Ёшлар тарбиясига касбий байрамлар орқали дифференциал ёндошув мезонлари - Pedagogika - Diplom ishlar

Ёшлар тарбиясига касбий байрамлар орқали дифференциал ёндошув мезонлари

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

521.5 KB

Ko'chirib olish

“ Ёшлар тарбиясига касбий байрамлар орқали дифференциал ёндошув мезонлари ”

М У Н Д А Р И Ж А Кириш ..................................................................................... 3 I боб. Оммавий байрам ва томошаларнинг ижтимоий- назарий асослари 1. Байрамлар назарияси ва спецификаси .................................. 14 2. Касбий байрамларнинг илмий-назарий ва амалий таснифи .................................................................................... 28 I боб бўйича хулоса ................................................................ 38 II боб. Касбий байрамларнинг умумий маданият даражасини аниқлаш – меҳнат фаолиятидаги байрам типологиясини белгилашнинг асоси 1. Ёшлар тарбиясида касбий байрамларнинг тутган ўрни ..... 41 2. Касбий байрамларга дифференциал ёндашув мезонларини аниқлаш ............................................................ 52 II боб бўйича хулоса ............................................................... 66 III боб. Касбий байрамларда белгиланган тенденциялар инсоннинг меҳнат фаолиятидаги фаоллигига таъсири 1. Замонавий касбий байрам драматургиясида меҳнатни улуғлаш тамойиллари ............................................................. 68 2. Касбий меҳнат байрамлари, халқ меҳнат маданиятининг маънавий-маданий асосидир ................................................ 77 III боб бўйича хулоса .............................................................. 92 Хулоса ..................................................................................... 94 Адабиётлар рўйхати ............................................................. 100 “...Мустақиллик ва Наврўз байрамлари, «Шарқ тароналари» мусиқа фестивалига бағишланган асосий томоша ва тантаналарни тайёрлаш бўйича театр ва телевидение режиссёрлиги, бадиий-публицистик сценаристлик борасида улкан тажриба тўпланди. Ана шу бой тажрибаларни ҳар томонлама чуқур ўрганиш, умумлаштириш ва шу асосда ёш ижодкорларни тарбиялаш бўйича зарур назарий ва ўқув-услубий базани шакллантириш, бугунги талабларга жавоб 2

берадиган мутахассисларни тайёрлаш юзасидан амалий ишларни кенг йўлга қўйиш бу муаммоларни ечиш имконини бериши шубҳасиз. 1 Ислом КАРИМОВ КИРИШ Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритган дастлабки кунлардан бошлаб ҳуқуқий демократик жамият қуриш йўлидаги ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий соҳалар билан бир қаторда маънавий, маданий, маърифий ҳамда мафкуравий жабҳаларда туб сифат ўзгаришларни вужудга келтирган янги тарихий давр бошланди. Халқимизнинг миллий ўзлиги, тили, дини, қадриятлари, анъана ва урф-одатларини тиклаш, авайлаб асраш, уни келажак авлодга етказиш учун зарур шарт-шароитлар яратилди. “Бугун юртимизда демократик давлат, эркин ва фаровон ҳаёт қуриш йўлида, - деб таъкидлайди Президент И.Каримов, - амалга оширилаётган катта-катта ўзгаришларни нафақат ҳаётимизни четдан кузатадиган одамлар, ҳатто ғанимларимиз ҳам инкор этолмайди” 2 . Мустақиллик йилларида Президентимиз И.Каримовнинг миллий маънавий тикланиш концепцияси ҳамда тараққиётнинг “ўзбек модели”га ўзига хос тарзда ёшларимизнинг дунёқарашини ривожлантириш, уларнинг ҳуқуқлари, манфаатларини ҳимоя қилиш борасида қатор ҳуқуқий база яратилди. 1991 йил 20 ноябрда “Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тўғрисида”ги Қонунининг қабул қилиниши эса бу борадаги хусусан, ёшларнинг ижтимоий ва маънавий жиҳатдан юксак даражада камол топишига қаратилган давлатнинг муҳим йўналишларини белгилаб берди ва уни амалга оширишнинг қонуний асосини яратиб берди. Ёшларимизни тарбияси борасида, уларни соғлом турмуш тарзига ўргатишда, ҳуқуқбузарликларни олдини олишда, иш билан банд қилишда Кадрлар тайёрлаш Миллий дастури, “Таълим тўғрисида”ги, 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 1 46-147 . 2 Каримов И.А. Инсон , унинг ҳуқуқ ва эркинликлари - олий қадрият. 14-жилд. – Тошкент: Ўзбекистон, 2006. –Б.64. 3

“Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида”ги, “Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликларнинг профилактикаси тўғрисида”ги қатор қонун ва дастурларининг қабул қилиниши ва ўзининг ижобий натижаларини бераётганлиги муҳим аҳамият касб этмоқда. Президентимиз И.Каримовнинг 2014 йил 6 февралдаги “Ўзбекистон Республикасида ёшларга оид давлат сиёсатини амалга оширишга қаратилган қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори мустақиллик йилларида олиб борилган ёшларга, хусусан уларнинг жамиятда ўз урнини топиши борасидаги ислоҳотларнинг мантиқий ва қонуний давоми сифатида бу борадаги ишларнинг янги босқичини бошлаб берди. Шу билан бирга халқимизнинг асрий анъаналарига, миллий қадриятларимизга, ривожланган давлатларнинг илғор тажрибаларидан ижодий фойдаланиб, ўзимиз танлаган тараққиёт тамойилларига таяниб, озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаёт асосларини барпо этиш, ҳуқуқий демократик давлат, эркин фуқаролик жамияти қуриш вазифаси олдимизга мақсад қилиб қўйилди. Зеро, “Демократияни ҳаракатлантирадиган, уни амалга оширадиган ва ривожлантирадиган куч – инсондир: демократия фақат халқ ҳокимияти бўлиб қолмай, у ҳар бир инсон, ҳар бир жамоа ва бутун халқнинг ўз мамлакати келажаги, ўз тақдири олдидаги масъулияти ҳамдир” 1 . Халқимиз, жамиятимиз олдига умуммиллий вазифа сифатида қўйилган ва изчил амалга ошириб борилаётган бу масала Президентимиз Ислом Каримов томонидан ишлаб чиқилган ва бутун дунёда ўзбек модели деб тан олинган, юртимизда бозор муносабатларига ўтиш, жамият ҳаётининг барча соҳаларини ислоҳ қилиш ва янги ҳаёт асосларини барпо этишга қаратилган ўзига хос тараққиёт йўлининг узвий бир қисмини ташкил этади. Жумладан, Президентимиз И.А.Каримов таъкидлаганидек “ Биласизми, мен баъзан ўйлаб қоламан, дунёда фанлар кўп, илф-фаннинг ажойиб ютуқларини барча соҳаларда кўриш мумкин. Мен бундай 1 Энг катта бойлигимиз - тинчлик ва барқарорликни асрайлик. Назаров Қ. муҳаррирлигида. –Тошкент: Академия, 2006. –Б.10. 4

машаққатли меҳнатдан доимо ҳайратга тушаман. Бизнинг халқимизда “Илм билан шуғулланиш – игна билан қудуқ қазиш билан баробар” деган мақол бор. Ана шу игна билан қудуқ қазиётганлар бор бўлсин! Улар қўлёзмалар устида 10-20 йиллаб ва ҳатто умрбод ишлаётган инсонлардир. Бундай сабр-тоқат билан меҳнат қилаётган инсонлар қалбида буюк даҳолар меросини бутун дунёга намоён этиш истаги шунчалик кучлики, ҳеч шубҳасиз, бундай даҳоларсиз инсоният равнақ топа олмайди” 1 . Ўз навбатида халқ маънавиятини юксалтиришда ёшларнинг қалби ва онгини миллий ва умумбашарий қадриятлар уйғунлиги руҳида тарбиялаш, уларни замонавий билим ва ҳунарларни эгаллаган, ҳар томонлама ақлли, ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан баркамол қилиб тарбиялаш ҳал қилувчи вазифалардан бирига айланди. Шунинг учун ҳам истиқлол йилларида ана шу эзгу мақсадларни амалга ошириш учун республикамизда соғлом авлод, соғлом бола – соғлом она, Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, Мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий дастури каби бир қатор муҳим ҳужжатлар қабул қилинди ва ҳаётга изчил тадбиқ этилмоқда. Шунингдек, ёшларнинг ҳаётий манфаатларини таъминлайдиган мустаҳкам ҳуқуқий база яратилди. Миллий истиқлол ғоясининг асосий тушунча ва тамойиллари ишлаб чиқилиб, таълимнинг барча босқичларида ва таълимдан ташқаридаги аҳоли ўртасида маънавият ва маърифат асосларини ўргатадиган, уларни Ватанга муҳаббат ва садоқат руҳида тарбиялашга хизмат қиладиган ўқув дастурлари, дарслик ва қўлланмалар, оммавий китоблар, тарғибот воситалари нашр қилинди, педагог кадрлар тайёрланди. Эътиборга сазовор жиҳати шундаки, кейинги йиллларда давлатимизнинг ана шундай изчил сиёсати ўзининг амалий натижаларини 1 Президент Ислом Каримовнинг 2014 йил 15 майда Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” мавзусидаги халқаро конференциясининг очилиш маросимидаги нутқидан. www.uza.uz саҳифасидан. 5

бермоқда ва уларни ҳар қадамда кўриш мумкин. Чунончи, замонавий мактаблар, лицей ва коллежлар, барча қулайликларга эга бўлган спорт иншоотлари, ёшлар марказлари ёш авлод манфаатларини рўёбга чиқариш, уларнинг ҳеч кимдан кам бўлмай вояга етиши учун хизмат қилмоқда. Шу билан бирга, ёш оилаларга кўрсатилаётган ғамхўрлик, уларнинг уй-жой қуриш, ўз рўзғорини бутлаш учун берилаётган имтиёзли кредитлар, ўқувчи ва талабалар, истеъдодли ёшлар учун очилаётган янги-янги имкониятлар ҳар бир юртдошимизни хурсанд қилмоқда. Ана шундай имкониятлар асосида ёшларимиз таълим ва илм-фан, санъат ва адабиёт, спорт соҳасида дастлабки қувончли натижаларни қўлга киритмоқда. Улар ўзларининг истеъдод ва қобилиятини рўёбга чиқариб, мустақиллик даврининг ўзига хос ютуқ ва ўзгаришлар солномасини яратишга муносиб ҳисса қўшиш учун ҳаракат қилмоқда. Давлатимиз раҳбари ташаббуси билан малакатимизда “Оила йили”, “Соғлом авлод йили”, “Ёшлар йили”, “Баркамол авлод йили”, “Мустаҳкам оила йили”, “Соғлом бола йили” деб эълон қилинар экан, йигит-қизларимиз халқнинг нафақат таянчи ва суянчи, балки бугунги ва эртанги куннинг ҳал қилувчи кучига айланиши лозимлигини, бунинг учун уларга майдонни кенг очиб бериш зарурлигини таъкидлади. Бугунги кунда мустақил тараққиёт йўлидан бораётган мамлакатимизнинг узлуксиз таълим тизимини ислоҳ қилиш ва такомиллаштириш, янги сифат босқичига кўтариш ва самародорлигини ошириш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Эртанги кунимиз эгаси бўлган ёшларнинг эстетик тарбия топиши уларда миллийлик руҳини шаклланишига замин яратади. Эстетик тарбиянинг мезони халқ байрамлари, анъана ва маросимлар, урф-одатларнинг шахс камолатидаги ўрнини алоҳида таъкидлаш жоиздир. Ҳаёт тажрибаси шуни кўрсатадики, баркамол инсон тарбиясида бошқа кўпгина омил ва мезонлар қатори маънавий омиллар алоҳида ўрин тутади. Шунинг учун ҳам Юртбошимиз ёш авлод ҳақида, унинг келажаги 6

ҳақида гапирганда, маънавият масалаларини ҳам алоҳида тилга олади. Чунки бугунги мураккаб замонда маънавий комил инсонни тарбияламасдан туриб, ҳеч қайси жамият ўз олдига қўйган мақсадларга эришолмайди. Бинобарин, ёшларни юксак маънавиятли қилиб тарбиялаш – уларни эзгулик руҳида тарбиялаш демакдир. Бундай инсонлар эса ён-атрофида бўладиган ишларга бефарқ қараб туролмайди: яхши ишларга қўшилишга, ёмон ишларга эса қаршилик кўрсатишга ҳаракат қилади. Бугунги кунда маънавий-мафкуравий ишларнинг марказида туриши лозим бўлган муҳим масалалардан бири - бу ёшларнинг бўш вақтини тўғри ташкил этиш фойдали ва қизиқарли машғулотлар билан банд қилишдан иборат. Чунки ҳаётдаги кўпгина нохушликлар бекорчиликдан, ёшларнинг ҳаётга тўғри йўлланма олмаганидан келиб чиқади. Илгарилари мактаблар қошида турли касб тўгараклари бўларди. Бу тўгаракларда ёшлар фойдали касбларни ўрганарди. Афсуски, кейинги пайтда ана шу тажрибалар йўқолиб бормоқда. Ҳолбуки, ёшларни билимли ва ҳунарли қилиб тарбиялаш тараққиётимизнинг асоси эканини тушунтириб ўтиришга ҳожат бўлмаса керак. Ҳар бир туманда барпо этилган касб-ҳунар коллежлари ҳам айнан ана шу мақсадни кўзлаб барпо этилмоқда. Шундай экан, касб тўгаракларини мактаб ва маҳаллаларда ҳам ташкил этиш, ёшларни касбга қизиқтириш ҳам маънавий-маърифий ишларнинг марказида туриши керак. Айниқса, болаларнинг бўш вақтини мазмунли ўтказишда уларни спорт ва жисмоний тарбия машғулотларига жалб этиш жуда муҳим аҳамият касб этади. Ҳозирги пайтда Президентимиз ташаббуси билан ташкил этилган Болалар спортини ривожлантириш жамғармаси лойиҳалари асосида юртимизнинг ҳамма жойларида, ҳатто олис қишлоқларда ҳам болалар учун спорт майдончалари барпо этилмоқда, уларнинг спорт билан шуғулланиши учун барча шароитлар яратилмоқда. Бундан ташқари республикамизда ўтказилаётган “Умид ниҳоллари”, “Баркамол авлод” ва “Универсиада” 7

спорт ўйинлари олдидан бўладиган саралаш босқичлари ҳам ёшларни спортга ошно қилишда муҳим роль ўйнайди. Болаларнинг бўш вақтини банд қилишда уларнинг ҳуқуқ тартибот идоралари, турли ижодий ташкилотлар билан мулоқотини мустаҳкамлаш ҳам катта аҳамиятга эга. Бундай алоқалар аввало болаларнинг ҳуқуқий маданиятини ошириш, ижодий қобилиятини ривожлантириш, улардаги истеъдод ва қобилиятни рўёбга чиқаришга тутки беради. Бундай соҳалар билан доимий мулоқот, етарли тайёргарлик ва малакага эга бўлган ёшлар ҳеч қачон енгил-елпи ҳаётга қизиқмайди, ҳар бир хатти-ҳаракатининг оқибатини ўйлаб қадам босадиган бўлади. Халқнинг бўш вақтини самарали ташкил қилишда байрам ва томошалар муҳим ўрин тутади. Байрам - ўйин муносабатларидан иборат маданий дам олиш амалиёти ўзининг умумий тузилиши ва ижодий ўзгарувчанлик хусусиятига кўра ижтимоий ҳодиса бўлиб, унинг асосини ташкил этувчи байрам ўйинлари – кишиларни ижодий-маьнавий имкониятларини жамулжам қилиб тўплаш имконини берадиган маданий дам олиш тадбири ҳисобланади. Байрамда кечадиган ўзаро мулоқатнинг ташаббускорликка мойиллиги эса шахснинг ўз ижодий имкониятларининг тўла намоён қилиш учун зарур шарт-шароитларни яратади. Шунинг учун ҳам маданий дам олишнинг байрам шаклидаги кўринишидан самарали фойдаланишга асосланиши ҳам аслида жамиятни маънавий соғломлаштиришнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Миллий ғояни халқимиз руҳиятига чуқур сингдиришда маънавий қадриятларимизни таркибий қисми ҳиосбланган байрам ва маросимлар ҳам муҳим аҳамиятга эга. Зеро, миллий истиқлолни мустаҳкамлашда байрам ва оммавий сайл ва томошалар замирида мужассамлашган халқона руҳга суяниш даркор. Ўзбекистонда ижтимоий-маданий ҳаёт тараққиёти асосида янги ижтимоий, меҳнат ва маданий соҳаларнинг юзага келиши, кишиларнинг замонавий эҳтиёжи, давр талаблари заминида янги замонавий байрамлар 8

юзага келмоқда. Бу борада, айниқса, касбий байрамларнинг аҳамияти ортиб бориб, профессионал жамоаларнинг касбий байрамларда эришилган ютуқлари марраларини намоён этади. Мамлакатимиз миллий истиқлолга эришгач байрам ва томошалар билан боғлиқ касб байрамларини ҳам тиклаш жамият учун ҳаётий эҳтиёжлардан бирига айланди. Шу боис касб байрамларини шаклан тиклаш ва мазмунан янгилаш, байрам шароитида унинг эстетик аҳамиятини оширишнинг назарий асосларини ишлаб чиқиш муҳимдир. Ушбу тадқиқотда касбий байрамларнинг Ўзбекистон халқларининг ижтимоий ҳаётида тутган ўрни ва ёшлар тарбиясидаги аҳамияти ўрганилиб, тадқиқ этилди. Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги: Ҳозирги кунда Президентимиз ва ҳукуматимиз томонидан комил инсон ва баркамол инсон тарбиясига, миллий мафкурага, қадриятларимизга катта эътибор берилаётган бир вақтда, касбий байрамларнинг аҳамияти янада ошмоқда. Асрлар давомида шаклланиб ривожланган меҳнат байрамларининг тури бўлмиш касбий байрамлар ёшларни тарбиялашда катта аҳамиятга эга бўлиб, ўзида авлодлар ўгитини, анъаналари, маънавиятини акс эттиради. Шу сабабли, бу байрамлар ҳозирги кунда ҳам долзарб бўлиб ёшлар тарбиясида муҳимдир. Ушбу байрамларда қўлланиладиган бадиий воситалар ёшларга ижтимоий-педагогик, ижтимоий-психологик, маданий-бадиий таъсир қилишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. Бу байрамлар драматургиясида керакли материаллардан тўғри фойдаланиб, муҳим таъсирчан воситаларни қўллай олиш унинг эмоционал таъсир кучини ошириб, ёшлар тарбиясидаги аҳамиятини янада кучайтиради. Меҳнат байрамлари тузилиши бўйича бир қанча шаклларга бўлинишига қарамай унда халқ анъаналарини, меҳнатга бўлган мухаббат 9

каби ғояларни илгари суриши, бу байрамларни ҳозирги кунда ташкил қилиш долзарб масалалардан бўлиб ҳисобланади. Тадқиқот объекти ва предмети: Диссертациянинг объекти қилиб, касбий байрамлар белгиланди. Тадқиқот предмети қилиб, касбий байрамлар ва уларнинг ривожланиш тамойиллари олинди. Тадқиқот мақсади ва вазифалари: Байрамнинг маданий ўзаги, касб байрамларининг спецификасини, даражасини, ривожини аниқлаш мақсад қилиб қўйилди. Ушбу мақсаддан келиб чиқиб, қўйидаги вазифалар белгиланди:  касбий байрамларнинг мифологик асосларини ўрганиш, архитипларнинг вужудга келишини, тантаналарнинг рамзларини тадқиқ қилиш;  касбий байрамларга дифференциал ёндашувнинг мезонларини аниқлаш;  касбий байрамларнинг ёшлар тарбиясидаги аҳамиятини аниқлаш;  профессионаллар жамиятининг бир ғоя асосида мулоқот орқали жипслашувига таъсир қилувчи омилларни шакллантириш;  инсоннинг меҳнат фаолияти натижасида вужудга келадиган байрамлар жараёнини ўрганиш. Тадқиқотнинг асосий масалалари ва фаразлари: Касбий байрамлар, маданиятда ўз тарихий ривожланишига эга бўлган байрам сифатида шаклланиб, жамиятнинг меҳнат фаолияти билан узвий боғлиқдир. Шунинг учун касбий байрамлар структурасини, драматургиясини, ташкил қилишдаги услубларини, тамойилларини, воқеалар асосини, рамзларни аниқлаш асосий масала қилиб олиниб, тадқиқот фарази сифатида касбий байрамларни замон талабига жавоб бера оладиган, композицион жиҳатдан мукаммал, меҳнаткашларнинг ижодий потенциалини намоён эта оладиган байрамни шакллантириш мезонлари олинди. 10

Мавзу бўйича қисқача адабиётлар таҳлили: Тадқиқотда оммавий байрамлар назарияси, драматургияси ва режиссураси бўйича Д.Н.Ал, Д.М.Генкин, Э.В.Вертковский, И.Туманов, Б.Петров, У.Х.Қорабоев, Б.С.Сайфуллаев, И.Бахтин, Т.Р.Апинян, С.В.Григорев, А.Д.Силин, И.Шароев, касбий байрамларнинг назарияси бўйича В.В.Алёшин, О.Родин, Р.Рютенгер уни ташкил қилиш борасида Э.Б.Воронов, С.Д.Резник, Р.Л.Кричевский, касбий байрамлардаги менеджмент шакллари бўйича М.Альберт, Дж.Грейсон, М.Х.Мексон, классик ғоялар бўйича бошқариш борасида М.Вебер, Ф.Мертон, Э.Майо, А.Файол, Г.Эмерсон, байрамларга дифференциал ёндашувнинг услублари бўйича С.Матина, А.Камолова, Ф.Аҳмедовларнинг илмий изланишларидан ва интернет маълумотларидан фойдаланилди. Тадқиқотда қўлланилган услубларнинг қисқача тавсифи: Тадқиқотда фанлараро ўзаро муносабат услуби бўйича маданиятшунослар, психологлар, файласуфлар, этнографлар, фольклорчилар, антропологлар, социологларнинг ишлари ўрганиб чиқилди. Касбий байрамлар комплекс методология услуби ёрдамида таҳлил қилиниб, унда этнологик, тарихий-таққослаш, дифференциялаш услубларидан фойдаланилди. Бундан ташқари тизимли-функционал, аксиологик, тизимли, семиотик ёндашув услублари ишлатилди. Шу билан бирга тадқиқот асосини байрамларни саҳналаштирувчи режиссёрларнинг ва қатнашчиларнинг интервьюлари эгаллайди. Тадқиқот натижаларининг назарий ва амалий аҳамияти: Тадқиқотда касбий байрамларнинг ёшлар тарбиясига таъсири, байрам ва томошаларни ташкил этиш, касб байрамларини дифференциациялаш мезонлари, байрам ва томошаларда ижодий гуруҳ билан ишлаш услублари назарий ва амалий жиҳатдан ўрганилиб таҳлил қилинди. Тадқиқотнинг амалий жиҳатлари қуйидагиларда намоён бўлди:  байрамни ўтказиш жараёнида қатнашчиларга эмоционал озуқа бериш билан биргаликда бой аксиологик маълумотлар бериш; 11

