жамоаларининг ғалаба қозонишида футболчилар- нинг стандарт вазиятларидан самарали фойдаланиши. «Педагогик таълим». Ж. № 2, 2003 йил. 4.Курбанов О.А. Футбол бўйича XVII жаҳон Чемпионати ўйинларида берилган якуний зарбаларининг самарадорлиги таҳлили. Педа гогик таълим, Ж., № 5, 2003. 5. Нуримов Р.И. Ёш футболчиларни техник ва тактик тайёрлаш. Ўқув қўлланма. Тошкент, 2005. 6. Айрапетьянц Л.Р., Пулатов А.А. Юқори малакали волейболчиларни тайёрлашда танловнинг ўрни. «ЖТ, спорт вамаънавият» тўплами, Т., 1995. 7. Пўлатов А.А. Волейбол. ЖТИ талабаларига мўлжалланган дастур. Ихтисослик курси. Т., 1993. 8. Пўлатов А. Ҳ аракатни аниқ ижро этишда вестибуляр анализаторнинг ўрни. «ЖТ, спорт ва маънавият» тўплами. Т., 1995. 9. Пўлатов А.А. Ўргатиш услубиятига ноанъанавий ёндошиш масалалари. В сб. науч. конф. преподавателей и студентов. Т., 1994. 1 0 . Умумий ўрта таълимнинг Давлат таълим стандарти, жисмоний тарбия ўқув дастури. Ўзбекистон Республикаси халк таълими вазирлиги ахборотномаси 6 –махсус сон. «Шарқ» нашриёти-матбаа концерни. 1999 йил. 11 . Ўзбекистон Республикаси умумтаълим мактабларининг 1-11 синф ўкувчилари учун жисмоний тарбия дастури. Тошкент, 1998 йил 12 . Гандбол. Ш.Павлов, Ф.Абдурахмонов, Ж.Акрамов. Жисмоний тарбуя институтлари учун дарслик. Тошкент, «Ўқитувчи», 2005 йил. 63

13 . Жисмоний тарбуя назарияси ва методикаси.А. Д Новиков. Т. 1975. 14 . Ш.Павлов. Қўл тўпи. Жисмоний тарбуя институтлари учун дарслик. Тошкент, «Ўқитувчи», 1990 йил. 15 . Ш.Павлов. Қўл тўпи. Мусобоқа қоидалари. Тошкент, 1987 йил. 16. Акрамов Р. А. Ёш гандболчиларни танлаб олиш ва тайёрлаш. Тошкент. 1989 йил. 17. Ғаниева Ф.В. Хужумда жамоа булиб харакат килишни уюштиришда кулланиладиган машклар. Усл.кулланма. 1998 18. Исматуллаев Х.А., Ганиева Ф.В. Баскетболда техник приемларни эгаллашда ёрдам берувчи хуккабозлик машклари. Метод.кулланма. Т., 1999 19. Расулев А.Т., Исматуллаев Х.А. Баскетбол уйини расмий коидалари. Т., УзДЖТИ, 1993 20. Расулев А.Т. Баскетбол. Олий укув юртлари учун дарслик. Т., УзДЖТИ, 1998 21. Соколова Н.Д., Исматуллаев Х.А., Ганиева Ф.В., Курс лекций III курса. Т., УзДЖТИ, 1997 22. Исматуллаев Х.А., Ганиева Ф.В. Баскетбол уйинида хакамларнинг жойланиши ва уларни узаро харакатлари. Метод.кулланма. Т., УзДЖТИ, 1996 йил. 23. Расулев А.Т., Исматуллаев Х.А. Курс ишларини тайёрлаш хусусиятлари. Метод.кулланма. 1993 йил. 64

O'xshashlar

Кичик синф ўқувчиларига футбол ўйини техникасини ўргатиш

Мактаб ўқувчиларини дарсдан ташқари пайтларда футбол билан шуғуллантириш.

Юқори синф уқувчилари билан волейбол дарсларини ташкил қилиш ва ӯтказиш

Касб - хунар коллежлари жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ургатиш услубиёти

9-синф ўқувчиларининг умумий ва махсус қобилиятларини диагностика қилиш БМИ