 байрам билан ўйиннинг интереактив алоқаси касбий байрамларни ёрқин ҳаракатда меҳнат жараёнини кўрсатиш;  касбий байрамларга дифференциал ёндашув, ушбу байрамларнинг ёрқин шаклларини танлаш, композицион жиҳатдан мукаммал ишлаб чиқиш усуллари ишлаб чиқилди. Шунингдек тадқиқотда,  байрамларни ташкил қилиш маданияти тизимида, маънавий бойликларни асраб қолиш, ўзига хос анъаналарни тиклаш;  замонавий касбий байрамлар инсонга янги иқтисодий шароитга кўникишни, бандликнинг янги шаклларига бўлган қизиқишини кучайтириш;  касбий байрамларнинг янги шаклларини пайдо бўлиши, ёрқин шаклда меҳнатни улуғлашга имконият яратиш;  байрамона мулоқат чегарасининг кенгайиши, турли меҳнат фаолиятида иш олиб борувчи меҳнаткашларнинг фикр қилиш қобилиятини янада ривожлантиш;  байрамга этник ўзига хосликни қайтариш, халқнинг меҳнат маданиятидаги маънавий-маърифий асосни мустаҳкамлаш;  касбий байрамларнинг ривожланиши ёшлар ўртасида дефицит касбларга бўлган қизиқишни уйғотиш усуллари таҳлил қилинди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги:  касбий байрамларнинг умумий маданиятимизда тутган ўрни, унинг кундалик меҳнат воқеалари билан узвий алоқадорлиги, ёшлар тарбиясидаги беқиёс ўрнини аниқлаш;  касбий байрамларга дифференциал ёндашувнинг мезонларини танлаш;  касбий байрамлар драматургиясида яхлит композицион тизимга эга бўлган сценарийлар яратиш;  касбий байрамлар драматургиясида эмоционал таъсир кучини оширувчи таъсирчан воситалар услубларини аниқлаш. 12

 бу байрамларнинг маданий-тарихий асосларини аниқлаш;  эмоционал таъсир қилувчи рамзий-белгилар шакли (герб, эмблема, иш қуролларининг рамзи), байрамона образийлик ва эмоционал таъсир қилувчи воситалар аниқланди.  профессионал жамоада иш унумини ошишида, маънавий бойликларини янада мукаммаллашувида касбий байрамларнинг тутган ўрни очиб берилди. Диссертация таркибининг қисқача тавсифи: Диссертация учта боб, олтита параграф, хар бир боб бўйича хулосалар, умумий хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. I -БОБ. ОММАВИЙ БАЙРАМ ВА ТОМОШАЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Байрамлар назарияси ва спецификаси Инсоният яралибдики, унинг турмуш тарзида байрамлар алоҳида аҳамиятга эга бўлиб келмоқда. Инсоният ҳаётини байрамсиз, анъана, маросим, урф-одатларсиз тасаввур қилиб бўлмайди. Байрамлар жамиятнинг маънавий гўзаллигини, халқнинг яшаш тарзи, турмуш шароитини дунёга кўз-кўз қилувчи асосий воситадир. 13

Бирор давлатда нишонланаётган миллий байрамлар ёки жаҳон миқёсидаги тадбирларни кузатар эканмиз, ўша давлатнинг миллийлиги, ўзига хос урф-одатларини ўрганамиз. Демакки, байрам ҳаётнинг энг нафис ва нафосатли хислатларини намойиш этувчи кўзгудир. Байрам жамиятнинг кечаси, бугуни, эртаси ҳақида далолат берувчи жонли манбадир. 1 Шарқнинг буюк олими Маҳмуд Қошғарий “Байрам-халқнинг шодлик ва хурсандчилик кунидир” 2 , деган эди. Бирор-бир муҳим ижтимоий воқеа, санани кўпчилик бўлиб, кўтаринки руҳда, хурсандчилик билан нишонлаш байрам деб тушинилади. Абу Райҳон Беруний байрамларни ҳаётдаги “энг муҳим кунлар” 3 деб уларни қуйидаги турларга бўлади: 1. Дунёвий байрамлар 2. Диний байрамлар “Кимки Наврўз куни байрам қилиб қувонса, кейинги Наврўзгача хуррам бўлади ва фароғатда яшайди”, деб таъкидлайди Умар Хайём 4 . XX асрда байрамлар билан кўпгина олимлар шуғулланишган. Байрамлар моҳиятини тўғри англаш, тарихи ва ҳозирги кундаги ҳаётини тушунишда айниқса Бахтин М. тадқиқотлари муҳим. “Байрам ҳамма вақт дунёни теран идрок этиш мазмунига эга бўлиб келган. Ижтимоий меҳнат жараёнини ташкил этиш ва мукаммаллаштиришдаги “машқлар”, “меҳнат ўйинлари”, меҳнатдаги дам олиш ёки нафасни ростлаш ҳеч қачон ўз ҳолича байрам бўла олмайди. Уларнинг байрам бўлиши учун борлиқнинг бошқа соҳаси, маънавий-мафкуравий соҳасидан нимадир қўшилиши шарт. Улар моддий дунё ва зарур шарт-шароитларидан эмас, инсон ҳаётининг буюк мақсадлари дунёсидан, яъни идеаллар дунёсидан даъват ва қувват олади” 5 . 1 Маматқосимов Ж.А. Оммавий байрамлар режиссурасида саҳна маданияти. – Тошкент: Фан ва технология, 2009. –Б.10-11. 2 Маҳмуд Қошғарий. “Девону луғотит-турк”, 1 том. – Т ошкент: Фан, 1963 . –Б. 447. 3 Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари .-Тошкент: Ўқитувчи, 1991. –Б. 49. 4 Умар Хайём. Наврўзнома. Т., Меҳнат, 1990 . –Б. 12 . 5 Бахтин М. Литературно-критические статьи. М., 1986 . –С. 299. 14

Байрамлар ҳам жамиятдаги ўзгаришларга қараб, маълум даражада ўзгариб боради. Янги байрамлар пайдо бўлади. Лекин бу билан байрам шодиёнаси, инсонлар хурсандчилиги ўзгармайди. Инсон байрам кунлари ўз ҳаётидаги ташвишларни унитиб, янги либослар кийишга, ўйин-кулги билан ғуборини ёзишга ҳаракат қилади. “Байрам – бу маълум вақтдаги идеал ҳаётдир” – деб таъкидлайди Мазаев И. 1 . “Байрам – ҳар бир фуқаро ва бутун жамият ҳаётини акс эттирувчи ўзига хос ижтимоий ҳодисадир” – деб таъриф берган Генкин Д. Бу фикрларини янада ойдинлаштириб шундай деб ёзади, “Байрам – бу воқелик билан санъатни уйғунлаштирувчи, у ёки бу реал ҳаётий воқеани бадиий безаб кўрсатувчи ўзига хос антиқа ҳодисадир” 2 . “Байрам дунё маданиятида йиғилган энг қимматли бойликларни ўзида уйғунлаштиради” 3 – деб фикр юритади Арнольдов А. Қорабоев У. халқ байрамлари моҳиятини белгиловчи байрамларнинг хусусиятларидан келиб чиқиб, байрамнинг учта асосий хусусиятини белгилайди: 1. Байрам ҳолати (байрам кайфиятининг) пайдо бўлиши, байрамга бўлган эҳтиёжнинг туғилиши; 2. Байрамона ҳолат, кайфиятнинг пайдо бўлиши – бу ҳали байрам дегани эмас. Шу кайфиятни, шу ҳолатни, интилишни рўёбга чиқариш учун байрамни ташкил этиш керак. Омманинг байрам иштирокчисига айланишидир. 3. Байрам бу – театрлаштирилган намойишлар, томошалар, концертлар, кўрик-танловлар беллашувлар, яъни ранг-баранг оммавий тадбирлар бирлигидир 4 . Ўзбекистон Миллий Энциклопедиясида байрамга қўйидагича таъриф берилган: - “Байрам (туркийча – катта йиғин, тўй) – кенг 1 Мазаев А. Праздник как социольно-художественное явление. М., Наука, 1978. –С. 172. 2 Генкин Д. Массовые праздники. М., Просвещение, 1975 . –С. 44. 3 Ўша манба. –Б. 79 . 4 Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари .-Тошкент: Ўқитувчи, 1991. –Б. 49-50. 15

нишонланадиган тантаналик кун. Ижтимоий-иқтисодий тараққиёт давомида келиб чиқиши, мазмуни, ижтимоий ҳаётда қарор топишига кўра анъанавий, диний, миллий ва бошқа байрамлар вужудга келди. Авлоддан- авлодга мерос тариқасида ўтиб келадиган байрамлар анъанавий байрамлар дейилади. Масалан: Наврўз байрами. Анъанавий байрамлар бирор халқ ёки миллатнинг айни вақтдаги ижтимоий турмуши, ҳаёт кечириш тарзи билан бевосита боғлиқ бўлмайди. Диний байрамларда ҳар бир монетистик диннинг ақидаларида белгилаб қўйилган маросимлар нишонланади” 1 . Байрам муайян кунда нишонланиб, жамият ҳаётининг таркибий қисми сифатида олдиндан белгиланади. Баъзи байрам кунлари дам олиш куни деб эълон қилинади. Мамлакатимизда йирик байрамларни нишонлаш учун 9 кун дам олиш кунлари деб белгиланган. Улар қўйидагилар:  1 январь – Янги йил байрами;  8 март – Хотин-қизлар куни;  21 март – Наврўз байрами;  9 май – Хотира ва қадрлаш куни;  1 сентябрь – Мустақиллик куни;  1 октябрь – Ўқитувчи ва мураббийлар куни;  8 декабрь – Конституция куни;  Рўза ҳайити (Ийд ал-Фитр)нинг биринчи куни;  Қурбон ҳайити (Ийд ал-Адҳа)нинг биринчи куни 2 . Тадқиқотчи Соколов Э. байрамларни барча дам олиш шакллари орасида энг афзали деб кўрсатади. Чунки байрам тадбирларида дам олишнинг энг самарали шакллари мужассамлашади 3 . Қорабоев У.нинг фикрича: “Байрамнинг ўзига хос хусусияти унда кенг омманинг иштирок этишидир. Байрам аввало кўпчилик учун 1 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 1 том. Т.Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти, 2000. –Б. 584. 2 Маматқосимов Ж.А. Оммавий байрамларда саҳна маданияти. – Тошкент: Фан ва технология, 2009. –Б.13. 3 Соколов Э. Свободное время и культура досуга. Л., 1977 . –С. 84-88. 16

уюштирилади ва у бевосита одамларнинг иштирокида ўтади. Театрлар, концерт заллари, телевидение кўрсатувлари, радио эшиттиришларида омма фақат томошабин, тингловчи ролини бажарса, байрамларда одамлар фаол иштирокчи сифатида қатнашади. Байрамларда ҳамма ўз қобилиятини намойиш қилиши мумкин. Кишилар байрам тадбирларини иштирокчи сифатида кузатади ва бўлган воқеларга ўз муносабатини билдира олади. Байрамларнинг ўзига хос яна бир хусусияти уларнинг бир неча (комплекс) тадбирлар синтезидан ташкил топишидир. Ҳар бир байрам кўплаб тадбирлар асосида уюштирилади. Байрамнинг ташкил қилиниши – унинг мавзуси, ғоя, йўналиши махсус шакл, тадбир ва маросимлар орқали намоён этишдир. Одатда ҳар бир оммавий (айниқса, очиқ жойлардаги) байрамнинг очилиш маросим- тадбири бўлади. Ундан сўнг, бир жойда – байрам кўргазмалари, кўрик- танловлари; иккинчи жойда – дор ўйини, полвонлар чиқишлари; учинчи жойда - аския ва қизиқчилар чиқишлари, қўғирчоқ театри томошалари; тўртинчи жойда – бадиий ҳавоскорлик жамоалари, фольклор этнографик ансамбллари концертлари; бешинчи жойда – спорт мусобақалари кабилар ташкил қилинади. Анъаналар, маросимлар, театрлаштирилган концерт ва томошалар, карнаваллар, намойишлар, халқ ўйинлари байрамларнинг асосий таркибий қисми саналади. Оммавий байрамлар шу каби тадбирлар асосида ўтказилади” 1 . Байрам - ўзига хос, кўп томонли ижтимоий ҳодиса бўлиб, ҳар бир инсонни, жамиятнинг ҳаётини намоён этади. Унинг барча дунё халқлари орасида тарқалганлигидан, байрамларнинг инсон ва жамият учун ҳеч нарсага алмаштириб бўлмайдиган бебаҳо бойлик эканлигига амин бўламиз. «Байрам жамият ҳаётининг органик бўлаги бўлиб, шу билан бир қаторда, ҳар бир инсоннинг ҳаёти ва фаолиятини тенглаштириб, омма эркин ҳаёт фаолиятининг марказига айланиб, алоҳида олинган шахснинг эмоционал таранглигини олувчи разряд функциясини бажаради» 2 . 1 Қорабоев У. Ўзбек халқи байрамлари. –Тошкент: Шарқ, 2002. –Б.56. 2 Генкин.Д. Массовые праздники М.1975 . –С. 44 . 17

«Байрам» - туркча сўздан олинган бўлиб, тўй, маросим, хурсандчилик деган маъноларни билдиради. Байрам сўзининг турли талқинлари бор. Фалсафий энциклопедияда берилган «Байрам» - инсонлар хурсандчилигининг йиғиндиси», - деган талқин энг тўғриси деб ҳисобланади. Байрам ижтимоий маҳаллий ҳаётнинг энг муҳим қисмларидан бўлиб, шодиёна, хурсандчиликни вужудга келтирадиган воқеаларни нишонлайди 1 . Оммавий байрамларнинг оммабоплиги шундаки, биринчи навбатда, у амалий намойиш этилганда, ўзининг чуқур ижтимоий - психологик ва тарбиявий илдизга эга эканлиги намоён бўлиб, саҳналаштириш жараёнида тасодифий ҳол ва элементларга йўл қўйилмайди. Шуни айтиб ўтиш жоизки, оммавий байрамлар тарихи, айниқса Ўзбекистон байрамлари тарихининг келиб чиқиш генезиси, унинг турлари тўлиқ ўрганилмаган. Тарих шундай фанки, қанчалик чуқур ўргансак, шунчалик кам билишимизга ишончимиз комил бўлади. Айниқса оммавий байрамлар тарихи жуда ҳам кам ўрганилган. Байрамнинг пайдо бўлиши, унинг ривожланиш босқичларини “Эортология” фани ўрганади. «Эортология» - грекча сўздан олинган бўлиб – байрам ҳақидаги фандир. Мазкур фаннинг юзага келишида ва уни илмий-назарий жиҳатдан ўрганишда Снегирёв И., Сахаров И., Буслаев Ф., Афанасьев А., Аничков Е., Марджанов К., Генкин Д., Туманов И. каби мутахассисларнинг хизматлари катта бўлган. Шунингдек Маҳмуд Қошғарий, Абу Райҳон Беруний, Фирдавсий, Фаробий, Ибн Сино, Алишер Навоий, Бобур, Огаҳий, Беҳбудий, Фитрат каби Шарқнинг мутафаккир олиму-фузалолари ҳам байрамларнинг ижтимоий ҳаётдаги ўрни ва роли ҳақида турли нуқтаи назар билан ёндошиб ўз фикр ва мулоҳазаларини баён этганлар. Бу соҳада биринчилардан бўлиб Қорабоев У. илмий изланишларида Ўзбекистон байрамлари фани ривожига ўзининг катта ҳиссасини қўшди. 1 Аҳмедов Ф.Э. Оммавий байрамлар режиссураси асослари. – Тошкент: Алоқачи, 2008. –Б. 5. 18

Унинг «Ўзбекистон байрамлари», «Ўзбек халқи байрамлари» китобларида бу мавзуга чуқур, илмий ёндашилиб, байрамларнинг келиб чиқиш тарихи тўлиқ ёритишга ҳаракат қилинган. Яқин даврларгача байрамлар тарихи умумий санъат тарихи сифатида (адабиёт ва театр) ўрганилиб келинган эди. Лекин, оммавий байрам ва томошалар ҳар бир тарихий даврда тарбия ва маърифатнинг асосий ўгити сифатида юқори ўринлардан бирини эгаллаб келган. Ўрта Осиё халқлари, жумладан, ўзбек халқининг ҳам энг қадимги даврлардан шакллана бошлаган асрлар бўйи авлоддан-авлодга ўтиб камол топиб, бебаҳо меросига айланган байрамлари кўп. Бу байрамлар энг қадимий даврларда халқ оммаси эҳтиёжи билан шакллана борган, ижтимоий зарурат асосида ривож топган ва бошқа халқлар тажрибаси билан бойиб келган. Ўзбек халқи байрамларини қуйидаги даврларга бўлиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир:  Ибтидоий даврда вужудга келган байрам шакллари (бунга овчилик ўйинлари, зоофагик (яъни, тотем ҳисобланган айиқ, ёввойи эчки, сигир, бу эса от кабиларга сиғиниш) байрамлар, меҳнат ўйинлари, оргаист байрамлари ва бошқа байрамларни киритиш мумкин).  Ўрта Осиё халқларининг қадимий (исломгача бўлган) байрамлар;  Ўрта асрлардан инқилобгача бўлган даврдаги ўзбек байрамлари;  Шўролар давридаги байрамлар;  Мустақиллик давридаги байрамлар 1 . Қадимдан , инсоният пайдо бўлган замондан бошлаб , байрамлар шахснинг ҳаётдаги муваффақиятлари , орзу - умиди , воқеа , ҳодисалар , меҳнатдаги ва бошқа соҳалардаги ютуқлари , босиб ўтган йўлларини чуқур англаш , ғалабалардан фахрланиш , эртанги кунга умид билан яшаш , байрам арафасида бир - бирини қутлаш , келажак ҳаёт учун яхши истаклар билдириш , ишларига омад , бахт тилаш , ўзлигини , миллатини англаш , 1 Қорабоев У.Х. Ўзбек халқи байрамлари. – Тошкент: Шарқ. 2002. –Б.43. 19

миллий мафкурасига эга бўлишдек ғояларни илгари сурган . Байрамлар вақт қадрига етиш , уни эъзозлаш учун шароит яратади . Байрам инсонларнинг эстетик кечинмаларига таъсир қилиб , шахснинг маънавий дунёсини бойитадиган воситадир . Байрам ва томошаларнинг асосини миллий қадриятларга бўлган ҳурмат , эҳтиром эгаллаб , инсонларга бадиийлик , санъат орқали эстетик завқ бағишлашдек вазифалар устувор туради . Байрам ташкилотчилари , айниқса сценарист , режиссёр ишлатилаётган материалларнинг долзарблиги , ҳужжатлар , фактларнинг аниқлиги ва уларнинг бадиий услублари ёрдамида синтезлаш каби вазифалар улардан жуда ҳам катта жавобгарликни талаб қилади . Бундай тадбирлар инсонларнинг ижтимоий - пс и хологик талабларига жавоб бериб , майда гуруҳлардан оммавийликка ўтиб , шахсларнинг оммавий ҳаракатидаги фаолликларини ошириб , байрамона дам олишдек шароитни яратишга туртки бўлади . Майдонларда , боғларда , кўчаларда ўтказилаётган оммавий тадбирлар нафақат оммавий хатти - ҳаракатни юзага келтиради , балки карнаваллар , сайиллар , фестивалларда эстетик завқ бағишлаб , томошаларнинг томошавийлигини ошириб , байрамона кайфиятни вужудга келтиради . Чунончи , байрамларда инсонлар янги , гўзал кийимлар кийишади , лаззатли таомлар тайёрлашади , ҳамма кўтаринки кайфиятда бўлади . Байрам куни ёмонлар - яхши , хасислар - саҳий , хунуклар - гўзал бўлади . Байрамларнинг афзалликлари ҳақида қанча гапирсак оз , у кенг халқ оммасини ўзига жалб қилиб , маданий , маънавий озуқа бериб , ҳаётимизнинг барча жабҳаларини кенг намойиш қилади . Соколов Э. байрамларнинг аҳамияти ҳақида қуйидагиларни ёзади : « Байрамнинг ижтимоий - сиёсий ва маданий аҳамияти шу билан белгиланадики , у муҳим анъаналарни қўллаб , инсоният маданиятининг ютуқларини мустаҳкамлайди » 1 . Дарҳақиқат , байрамлар миллатнинг , 1 Соколов Э. Свободное время и культура досуга. Л., 1977 . –С. 84-88.. 20

жамиятнинг моддий ва маданий соҳаларидаги энг яхши томонларини кўрсатиб беради . Ўзбекистон байрамларида анъанавий халқ педагогикаси катта аҳамиятга эга бўлиб , ҳозирги кунгача бу анъаналар бизга етиб келган . Айниқса , инсонлардаги бир - бирини эъзозлаш , катталарни ҳурмат қилиш , эзгуликка интилиш , гўзалликни асраш , миллий қадриятларни қадрлаш , илм - фанга интилиш , ватанни севиш каби чуқур фалсафий ғоялар илгари сурилиб , тарбиянинг пойдевори бўлиб хизмат қилган . Замонавий байрамларимизда ҳам ана шу халқ педагогикасининг асосий ўгитлари сақланиб қолган . Генкин Д. байрам ва байрамона кайфиятни таҳлил қилиб , қуйидаги асосий компонентлар ва бирламчи ижтимоий эҳтиёжларни ажратиб кўрсатади : 1. Бирикишга бўлган эҳтиёж , воқеаларга бўлган шахсий чидамлиликни тоблаб , унга бўлган муносабатини изҳор этишда бир мақсад сари интилиш ; 2. Кенг ижтимоий мулоқотга интилиш эҳтиёжи; 3. Жамоа эмоционал ҳаётидаги, жамоа хурсандчилиги, тантанаси, интилишларини намоён этишга интилиш эҳтиёжи 1 . Бу ғояларнинг амалга ошишида ҳақиқий, композицион жиҳатдан мукаммал, маънавий жиҳатдан бой, байрам томошаларини яратиш оммавий байрамлар режиссёрларидан жамиятимиз олдида катта масъулиятни талаб қилади. Оммавий байрамлар театри бу, аввалом бор, қаҳрамонона театрдир. У ўз ғояси бўйича масштабли ва монументалдир. Оммавий байрам ва томошалар ҳақида фикр юритишдан олдин биз, байрам билан томоша ўртасидаги фарқни англаб олишимиз лозим. «Байрам» тушунчаси, «томоша» тушунчасидан анча кенгдир. Байрам ҳар доим кенг, фаол, ижодий халқ оммасининг иштирок этиши билан фарқ 1 Маматқосимов Ж.А. Оммавий байрамларда саҳна маданияти. – Тошкент: Фан ва технология, 2009. – Б.20-21. 21

қилади. У катта майдонларни эгаллаб, ҳеч қандай узвий саҳна майдони ва чегарасига эга бўлмайди. Томоша бўлса, байрамдан фарқли, доимо аниқ саҳна майдонида ўтказилиб, узвий саҳнавий чегарага эга бўлиб, халқ оммасини иштирокчи ва томошабинга бўлади. 1 Байрамлар спецификаси бўйича бир қанча турларга бўлинади. I . Ижтимоий-сиёсий байрамлар: - 1 сентябрь – Ўзбекистон Республикасининг Мустақиллик куни; - 8 декабрь - Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси қабул қилинган кун; - 14 январь - Ватан ҳимоячилари куни; - 9 май - Хотира ва қадрлаш куни; - 21 октябрь – Ўзбек тилига Давлат тили мақоми берилган кун. II . Миллий байрамлар: - Наврўз байрами; - Қовун сайли; - Гул сайли; - Сув сайли; - Олма сайли; - Қум сайли; - Лола сайли; - Қушлар байрами; - Она ер саҳовати байрами; - Меҳржон; - Биринчи қадам болалар байрами. III. Меҳнат байрамлари: - Биринчи чигит қадаш байрами; - Ҳосил байрами; - Пахта байрами; 1 Аҳмедов Ф.Э. Оммавий байрамлар режиссураси асослари. – Тошкент: Алоқачи, 2008. –Б. 75. 22

- Биринчи гул байрами; - Биринчи карвон байрами. IV . Диний байрамлар: - Қурбон ҳайит; - Рамазон ҳайит. V . Календарь-профессионал касб байрамлари: - Ўқитувчилар ва мураббийлар куни; - Радио куни; - Театр куни; - Шифокорлар куни; - Милиция ходимлари куни; - Матбуотчилар куни; - Савдо ходимлари куни; - Металлурглар куни; - Авиаторлар куни; - Темир йўлчилар куни; - Шахтёрлар куни; - Нефтчилар ку н и; - Геологлар куни; - Қишлоқ ва ўрмон хўжалиги куни; - Қурувчилар куни. VI. Календарь байрамлари: - 1 январь - Янги йил байрами; - 8 март - Халқаро хотин-қизлар байрами; - 1 июнь - Халқаро болалар куни; - 1 апрель - Кулги ва ҳазил куни ва ҳ.к. 1 Маданият, санъат, фан ва таълим соҳаларини ривожлантириш, уни янги давр, янгича дунёқараш нуқтаи назаридан тараққий топтириш, бу соҳаларда ҳам ислоҳатларни амалга ошириш давлатимиз ва жамиятимиз 1 Аҳмедов Ф.Э. Оммавий байрамлар режиссураси асослари. – Тошкент: Алоқачи, 2008. –Б.76-77. 23

истиқболининг устувор йўналишларидандир. Бундай замонавий тушунчалар, янги услублар, кашфиётлар нечоғли аҳамиятли бўлса, аждодларимизнинг бу соҳалардаги маънавий-ижодий меросининг аҳамияти ҳам ундан кам эмас. Юртимизда истиқлол йилларида улкан иқтисодий, маънавий-маърифий ислоҳатлар олиб борилмоқда. Давлатимиз раҳбарининг “Ҳар қайси халқ ёки миллатнинг маънавиятини унинг тарихи, ўзига хос урф-одат ва анъаналари, ҳаётий қадриятларидан айри ҳолда тасаввур этиб бўлмайди. Бу борада, табиийки, маънавий мерос, маданий бойликлар, кўҳна тарихий ёдгорликлар энг муҳим омиллардан бири бўлиб хизмат қилади” 1 – деб таъкидлаган сўзлари, мустақиллик даврида маънавиятга, маданиятга ва санъатга бўлган эътиборнинг юксак далилидир. Шу сабаб сўнгги йилларда Республикада маданият ва санъат, шу жумладан байрамларга бўлган эътибор кун сайин ошиб бормоқда. Чунки, байрам - ўзига хос, кўп томонли ижтимоий ҳодиса бўлиб, ҳар бир инсонни, жамиятнинг ҳаётини намоён этади. Унинг барча дунё халқлари орасида тарқалганлигидан, байрамларнинг инсон ва жамият учун ҳеч нарсага алмаштириб бўлмайдиган бебаҳо бойлик эканлигига амин бўламиз. Байрам маданиятининг феноменига антик даврдан бошлаб, фалсафий ғоянинг ривожланишига (Платон, Аристотел, М.Тирский) ҳозирги кунимизгача (В.Бенямин, Ж.Бодрийяр, К.Леви-Стросс, М.Мосс ва бошқалар) катта эътибор қаратганлар. Байрам феноменига, чет эллик олимлар маданиятшунослик нуқтаи назардан ёндашиб, унинг маданиятшуносликдаги функцияларини аниқладилар. Олимлардан Р.Кайуа, Д.Кемпбел, М.Элиаде байрамларнинг мифологик асосларини аниқладилар. К.Жигулский байрамларни ижтимоий институт сифатида ўрганиб, унга диний, сиёсий ва ижтимоий ғояларнинг таъсирини тадбиқ этди. Болгариялик Н.Мидов, байрамларни ташкил этувчи урф-одат ва маросимларни ўрганди. М.Мид, Д.Фрезер 1 Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. –Тошкент: Маънавият, 2008. –Б.29. 24

байрамлардаги этник шаклларни, И.Хейзинг эса байрамлардаги ўйинларни таҳлил қилдилар. Таҳлил қилинаётган адабиётлар ичида рус олимлари В.И.Чечеров, В.Я.Проппларнинг изланишлари катта аҳамиятга эга бўлиб, улар байрамларнинг келиб чиқишини тавсиф этар экан, хусусан, байрам календарининг юзага келишига, асос қилиб, деҳқоннинг, ишчининг, овчининг меҳнат фаолиятини кўрсатади. Уларнинг илмий ишларида аграр байрамларнинг семантик ва этнографик аспектларининг қофияли функцияларини (меҳнат билан дам олишнинг ўзаро алмашинуви) бажарилишини кўрсатадилар. Шунга кўра, деҳқон маданиятида ярмаркаларнинг ташкил қилиниши, фаол меҳнатнинг ўзига хос кўрсаткичи сифатида намоён бўлади. Айниқса, М.М.Бахтиннинг илмий изланиши, алоҳида эътиборга моликдир. У байрамларнинг назариясини яратди. Унинг тадқиқоти эса кейинги амалга оширилган илмий изланишлар учун асос бўлди. Л.Н.Лазорева, А.Ф.Некрылова, И.И.Шангиналар байрамларнинг этномаданий хусусиятларини таҳлил қилиб, тизимийлаштирганлар. Байрамларнинг этник ўзига хослиги шундаки, маросим маданияти ёрдамида миллий ғоянинг вужудга келиши, байрам ҳаракатида этник гуруҳларнинг алоҳида, ёрқин чиқишларига эътибор қаратиш талаб этилади. Н.А.Хренов ўз изланишларида анъана, маросим ва байрамларни ўрганиб чиқиб, уларни инсон ва жамият ривожида тутган ўрни, турли байрамларнинг умумий ва ўзига хос хусусиятларини чуқур таҳлил қилган. Н.Ф.Макеютин байрамларнинг келиб чиқиш тарихини таҳлил қилиб, байрамларнинг вужудга келишини тизимийлаштириб, уларнинг классификациясини ишлаб чиқди. Олимлардан Т.А.Апинян, С.В.Григорьев, М.А.Новиков, Л.Т.Ретюнеких, В.Я.Суртаев, В.Н.Устиненколар байрам ўйининг диалектикасини ўрганишган. 25

Байрам маданиятини ўрганишда, олимлар, режиссёрлар, сценаристлар ва саҳналаштирувчи рассомлар томонидан яратилган тадқиқотлар катта аҳамиятга эгадир. Бу борада Д.Н.Ал, Э.В.Вертковский, Д.М.Генкин, Л.А.Дронов, А.А.Конович, И.М.Туманов, А.Д.Силин, Б.Н.Петров, О.Л.Орлов, У.Х.Қорабоев, Б.С.Сайфуллаев, Ф.Э.Аҳмедовлар илмий тадқиқотлар олиб боришган. Касбий байрамларни ўрганишда, замонавий фанда, адабиётда, корпоротив байрамнинг феноменини ўрганиш асосий ҳисобланади. Бу изланишлар корпоротив психология, ишбилармонликнинг маданияти назариясига асосланади. О.С.Виханский, А.Н.Наумов, М.Альберт, Дж.К.Грейсон, М.Х.Мексон изланишларида, Россия ва Америка менеджментига, ”инсон” факторига эътибор қаратиш, корпоротив мулоқотни йўлга қўйиш, ижтимоий нормалар ва алоқаларни яратиш, бошқариш жараёнини демократлаштиришдек масалаларни ёритганлар. С.Н.Булгаков, И.А.Ильин, Л.П.Красавин ижодий изланишларида байрамдаги инсон фаолияти масаласини ўрганганлар. У.Х.Қорабоев ўзбек байрамларларининг назарий асосларини яратди. Байрамлар тарихини жиддий илмий тадқиқ этиш XX асрда бошланди ва у кучайиб борди. Бу ишда дастлабки даврларда этнографлар, ёзувчилар ўрнак кўрсатиб, томоша санъатлари намуналарини ёзиб олиш ва илмий ўрганишга киришдилар. М.Ф.Гавриловнинг "Кукольный театр Узбекистана" (1928), А.Боровковнинг "Дорбоз" (1928), Миёнбузрук Солиҳовнинг "Ўзбек театри тарихи учун материаллар" (1935) китоблари пайдо бўлди. А.Л.Троицкая 30-йилларда Талас, Жалил Қодиров, Ҳосият Комилова, Муқаддар Юсупов каби зиёлилар ёрдамида кизикчилик намуналарини ёзиб олиб, "Народный театр в Узбекистане" номли докторлик диссертациясида умумлаштиради. Чўлпоннинг "Кизиқлар" ("Гулистон", 1936, № 6), Ш.Ризонинг "Халқ 26

санъаткорлари" ("Гулистон", 1940, № 4) каби бир катор жиддий мақолалари эълон қилинди. Театршунос олимларнинг аксарияти янги ўзбек театри масалалари билан шуғулланиб келди. Лекин шунга қарамасдан, томоша санъатлари тарихи бўйича яратилган фундаментал тадқиқотлар театршунослик фанининг энг катта ютуқлари сифатида баҳоланди. М.Раҳмоновнинг "Ўзбек театри (қадимий даврдан 18-асрга қадар)" (1975), "Ўзбек театри тарихи (18 асрдан 20 аср аввалигача)", (1968), М.Қодировнинг "Масхарабоз ва қизиқчилар санъати" (1971), "Ўзбек театри анъаналари" (1976), "Ўзбек халқ томоша санъати" (1978), "Узбекский традиционный театр кукол" (1979), Л.Авдееванинг "Ўзбекистон рақс санъати" (рус ва ўзбек тилида, 1963, 1966), "Ўзбек миллий рақси тарихидан" (ўзбек ва рус тилида, 2001), Т.Обидовнинг "Традиционный цирк в Узбекистане. Генезис и эволюция" мавзуидаги докторлик диссертацияси (М., 1990) туфайли Ўзбекистон худудида томоша санъатлари жуда қадимги даврларда шаклланиб, асрлар давомида узлуксиз ривожланиб келгани исбот қилинди. Уларда анъанавий театр, рақс санъати, халқ цирки алоҳида-алоҳида тадқиқ этилди. Бу томоша санъатларини ўрганишда муҳим бир йўналиш сифатида бундан кейин ҳам давом этиши мумкин. 1.2. Касбий байрамларнинг илмий-назарий ва амалий таснифи Инсоннинг яратилиш тарихида байрам меҳнат анъаналарини, меҳнат жараёнига замонавий мослашувга имконият яратган. Шу билан бирга ижод эркинлигини ва фаолликни таъминлаган. Бу ижодий жараёнда қишлоқ- хўжалиги ёки бошқа ишлаб чиқаришнинг йўналиши, маданий бойликларнинг ривожланиш потенциали кўрсатилган. Профессионал жамоаларда ўтказиладиган касбий байрамлар катта маданий-ижодий потенциалга эга. Бу байрамларда ҳамкасблар расмий 27

бўлмаган мулоқат ёрдамида профессионал жиҳатдан ўсиш ва иштирокчиларнинг фаоллигини ошишига туртки бўлади. Кундалик меҳнат фаолияти билан узвий боғланган инсон, жамият ривожидаги позитив жараёнларнинг ривожига туртки бўлиб, котолизаторга айланади. Лекин, замонавий илмий адабиётларда касбий байрамлар тўлиқ ўрганилмаган. ХХI аср бошидаги касбий байрамлар ХХ аср ўрталаридаги байрам воқеаларидан фарқланади. Бу нарса, байрамларнинг шакл ва масштабларининг ўзгариши, унга олдин байрам маданиятига алоқаси бўлмаган элементларни киритилиши, маросимларнинг тикланиши, шоу- бизнеснинг янгиликлари, техник воситалар ва чет эл тажрибалари таъсир қилмоқда. Касбий байрамларнинг потенциалини тўлиқ очиб бериш учун, уни назарий жиҳатдан фикр қилиб, унинг ривожланиш имкониятларини топиш мумкин. Қадимдан бизга маълум бўлган турли хил маросимлар ва байрамлар мавжудлиги тасодифий эмасдир. Ҳозирги даврда ҳам Ўзбекистон байрамларининг асосий қисмини меҳнат билан бевосита боғлиқ байрамлар ташкил этади. Шуни таъкидлаш керакки, азалдан меҳнатни севган ҳалқимизнинг турмушига янги байрамлар ва анъаналар тез ҳамда осонлик билан сингиб кетмоқда. Ўзбекистон меҳнаткашларининг асосий вакиллари оғир ва енгил саноат (завод, фабрика, корхона ва х.о.) ишчилари ва қишлоқ хўжалик ходимларидан, зиёлилардан ташкил топган. Ўзбекистоннинг кўпгина шаҳарларида, жумладан, Тошкент, Фарғона, Навоий, Олмалиқ, Бекобод, Ангрен, Чирчиқ, Зарафшон каби йирик саноат марказларида ишчилар меҳнат фаолиятининг бошланишидан то унинг якунланишига қадар бўлган даврда юз берадиган муҳим ҳодисаларга бағишланган маросим ва байрамлар системаси вужудга келмоқда. 28

Меҳнат йўлининг бошланиши байрамлари орасида “Ёш ишчилар куни” ни нишонлаш тантанаси ўзининг ғоявий-бадиий моҳияти билан ажралиб туради. Ишчилар ҳаётидаги бу тантанани ҳам катта байрам сифатида ўтказиш анъанага айланган. Тантанани уюштиришдан олдин корхона ёшлари ўртасида маҳоратни эгаллаш борасида кўриклар ўтказилган. Махсус тузилган хакамлар ҳайъати маҳорат эгаллаш кўрик танловининг ғолибларини аниқлайдилар. Ёш ишчининг меҳнат йўлидаги биринчи жиддий ғалабаси унга разряд берилишидир. Бу ғалаба эса, ўз навбатида, байрам кайфиятини туғдиради. Демак, разряд топшириш тантанасини меҳнат байрами сифатида нишонлашнинг аҳамияти каттадир. Касбий байрамлар ҳар қандай меҳнат байрамлари тизимида, ҳар қандай жамоанинг профессионал байрамлари тизимида, ўз соҳасига бўлган муҳаббати, меҳнат фаолиятининг гуллаган даври байрами сифатида ўзига хос ўринни эгаллайди. Касб байрамлари, маълум бир тарихий шароитда инсонлар томонидан амалга оширилган меҳнатнинг акс садоси сифатида вужудга келган. 1 Бу байрамлар касбни улуғлаш куни бўлиб, унда касбнинг доимийлиги, мустаҳкамлилиги ва баҳоси намоён бўлади. Масалан, 1936 йил “Темирйўлчилар” куни, 1947 йил “Шахтиёрлар” куни, 1955 йил “Қурувчилар” куни, 1976 йил “Автомобил транспорти ходимлари” куни, “Мелиораторлар” куни байрамларини ўтказиш белгиланган. Шундай қилиб, календарга назар солсак, ҳар бир ойда касб байрамининг у ёки бу соҳасини нишонлаш белгилаб қўйилган. Шу билан бирга ҳозирги кунда ҳам май ойида “кимёгарлар”, “Матбуот ходимлари”, “Радио” кунлари; июнь ойида “Енгил саноат ходимлари”, “Мелиораторлар” кунлари, август ва сентябрь ойларида 1 Рябков В.М. Антол ог ия форм праздничный и развлекательной културы России. Челябинск, Полиграф мастер, 2008, -С.280. 29

“Темирйўлчилар”, “Қурувчилар” байрамлари; октябрь ойида эса “Ўқитувчилар ва мураббийлар куни”, “Қишлоқ хўжалик меҳнаткашлари” байрамлари нишонланади. Шунингдек, мустақил Ўзбекистон заминида қуйидаги касб байрамлари-тақвими нишонланади: 26 январ - Бутунжаҳон божхона ходимлари куни 11 феврал - Аэрофлот куни 15 март - Бутунжаҳон истеъмолчилар ҳуқуқини ҳимоя қилиш куни 17 март - Бутунжаҳон денгиз куни 22 март - Бутунжаҳон сув куни 23 март - Халқаро метеорология куни 24 март - Бутунжаҳон силга қарши курашиш куни 27 март - Халқаро театр куни 1 апрел - Геологлар куни 7 апрел - Бутунжаҳон саломатлик куни 12 апрел - Бутунжаҳон авиацияси ва космонавтикаси куни 15 апрел - Илм-фан куни 18 апрел - Халқаро ёдгорлик – обидаларни ва тарихий жойларни асраб ҳимоялаш куни 23 апрел - Халқаро китобни ва муаллифлик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш куни 29 апрел - Бутунжаҳон биродарлашган шаҳарлар куни 3 май - Бутунжаҳон матбуот эркинлиги куни 7 май - Радио куни 8 май - Бутунжаҳон Қизил Хоч ташкилоти куни 12 май - Халқаро ҳамширалар куни 15 май - Халқаро оила куни 17 май - Халқаро электр алоқаси куни 18 май - Халқаро музейлар куни 27 май - Кимёгарлар куни 3 июн - Мелиораторлар куни 5 июн - Бутунжаҳон атроф-муҳитни муҳофаза қилиш куни 17 июн - Тиббиёт ходимлари куни 23 июн - Халқаро олимпиада куни 27 июн - Матбуот ва оммавий ахборот воситалари ходимлари куни 30 июн - Ихтирочи ва рационализаторлар куни 1 июл - Халқаро архитектурлар куни 1 июл - Денгиз ва дарё флоти ходимлари куни 7 июл - Халқаро кооперация куни 8 июл - Балиқчилар куни 30

15 июл - Металлурглар куни 20 июл - Олимпик югуриш куни 22 июл - Савдо ходимлари куни 5 август - Темир йўлчилар куни 11 август - Физкультурачилар куни 12 август - Қурувчилар куни 19 август - Ҳаво флоти куни 26 август - Шахтёрлар куни 27 август - Кино куни 1 сентябр - Бутунжаҳон тинчлик куни. Тинчлик учун Касаба Уюшмаларининг ҳаракати куни 2 сентябр - Нефт ва газ саноати ходимлари куни 8 сентябр - Халқаро журналистлар бирдамлиги куни 9 сентябр - Танкчилар куни 16 сентябр - Ўрмон ходимлари куни 27 сентябр - Бутунжаҳон туризм куни 29 сентябр - Тарғиботчилар куни 30 сентябр - Машинасозлар куни 1 октябр - Ўқитувчи ва мураббийлар куни 1 октябр - Халқаро мусиқа куни 1 октябр - Халқаро врачлар куни 7 октябр - Халқаро мактублар куни 14 октябр - Халқаро стандартлаш куни 16 октябр - Бутунжаҳон аллерик касалликларга қарши курашиш куни 16 октябр - Бутунжаҳон озиқ-овқат ташкилоти ходимлари куни 21 октябр - Озиқ-овқат саноати ходимлари куни 28 октябр - Автомобиль транспорти ходимлари куни 8 ноябр - Бутунжаҳон Қувноқлар ва зукколар клуби куни 10 ноябр - Бутун жаҳон ёшлари куни 10 ноябр - Милиция ходимлари куни 12 ноябр - Бутунжаҳон сифат куни 16 ноябр - Бутунжаҳон бағрикенглик куни 17 ноябр - Халқаро талабалар куни 1 декабр - Бутунжаҳон ОИТСга қарши курашиш куни 3 декабр - Халқаро ногиронлар куни 5 декабр - Халқаро кўнгиллилар (волонтёрлар) куни 10 декабр - Инсон ҳуқуқлари куни 22 декабр - Энергетиклар куни 31

Киши қайси соҳада меҳнат қилмасин бундай байрамлар халқнинг, ўз меҳнатига бўлган катта ҳурматини кўрсатади. Охирги йилларда касбий байрамларни нишонлаш ва ўтказиш борасида катта тажриба тўпланди. Бизнинг ҳозирги изланишимизда касбий байрамлардаги, улуғланадиган касбни, образли бадиий шакллар ёрдамида, халқни бирлаштириб турувчи мақсад ва вазифаларни очиб бера олишдек вазифа турибди. Шу билан бирга, фақатгина аниқ касбга тегишли бўлган ўзига хос хусусиятларини топишимиз лозим. Бу борада касбий байрам, маънавий-маърифий ишнинг шаклларидан бирлигини, ёшлар тарбиясида устувор аҳамиятга эга эканлигини англашимиз керак. Шунинг учун касбий байрам сценарийсида ва дастурида байрамнинг асосий ғояси ёритилиши керак. Бунда қўйидагилар акс эттирилиши лозим:  касбий байрамлар куни алоҳида олинган меҳнаткашларга диққатимиз қаратилган бўлади, бу эса шу ёш иқтидорли касб эгасига келгусида ривожланишига имконият яратади;  касб байрамлари куни ўзига хос корхонанинг ютуқларининг кўриги сифатида намоён бўлиб, энг яхши меҳнаткашларни улуғлашдир;  малака ошириш, профессионал маҳоратни ошириш, байрамнинг ядросидир;  касбий байрамлар календар билан боғлиқ бўлганлиги сабабли доимий характерга эга бўлади ва кундалик ҳаётимиздан муҳим ўрин эгаллайди. Меҳнат байрамлари инсоннинг, меҳнат жамоасининг, жамоадаги алоҳида инсонларнинг ҳаётларидаги муҳим омилларга боғлиқ. Умумхалқ байрамлар меҳнат жамоаларида ўзига хос шароитни яратиб, байрам муҳитини вужудга келишига туртки бўлади. Меҳнат байрамлари турли шакллари ва кўринишлари билан ажралиб туради. Ушбу байрамларни ўрганишда унинг классификациясига мурожаат 32

қиламиз. Бу байрамларни ташкил этиш ва ўтказиш борасида назарий жиҳатдан ҳам жуда муҳимдир. 1 Классификациянинг аҳамияти шундаки, у ҳар бир объект ҳақидаги маълумотни турли томондан ўрганишга, янги алоқа ва мунособатларни шакллантиришга шароит яратади. Классификация бир-бутун тизим сифатидаги билимларнинг йиғиндисидир. Унда объект билан бўлаётган мулоқат ажралиб туради, шунингдек, ҳар бир гуруҳ ўзини ажратиб турувчи йўлига эга бўлиб, уларни бир-бири билан таққослашга ҳамда ўзига хослигини кўрсатишга ёрдам беради. Ҳар қандай классификациянинг асосида ўзига хослик мавжуд бўлиб, объектларнинг бир қисмини бирлаштирувчи, бошқа объектлардан фарқлантирувчи кўриниш бўлади. Муаммони ўрганишга ёрдам бера оладиган ҳар қандай сабаб классификациянинг асосига айланиши мумкин. Меҳнат байрамларида классификациянинг пойдевори бўла оладиган сабаблар жуда ҳам кўп. Бунда сабабларга асосланиб, гуруҳларни ўрганиш, таҳлил қилиш аҳамиятлидир. Меҳнат жамоасидаги муҳим воқеалар байрам уюштиришнинг асосий сабабидир. Бу нарсани меҳнат байрамлари классификацияни ўрганишга асос қилиб оламиз. Меҳнат жамоасидаги ижтимоий-маданий ҳаёти фақатгина ишлаб чиқариш технологик циклларидагина эмас балки, информацион, тарбиявий ва ташкилий тадбирларда шаклланади. Ушбу йўл туфайли, тарбиявий-ташкилий тадбирлар орқали ҳар бир ишлаб чиқариш циклининг муваффақиятига эришилади. Шунга мувофиқ бутун тарбия тизими фаолиятининг аниқлиги ва ҳозир жавоблигига эришилади. Меҳнат жамоаларининг ўзига хослиги шундаки, улар доимий равишда ишчиларнинг шахс сифатида турли томонлама ривожи, фикр 1 Кротова Н.В.Методика и организация трудовых праздников. –Москва: МГИК, 1983, -С.48. 33

қилиш қобилиятининг шаклланиши, меҳнатдаги юқори маънавий сифатларини ривожланиши ҳақида қайғуради. Меҳнат байрамлари инсонни шахс сифатида улуғлаб, уларнинг маънавий ривожланишига озуқа бериб, фаол ҳаётий позициясининг шаклланишига ёрдам беради. Меҳнат байрамларининг тарихий шаклланишининг асосида бизнинг турмуш тарзимиз, жамият ривожи учун қилинадиган меҳнат ётади. 1 Шундай қилиб, жамоалар байрамлари асосида ётиб, меҳнат байрами классификацияни тизимлайди. Доимийлик, байрамнинг қайтарилиши ушбу байрамнинг асосий белгиси бўлиб ҳисобланади. Шундай экан, меҳнат байрамларини доимий календар байрамларига ва бирон-бир меҳнат воқеаларига бағишлаб ўтказиладиган байрамларга бўлишимиз мумкин. Шу билан бир қаторда бу байрамлар маълум белгиланган кунда ўтказиладиган ёки маълум куни белгиланмаган, лекин маълум вақтда (масалан, сентябр ойининг охирги якшанбаси, май ойининг биринчи якшанбаси кабилар) ўтказиладиган байрамларга бўлинади. Доимий меҳнат байрамлари, маълум тарихий шароитда вужудга келиб, меҳнаткашлар ҳаётидан муҳим ўринни эгаллайди. Меҳнат байрамларининг доимий равишда ўтказилиши давлат томонидан қонунлаштирилиши уларнинг маънавий таъсирини янада кучайтиради. Масалан, “Автомобил транспорти ходимлари куни”, “Ўқитувчи ва мураббийлари куни”, “Коммунал хўжалик ходимлари куни”, “Шифокорлар куни”, “Милиция ходимлари куни”, “Театр куни”, “Радио куни” ва ҳоказо. Доимий меҳнат байрамларининг календарга боғлиқлиги “эртанги хурсандчиликни кутишдек муҳим жараённи яратади. 1 Рябков В.М. Антология форм празничной и развлекательной културы России. Челябинск Полиграф мастер, 2008, -С.245. 34

Байрам куни яқинлашгунга қадар, шахснинг шаклланишидаги психологик тайёргарлик бошланади. Бу нарса эса, маълум фаолиятни муваффақиятли ўтказишда кучларни фаоллаштириб, психологик таъсир ўтказади. Психологик мобиллаштиришнинг мақсади-шахснинг заҳирасидаги бор кутилаётган, бажариладиган фаолиятининг руҳий шароитининг шаклланишидир. Календар меҳнат байрамлари, байрамни рисоладагидек нишонлашда инсонлар фаолиятини ошиши билан фарқланади. Инсонлар ўз меҳнатларининг самарадорлигини оширишга ҳаракат қилиб: кўзланган режани бажариш, сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришга киришадилар. Олдиндан байрам куни маълум бўлган байрамга тайёргарлик, байрам муҳитини яратиб, байрам кайфиятини шакллантиради. Календар меҳнат байрамлари ўз ичига асосий компоненталардан бўлган, мамлакатнинг иқтисодий ҳаётидаги вазифаларни бажаришни олади. Бу эса кучларни бирлаштиришга, байрамни янада зўр ўтказишга, орқада қолаётганларга ёрдам беришга ундайди. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки: меҳнат байрамлари режа асосида тайёрланади. Бу эса педагогик ва ташкилий нуқтаи назардан жуда ҳам тўғридир. Ушбу байрамлар тарбия жараёнининг эффективлигини оширишдаги асосий манба ҳисобланади. Байрам орқали таъсир этишдаги асосий тизим элементлари, шахснинг ўзига хослиги, анъаналар, билимларини шакллантириб, асосий ҳаракатларни бажаришдаги психологик тайёргарлигини йўналтиради. Жамиятнинг бўғини ва келажаги, унинг маданий-маърифий салоҳияти таълими тизимининг қай даражада ривожланганлиги билан белгиланади. Таълим-тарбия тизимидаги ислоҳотларнинг муваффақияти кўп жиҳатдан ўқитувчи ва мураббийларга боғлиқ. Шу сабабли мамлакатимизда ўқитувчилар меҳнатини қадрлашга, уларга ҳар жиҳатдан ғамҳўрлик кўрсатишга ҳаракат қилинмоқда. Жумладан, мамлакатимизда таълим 35

тизимини жаҳон андозалари асосида ислоҳ қилиш, янги илм масканлари қуриш, уларни янги замонавий техника воситалари билан жиҳозлаш ишлари изчил давом эттирилмоқда. Ўқитувчилик азал-азалдан эътиборли касб ҳисобланади. Мамлакатимизда Республика Президентининг 1996 йил 9 январдаги Фармони билан 1 октябрь “Ўқитувчилар ва мураббийлар куни” деб белгиланди. Мамлакатимизда ўқитувчи ва мураббийларнинг обрў-эътиборини янада ошириш, ёшларимизнинг биздан кўра билимли, кучли ва албатта бахтли бўлишлари учун барча шароитлар яратилмоқда. Байрам кунлари ўқитувчилар қутлуғ айём билан муборакбод этилади. Оммавий ахборот воситаларида Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов табриги берилади. “Ҳар қайси одамнинг ҳаётда соғлом ва комил инсон бўлиб вояга етишида ота-онаси билан бирга муаллим ва ўқитувчининг ўрни ва аҳамияти ҳақида кўп ёзилган, кўп айтилган. Ҳақиқатан ҳам, инсонни инсон қилиб камол топтиришда, унга билим ва одамийлик, меҳр-оқибат, эзгу орзу-ниятлар билан яшаш туйғуларини сингдиришда, бир сўз билан айтганда, жамиятимизнинг муносиб фуқароси бўлиб ҳаётга кириши ва мустаҳкам ўрин олишида ўқитувчи ва мураббийлар, домлаларнинг, барча таълим соҳаси фидойиларининг ҳиссаси беқиёс эканини халқимиз яхши билади ва юксак қадрлайди. Ана шундай олижаноб вазифани ўз зиммасига олган, ёш авлодимизга илму фан ва ҳаёт сирларини ўргатишдек масъулиятли ишни адо этиб келаётган инсонларнинг ҳеч нарса билан ўлчаб, баҳолаб бўлмайдиган меҳнатини инобатга олиб, бундан 17 йил олдин мамлакатимизда Ўқитувчи ва мураббийлар кунини таъсис этганимиз, авваламбор жамоатчилигимиз, бутун халқимизнинг хоҳиши ва интилишини ўзида мужассам этган, десам, ўйлайманки, айни ҳақиқатни айтган бўламан” 1 . 1 Каримов И.А. Ўзбекистон ўқитувчи ва мураббийларига байрам табриги. 2013 йил, 30 сентябрь. www . uza . uz саҳифасидан. 36

Юртимизда ўқитувчи-мураббийлар байрами қўйидагича ўтади. Аввало байрам арафасида Республикамизнинг энг илғор ўқитувчи- мураббийлари давлат мукофотлари билан тақдирланади. Барча ўқув юртларида ўқитувчиларга бағишланган тадбирлар бўлиб ўтади, улар дастурхонлар ёзилади, шогирдлар устозларига ўз тилакларини изҳор этадилар. Тадбирларда ўқитувчиларга бағишланган куй ва қўшиқлар янграйди. Собиқ ўқувчилар устозларни байрам билан табриклаш учун мактабга келадилар. Меҳнат байрамлари, бошқа байрамлардан халқ томонидан эътироф этилганлиги катта аҳамиятга эга бўлиб, ижтимоий-психологик асосга эга бўлганлиги учун ҳам берилган шароит объектни (воқеани) қабул қилишдаги мезонлари аҳамиятлидир. Бу онгнинг белгиланган, баркамол қадриятларидир. Меҳнат байрамлари ўзига хос психологик йўналтирилган бўлиб, меҳнат ҳаётининг асосий воқеаларига бағишланган, инсонлар онгига доимий жойлашган бўлади. Психологик-педагогик нуқтаи назардан, меҳнат байрамлари, ёшлар тарбиясида катта аҳамиятга эга. Қадимий ўзбек халқимиз асрлар давомида меҳнат билан шуғулланиб келган халқни ардоқлаб улар тўғрисида достонлар яратган. Навоий, Лутфий, Фузулий, Беруний, Ибн-Сино, Низомий, Сакокий, Авлоний, Қодирий каби алломалар меҳнатни улуғлаб, унда меҳнат қилган кишиларни ўз достон, шеър ва асарларида ардоқлашган. I-боб бўйича хулоса. Ушбу бобда байрамларнинг ижтимоий-тарихий ва назарий асослари, байрамлар тарихи, байрамлар турлари, байрамлар спецификаси ва ёшлар тарбиясидаги касбий меҳнат байрамларининг тутган ўрни, аҳамияти, унинг вужудга келишининг илмий назарий омиллари ўрганилиб, таҳлил қилинди. Умуман ўзбек халқининг тарихида меҳнат маданиятининг алоҳида ўрни, уни асрлар давомида тарбия манбаи бўлгани, бу байрамни ўтказишдаги бизгача етиб келган анъаналар таҳлил қилинди. 37

Ҳозирги кунда, касбий байрамларни ўтказиш анъаналари сақланиб, ривожланиш йўллари шакллари ўрганилди. Бу байрамларнинг меҳнат жамоаларининг бирлиги, аҳиллиги, касбга бўлган муҳаббати, касбий профессионал ривожида тутган ўрни илмий таҳлил қилиниб, шароитларини ўрганишга ҳаракат қилинди. Меҳнат билан бевосита боғлиқ бўлган Ўзбекистон байрамлари ва анъаналари ўрганилиб, бевосита касбий байрамлари таъсирида меҳнат муносабатларининг шаклланиши кўриб чиқилди. Меҳнат байрамлари, уларнинг ажралмас қисми бўлган касбий байрамлар ёшлар тарбиясида катта аҳамиятга эга эканлиги илмий ўрганилиб, таҳлил қилинди. Меҳнат байрамларининг жамият ривожидаги ўрни, меҳнат жамоалари билан ёш ишчиларнинг касбий маҳоратни эгаллашдаги аҳамиятлари кўриб чиқилди. Меҳнат байрамларнинг, касбий байрамларнинг турлари ташкил қилиш ва ўтказишнинг усуллари ўрганилди. Халқимизнинг асрлар давомида меҳнатга бўлган муносабати, ундаги касбларга бўлган муносабат, шаклланган анъаналар, маросимлар байрамларнинг ажралмас қисмига айланганлиги, устоз-шогирд анъаналари ҳозирги кунда ҳам давом этаётганлиги таъкидланди. Бу байрамларнинг мақсад ва вазифалари композицион қурилиши, таъсирчан воситалар, рамзлар, анъаналарнинг тутган ўрни, аҳамияти, қўллаш шакллари ўрганилиб, таҳлил қилинди. Байрамлар классификациясини асос қилиб, байрамларнинг тизимий-жамоанинг меҳнат фаолиятидаги этаплари, гуруҳлари аниқланди. Мазкур байрамларни шахс сифатидаги ривожини педагогика, психология, фалсафий нуқтаи назардан таҳлил қилишга ҳаракат қилинди. 38

II БОБ. КАСБИЙ БАЙРАМЛАРНИНГ УМУМИЙ МАДАНИЯТ ДАРАЖАСИНИ АНИҚЛАШ – МЕҲНАТ ФАОЛИЯТИДАГИ БАЙРАМ ТИПОЛОГИЯСИНИ БЕЛГИЛАШНИНГ АСОСИ 2.1. Ёшлар тарбиясида касбий байрамларнинг тутган ўрни Қадимдан , инсоният пайдо бўлган замондан бошлаб , байрамлар шахснинг ҳаётдаги муваффақиятлари , орзу - умиди , воқеа , ҳодисалар , меҳнатдаги ва бошқа соҳалардаги ютуқлари , босиб ўтган йўлларини чуқур 39

англаш , ғалабалардан фахрланиш , эртанги кунга умид билан яшаш , байрам арафасида бир - бирини қутлаш , келажак ҳаёт учун яхши истаклар билдириш , ишларига омад , бахт тилаш , ўзлигини , миллатини англаш , миллий мафкурасига эга бўлишдек ғояларни илгари сурган . Байрамлар вақт қадрига етиш , уни эъзозлаш учун шароит яратади . Байрам инсонларнинг эстетик кечинмаларига таъсир қилиб , шахснинг маънавий дунёсини бойитадиган воситадир . Байрам ва томошаларнинг асосини миллий қадриятларга бўлган ҳурмат , эҳтиром эгаллаб , инсонларга бадиийлик , санъат орқали эстетик завқ бағишлашдек вазифалар устувор туради . Байрам ташкилотчилари , айниқса сценарийчи , режиссёр ишлатилаётган материалларнинг долзарблиги , ҳужжатлар , фактларнинг аниқлиги ва уларнинг бадиий услублари ёрдамида синтезлаш каби вазифалар улардан жуда ҳам катта жавобгарликни талаб қилади . Бундай тадбирлар инсонларнинг ижтимоий - писхологик талабларига жавоб бериб , майда гуруҳлардан оммавийликка ўтиб , шахсларнинг оммавий ҳаракатидаги фаолликларини ошириб , байрамона дам олишдек шароитни яратишга туртки бўлади . Майдонларда , боғларда , кўчаларда ўтказилаётган оммавий тадбирлар нафақат оммавий хатти - ҳаракатни юзага келтиради , балки карнаваллар , сайиллар , фестивалларда эстетик завқ бағишлаб , томошаларнинг томошавийлигини ошириб , байрамона кайфиятни вужудга келтиради . Чунончи , байрамларда инсонлар янги , гўзал кийимлар кийишади , лаззатли таомлар тайёрлашади , ҳамма кўтаринки кайфиятда бўлади . Байрам куни ёмонлар - яхши , хасислар - саҳий , хунуклар - гўзал бўлади . Байрамларнинг афзалликлари ҳақида қанча гапирсак оз , у кенг халқ оммасини ўзига жалб қилиб , маданий , маънавий озуқа бериб , ҳаётимизнинг барча жабҳаларини кенг намойиш қилади . Профессор Э . В . Соколов байрамларнинг аҳамияти ҳақида қуйидагиларни ёзади : « Байрамнинг ижтимоий - сиёсий ва маданий аҳамияти шу билан белгиланадики , у муҳим анъаналарни қўллаб , инсоният 40

маданиятининг ютуқларини мустаҳкамлайди » 1 . Дарҳақиқат , байрамлар миллатнинг , жамиятнинг моддий ва маданий соҳаларидаги энг яхши томонларини кўрсатиб беради . Ўзбекистон байрамларида анъанавий халқ педагогикаси катта аҳамиятга эга бўлиб , ҳозирги кунгача бу анъаналар бизга етиб келган . Айниқса , инсонлардаги бир - бирини эъзозлаш , катталарни ҳурмат қилиш , эзгуликка интилиш , гўзалликни асраш , миллий қадриятларни қадрлаш , илм - фанга интилиш , ватанни севиш каби чуқур фалсафий ғоялар илгари сурилиб , тарбиянинг пойдевори бўлиб хизмат қилган . Замонавий байрамларимизда ҳам ана шу халқ педагогикасининг асосий ўгитлари сақланиб қолган . Оммавий байрамларни ташкил этишга бўлган эҳтиёжнинг педагогик аспекти шундаки , бу эҳтиёж , қизиқишни сценарий режиссёрлик ва ташкилотчилик фаолиятини амалий қуроллар ёрдамида қондиришга эришишдир . Байрамларни назарий ҳамда амалий таҳлил қилиш шуни кўрсатдики , байрам оддий маданий - маърифий тадбир бўлибгина қолмай , балки юқори ижтимоий , инсониятнинг чуқур илдизли ҳаёт фаолиятининг комплекс шаклидир . Бу шаклни тадбиқ этиш борасида Д . М . Генкин , А . А . Канович , Е . В . Руденский , Л . С . Лаптева , А . Ф . Мазаев , У . Х . Қорабоев , Б . С . Сайфуллаев, Ф.Э.Аҳмедов каби олимлар изланишлар олиб бордилар . Ўзбекистон ўз мустақиллигини қўлга киритгач, барча соҳаларда янги жараён, янгича фикрлаш даври бошланди. Дастлабки даврларданоқ халқ байрамларини тиклаш борасида улкан ишлар амалга оширилиб, бунга кенг жамоатчилик эътибори жалб этилди. Натижада, “Халқ байрамларини тиклаш муаммолари” бўйича ишчи гуруҳи тузилди. Бу гуруҳ фаол зиёлилардан таркиб топган эди. Мазкур гуруҳ ҳар йили 21 мартдан 21 апрелгача бўлган муддатда “Инсонийликни ва табиатни эъзозлаш ойлиги” сифатида белгиланиб, бу вақтда “Наврўз”, “Хотира куни”, “Биринчи пушта”, “Биринчи экин”, “Дон, майса ва сув экини”, 1 Соколов Э.В. Свободное время и культура досуга. Л., 1977 . –С. 84-88.. 41

болалар учун “Бойчечак” байрамларини ўтказишни тавсия қилди. Бу эса хайрли ишларга дебоча бўлди. Мустақилликнинг илк кунлариданоқ, халқ байрамлари кунида “Катта томошалар” кўрсатилиб, масхарабозлар, қизиқчилар, қўғирчоқбозлар, дорбозлар, полвонлар иштирокида азалий халқ томошалари намойиш этила бошлади. Бу пайтда халқ байрамларида аскиябозликлар, мушоиралар, халқ ўйинлари ўтказилиши анъанага айланди. Байрамлар халқимизга хос энг яхши урф-одатлар ва анъаналарни намойиш этадиган муҳим тарбия воситаси эканлиги, шўролар даврида халқ маросимлари, анъаналари ҳам йўқола борганлиги ва бу инсонпарварлик анъаналарини тиклаш зарурлиги ўша даврда оммавий ахборот воситаларида жиддий таъкидлана бошланди. И.А.Каримов Республика раҳбари бўлганидан кейингина 1989 йил 28 февралда унинг ташаббуси билан Ўзбекистонда Наврўз байрамини нишонлаш тўғрисида қарор қабул қилинди. 1990 йилда эса 21 март ва умумхалқ “Наврўз” байрами дам олиш куни деб эълон қилинди. Ушбу воқеани мамлакатимизнинг бутун аҳолиси чуқур мамнуният, кўтаринки руҳ билан кутиб олди. Мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб миллий анъаналарни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилди. Ўзбекистон раҳбарияти энг аввало, халқимизнинг эҳтиёжи, орзу-истакларидан келиб чиқиб, азалий байрамларни тиклашга катта эътибор бера бошлади. Шу билан биргаликда истиқлол сабабли вужудга келган ва истиқлолни шарафлайдиган бир қанча янги байрамлар нишонланадиган бўлди. Улар қуйидагилар: 14 январ – Ватан ҳимоячилари куни 9 май – Хотира ва қадрлаш куни 1 сентябрь – Мустақиллик куни; 1 октябрь – Ўқитувчи ва мураббийлар куни; 8 декабрь – Конституция куни; 42

Шунингдек Давлат рамзлари қабул қилинган кунлар ҳам муҳим саналар сифатида нишонланиб келинмоқда. Умуминсоний қадриятларни тарғиб қилувчи “Янги йил байрами”, “Хотин-қизлар байрами” кабилар истиқлолга эришилгандан кейин ҳам расмий сифатда байрам қилинмоқда. Президент И.А.Каримов фармонлари асосида халқимизнинг тарихий мероси бўлган Наврўз билан бир қаторда, диний байрамлар – Рўза ҳайити ва Қурбон ҳайити ҳам расман тикланди. Ўзбекларнинг азал-азалдан тўйлари кўп бўлган. Тўйлар – орзу- умидлар ушалиши айёми сифатида ҳозир ҳам давом этмоқда. XX асрнинг сўнгги 10 йиллиги бошида ўзбек тўйлари қаторига яна бир шодиёна – республикамизнинг мустақиллик байрами куни қўшилди. 1991 йилдан бошлаб 1 сентябрь куни энг азиз, энг улуғ миллий байрам куни бўлиб қолади. 1 сентябрь мустақиллик куни сифатида мамлакатимиз миқиёсида ҳар йили катта шодиёна билан нишонланмоқда. Мустақиллик ўзбек халқига ўз қадр-қимматини, бўй-бастини, маданияти ва анъаналарини, дину эътиқодини, тили ва маънавиятини қайта тиклаб олишга, миллий ғурур ва Ватанга муҳаббат туйғуларини камол топтиришга тўла-тўкис асос яратди. Мустақиллик байрами ўзбек халқининг энг муҳим анъанасига айланмоқда. Дунёнинг барча халқлари мустақиллик кунини ўзларининг энг асосий байрами деб ҳисоблашади. Масалан, АҚШ, Финландия, Греция, Бангладеш, Сенегал, Исроил, Хорватия, Филипин, Вьетнам, Кипр каби жуда кўплаб мамлакатларда мустақиллик куни давлатнинг энг асосий байрами саналади. Касбий байрамларнинг умумий маданият ривожида тутган ўрни беқиёсдир. Асрлар давомида инсоннинг меҳнат билан алоқаси чамбарчас боғланиб, меҳнатнинг ҳосилини олиш жараёни байрамга айланган. Ижтимоий келиб чиқишидан қатъий назар, байрамлар инсонларни кундалик ташвишларни енгиб бирлаштирган. 43

Байрамларни инсон томонидан рухий ҳис қилиниши, эстетик рефлексининг кульминацион дақиқасини намоён этади. Айниқса, бу байрамлардаги педагогик, фалсафий ғоялар, инсонни тарбиясида етакчи ролни ўйнайди. Касбий байрамларга маданиятшунослик нуқтаи назардан қаралса, психологих ва фалсафий мавзулар, профессионал этика шахсни шаклланишига омил бўлади. Ушбу йўналишда А.А.Деркач, Э.А.Климов, О.А.Платонов, Е.С.Протанская, В.В.Парцваниялар илмий изланишлар олиб борганлар. Байрам маданияти инсон ҳаётининг барча жабхаларини қамраб олиб, маънавий бойликларни фаоллашишига имкон туғдиради. Байрам маданияти анъана ва маросимларни тарихий асосида путур етказмай ҳозирги кун талабларига мослаштира олади. Меҳнат ва турмуш билан боғлиқ бўлган маросим ва байрамларни мазмун ва моҳиятига қараб уч гуруҳга бўлиш мумкин. 1. Меҳнат йўлининг бошланишига оид маросим ва байрамлар. Бу маросим ва байрамлар ёшларнинг илк бор саноат корхонасига келиб, меҳнат жараёнига қўшилишидан тортиб то малакали ишчи кадр бўлиб, етгунга қадар бўлиб ўтадиган муҳим воқеаларни яъни, ишчилар сафига қабул қилиш, биринчи маош олиш, ёш ишчилар куни, разряд олиш каби воқеаларни нишонлайди. 2. Меҳнат маҳорати ва камолотга доир маросим ва байрамлар. Бу маросим ва байрамлар ишчиларни ва умуман, жамоани мунтазам равишда маҳоратини оширишга, самарали меҳнат қилишига, қаратилган тадбир ва тантаналарга, маҳорат кўрик танловини ўтказиш кабиларга бағишланади. 3. Меҳнат шарафига оид маросимлар ва байрамлар. Бунга касбни улуғлашга, хизмат кўрсатган ишчиларни тақдирлашга бағишланган тантаналарни, яъни касбкорлик кунларини нишонлаш, мураббий кунини ўтказиш, авлодлар учрашувини уюштириш каби маросим-байрамларни киритиш мумкин. 1 1 Қорабоев У.Х. Бадиий-оммавий тадбирлар.-Тошкент: Ўқитувчи, 1986. – Б.206. 44

Меҳнат байрами кўпқиррали, пластик ва тизимли кўриниш бўлиб, инсондаги ижодий имкониятларини уйғотиб байрамга бағишланган ғоя ва қадриятларни эгаллашга шароит яратади. У профессионал жамоадаги қадриятларни шакллантириб, кундалик турмуш тарзига мослаштиради. Ушбу шароитдан келиб чиқиб, инсонларнинг профессионал фаолиятида байрам институтлардан бири бўлиб хизмат қилиб, умум- маданий меҳнат ғояларига бўйсунадиган маънавий қадриятларни инсон хулқ-атворида намоён қилади. Бугунги кунда касбий байрамларга эхтиёжи ортиб бормоқда, чунки бунга фаолликни уйғотувчи, ўз бизнеси ривожи учун ҳаракат қилувчи ишбилармонларнинг фаолияти сабаб бўлмоқда. Лекин иқтисоднинг ривожи асоси бозор эмас, балки бозор шароитида яшаётган инсон бўлиши даркор. Демак байрам, мутахассиснинг шахсига қаратилган бўлиб, профессионаллар жамоасининг шаклланишига, меҳнатга бир бутун қадриятга қарайдиган, умумий хўжалик минталитетига бўйсунадиган мутахассисларни шаклланишига туртки бўлиши талаб этилади. Касбий байрамларнинг турли шакллари, типлари касбнинг ривожига ҳисса қўшиб, бу касбга ёшларни жалб қилади. Касбий байрамларда хизмат қилиш ғояси ва ахлоқий меъёрлар, соҳага бўлган садоқат ёрқин намоён бўлади. Касбий байрамларнинг тизими алоҳида шахс мутахассисига ёки умум жамият маданиятининг шаклланишига таъсир қилади. Маданиятда қадриятларнинг тизими мавжуд бўлиб, байрам шу билан бирга инсоннинг хўжалик юритишидаги фаолиятида ўзига хос қадриятларни фаоллаштиради. Меҳнат байрамлари, инсонларнинг меҳнат фаолиятидаги муҳим воқеаларни, инсон онгига ўрнашган ҳодисаларни, психологик кўрсатмаларни тизимий равишда шакллантиради. Байрамларнинг доимийлиги бу тизимнинг барқарорлигини таъминлайди. 45

Психологик-педагогик нуқтаи назардан меҳнат байрамлари жараёнида, халқ онгида шу байрамларнинг асоси воқеалар тикланиб, байрам-аждодлар алоқасини, ишлари ва ғоясидаги алоқани намойиш этади. Бу байрамларнинг доимийлиги ўзида аждодларнинг тарихий ғояларини мужассам этади. Бу байрамларга тарихий ёндашиш, бу ўтмиш билан ҳозирги кун ва келажакнинг алоқасидир. Бундай ёндашув тарбиявий воситани қўллашни янада кучайтиради, чунки ҳозирги кун ўтган кун билан узвий боғлиқдир. Бу эса, ғояларни омма томонидан тез қабул қилишига имконият яратади. Меҳнат байрамлари тизимида жамоалардаги воқеаларга бағишланган байрамлар ўзига хос аҳамиятга эга. Бу байрамлар календарга боғлиқ бўлмай, жамоа ҳаётидаги муҳим воқеаларга алоқадордир. Жамоадаги ҳар қандай ҳодиса ҳам байрам шароитини юзага келтира олмайди. Бу ҳодисалар характери бўйича меҳнаткашларда ижобий эмоцияларни уйғотиб, меҳнат жамоаси ҳаётида эсда қоладиган кунларни ўзида акс эттириши керак. Бу байрамлар халқнинг онгида, эсида қолади. Бундай ҳодисалар ўзининг муҳимлиги билан ажралиб туриб, ўзида фундаментал ғояларни жамлаб, инсонларни бирлаштириб, жамоани янада бойитиб, уларни фаолликнинг янада юқори поғонасига кўтаради. Жамоалардаги ҳодисавий байрамлар, жамоадаги эришилган муваффақиятларни янада кўкларга кўтаришга омил яратади. Бу байрамлар ўз ватани учун ғурурини ошириб, инсонларга жамиятдаги тарихий ўрнини, ҳар кунлик меҳнатини идрок этишига ёрдам беради. Меҳнат байрамларининг жамоалардаги асосий фарқи ички тартиби оммавий шакли бўйича фарқ қилинади. Байрамларнинг бир қисми, инсоннинг меҳнат фаолияти бошланишига тақалса, иккинчиси унинг ривожига бўлса, учинчиси меҳнат фаолиятини эгаллаган инсонга бағишланади. 46

Юқорида тилга олинган меҳнат байрамлари уч гуруҳи инсоннинг меҳнатдаги шахс сифатида ривожланишининг уч этапини эгаллайди. Бу нарса бизга меҳнат жамоалардаги меҳнат байрамларининг тизимий классификациясини аниқлашга имкон беради. Ҳаётнинг ўзи меҳнат фаолиятидаги байрамларни ўтказиш тизимини тасдиқлади. Байрамлар классификациясини асос қилиб олиб, байрамларни тизимий жамоанинг меҳнат фаолиятидаги этапи ва ҳодисаларига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 1. Меҳнат фаолиятини бошлаган йўл, жамоага қўшилиш байрами, кўникиш байрами ва ҳ.к. 2. Маҳоратни ривожлантириш меҳнат байрамлари. 3. Меҳнатни улуғловчи байрамлар, меҳнат кишиларига ҳурмат билдириш, улуғлаш. Катта корхоналарда меҳнат байрамлари қўйидаги гуруҳларга бўлинади: 1.Меҳнат йўлини бошлаш байрамлари: Ишга қабул қилиш маъросими Биринчи маош байрами Разряд бериш байрами Ёш ишчи байрами Тўрт авлод учрашуви байрами Устоз куни. 2. Меҳнат маҳорати байрами: Касб-ҳунар куни Маҳорат кўрик танлови байрами Кашфиётлар ва рационализаторлар байрами Уста куни Фахрий унвонлар тақдим этиш куни. 3.Меҳнатни улуғловчи байрамлар: Портрет кечаси 47

Юбилей (жамоанинг ёки шахсий) Авлодларни улуғлаш Нафақага кузатиш маросими Амалиётнинг таққосланган таҳлили шуни кўрсатадики, меҳнат байрамларининг тизими, ҳар қандай меҳнат жамоасининг ҳаёт фаолиятини ижтимоий-маданий жиҳатдан ривожлантириб, уни бадиий безайди. Мустақилликка эришганимиздан сўнг бир қанча маданий-иқтисодий ривожланишга ҳисса қўшадиган касбларнинг байрам кунлари эълон қилиниб, нишонланиб келмоқда. Андижон вилоятининг “Асака” шаҳрида автомобил заводининг очилиши, Самарқанд шаҳрида “Исузу” автомобил корхонасининг очилиши ва бошқа иқтисодий ўзгаришлар у ерда хизмат қилаётган ишчиларнинг меҳнат байрамларини ўтказиш уларнинг касбига бўлган муносабатини ўзгартиришга ёрдам бермоқда. Баъзи режиссёрларнинг фикрича, замонавий касбий байрамларни таҳлил қилганда, касбий байрамларни корпоратив байрамлар билан тенглаштирмоқдалар. Тизим ўша-ўша, лекин маънони тўлдириш турли хил. Олдинги даврларда касбий байрамларда меҳнаткашларни улуғловчи “Меҳнат кишиси” деган ғояга амал қилинар эди. Авлодлардан-авлодга ўтиб келаётган анъаналар ҳурмат қилинар эди. Замонавий байрамларда эса бошқа томонга оғиш кўзга кўринмоқда. Бадиий ғоялар эса тижоратга бўйсуниб, концерт дастурига “эстрада”юлдузларини жалб қилиш бирламчи бўлмоқда. Энг асосий ғоя, инсонга ўз меҳнатини баҳолаш, ўз касбидан ғурурланиш ғояси унитилмоқда. Биз бўлажак режиссёрлар бунга йўл қўймаслигимиз керак. Композицион жиҳатдан мукаммал касбий байрамни қисқа муддатда тайёрлаб бўлмайди. Бунинг учун сценарийдаги ҳужжат, материаллар билан ишлаш, сценарий-режиссёрлик йўлини топиш, ижодий гуруҳ билан ишлаш, овоз ва чироқ режиссёри билан ишлаш каби вазифалар туради. Бундай қийин мураккаб иш жараёнида кутилмаган, ўзига хос, 48

профессионал даражадаги, ўзига жалб қилувчи саҳнавий ҳаракат вужудга келади. Ахлоқий тамойилларнинг мазмун-моҳиятини ўрганиш, ҳар томонлама таҳлил қилиш муҳим аҳамият касб этмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг ҳар нутқи ва маърузалари, мақола ва асарларида юксак маънавият келажак пойдевори эканлиги қайта-қайта таъкидланмоқда. “Зеро деб уқтиради Ислом Каримов, биз жамиятимиз тараққиётини фақатгина иқтисодий, ижтимоий фаровонлик билангина эмас, халқимизнинг маънавий баркамоллиги, демократик ва инсонпарварлик тамойилларининг кишилар онгида нечоғлик чуқур илдиз отиши билан баҳолаймиз”. 1 Маълумки халқимиз тарихининг буюклиги, аввало маънавияти ва маърифатининг юксаклиги билан белгиланади. Ота-боболаримиз томонидан барпо этилган буюк салтанатлар, улар раҳнамолигида барпо этилган муҳташам тарихий обидалар бугун ҳам халқимиз даҳосининг ёрқин намунаси сифатида дунё аҳлини ҳайратга солиб келмоқда. Забардаст адибларимиз яратган юзлаб бадиий асарлар, ҳозирги даврда ҳам жаҳон адабиётининг тенгсиз дурдоналари сифатида инсониятнинг маънавий ва маърифий хазинасига айланган. Хуллас, ўзбек халқи маънавияти ва маърифатини юксакларга кўтаришда, маданий ва маърифий тарғибот ишларининг чек-чегараси йўқ. Маънавий-маърифий ва мафкуравий тарғибот ишларни ташкил этувчилар, ватандошларимизнинг дунёқараши, феъл-атвори, тафаккури, урф- одатлари, анъаналари ва умидларида ўз ифодасини топган. Тарихдан маълумки, барча давлатларда ҳам тараққиёт, авваломбор, инсонларнинг маънавий камолоти билан белгиланади. Шунинг учун ҳам ёшлар тарбиясида касбий байрамлар муҳим аҳамиятга эга. Маънавий баркамол инсон шон-шуҳрат, мансаб, моддий бойлик кетидан қувмайди, моддий қийинчиликларга дуч келганда қадди 1 Каримов И.А.Келажакни жасоратли одамлар қуради. “Халқ сўзи” газетаси, 1999 йил. 17 феврал. 49

букилмайди, базан уюштирилган туҳмат-у фитналар унинг руҳини тушира олмайди. Маънавий-маърифий баркамолликнинг қирралари ва мезонлари қаторига мустақиллик тафаккури ва миллий ифтихор ҳам киради. Мустақиллик тафаккурини айниқса касбий байрамларда шакллантириш ниҳоятда зарур. Токи, мустақиллик тафаккури ва миллий ифтихор, ғурур бўлмас экан, фидокорлик, ватанпарварлик, миллатпарварлик каби хислатлар жўш урмайди. Мустақиллик тафаккури кенг қамровли бўлиб, у қуйидагиларни ўз ичига олади:  Ватан истиқболи ва истиқлоли ҳақида қайғуриш;  Халқи, юрти, қадр-қиммати, ор-номусини англаш ва буни ҳимоя қилиш;  Бутун меҳнати, истеъдоди имкониятини, зарур бўлса жонини ҳам юрт истиқболи, халқ бахти учун бахшида этиш ва бошқалар. 2.2 . Касбий байрамларга дифференциал ёндашув мезонларини аниқлаш услублари Касбий байрамларга дифференциал ёндашув, байрамнинг янада мазмунли, композицион жиҳатдан мукаммал ва таъсирчан бўлишига ёрдам беради. “Дифференция” сўзи (лотинчадан debferentia-турланиш) бир-бутун нарсани майда бўлакларга бўлиниши деган маънони билдиради. Яъни ўрганилаётган объект ўз маъноси ва ғоясидан келиб чиқиб, турли бўлакларга бўлиб ўрганилади. 50

Касбий байрамларга дифференциал ёндашувда кичик ва катта гуруҳлар фаолиятидаги ўзига хос ижтимоий-психологик механизмларни ишга солишни тақазо қилади. Бундай механизмлар орасида энг муҳимларидан бири ижтимоий-психологик яқинлик, ҳамфикрлик, туйғудошлик ҳиссининг пайдо бўлишидир. Касбий байрамларни ташкил этишда, дифференциал ёндашувда ана шундай руҳий ҳолат вужудга келишидаги нозикликларни тўла ва чуқур англаши, улардан усталик билан фойдалана билиш керак. Бундай маҳоратга эга бўлмай туриб касбий байрамларни ўтказишда юқори самарадорликка эришиб бўлмайди. Ёшлар ўртасида ўтказилаётган касбий байрамларда шахслараро ҳиссий мулоқот яна ҳам муҳим аҳамиятга эга, чунки бу ёшлар, байрам жараёнида бир-бирини танийди ва улар ўртасида муайян ҳиссий муносабатлар шаклланади. Шунинг учун уларда пайдо бўлаётган ҳиссиётларнинг бир-бирига ўтиши осон ва тез кўчади. Касбий байрамларга дифференциал ёндашувда эса ҳар бир касбнинг спецификацияси, ўзига хослигидан келиб чиққан ҳолда ёндашиш лозим. Педагокика, психология, социология ва фалсафада дифферинциал ёндашув борасида бир қанча илмий изланишлар олиб борилган. Бу изланишларда ўқув жараёнига, клуб аудиториясига, тадқиқот ўтказиш объектига, оммавий тадбирлар иштирокчиларига дифференциал ёндашув масалалари ўрганилган. Ёшларнинг ижтимоий ориентация муаммолари билан шуғулланадиган олим В.И.Шубкин, касб танлашнинг уч даражасига: иқтисодий, ижтимоий ва маънавий томонларига эътибор беришни уқтиради. Иқтисодий жиҳатдан инсон ишга жойлашади, маънавий жиҳатдан эса ҳаётнинг мазмунини қидиради. Агарда ишчига қабул қилиш байрамини олиб қарасак, бу учта даража уларнинг келажак ҳаётида бирга келади. Байрамларда юқори ғояни ва хатти-ҳаракатни таъминлайдиган моддий томонни ва айнан шу касбнинг афзалликларини кўрсатиб ўтиш билан 51

чегараланиш нотўғри бўлади. Шу билан бирга бу байрамни ўтказишдан иқтисодий фойда олиш мумкин дейиш ҳам нотўғри бўлади. Ёш ишчи тўғри касбни танлаганида имони комил бўлиши керак. Ёш ишчининг маънавий кўринишининг шаклланишига ишлаб чиқаришдаги жамоага катта аҳамиятга эгадир. Бу жамоага келган ёш ишчи, яширин характерга эга бўлган, хизмат муносабатларида жамоанинг тарбиявий таъсирини сеза бошлайди. Ёш ишчи меҳнат муҳитидаги бир-бирига ёрдам бериш, бир ғоя сари интилиш каби шароитни бошидан кечиради. Ишлаб чиқаришдаги илғор ишчиларга тенглашишга ҳаракат қилиб, умумий жамоанинг ишига ўз ҳиссасини қўшишга ҳаракат қилади. Ёш ишчининг жамоага келиб қўшилишидан бошлаб, мақсадли йўналтирилган тарбия бошланади.Ушбу танишув куни ёш ишчига ҳақиқий байрам кунига айланиши керак. Ёшлик юқори эмоционаллик, қаҳрамонана ҳаракатларга интилувчанлиги билан характерланади. Шунинг учун ёш ишчининг жамоадаги биринчи иш куни бутун умрга ёдида қолиши лозим. Буни “Ишчи сафига қабул қилиш” байрами орқали амалга ошириш мумкин. Ёш ишчилар эшитиб, томоша қилибгина қолмай, балки ўзлари ҳам фаол иштирок этадилар. Улар корхонани анъаналарига ўз фикрларини билдириб, оталар ишини давом эттиришга сўз берадилар. “Ишчи сафига қабул қилиш” меҳнат байрамлари ичида энг ёш байрамдир. Эндигина мактаб ёки касб-ҳунар коллежини битирган, катта ҳаёт йўлига қадам ташлаган ёшларни шодиёна ва хурсандчилик билан кутиб олиб, улар қадам қўйган меҳнат жамоаларида “Ишчилар сафига қабул қилиш” байрамини ўтказиш яхши анъанага айланмоқда. Бу байрам қуйидагича ўтади: Корхона маданият саройининг ташқи ва ички томонлари байрамга мослаб кўргазмали материаллар билан безатилади. Байрам мусиқа садолари остида бошланади. Залнинг биринчи қаторини мактаб ва коллежнинг битирувчилари эгаллайдилар. Уларнинг кўкрагида 52

махсус нишон бугунги тантана эмблемаси. Саҳнага чап томондан директор бошчилигидаги мактаб ёки коллеж ўқитувчилари, ўнг томондан эса корхона раҳбари бошчилигидаги илғор ишчилар чиқиб келишади ва махсус белгиланган жойга ўтиришади. Мактаб ёки коллеж директорининг қисқача нутқидан сўнг, ёшларнинг ҳар бирига йўлланма топширилади. “Унда ўқув масканида олган билимларингизни ҳаётда ва меҳнатда маҳорат билан қўлланглар, чин инсон ва ҳақиқий ишчи бўлишга интилинглар!” деган каби даъват сўзлар ёзилган. Ўқув юрти маъмурияти меҳнат жамоасига янги кадрларни тантанали равишда тақдим қилади. Меҳнат жамоаси раҳбари эса ёшларни ишчилар сафига қабул қилинганлиги билан қутлайди. Ходимлар бўлимининг бошлиғи ёшларни меҳнат жамоасига қабул қилинганликлари ҳақида махсус буйруқни ўқийди. Миллий кийимдаги қизлар ёшларга гуллар тақдим этишади. Мусиқа садолари остида ёшларга ишчилар сафига қабул қилинганликлари ҳақидаги гувоҳнома берилади. Сўз кекса мураббийга берилади. Сўзнинг охирида устоз мураббий ёшлардан қандай ишламоқчи эканликларини сўраганда ёш ишчилардан бири чиқиб, ишчи касбини чин кўнгилдан эгаллаш ҳамда ҳалол ишлаш ва бу касбга доғ туширмаслик ҳақида қасамёд қилишади. Ишчилар сафига қабул қилиш байрамининг аҳамияти шундаки, у биринчидан, ёшларнинг қизиқишини янада оширса, иккинчидан уларнинг ўз кучига ҳамда эртанги кунга бўлган мустаҳкам ишончни вужудга келтиради. 1 Мамлакатимиз корхоналарида ўтказиладиган ушбу байрам таҳлили қуйидаги компонентларни аниқлашга имкон яратди: 1. Корхона тарихи ва анъаналари билан танишиш; 2. Расмий ҳужжатларни топшириш; 3. Бир қанча табриклар; 4. Кульминацион –тантанали ваъда бериш (қасамёди); 1 Қорабоев У.Х. Ўзбекистон байрамлари. –Тошкент: Ўқитувчи, 1991. –Б.116. 53

5. Корхонадаги машҳур кишилар ва раҳбарлар билан мулоқат. Амалиётнинг кўрсатишича ишчи сафига қабул қилиш байрамида сақланиб қолган шакл бу театрлаштирилган митингдир. Бу байрамнинг сценарий-режиссёрлик вазифаси – бу асосий қатнашадиган гуруҳни бадиий безаш, ҳужжатли-бадиий композициядаги анъаналарни образли ҳикоя қила олишдир. Бу байрамларнинг кульминацияси тантанали сўз бериш ҳисобланади. Масалан, шахтёрлар қасамёдни қўлларига ёнаётган маъшала ушлаб, бошларида шахтёрлар каскасини кийган ҳолда амалга оширадилар. Шу ернинг ўзида қасамёд матнига ёш ишчи томонидан қўл қўйдирилиб, матннинг бир нусхаси унга топширилади. Ишчилар сафига қабул қилиш тантанасининг аҳамияти шундаки, у биринчидан, ёшларнинг қизиқишини янада оширса, иккинчидан уларнинг ўз кучига ҳамда эртанги кунига бўлган мустаҳкам ишончини вужудга келтиради. Ёш ишчилар касби бўйича ишга қабул қилингач бир ёки бир ярим ой ўтиши билан илк бор ҳалол меҳнати эвазига маош олишади. Бу ёшлар учун жуда қувонарли ҳодисадир. Бироқ бу вақтда ёшларга биринчи ва ундан кейинги маошлардан қандай фойдаланиш ҳақида маслаҳат бериш лозим. Ёшларни ҳам ёнига, ҳам соғлиғига зарар етказадиган салбий одатлардан доимо асраш керак. Бу борада ишлаб чиқариш корхоналарида уюштириладиган “Илк маош” номли байрамдан фойдаланиш яхши самара беради. Илк маош байрамнинг асосий вазифаларидан бири, маошдан қандай қилиб тўғри фойдаланиш кераклиги ҳақида жиддий фикрларни ёш ишчиларга тушинтиришдан иборатдир. Бу байрам инсон ҳаётида бир маротаба ўтказилиб, ходимларнинг фаолиятини мустаҳкамлашда катта аҳамиятга эга. Бу байрам ёш ишчини меҳнат жамоасининг тўлақонли аъзосилигини тан олиш ва унинг меҳнати доимо рағбатлантирилишини тушинишида аҳамиятлидир. Шу нарса жуда ҳам муҳимки, ёш ишчининг 54

меҳнат фаолиятини бошлашидан, уни моддий ва маънавий рағбатлантириб бориш лозим. Рағбатлантириш фақатгина иқтисодий эмас, балки ижтимоий муаммодир. У мураккаб ижтимоий-психологик табиатга эгадир. Ёш ишчилар биринчи кунданоқ меҳнат шароитини яхшиланиши, профессионал жиҳатдан ўсишдек даражаларни сезишлари керак. Замонавий ишлаб чиқариш тизимидаги инсон, ўзининг бой истеъдоди, онгли талаблари билан шаклланган шахс сифатида намоён бўлади. Шунинг учун ёшларнинг меҳнатнинг ижодий асосига қизиқиши, ишлаб чиқаришни бошқарувида қатнашиши, ишлаб чиқариш ривожига қўшган ҳиссасини жамоа томонидан тан олиши, билиши жуда ҳам муҳимдир. 1 Барча материалларда шахсий ва жамоа қизиқишларининг бирлиги, ҳаёт шароити ривожига хизмат қилади, деб таъкидланади. Биринчи маош бериладиган кун, цеҳда иқтисодчи, савдо ходими ва маданият ходими навбатчилик қиладилар. Улар маошни тўғри сарфлаш бўйича ёш ишчиларга маслаҳат берадилар. Маошни топшириш эса тантанавий характерда бўлади. Ишчилар иштирокида цех бошлиғи биринчи маош берилиши тўғрисидаги буйруқни ўқиб эшиттириб, маошни топширади. Байрамни бадиий ҳал этишда театрлаштириш катта аҳамиятга эгадир. Унда ёмон ва зарарли анъаналар, қусурлар очиб ташловчи сатирик саҳналар намойиш этилади. Меҳнат фаолияти бошланиши байрамлар ичида “Ёш ишчи куни” байрами ўзининг масштаблиги ва ранг-баранглиги билан ажралиб туради. Бу байрамнинг асосий ғояси ёшларнинг ижодий ҳисоботи бўлган. цехнинг ўзида меҳнат дарсини ўтиб, ўз тажрибалари билан ўртоқлашадилар. Бу байрам ишчи ёшларни меҳнат жамоасининг аъзоси деб ҳисоблашига туртки бўлган. Байрам ўтказишдан олдин бир ойлик меҳнат вахтаси эълон қилиниб, цехларда маҳорат кўриклари 1 Кротова Н.В.Методика и организация трудовых празников.-М.:МГИК, 1983.-С.45. 55

уюштирилади. Моҳир ишчилар байрам корхонанинг маданият саройида ўтказилади. Маданият саройи турли-туман байроқчалар, меҳнатни улуғловчи шиорлар, плакатлар билан безатилади. Цех ва жамоалар меҳнатдаги муваффақиятлар борасида ҳисобот берадилар. Маҳорат кўрик-танловининг ғолиблари эълон қилинади. Корхона директори ёш ишчиларга кўкрак нишони тақдим этади. Байрам кульминациясида меҳнат рапорти китобида ўз варақларини очишади. Оркестр садолари остида машъалалар ёруғлигида ғолиб чиққан жамоа аъзолари китобнинг олдига чиқадилар. Жамоа аъзолари барча корхонанинг ёш ишчиларини номидан китобга ўз имзоларини қўядилар. Корхона ёшларнинг шиорлари, қўшиқчи ва санъаткорлар қутлайдилар. Байрам оммавий сайил билан давом этади. Байрамда бир ёшдаги, ишлаб чиқаришдаги бир хил мавқега эга бўлган инсонларнинг иштирок этиши бир хил ҳаёт позициясини шакллантиради. Мулоқат натижасида инсонда эмоция спектри ривожланади. Ижтимоий сезгиларда ёшларни ҳаёт шароити акс этади. Байрам, ёшларни катта жамиятнинг кучи эканлигини исботлаб, ишлаб чиқаришда муҳим ўринни эгаллашини таъкидлайди. Қадим замонлардан халқимизда ҳунар ўрганиш ва ўргатишга устоз- шогирдлик анъаналари шаклланиб, ривожланган. Ҳозирги кунда ҳам бу анъаналар сақланиб, ижтимоий ҳаётда, ишлаб чиқариш ва халқ хўжалигида амал қилиб келинмоқда. Халқимизнинг буюк алломалари Алишер Навоий, Ибн-Сино, Мирзо Улуғбек, Абу Райҳон Берунийлар ўз устозларини улуғлаб, кўплаб шогирдларни тарбиялашган. Ўз соҳасининг усталари бўлмиш муссавирлар, наққошлар, кулоллар, зардўстлар, заргарлар ҳам шогирдлар тайёрлаб, ўз касбларини сирларини келажак авлодга қолдирганлар. Устозлик педагогик бойлик бўлиб, тарбия жараёнида комил инсонни, шахсни шакллантиради. Айниқса меҳнат орқали тарбиялаш катта аҳамиятга эга. Ҳозирги кунда устозликни катта тажрибага эга бўлган, 56

юқори маънавий хислатларга эга бўлган, жамиятда ҳурматга сазовор инсонлар бажарадилар. Устозликнинг мақсади, ёшларни ҳар томонлама тарбиялаш меҳнатга ўз касбига муҳаббат ўйғотиш, маҳоратни эгаллашга кўмаклашиши, жамоага қўшилиб, жамоатчилик ишларида иштирок этишга, фуқароликнинг ҳаётий позициясининг шаклланишига кўмак беришдир. Айниқса, ишлаб чиқаришда ёш ишчига тааллуқли масалалар устозсиз ҳал этилмайди. Корхоналарда Устоз куни, Ёш ишчи куни байрами билан бирга ўтказилади. Корхоналардаги тарбияга тизимли ёндашувда ота-оналар билан устознинг, корхона билан ота-оналарнинг алоқаси тарбия жараёнининг эффективлигини оширишга ёрдам беради. Ёшларнинг авлодлар билан алоқаси байрамнинг таъсирчанлигини янада оширади. Шундай қилиб, меҳнат фаолияти бошланишида ўтказиладиган байрамлар гуруҳи, иш бошлаётган ёш ишчиларнинг ҳаёти ва фаолиятининг бирга асосий томонларини эгаллаб, яхши шароитлар яратиб, профессионал маҳоратни эгаллаш жараёнини тезлаштиради. Бу байрамлар авлодлар бирлигини янада жипслаштиради, фаолликнинг давомийлигини таъминлаб, жамоалардаги энг зўр анъаналарни асрашга, ривожлантиришга замин яратади. Ҳар бир байрамдаги бадиий образ, байрам кайфиятини, ёшларга эмоционал таъсир қилишни янада кучайтиради. Бу байрамларда ишлатиладиган рамзлар, анъаналар, меҳнатдаги фаоллик, санъат, қўшиқ анъаналари ва бошқа бадиий элементлар байрам дастурининг эффективлигини таъминлайди. Меҳнат йўлини бошлашга бағишланган байрамлар, тарбияга комплекс ёндашув жараёнини таъминлаб, ёшларни меҳнат ва маънавий тарбиясида кенг қўлланилади. Бу борада меҳнат байрамлари жумладан касбий байрамлар алоҳида ўрганилмаган. Биз ҳозирги кунда Республикамизда ўтказиладиган касбий 57

байрамларни ўрганиб, дифференциал ёндашув натижаларини илмий таҳлил қилишга ҳаракат қилдик. Дифференциал ёндашувда касбий байрамларнинг тизимини ўрганиб чиқдик. Демак касбий байрамлар тизимига қуйидагилар киради:  Ўқитувчилар ва мураббийлар куни.  Қ ишлоқ хўжалиги ходимлари куни.  Металлурглар куни.  Шифокорлар куни.  Театр куни.  Кончилар куни.  Енгил саноат ходимлари куни.  Милиция ходимлари куни.  Журналистлар куни.  Оғир саноат ходималари куни.  Геологлар куни.  Юристлар куни.  Автомобилчилар куни.  Чорвадорлар куни.  Темир йўлчилар куни.  Савдо ходимлари куни.  Ватан ҳимоячилари куни.  Танкчилар куни.  Десантчилар куни.  Артиллериячилар куни.  Ҳаво кучлари куни.  Ракетачилар куни ва ҳоказолар.  Социологлар куни.  Ижтимоий иш ходимлари куни.  Авиация куни. 58

Бу байрамларни таҳлил қилганда касбнинг хусусиятидан келиб чиқиб, шу соҳага айнан тааллуқли бўлган материаллардан фойдаланиш лозим. Сценарий яратиш даврида ушбу соҳанинг тарихидан то бугунги ривожигача бўлган йўлини ўрганиб шу асосда бадиий образийлик топилади. Юқорида тилга олинган касбий байрамлардан ташқари республикамизда “Ҳосил тўйи”, “Меҳржон” каби меҳнат байрамларида ҳам, касб улуғланади. Масалан “Ҳосил тўйи” халқимизда ҳар бир мева ёки сабзавотга бағишланган алоҳида сайиллар билан бир қаторда, уларнинг барчасига бағишлаб бир йўла ўтказиладиган байрам ҳам бўлган. У “Ҳосил байрами”, “Ҳосил тўйи” ёки “Хирмон тўйи” деб аталган. Бу байрам деҳқонларнинг меҳнат мавсуми якунланиб, уларнинг бўш пайтлари кўпайган вақтда уюштирилган. 1 “Ҳосил байрами” томоша ўйинларга жуда бой бўлганидан, катта сайилга айланиб кетган. Деҳқонлар йил бўйи қилган меҳнатларининг роҳатини ана шу байрамда ҳис қилишиб, мароқли дам олишган. Эрта тонгданоқ бошланадиган бу сайилнинг энг катта томошаси “улоқ ўйини” бўлиб, улоққа чиққан йигитларнинг “ол-ҳа, ол, ҳайда-ҳа, қоч” деган бақир- чақирлари майдонни тутиб кетади. Улоқ майдони ёқалаб сал нарига ўтсангиз, баланд дор устида югуриб юрган довюрак дорбозларга кўзингиз тушади. Пастда эса масхарабоз ўзининг турли қилиқлари билан оломонни кулдиряпти. Ёнида алп қоматли полвон тош кўтаряпти. Йўл устида хўроз ва бедана уриштираётганлар атрофида одамлар гавжум. Ундан сал нарида баққоллик дўконлари ёнида ошпазлар катта қозонларда ҳар-хил таомлар, сихланган кабоблар пиширишяпти. Яна бир даврада бел олишиб, миллий кураш тушаётган полвонларнинг ҳаяжонли қиёфаларига кўзингиз тушади. Рақибни енгган полвонга шу ернинг ўзидаёқ совринлар берилади. 1 Маҳмудов К. Туркий қавмлар тарихи. –Тошкент: Фан ва турмуш. 1996, -11-сон. –Б.22-23. 59

“Тарих отаси” деб танилган юнон олими Геродот (милоддан олдинги 490-425 йилларда яшаган) Ўрта Осиёликлар “Худолардан унга отларни қурбонлик қиладилар дейди”. Абу Райҳон Беруний “Қадимий халқлардан қолган ёдгорликлар” номли асарида “Меҳржон сўзини “қуёш” ва “жон севгиси” деган маънолар билан боғлаб талқин қилади. Бу даврларда кўпгина ибтидоий халқлар қатори Ўрта Осиёликлар ҳам қуёшга сиғинишган. Бу ҳақида кўпгина қадимий халқларда қуёшга сиғиниш (кўп худолик) қарашларининг муҳим ва таркибий қисмига айланиб кетган. Туркий қавмлардан бир хунлар (гун)лар орасида ҳам кўп худолик мавжуд бўлиб, улар қуёш худоси билан бирга ой, осмон, ер, юлдузлар тангриларига ҳам сиғинишган. “Хунлар тонг саҳарлаб қуёшга сажда қилишган, тунда ойга сиғинишган, муҳим ишларни ой ва юлдузларга қараб ҳал қилишган, ой тўлганида душманларга хужум қилишган, ой тутилганда чекинишган. Кўк тангриси билан ер тангриси ҳаётни яратган, қуёш тангриси билан ой тангриси томонидан ҳумронлик тахти ато қилинган” деб ҳисоблашади. Шунинг учун ҳам, улар қуёшни “бобо” (“Қуёш бобо”) –“ бизни яратган илоҳий куч”, деб унга сиғинганлар. Тарихий манбаларни таҳлил қилиб, шундай тахминлар қилиш мумкин: биринчидан, баҳорда байрамлар кўпайиб кетганлиги сабабли, кузги байрамлардан бирининг мавқеи оширилиб, у катта тантанага айлантирилган бўлиши мумкин; иккинчидан, II-III асрларда (сосонийлар сулоласи даврида) байрамлар ўтказилаётган муддатлар ўзгартирилган пайтда қуёш байрамларидан бири кузги тун-кун тенглигига кўчирилган бўлиши ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. “Меҳржон” ўша замонларда энг йирик байрам бўлиши баробарида, у бошқа байрамлар билан бевосита боғлиқ бўлган. Хусусан “Наврўз” ва “Меҳржон” зардуштийлик йилномасида бир-бирига файз бериб, икки дурдек чақнаб турган. Шунинг учун бўлса керак, Беруний “қуёш ва ой 60

фалакнинг икки кўзи бўлганидек, “Наврўз” ва “Меҳржон” замоннинг икки кўзидир” 1 , дейди. Маълумки, барча муҳим ҳодисаларнинг яхши ниятлар билан бошланиб, муваффақиятли якунлашиши кишиларга байрам кайфиятини бағишлайди. Кишилар табиат уйғониши, далаларда иш бошланиши “Наврўз” (йил боши) сифатида тантана қилганлар. Ўсимликлар дунёсининг ўсишдан тўхтаб, “уйқуга кетиши” ва меҳнат мавсуми якунланиши “Меҳржон” (“йил ярми”) деб нишонлаганлар. Бу байрамлар кимлардир томонидан шунчаки ўйлаб топилмаган. Қуёш ва Ер ўртасидаги муносабатлар асосида вужудга келган. Жумладан, “Наврўз” баҳорги кун-тун тенглигини қайд қилса, “Меҳржон” куздаги ўша ҳолатни таъкидлаган. “Меҳржон” байрами, бир томондан, коинот ва ерга жон ато этиб турган қуёшни қадрлашга даъват қилган, иккинчидан байрам қиш ғамини ейишга ундаган. Аждодларимизнинг асосий байрамалридан бири бўлиб келган- “Меҳржон” кейинги минг йил ичида алоҳида байрам сифатида кенг нишонланмай қўйган бўлсада, у бутунлай йўқолиб кетмади. “Меҳржон” куз ва ҳосил байрамларига бўлиниб кетди. Эндиликда бу байрам меҳнат байрами сифатида нишонланмоқда. Ҳамма замонларда ҳам энг буюк бойлик бўлиб келган маънавият маъно-мазмуни, унинг инсон ҳаётидаги ўрни ва аҳамияти, бу мураккаб ва серқирра тушунчанинг назарий томонлари, унинг ҳар томонлама етук, юксак фазилатли, ватанпарвар, эркпарвар, миллатпарвар, ўз халқини севган ва бошқа миллат вакилларини ҳурматини жойига қўядиган инсонларни тарбиялаш долзарб муаммолардан бири бўлиб келган. Истиқлол йилларида ҳам демократик фуқаролик жамияти асосларини яратишда жонбозлик кўрсатадиган баркамол ёшларни тарбиялаш, етиштириш, уларни юксак маънавият соҳиблари даражасига етказишда 1 Қорабоев У.Х. Ўзбекистон байрамлари. –Тошкент: Ўқитувчи, 1991. –Б.107. 61

касб байрамларнинг ва уларга дифференциал ёндашув мезонларининг ўрни беқиёсдир. Дифференциал ёндашув ҳар бир байрамнинг шакли ва мазмунини тўлиқ ўрганишга, хусусиятларни тушуниб маданий-бадиийлик жиҳатларини янада ривожлантиришга ёрдам беради. Дифференциал ёндашув ҳар бир касбий байрам иштирокчисининг қалбига кириб боришга, уни тушунишга, ўз касбига қизиқишга, фидойиликка, меҳнатсеварликка, эмоционал таъсирга имкон яратади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, касбий байрамларга дифференциал ёндашув байрамларни янда чуқурроқ ўрганиб таҳлил қилишга ёрдам беради. Касбий байрамларга дифференциал ёндашишнинг ўзига хос усуллари бор. Олимлардан С.Матина, А.Камоловалар дифференциал ёндашувни илмий таҳлил қилганлар. Олим Ф.Аҳмедов эса маданий дам олиш қатнашчиларига дифференциал ёндашув мезонларини таҳлил қилган. Лекин биз биринчилардан бўлиб касбий байрамнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётда тутган ўрнини, унга дифференциал ёндашувнинг мезонлари орқали таҳлил қилишга уриндик. Дифференциал ёндашувда юқорида айтганимиздек бирдан-бир объектни гуруҳларга бўлиб ўрганиш деган эдик. Энди, бу изланишни янада мукаммалаштириш учун, дифферециясининг мезонларига мурожаат қилдик. Меҳнат байрамининг бир қисми бўлган касбий байрамлар қатнашчилари ёки иштирокчиларига дифференциал ёндашувда қуйидаги мезонларни алоҳида ажратиб кўрсатишимиз мумкин:  Иштирокчининг ёши.  Иштирокчининг миллати.  Иштирокчининг яшаш жойи.  Иштирокчининг касби.  Иштирокчининг оилавий аҳволи. 62

 Иштирокчининг қизиқишлари.  Касбий фаолиятидаги нимага мойиллиги.  Бўш вақтини қандай ўтказади.  Қ айси китобларни севиб ўқийди.  Санъатнинг қайси турини кўпроқ севади.  Устоз шогирдликка бўлган муносабати.  Меҳнат анъаналарига муносабати.  Хамкасблари билан доимий мулоқатнинг касбий ривожланишига таъсири.  Иштирокчининг ижтимоий келиб чиқиши.  Иштирокчининг доимий мулоқат объекти.  Иштирокчининг касбий ривожида меҳнат жамоасининг тутган ўрни.  Иштирокчининг манънавий баркамоллигига таъсир қилувчи омиллар.  Иштирокчининг мулоқат қилувчи дўстлари доираси. Касбий байрамлар тизимида эса:  Касбий байрамнинг тарихан шакилланган, жамият потенциалини аниқлаш.  Байрам орқали ёшларни танлаган касбига яхши муносабатни шакллантириб, бу борада мусобақалашишда жамоанинг қўллашини намоён этиш.  Ёшларни шахс сифатида касбий баркамолликка эришишида рамзлар ёрдамида эмоционал таъсир қилишига эришиш.  Байрамда эмоционал таъсирдан ташқари, ёшлар онгида, аксиологик қадриятларни замон, дин ва маданий анъаналар билан боғлиқлиги тушунчасини шакллантириш.  Касбий байрамларда, меҳнат жараёнини намойиш этишда, байрам билан профессионал ўйинларнинг интеграциясини амалга ошириш. 63

 Байрам ҳаракатида инсонлар ўйиндаги бирлик, умум қадриятларга тушуниб етишнинг омили эканлиги имкониятларини яратиш.  Касбий байрамларни ташкил этишда, жамоа ҳаётида муҳим бўлган анъана, маросим ва тарихий воқеаларни сценарийда ёритилиши.  Замонавий касбий байрамларда, рекреатив шакллар ёрдамида, ёшларни янги иқтисодий шароитга, қизиқишнинг шаклларига диққатини ривожлантиришга имкон яратиш.  Замонавий касбий байрамларни ташкил қилишда, режиссёр томонидан намойиш этиладиган томошада, инновацион технологияларни қўллаш, ёшларда шахс сифатида замонавий профессионал имкониятига бўлган қизиқишларини уйғотиш. Юқорида белгиланган дифференциянинг мезонларидан келиб чиқиб, ёшлар тарбиясида касбий байрамларни янада ривожлантиришда касбий байрам режиссураси, драматургиясида замонга мос келадиган, услубларни, техник воситалар ва таъсирчан воситаларни кенг имкониятидан фойдаланиш талаб қилинади. Байрам инсон маиший ҳаётининг ажралмас қисми бўлиб, инсон ҳаёти ритмига таъсир қилиб, унинг табиат билан бўлган гармониясини тиклаб, инсонларни бирлаштиради. Касбий байрамлар маънавий- маданиятнинг ажралмас бўлаги сифатида, анъаналар, меҳнат фаолияти, қадриятлар, ўз дунёқараши билан ажралиб туради. Байрамдаги анъанавий асослар, миллий маданиятни акс эттирувчи маънавий, ижтимоий-маиший, этнографик, профессионал қутблар, бир бутун байрам маданияти дейишга имкон беради. Айниқса касбий байрамларга дифференциал ёндашилганда, уни кундалик ҳаёт билан боғлаб ўрганишни талаб қилади. II-бобга хулоса. Иккинчи бобда, касбий байрамларнинг умумий маданиятдаги даражаси, тутган ўрни, ижтимоий-педагогик, ижтимоий-психологик, моддий-маънавий аҳамияти тўлиқ ўрганилиб таҳлил қилинди. Бу борада 64

дунёнинг етакчи олимларининг илмий асарлари, фалсафий, педагогик, психологик, маданиятшунослик, санъатшунослик нуқтаи назарлари таққослаш услуби орқали ўрганилди. Бу байрамларнинг типологияси, шакллари аниқланиб, касбий байрамларда ёшлар тарбиясига дифференциал ёндашувнинг ижобий томонлари аниқланди. Дифференциал ёндашувдан келиб чиқиб, касбий байрам иштирокчиларига қайси мезонлар орқали таъсир қилиш, унинг бошқа усуллардан қандай афзалликлари борлиги, иш самарадорлигини оширишга таъсири ўрганилиб, амалий таклифлар берилди. Байрам маданияти ишлаб чиқариш фаолияти билан (моддий ва маънавий) бирга, жамият ҳаётининг ўзига хос бир бутунлигини ташкил этади. Файласуфларнинг фикрича, меҳнат субъекти билан объект ўртасидаги жонли алоқа бўлиб, ушбу дунё билан боғлайдиган реал кўприкдир, Илмий тадқиқотларда маданиятшунос олимлар, меҳнатни фақатгина нон ишлаб топишдаги қайғуришгина эмас, балки инсон ҳаётидаги энг муҳим қадриятдир дейдилар. Лекин, шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, маданиятимизнинг баъзи йўналишларида, хусусан касбий байрамларда вужудга келган анъаналар, ўз бурчини бажариш асрлар давомида шаклланган муҳаббат, бир-бирини ҳурмат, устоз-шогирдлик каби этник, маънавий қадриятларимизни қўллашни унутмоқдалар. Бизнингча ушбу илмий изланиш ёрдамида мана шу унутилаётган қадриятларни тиклашга бўлган иштиёқ аҳамиятлидир. Замонавий касбий байрамларда фақатгина мукаммал меҳнатнигина, юқори профессионализмнигина эмас, балки йиллар давомида шаклланган ишининг имкониятларини топиш керак. 65

III БОБ. КАСБИЙ БАЙРАМЛАРДА БЕЛГИЛАНГАН ТЕНДЕНЦИЯЛАР, ИНСОННИНГ МЕҲНАТ ФАОЛИЯТИДАГИ ФАОЛЛИГИГА ТАЪСИРИ 3.1 . Замонавий касбий байрамлар драматургиясида меҳнатни улуғлаш тамойиллари Ўзбекистон Республикаси ўз мустақиллигини қўлга киритган кундан бошлаб ҳар бир соҳада туб маънода ўзгаришлар юзага келди. Иқтисодий, сиёсий ва бошқа жабҳаларда бўлганидек санъат соҳасида ҳам катта ўзгаришлар бўлди ва бўлиб келмоқда. Мустақиллигимиз мадҳини тараннум этувчи санъат асарларини яратиш ҳар бир санъат ходими, шу соҳанинг мутахассислари учун асосий вазифа этиб тайинланди. Истиқлол мадҳини куйловчи куй-қўшиқлар, жозибадор рақслар, бир-биридан ажойиб саҳна асарлари яратилди. 66

Маълумки, ўзбек халқи азал-азалдан ўзининг бой маданияти, такрорланмас санъати билан дунёни лол қолдириб келган. Ўзбек санъаткорларининг чет эл саҳналаридаги чиқишлари, бизнинг санъат асарларимизни чет эллик мухлислар диққат билан тинглаб, ўзларича хиргойи қилишлари бежиз эмас. Ўлмас сарчашмаларимиз саналмиш урф- одатларимиз, қадриятларимиз, маросим ва удумларимиз, ўлан ва ёр- ёрларимиз ўзбек халқининг нечоғлиқ маданият соҳиблари бўлганлигидан далолатдир. “Қадимдан халқ томошалари кўринишида бўлиб, театр сифатида шаклланган бу санъат доим ижтимоий ҳаётга муносабат тусини олган. Инсон турли чегараларни тузади, аммо санъат чегарани билмайди: Ғарбу Шарқда ҳам, Шимолу Жанубда ҳам у инсон манзараларини намойиш этаверади. Санъатнинг минтақаси ҳам чегарасиздир” 1 , - деб таъкидлаган эди муҳтарам Президентимиз Ислом Каримов. Ўзбек санъати ривожида театр алоҳида ўрин тутиб, инсонларга “ибратхона”, “донолар мактаби” сифатида фаолият юритиб келмоқда. Ўзбек театр саҳналарида ўзбек ва жаҳон драматургиясининг классик асарлари саҳналаштирилиб ўзига хос ютуқларга эришмоқда. Ҳар бир байрам ёки томоша учун аввало сценарий ёзилганидек, касб байрамлари учун ҳам аввало байрам драматургияси яратилади. Тадбир учун тузилган ташкилий гуруҳ ўз ўрнида бўлғуси тадбирнинг ғояси, мақсади, ижтимоий ҳолатидан келиб чиққан ҳолда унинг драматургияси (сценарийси)ни яратади. Театр санъатининг асосини пьеса ташкил қилса, оммавий тадбирлар асосини сценарий ташкил қилади. Сценарий - итальянча «Scenario» сўзидан олинган бўлиб, асар тузилмаси маъносини англатади. Сценарий - маҳаллий далилларга асосланиб ёзилган адабий-драматик асардир. Сценарий тадбир мазмунини адабий тасвирлаш бўлиб, бунда жиддий кетма-кетлик асосида ҳаракат элементлари бўлмиш мавзу ва ғоя, бир 1 Каримов И.А.”Миллий театримиз - ифтихоримиз”. Тошкент шаҳрида Академик Драма театри янги биносининг очилиш маросимида сўзлаган нутқи. 2001 йил 30 август. 67

бўлакдан иккинчисига ўтиш, блоклар, безаклар, матнлар тўлиқ кўрсатилади. Оммавий байрамлар режиссураси соҳасида фаолият юритаётган малакали педагог, таниқли режиссёр Ф.Э.Аҳмедов “Оммавий байрамлар режиссураси асослари” дарслигида сценарийнинг қуйидаги турларини таъкидлаб ўтади: 1. Кино сценарий: а) бадиий фильмлар сценарийси; б) ҳужжатли фильмлар сценарийси; в) илмий-оммабоп фильмлар сценарийси; г) қўғирчоқ ва мультфильмлар сценарийси. 2. Телевизион сценарийлар: а) адабий-бадиий кўрсатувлар сценарийси; б) публицистик - ахборот кўрсатувлар сценарийси; в) маънавий - маърифий кўрсатувлар сценарийси; г) ижтимоий-сиёсий кўрсатувлар сценарийси; д) ўйин-кўнгил очар кўрсатувлар сценарийси; е) телевизион фильмлар сценарийси; ж) мусиқий кўрсатувлар сценарийси ва ҳ.к. 3. Радиоэшиттиришлар сценарийси: а) ижтимоий-сиёсий эшиттиришлар сценарийси; б) адабий - бадиий эшиттиришлар сценарийси; в) публицистик-ахборот эшиттиришлар сценарийси; г) мусиқий эшиттиришлар сценарийси; д) маънавий - маърифий эшиттиришлар сценарийси; е) ўйин-кўнгил очар эшиттиришлар сценарийси ва ҳ.к. 4. Цирк томошалари сценарийси 5. Оммавий байрам ва томошалар сценарийси 1 1 Аҳмедов Ф.Э. Оммавий байрамлар режиссураси асослари. – Тошкент: Алоқачи, 2008. –Б.223. 68

Оммавий байрамлар сценарийси - синтетик асардир. Оммавий байрам ва томошаларда қаҳрамонларнинг масштаби жуда ҳам кенгдир. «Ҳар бир сценарийнинг бадиий даражаси, умумий драматургияда бўлганидек, эпизодларнинг драматургик тугалланганлиги, картинанинг образли якунланганлиги, томошабинга таъсир этувчи эмоционал кучларнинг бошидан охиригача ривожи, драматургия талабларига жавоб бера олиши билан белгиланади. Шундай бўлишига қарамай, оммавий байрам ва томошалар сценарийси, театр учун ёзилган пьесадан, бадиий фильмга ёзилган сценарийдан фарқ қилади. Ундаги публицистик вазифалар, аҳамиятли, ижтимоий ҳодисалар аниқ қаҳрамонларнинг шахсий қарама - қаршиликлари орқали эмас, балки ижтимоий зиддиятларни эпик принцип бўйича, яхлит намойиш этилади» 1 . Оммавий байрам ва томошалар сценарийси томошабинга эмоционал таъсир қилиш борасида кенг имкониятларга эга. Бунда сценарий муаллифи, томошабинларга берилган тарихий далилларга бўлган муносабатига суяниши мумкин. “Сценарий ёзиш билан ким шуғулланмасин, у қуйидаги талабларга жавоб бермоғи лозим:  ижтимоий-сиёсий, маданий ҳаётни, маҳаллий аҳоли меҳнати ва турмушини чуқур тушуна оладиган ҳамда уни тўғри таҳлил қила оладиган шахс бўлмоғи;  адабиёт ва драматургия соҳасида билимга эга бўлган, улардан самарали фойдалана оладиган киши бўлиши;  ҳаётий материалларни, ҳужжатли далилларни йиға оладиган, уларни адабий-бадиий шаклда баён қила биладиган ижодкор бўлмоғи лозим 2 ”. Кўриниб турибдики, сценарий муаллифи режиссёр билан ижодий ҳамкорликда ҳаётий ва маҳаллий материаллардан фойдаланиб, бадиият қонуниятлари асосида, ўз ғоясига, мазмунига эга бўлган янги асарни ярата 1 Аль Д.Н. Основы драматургии и сценарного мастерства. – Л :. 1991 . –С.133. 2 Қорабоев У.Х. Бадиий-оммавий тадбирлар. –Тошкент: Ўқитувчи, 1986. –Б.148. 69

оладиган ижодкор бўлмоғи лозим. Муаллиф пухта сценарий яратиш ва уни ташкилий гуруҳга ўз вақтида топшириш учун иш жараёнини режалаштириш лозим. Замонавий касбий байрамлар драматургиясида, ишлаб чиқариш жамоаларининг меҳнатдаги фаолиятидан келиб чиқиб сценарий яратилади. Бунинг учун биринчидан, меҳнат муаммолари атрофида жамоатчилик фикрини шакллантириб, меҳнатдаги реал қаҳрамонларининг тажрибаси сценарий-режиссёрлик ғоясида акс этиши лозим. Иккинчидан, кенг оммавий мулоқатни яратувчи ижтимоий- психологик муҳитни яратиш лозим. Меҳнат қахрамонларини фаолиятининг тарбиявий аҳамияти, театрлаштирилган ҳаракат мазмунини, ижтимоий-маданий жиҳатдан янада бойитади. Меҳнат жамоаси ҳаётидаги реал воқеалар, касбий байрамни ўтказишнинг муҳим шартидир. Бу нарсанинг йўқлиги сценарий ғоясини юзакилаштирилиб, байрам ташкилотчилари ва қатнашчилари орасида ўтиб бўлмас тўсиқ бўлади. Бундай тўсиқ, театрлаштирилган байрам қатнашчиларининг мулоқат қилишига ҳалақит бериб, омманинг ижтимоий-бадиий фаолият юритишига йўл бермайди. Сценарийдаги воқеаларнинг ҳаққонийлигига ишонч билдиргач, биз касбий театрлаштирилган байрам ғояси, ҳаракатини воқеалар билан узвий алоқадорликни яратишимиз лозим. Ҳаётий воқеаларни, сценарий ғояси билан биргаликдаги ҳаракати, бир-бирига қўшилиб кетиши, омманинг ижтимоий-бадиий фаоллиги даражасини кўрсатади. Агар бу нарса бўлмаса, сохталик юзага келади. Инсонлар орқали очиб берилидиган реал воқеалар, фактлар, рақамлар театрлаштирилган ҳаракатнинг асосини ташкил этиши лозим. 70

Касбий байрамларда ғояни очиб бериш учун қўшиқ, рақс, понтамима, бадиий ўқиш, мусиқа ва ҳ.к. санъат турларини ишлатиш мумкин. Бундан ташқари сценарийда ғоядан келиб чиқиб, тақдимий- томошавий материаллардан ҳам фойдаланиш мумкин. Лекин, усулдан тўғри фойдаланилмаса, реал қаҳрамонларнинг чиқишлари сунъий кўриниш олиб, ҳужжатди-бадиий ҳаракат бўла олмайди. Ҳ озирги кунда сценарист ва режиссёрлар бундай хатони тез-тез қайтармоқдалар. Воқеали материал билан бадиий таъсирчан воситалар бирлигини, унинг образийлигини бузиш, театрлаштирилган касбий меҳнат байрамининг тарбиявий таъсир кучини бўшаштиради. Касбий меҳнат байрамларидаги воқеавий-образли қаторни тўғри қуриш жуда ҳам муҳим бўлиб, унда ҳужжатли-бадиий материаллар ва бош қаҳрамонни топиш асосий вазифадир. Масалан, ишчи сафига қабул қилиш байрамида, меҳнат фаолиятини бошлаётган ёшлар байрамнинг жамоавий реал қаҳрамонига айланадилар. Мана шундан келиб чиқиб, ёшларни ишчилар сафига қабул қилиш, жамоа анъаналари билан таништириш, байрамда маросим сифатида қурилади. Меҳнат тантанаси, фахрийларни улуғлаш, уларнинг меҳнат биографиялари асосида қурилади. Сценарий яратиш жараёнида эпизодларни қуришда, образли ҳал этишда, аниқ корхонадаги, реал фактларга асосланади. Масалан, агар мавзу Ангрен кончилари тўғрисида бўлса, кўмирда ишлаётган домна печлари, электр станциялар пайдо бўлиб, бу корхоналарни ишлаши учун кўмир етказиб берган кончилар тўғрисида сўз кетади. Шундан келиб чиқиб, таъсирчан воситалар танланиб, публицистик материаллар асосида қурилади. Масалан, бошқа эпизодда мусиқа асбоблари ишлаб чиқарадиган фабрикага бағишланган бўлса, шу фабрика 71

ишларига қўли билан ишлаб чиқарилган мусиқа асбоблари оркестри орқали ҳал этиш мумкин. Яна бир эпизодда ўйинчоқ ишлаб чиқарадиган “Тошкент ўйинчоқ” фабрикасига бағишланган байрамда, уларга жон ато қилган усталарга миннатдорчилик билдираётган, жонланган қўғирчоқларнинг хореографик композициясини намойиш этиш мумкин. Юқорида келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, сценарийдаги образни туғилишига, эпизодларнинг шаклланишига, маҳсулот ишлаб чиқараётган аниқ инсонлар туртки бўладилар. Бошқачасига, меҳнат илғорларини олқишловчи бадиий композиция яратиш ҳам мумкин, лекин унда бу байрам оддий, обстракт кўринишда бўлиб, инсон меҳнати, меҳнат фаолияти иккинчи даражали бўлиб қолади. Образни топишга тўғри топилган йўл, театрлаштиришнинг асоси ҳисобланади. Агар бу нарса амалга оширилмаса, унда театрлаштириш муваққиятсизликка учрайди. Шунинг учун, ушбу байрамларда, шу инсонларнинг меҳнати байрамнинг кульминацияси бўлиб, ҳаракатнинг асосида реал воқеалар олиниб, қатнашчилар орасида эмоционал фикрларни уйғотиши лозим. Масалан, “Устоз ва шогирд” байраминида театрлаштиришда бадиий фикрлаб, янги меҳнат кўринишларини, анъанавий урф-одат шакллари билан бирлаштириб, миллий фольклор қўшиқлари ва рақслари билан бойитиш мумкин. Бу байрамда устоз томонидан, ёш ишчиларга оқ йўл тилаб, фотиҳа берилиши мумкин. Касбий байрамда тўғри топилган фольклор образийлиги, барча иштирокчиларга катта эмоционал таъсир қилади. Замонавий касбий меҳнат байрамларида фольклорларни қўшиш, янги шаклларни вужудга келишига, эскиларини модернизация қилишга имкон яратиб, кечаги ва бугунги кунни, эски ва янгини синтезлашга имкон яратади. 72

Амалиёт касбий меҳнат байрамларида, театрлаштиришнинг бир нечта типдаги образли ҳал этишни ажратиб кўрсатиш мумкин. Авваламбор, воқеадаги умумлашма образни яратишдаги, театрлаштирилган хабарлашишдаги эстафетаси, тарихий воқеанинг бўлагини намоён этиб, ҳаракат динамикасини ривожлантириб, уни алоҳида эпизодларда конкретлаштиради. Хабарлашиш оммавий байрамлар сценарийси амалиётида жуда кенг тарқалган. У бир қаторда терилиб, мамлакатимизда бўлаётган, юз бераётган воқеаларнинг рамзий акс-садоси сифатида намоён бўлади. Воқеалар, бир бутун образ бўйича, эпизодлар занжирига терилади. Лекин, ҳар бир алоҳида олинган эпизодни образли ҳал этиш, у ёки бу воқеа билан боғлиқ бўлган индивидуаллигига эга бўлади. Эпизодларнинг образли ўзига хослигини ҳужжатлар, кино-видео хроникалар, реал қахрамонларнинг чиқишлари ташкил этади. Ҳар қандай ҳолатда, хабарлашиш учун олинган у ёки бу воқеаларни, ҳикоя қилиш эмас балки образли ҳаракатда намойиш қилиш лозим. Баъзан, хабарлашишнинг йўналиши берилганлигига қарамай, эпизодлар тўғри қурилмай, сўзга қурилади. Бундай ҳолатда, биринчи планга, ёрдамга келган бошловчи чиқади. У, ҳаммага маълум бўлган шеърларни ўқиса ҳам, ҳар бир эпизодга керак бўлган, ёрқин образни топиб беролмайди. Ҳозирги кунда тасвирийлаштирилган образ кенг тарқалган бўлиб, унинг ёрдамида шаҳар, туман, корхона, бугунги меҳнат кунлари, анъаналар унинг ёрдамида жонланади. Бу жуда ҳам қизиқ услуб саналиб, мавзунинг образини яратиб, сценарийни ҳужжатли материал асосида, театрлаштиришнинг тасвирий имкониятларини бойитади. 1 Айнан мана шу услуб, таъсирчан воситаларни биринчи планга чиқариб, нур, товуш, техник воситалар ёрдамида, ушбу байрамни спектакль даражасига кўтара олади. 1 Рябков В.М. Антология форм праздничной и развлекательной культуры России. Зелябинек, Полиграф- мастер, 2008. –С.112. 73

Театрлаштирилган касбий меҳнат байрамлари методикасида информацион материални муваққиятли монтаж қилиш услублари маълум бўлиб, уларда театр қонуниятлари бўйича ҳужжатли-бадиий образни яратиш, оддий ҳикояни ёки нутқни, илюстрация ёрдамида, қайтарилмайдиган реал ҳаракатга айлантириб, воқеалар ахьротини ва санъатни органик бирлаштиради. Театр бош бўлган айнан шу синтез, касбий меҳнат байрамларини бошқаларидан ажратишга ёрдам беради. Касбий байрамлар драматургиясида театрлаштириш услубини қўллаш меҳнатини улуғлаш тамойилларини ёрқин намойиш этишга ёрдам беради. Меҳнат байрамларининг классификациясини инобатга олиб, шахснинг меҳнат фаолиятидаги тизимий босқичларда, байрамларнинг уч гуруҳини кўрсатиш мумкин. Биринчи гуруҳга меҳнат ёш ишчининг иш фаолиятини бошлашга бағишланган, ёш инсонни меҳнат жамоасига қўшилиши, унинг аъзосига айланишига бағишланган байрам (ишчиликка қабул қилиш, биринчи маош, разряд берилиши); Иккинчи гуруҳ ёш ишчи ҳақида жамоатчиликка фикрини юзага келтирувчи, унга жамоанинг муносабатини билдирувчи байрамлар (“Ёш ишчи куч” театрлаштирилган байрами); Учинчидан меҳнат анъанасини давом эттирувчи, меҳнат жамоанинг анъаналарига яқинлаштирувчи байрамлар (Устозлар куни, Авлодлар ўчрашуви). Иккинчи гуруҳда, ишчилар авлодининг алоқасини намоён этувчи меҳнат маҳорати байрамлари киради. Бунга касб байрами, Маҳорат байрамлари киради. Учинчи гуруҳга меҳнат натижаларини бахоловчи, меҳнат фаолиятига маънавий озуқа берувчи, ўз олдида турган вазифани бажариши кераклигини тушуниб етувчи, меҳнатни улуғловчи байрамлар киради. 74

Бу меҳнатни улуғловчи инсонлар ва авлодлар меҳнатидаги мувофаққиятларни улуғлашдаги театрлаштирилган байрамлардир. Театрлаштириш жамоанинг шаклланишига, ижтимоий жиҳатдан ўсишида ижоди услуб сифатида намоён бўлади. “Қурувчилар куни” касб байрами қурувчиларга жамоадаги ўз жойини ва вазифасини билишига, жамоанинг асосий мақсадини, у ердаги ҳаётнинг норма ва принципларини билишга, унинг тизимини бошқарув органларини тушунишга, жавобгарликни ҳис қилишга ўргатади. Бу байрам қурувчилар интилишидаги маънавий-психологик бирликнинг муҳитини яратиб, жамоанинг интилишларини, фикрларини, кечинмаларини, маънавий кўтаринкилигини намоён этади. Ишлаб чиқариш жамоасида театрлаштирилган меҳнат байрамлари мураккаб комплекс бўлиб, унда меҳнат фаолиятига доир бўлган воқеаларнигина кўриб қолмай, балки, меҳнат жамоаси ичидаги тизимларига боғлиқ бўлган театрлаштирилган ҳаракатнинг, режиссёрлик ишининг имкониятларини топиш керак. Меҳнат байрамлари жамоа ҳаётининг ажралмас қисмидир. Инсон табиатида кундалик ҳаётга бўлган гармоник талаб мавжуд бўлиб, ўзининг фаолиятида у ёки бу жамоа вазифасини бажаргани учун баҳо олишни хоҳлайди. Ижтимоий-прогресс ривожлангани сари, ҳаёт ритмининг фаоллиги, доимий меҳнат фаолияти қанчалик таъсирли бўлса, шунчалик байрамга бўлган талаб ортиб боради. Сценарист ва режиссёр ўзининг амалий фаолиятининг намоён бўлишини; алоҳида олинган инсон меҳнатининг жамоа томонидан баҳо берилиши; умумжамоа меҳнаткашларининг категорияси; жамиятнинг, ҳудуднинг, жамоанинг ижтимоий-сиёсий ва меҳнат ҳаётидаги босқичларини кўрсатишдан фойдаланиши лозим. 75

Театрлаштирилган касбий байрамлар ижтимоий ҳаётнинг, жамоанинг асосий функцияларини намоён этувчи шакл бўлиб ҳисобланади. 3.2. Касбий меҳнат байрамлари, халқ меҳнат маданиятининг маънавий-маданий асосидир Ҳар бир халқнинг ижтимоий-маданий ҳаётида азалий анъана, урф- одат, маросим, байрамлар алоҳида ўрин тутади. Улар кишилар турмуш тарзининг ўзига хос ҳодисаси сифатида намоён бўлади. Байрам жамият фаолиятининг ўзига хос шакли бўлиб, жамият ва шахсни маънавий ва моддий жиҳатдан қониқтиради. Бундан ташқари у, анъана, маросим, урф-одатлар билан, байрамлар кенг бўлган, “байрам маданияти” деган тушунчани ҳам англатади. Байрам – маданиятнинг бир қисмидир. У жамият билан ҳам моддий ҳам маънавий маданият орқали бирлашган. Байрам маданияти, маънавий маданиятнинг бир қисми сифатида, жамиятнинг маънавий ҳаётига қўшилиб кетади. 1 Маънавий ҳаёт, маълум бир маънода маънавий эҳтиёжларни ишлаб чиқариш билан боғлиқдир. Байрам ҳаёти, жамият маънавий ҳаёти сифатида намоён бўлиб, шу билан бирга, жамиятнинг онги, маънавий эхтиёжлари билан узвий боғланган нисбатан мустақил сферадир. Кенг оммани ўз иштирокчисига айлантира оладиган байрамларнинг афзаллаиклари жуда ҳам кўпдир. Айниқса, касбий меҳнат байрамларининг маданий, тарбиявий имкониятлари жиддий аҳамиятга эга. Чунончи, бу байрамларда, ижтимоий, иқтисодий, меҳнат ютуқларини кенг намойиш этади. Байрамлар дарҳақиқат, ҳаётнинг энг диққатга сазовор элементлари, моддий ва маданий соҳадаги энг яхши томонларининг кўрсаткичи ҳисобланади. Чунки байрам кунига бағишлаб ҳамма муассасалар, 1 Бенифанд А.Н. Праздник сущность, история, современность. - Кросноярск. 1986. –С.34. 76

корхоналар ва жамоалар ўзларининг энг яхши иш натижалари ва эришилган мувофаққиятлар ҳамда юксак маданиятларини ҳам намойиш қиладилар. Байрам – ўзига хос, кўп томонли ижтимоий ҳодиса бўлиб, ҳар бир инсонни, жамиятнинг ҳаётини намоён этади. Унинг барча дунё халқлари орасида тарқалганлигидан, байрамларнинг инсон ва жамият учун ҳеч нарсага алмаштириб бўлмайдиган бебаҳо бойлик эканлигига амин бўламиз. “Байрам жамият ҳаётининг органик бўлаги бўлиб, шу билан бир қаторда, ҳар бир инсоннинг ҳаёти ва фаолиятини тенглаштириб, омма эркин ҳаёт фаолиятининг марказига айланиб, алоҳида олинган шахснинг эмоционал таранглигини олувчи разряд функциясини бажаради” 1 . Байрамнинг бундай ўзига хослиги, инсоннинг бўш вақтини, яққол намоён бўлувчи шахснинг характерини маданий бойликка айлантириб, бўш вақтни, инсониятнинг бошқа бойликлари системаси ичида, ҳақиқий бойликка айлантиради. Оммавий байрамларни ташкил этишга бўлган эҳтиёжнинг педагогик аспекти шундаки, бу эҳтиёж, қизиқишни сценарий режиссёрлик ва ташкилотчилик фаолиятини амалий қуроллар ёрдамида қондиришга эришишдир. Байрамларни назарий ҳамда амалий таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, байрам оддий маданий-маърифий тадбир бўлибгина қолмай, балки юқори ижтимоий, инсониятнинг чуқур илдизли ҳаёт фаолиятининг комплекс шаклидир. Бу шаклни тадбиқ этиш борасида Д.М.Генкин, А.А.Канович, Е.В.Руденский, Л.С.Лаптева, А.Ф.Мазаев, У.Х.Қорабоев, Б.С.Сайфуллаев каби олимлар изланишлар олиб бордилар. Бу ғояларнинг амалга ошишида ҳақиқий, композицион жиҳатдан мукаммал, маънавий жиҳатдан бой, байрам томошаларини яратиш 1 Генкин Д.М. Массов ы е праздники . М.1975 . –С. 44 . 77

оммавий байрамлар режиссёрларидан жамиятимиз олдида катта масъулиятни талаб қилади. Оммавий байрамлар театри бу, авваламбор, қаҳрамонона театрдир. У ўз ғояси бўйича масштабли ва монументалдир. Оммавий байрам ҳаракати театрдан фарқ қилиб, узвий кетма- кетликдан маҳрум бўлиб, унда лирик чекинишлар, воқеаларнинг қайтиши, тўхталиш, пауза, сўзли материални пластик материалга кўчиши, пластик материални-мусиқага, мусиқадан сўзга ўтиши мумкин. Агар театр режиссёри премьерадан сўнг яна спектакль устида қайта ишлаши мумкин бўлса, оммавий байрам бор йўғи бир маротаба ўтказилиб, одамларда чуқур эмоционал таассурот қолдириши лозим. Санъатнинг бу турини ривожланишига машҳур режиссёр И.М.Туманов катта ҳисса қўшган. У байрам ва томошаларни амалий ва назарий жиҳатдан исботлаб, эмоционал кучга эга бўлган оммавий спектакль даражасига кўтаришга муваффақ бўлди. Жаҳон ёшлари ва талабалари фестивали, 1980 йилдаги Москва олимпиадаси, универсиада ва спартакиадалар, ҳукумат театрлаштирилган концертлари, чет элларда ўтказилган кўп миллатли мамлакатнинг декадалари ва ҳоказолар унинг ижоди маҳсулидир. И.М.Туманов Францияда, Парижнинг « Гранд опера » театрида санъат декадасини ўтказиши керак бўлади. Қисқа вақт ичида кўп миллатли мамлакат халқларининг санъатини кўрсатиш жуда ҳам қийин эди. Шунинг учун у, ҳудудлар бўйича номерларни танлаб олиб, ҳаракатланувчи экран (задник) ишлатади. Масалан, бир Республика номери ўз ижросининг охирида экраннинг чап томонига келади, экран айланиб, кейинги Республика саҳнага чиқиб, номерларини давом эттиради. Шу услуб орқали кўп миллатли мамлакат санъатини қисқа вақтда кўрсата олади. У биринчи бўлиб, « Россия » концерт саройида « Озод Африка » деган театрлаштирилган концертда « Занжирбанд Африка » номли хореографик композицияда « монитор » услубини, видеотехника кашф қилинмаган пайтда, қўллайди. 78

Раққослар репетиция жараёнида кинолентага суратга олинади. Концерт давомида бу кадрлар экранда намойиш этилиб, раққослардан экрандаги ҳаракатга мос синхрон ҳаракат талаб қилинган. Бу услуб номернинг таъсирчанлигини оширишга ёрдам берган. Туманов ушбу услуб орқали иштирокчиларнинг мимикаси, ички кечинмаларини томошабинга етказишга ҳаракат қилган. И.М.Тумановдан бошлаб, янги ёрқин театрлаштирилган томошаларни саҳналаштириш анъаналари юзага келди. Ўзбекистонда ҳам бундай анъаналарга амал қилиниб, Тумановнинг бой мероси, оммавий тадбирларда узвий равишда қўлланилмоқда. Охирги йиллар тажрибаси шуни кўрсатдики, оммавий байрам ва томошалар инсонларга эмоционал таъсир қилувчи, эстетик тарбия берувчи услубга айланмоқда. Бу байрам ва томошаларда турли услуб ва шаклларда жамоа бўлиб дам олиш, тарбиялаш, маьнавиятни ошириш каби функциялар бажарилади. Инсонларнинг бадиий ҳаваскорлик ижодлари, профессионал ижро, импровизацияли ўйинлар томошабинлар учун, аввваламбор ҳамкорликдаги ижод, ўзини намоён этиш сифатида маънавий озуқа беради. Режиссёрнинг оммавий театрлаштирган томошаларни саҳналаштиришдаги иши образли ҳал этиш, бўлажак томошанинг йўналиши, унинг етакчи ҳаракати, шакли, атмосфераси ва стили, режиссёрлик ғоясини тузишдан бошланади. Драматургия деганда, биз пьесани тушунамиз. Албатта оммавий байрамларда драматургия бошқача. Оммавий байрамлар драматургиясида батафсил ишлаб чиқилган муносабатлар, образларнинг руҳий кечинмалари бўлмайди. Оммавий байрамлар учун махсус драматурглар тайёрланмайди. Шунинг учун оммавий байрамлар режиссёри, ҳам режиссёр, ҳам сценарист вазифасини бажаради. Шундай қилиб, В.И.Немирович Данченко айтган учта асосий функциядан (саҳналаштирувчи, тарбиячи ва ташкилотчи) ташқари режиссёр драматургнинг вазифасини ҳам бажаради. 79

Сценарий яратиш жараёнида режиссёр томошанинг аниқ берилган шарт-шароитини: мавзу, ғоя, олий мақсадни, ўтказиладиган жойни, ижодий кучларнинг сонини, ҳужжатли материаллар ва далиллар, афсона ва ақидаларни, мана шу воқеа ва жой билан боғлиқ бўлган анъана ва маросимларни билиши, ўрганиши лозим. Сценарий байрам тайёрлашнинг асосий жараёни бўлиб ҳисобланади. Мавзу қандай бўлишидан қатъи назар, байрам ўтказиладиган масштаб ва чегаралар, унинг мазмуни қоғозда сценарий шаклида намоён бўлиши керак. Масалан, бўлажак томошанинг шакли ва стили, етакчи хатти- ҳаракати, режиссёрлик ғояси жуда ҳам қизиқ ҳал этилган, режиссёр А.А.Руббнинг Горький номидаги маданият ва истироҳат боғида саҳналаштирган “Кечки Москва” номли театрлаштирилган томошадаги услубларини кўриб чиқишимиз мумкин. Бу томоша шундай номли газетанинг саҳнавий варианти бўлиб, чиптачилар, газета сотувчилар кийимига кийинтирилган, бошловчилар киоск номидан гапириб, “жонли ҳарф” номли кордебалет эпизодларнинг номини рақс орқали намоён этадилар ва ҳ.к. Ғ оя режиссёрдан номерларни тайёрлаш, қайта ишлаш ва янгиларини тайёрлашни талаб қилади. Маълум тайёр номерларнинг борлиги ва маҳаллий материалларни яхши билиши, режиссёрга ғоя асосида бўлажак томошанинг режиссёрлик режасини тузишга ёрдам беради. Оммавий томоша албатта ҳаракатчан, томошавий, эмоционал-образли бўлиши керак. Унда қимирламай туриб декламация қилиш қатъиян ман қилинади. Бу ерда рамзий ва аллегорик тузилишлар, пластик метафоралар, образли мизансценалар, ассоциатив товушлар қатори ва ҳ.к.лар, хуллас, “аудио-визуал образлар” диалог ва монологнинг ўрнини эгаллайди. Бундай ҳолатни очиқ ҳавода ўтказиладиган томошаларда кўришимиз мумкин. Чунки бу ерда матн умуман эшитилмайди. Ишлатилса ҳам, олдиндан фонограмма қилиниб ёки бадиий фон ёрдамида ёки монитор экранларидан баъзи сўз ёки гап ёзиб кўрсатилиши мумкин. 80

Республикамизда бир неча йиллардан бери ўтказилаётган байрамлар тажрибасидан келиб чиққан ҳолда шуни айтиш мумкинки, очиқ ҳавода ўтказиладиган байрам томошалари асосан фонограмма асосида ўтказилади. Режиссёр сценарий бўйича, обдон, аниқ танлаб олинган номерларни, байрамнинг мусиқа раҳбари ҳамда овоз режиссёри билан ҳамкорликда танлаб ёзадилар. Маълум, белгиланган вақтга томоша дастурини сиғдириш, ғоявий монтаж қилиш, театрлаштирилган парчалар, саҳналарни образли ёзиб олиш жуда ҳам машаққатли, оғир меҳнатдир. Театрлаштирилган оммавий томошаларнинг томошавийлик табиати асосини, катта хореографик мусиқали-понтомимик композициялар эгаллаб, жуда ҳам оз миқдорда матн ишлатилади. Бу матн қисқа, лўнда, образли бўлиб, поэтик руҳга эга бўлиши керак. Бундай барча шарт-шароитни сценарий яратиш жараёнида ҳисобга олиш лозим. Ҳар қандай санъат асаридаги бадиий образни яратиш жараёнига мавзу, ғоя ва ижодкорнинг олий мақсади таъсир қилади. Очиқ ҳавода ўтказиладиган оммавий театрлаштирилган томошаларнинг мавзуси, ғояси, олий мақсади, воқеа ҳаракати бўлиб ўтадиган жойни аниқлашга таьсир қилиб, сўнг мавзу, ғоя, олий мақсад, ҳаракат бўладиган жой, томошанинг образи ва шакли қандай бўлиши кераклигини талаб қилади. Кўпинча байрам ўтказиладиган жой (майдон) режиссёрга сценарий яратиш ғоясига туртки бўлади. Анъанавий театрда спектаклни саҳналаштириш жараёнида драматург ва режиссёр асрлар давомида шаклланган, театр архитектурасига эга, техник услублар билан такомиллаштирилган, катта имкониятларга эга бўлган бинода иш олиб борадилар. Оммавий байрам томошасини очиқ ҳавода саҳналаштираётган режиссёр биринчи навбатда томошани қаерда (марказий майдон, стадион, боғ, архитектура ёдгорлиги) ўтказиш кераклигини ҳал қилиши керак. Танланган жойнинг таъсирчан воситаларини топиш катта аҳамиятга эга. 81

Биринчи навбатда танланган жойнинг муҳити, архитектурасидан келиб чиққан ҳолда, режиссёр кўп сонли томошабинлар ва иштирокчиларни қандай жойлаштириш, иштирокчиларнинг кириб- чиқиши, кийиниши ва ҳ.к.ларни аниқлаши лозим. Режиссёр саҳна кенглигидан келиб чиққан ҳолда, горизонталь, вертикаль ёки диагональ каби асосий мизансценаларнинг услубларини ўзи учун белгилаб олади. Стадионда ёки спорт майдонида бўлиб ўтадиган томошаларни томошабинлар асосан юқоридан томоша қилади. Шунинг учун мизансцена чизгилари, анъанавий саҳнадагига қараганда бошқача бўлиши керак. Худди шу каби, томошабинларнинг горизонт, доиравий, уч томонлама, олдинда ва ҳ.к. жойлашиши, мизансцена чизгиларига таъсир қилади. Тадбир бўлиб ўтадиган жой тузилишидан ташқари, режиссёрга кўплаб, бошқа ўзига хос таъсирчан воситаларни таклиф этади. “Очиқ ҳавода ўтказилаётган томошага табиатнинг ўзи ёрдам беради: кучли шамол, осмондаги булутлар, қушларнинг сайраши, ботаётган қуёшнинг нурлари, ой диски-буларнинг ҳаммаси энг зўр бадиий-декоратив безакдан зўр таассурот қолдиради”, - деб ёзади Э.Я.Смильгис . Ҳақиқатда табиатнинг ўзи, байрамнинг томошавий, таъсирчан чиқишига ёрдам беради. Байрам бўладиган жойни аниқлашда режиссёр олдиндан бўладиган об-ҳаво маълумотини (ҳарорат, шамолнинг кучини, қуёшнинг чиқиши ва ботишини, ойнинг қайси вақтда нурланишини, керакли вақтда қуёш қаерда туради, нурлари қайси тарафга тушади ва ҳ.к.ларни) ўрганиши зарур. Бундай маълумотларни ўрганиш, тадбирда қандай бадиий таъсирчан воситаларни ишлатишга, умуман байрамни қандай режиссёрлик йўналишида ҳал этишга таъсир қилади. Бунга мисол қилиб, Москванинг Горький номли боғдаги ёки Санкт- Петрбургнинг Киров номидаги боғида “Оролчадаги театрда” ўтказилган “Рақс ороли” номли томошани кўрсатишимиз мумкин. 82

Томошабинлар қирғоқда жойлашиб, томоша оролда ва сувда (кўлда) намойиш этилади. Томоша рақс-понтомимик композицияси шаклида қурилиб фонограмма ёрдамида иштирокчилар табиий шароитини ҳисобга олган ҳолда махсус қурилган саҳна майдонларида (қайиқ, сол, кўприкчалар ва ҳ.к.) ҳаракат қиладилар. 1990 йилда Тошкентнинг Роҳат кўлида ўтказилган сув сайлида (сценарий муаллифи У.Қорабоев, режиссёр Ф.Аҳмедов) ҳам томошабинлар кўлнинг қирғоғида жойлашишган. Театрлаштирилган воқеалар кўлда бўлиб ўтади. Бу томошада иссиқ иқлимда тарихан “сув – бу ҳаёт” эканлиги, сувни эъзозлаш, унинг муқаддаслигини тан олиш ғояси илгари сурилган. Томошада Хубби мард йигит қиёфасидаги сув тангриси, Миррих ёш жангчи қиёфасида уруш ва ғалаба тангриси ва ҳ.к образлари орқали фалсафий яхшилик ва ёмонлик, ёруғлик ва қоронғулик, иссиқлик ва совуқлик, ҳаёт ва ўлимнинг кураши тасвирланади. Иштирокчилар қайиқларда ҳаракат қилганлар. Жаҳоннинг кўпгина мамлакатларида очиқ ҳавода жойлашган, доимий фаолият кўрсатаётган театрлар кўп. Улар ўз томошаларини тарихий ёдгорликлар жойлашган жойларда намойиш этадилар. Масалан: Миср ва Мексика пирамидаларида, Франция ва Ҳиндистоннинг, Швейцария ва Чехиянинг қадимий қасрларида нурли-товушли спектаклларда, Руан шаҳрида ўтказиладиган ”Жанна д’Арк эҳтироси” (воқеа дарё, кўприк, сол ва қарама-қарши қирғоқда бўлиб ўтади) номли оммавий мистерия, Дубровникахдаги (Сербия) муқаддас Лаврентий қўрғони деворлари олдидаги, очиқ ҳаводаги спектакллар, Краковдаги (Польша) қирол Вавелск қасри олдидаги қадимий мусиқа концерти ва ҳ.к.ларни келтиришимиз мумкин. Республикамизда ҳам, Самарқанд шаҳридаги Регистон тарихий обидасида нурли-товушли спектакль (режиссёр Ҳ.Узоқов, композитор – 83

М.Тожиев) қўйишга ҳаракат қилинган, лекин бу спектаклда ушбу жанрнинг компонентлари тўлиқ очиб берилмаган. Бунда Регистон номидан Ўзбекистон халқ артисти Ё.Аҳмедов матнларини ўқиб, бу ерда бўлиб ўтган тарихий воқеаларни ҳикоя қилиб беради. Ҳикоя давомида Регистондаги обидалар прожекторлар билан ёритиб турилади. Нурли-товушли спектакль, оммавий томошаларнинг жанри бўлиб, собиқ Иттифоқда биринчи маротаба 1975 йил Волгоград шаҳрида Ғалабанинг ўттиз йиллигига бағишлаб, маданият ва истироҳат боғида ўтказилган. Бу томоша кечки оқшом соат 19 00 да бошланиб, боғ дарвозаси очилиб, томошабинлар ичкарига қўйилади. Фонда урушдан олдинги даврга мос, тинч-осуда ҳаётни эслатадиган шўх қўшиқ, инсонларнинг хурсандчилик овозлари янграйди. Бу хурсандчиликни учиб келаётган немис бомбардимончи самолётларининг мотори овози эгаллаб, бомбалар портлаши шовқини бутун боғни эгаллайди (бунда боғ бўйича овоз кучайтиргич карнайлари ва прожекторлар ўрнатилган). Томошабинлар белгиланган йўлкадан юриб боришади. Шу пайт фонда Левитаннинг овози уруш бошланганлиги ва урушга умумхалқ сафарбарлиги эълон қилинганлигини хабар қилади. Фонда темир йўл вокзали, ҳарбий комиссар фронтга сафарбар қилинаётганларнинг исм- шарифини бирма-бир ўқийди. Аёллар, болаларнинг хайрлашуви, болалар йиғиси, бақир-чақир. Паровознинг овози янграб, поезд эшалонларининг ҳаракатга келиши, видолашув жараёни намоён бўлади. Шу пайт боғ марказига қўйилган “Она юрт чақиради” деб номланган панно прожекторларда ёритилиб, “Муқаддас уруш” қўшиғи янграйди. Томошабинлар йўлка бўйича юришни давом эттирадилар. Яна осмонда учаётган қирувчи ва бомбардимончи самолётларнинг ўқ отаётган овози. Бомбалар портлаши эшитилади. Ҳаво ҳужуми пайтида, душман самолётларини ёритиб ушлайдиган, ҳақиқий прожекторлар осмонни ёритиб, нурларини ҳар тарафга 84

ҳаракатлантириб, душман самолётларини ёритаётгандек имитация қиладилар. Бутун боғ бўйича ҳаво ҳужуми сигналининг янграши томошабинни ҳаяжонга солади. Фонда яна Леветаннинг овози бизнинг қўшинларни чекинаётганини, ташлаб чиқилган шаҳарларни номма-ном тилга олади. Яна бир панно - “Сталинград жанги” ёритилиб, бу жангнинг мудҳиш воқеалари ҳикоя қилиниб, биринчи ғалаба эълон қилинади. Шу тариқа беш йиллик уруш воқеалари тарихи нур ва овоз ёрдамида ёритиб берилади. Томошабин боғнинг охирги ўрнатилган паннога яқинлашганда Левитаннинг овози фашист Германияси устидан қозонилган ғалабани- капитуляцияни эълон қилади. Рейхстагга ғалаба байроғини ўрнатаётган жангчи тасвирланган панно ёритилади. Фонда ғалаба тўғрисидаги қўшиқ янграб, боғ осмони узра худди ғалаба кунидек мушаклар отилади. Хуллас, томошабин тарихий воқеаларни ўз бошидан кечириб, у билан яшайди. Самарқанд, Бухоро, Хива, Шаҳрисабз шаҳарларида жойлашган гўзал тарихий обидаларимиз борлигига қарамай, улардан унумли фойдаланилмаяпти. Бу обидаларда нафақат нурли-товушли спектакллар, балки оммавий томошаларнинг бошқа жанрларини ҳам тўлиқ қўллаб, бутун жаҳонга мана шундай санъат дурдоналарини, тарихини намоён қилиш мумкин. Юқорида келтирилган мисолларнинг барчасида томоша ўтказиладиган жой, асосий ҳаракат қилувчи шахсга айланган. Лекин, ҳар қанақа томошани маълум бир тарихий обидада ўтказиб бўлмайди. Тадбирни ўтказишдан олдин, унинг ғояси, жанри, стили ушбу жойга тўғри келадими ёки йўқми, тарихий тенглаштириш жиҳатдан мос тушадими? Шу томонларига катта эътибор бериш лозим. Масалан, собиқ иттифоқ даврида уюштирилган фестивалларда (Самарқанд, Регистон обидаси) Тиллақори, Шердор мақбараларида тантанали банкетлар ўтказиш урф бўлган эди. Обидада бир қанча машҳур шахсларнинг қабрлари борлиги ҳаммамизга маълум. Бундай тадбирларнинг обидаларда 85

уюштирилиши маънавий жиҳатдан ҳам, эстетик жиҳатдан ҳам тўғри келмайди. Тарихий обидалар ва зиёратгоҳларда ўтказиладиган томошаларнинг, томошабинга берадиган эмоцияси, таъсир кучи ниҳоятда юқоридир. Масалан, Занги ота мақбарасида ушбу улуғ зотга бағишлаб ўтказилган бадиий-публицистик томошада (режиссёр Ф.Аҳмедов) тадбир ўтаётган жой томоша ғоясини очиб беришда узвий ёрдам бериб, эмоционал-бадиий таъсирни кучайтирди. Амир Темурнинг (Ўзбекистон халқ артисти Теша Мўминов) саркардалари билан оқ отда келиб, Занги ота мақбарасига кириб, остонада тиз чўкиши томошабинларга эмоционал таъсир қилди. Томошабин ҳам ихтиёрий равишда Амир Темурнинг орқасидан эргашиб, тиз чўкиб, тиловат қилдилар. Ўзбекистон халқ артисти Ёқуб Аҳмедовнинг “Занги ота” монологи, мусиқа ва фаришталар (раққосалар) хатти-ҳаракати билан бойитилиб, томошавийликни янада орттиради. Томошада ишлатилган тарихий, ҳужжатли материаллар, ривоятлар томошанинг бадиий образини яратишга ёрдам берди. Режиссёрнинг ёпиқ жойда ишлашида, ушбу саҳна майдонининг аниқ ўзига хослигини қўллай олиши катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари, халқаро болалар кунига бағишланган фестивалда “Ер шари болаларимизга” деб номланган театрлаштирилган томошага цирк биноси танланган. Цирк аренасида доиравий мизансценалар қуриш имконияти мавжудлиги, ундан ташқари, юқоридан барча ҳаракатнинг яхши кўриниши, режиссёр ғоясини очиб беришга имконият яратиши кўзда тутилган. Цирк биноси болаларга берилиб, уларга у ерни безаш, цирк номерлари тайёрлаш, реквизитлар, мусиқий безаш, масхарабозлик каби номерларни тайёрлаш топширилган. Кейинчалик болалар томонидан тайёрланган номерлар, профессионал цирк артистларининг энг яхши номерлари билан бирлаштирилган. Цирк катта қилиб ишланган, болалар чизган расмлар билан безатилиб, фойеда болалар томонидан ясалган қўғирчоқлар 86

ўрнатилган бўлиб, шарлар билан безатилган эди. Профессионал артистларнинг болалар билан ишлаши ўзгача жозиба бахш этган. Баъзи режиссёрлар томоша ўтадиган жой муҳитини ҳисобга олмай, тахтадан ишланган саҳна, эстрада қўйдириб ишлашни қулай, деб ҳисоблайдилар. Стадион марказига ўрнатилган бундай саҳна томошалари сценарийсида, фақатгина концерт номерларининг навбатма-навбат келишигина кўрсатилади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, “мазмун ҳаракат ўтадиган жойни аниқлайди; мазмун ва жой томошанинг шаклини аниқлаб беради”. Замонавий театрлаштирилган байрамларда маросим ва анъаналар етакчи ўринлардан бирини эгаллайди. Маросим ва анъаналар миллий байрамларда, тантаналарнинг очилиш қисмларида, “Ўйин” жанридаги томошаларда композицион қурилишнинг асосини ташкил этади. Айниқса, “Наврўз” байрами, турли сайллар, тарихий шахслар, шаҳарлар, корхона, воқеа, халқ эпоси юбилейларида анъана ва маросимлар қўлланилади. Лекин охирги йилларда мана шундай байрам томошалари йилдан-йилга қайтарилиб, штамп шаклига келиб қолмоқда. Масалан, баъзи томошаларда болаларнинг чиқиши, спортчиларнинг кўргазмали машқлари, ҳарбийларнинг, шарқ якка курашчилар услубларини кўрсатишлари, бутун томоша рақс орқали ҳал этилиши - театрлаштириш услуби нима эканлигини тушунмаслик ҳақиқий штампга олиб келмоқда. Бироқ, шундай анъана ва маросимлар борки, улар халқимиз, ота- боболаримиздан бизга анъана бўлиб қолмоқда. Масалан, Самарқанднинг Ургут туманида “Наврўз” байрамини ўтказишда, тарихан шаклланган анъана ва маросимлар мавжуд. Бу байрамда ушбу йили келин бўлиб тушган қизлар куни билан ўзларининг қандолатчилик ва ошпазликда маҳоратларини кўрсатиш учун турли баҳор ширинликлари ва таомларини тайёрлайдилар. Байрам қирларда келинларнинг аввал яратганга, кейин табиатга ва инсонларга саломларидан бошланади (келинларнинг барчаси келинлик либосларида, бир қаторга туриб салом беришадилар). 87

Келинлар саломи тугагач, улар кун давомида маҳорат билан пиширган таомларини халққа улашиб, меҳмон қиладилар. Шундан сўнг байрамнинг асосий қисми – “бешқарсак” ўйини бошланади. Ҳар йил ўйин ана шу маросимдан бошланади. Ёки байрамларнинг тантанавий қисми бўлган, анъанавий байрам байроғини кўтариш, мангу олов ёки ёдгорликлар олдига фахрий қоровул қўйиш, анъанавий машъала оловини ёқиш маросими, қурилаётган бинонинг пойдеворига рамзий тош қўйиш, боғда эсдалик учун кўчатлар ўтқазиш, аскарларнинг аскарлик қасамёдини қабул қилиши, болалар соғломлаштириш оромгоҳларидаги хайрлашув томошасида гулхан ёқиш ва ҳ.к. Меҳнат маданият тизимини, жамоадаги ҳамфикрликни, ушбу жамоа аъзоларининг меҳнатга профессионал равишда лаёқатли эканликларини расмий равишда тан олишишини намойиш этиши керак. Меҳнат байрамлар ижтимоий-педагогик, ижтимоий-психологик, бошқарув, рекреативликка муҳим функциаларни бажаради. Касбий байрамларга дефференциал ёндашув мезонларидан яна бири касбий байрамлар ёшларнинг касб танлашида ката аҳамиятга эга бўлиб, тўғри йўл кўрасатувчи восита сифатида намоён бўлади. Касбий байрамларда инсон фаолияти тўғрисида фикр юритилиб, кундалик ҳаётнинг оқимида, унинг маълум даражага чегарага етишиш феномени намоян этилади. Юқорида тилга олинган дефференциянинг мезонларини тўғри кўрсатиш, сценарий яратиш жараёнида байрамнинг хусусиятидан келиб чиқиши ўзининг мевасини беради. Кишилик жамияти шу кунгача қайсики моддий ва маънавий бойликни қўлга киритган бўлса, ижтимоий-маданий тараққиётнинг қандайдир чўққисини эгаллаган булса, уларга фақат тинимсиз жисмоний ва ахлоқий меҳнат орқали эришилгандир. Меҳнат-инсон ҳаёт-фаолиятининг асосий негизидир. Меҳнат ҳар қандай бойликнинг манбаидир, деб уқтирдилар иқтисодчилар. Айниқса 88

касбий байрамлар, инсон меҳнатини улуғловчи, шарафловчи мадхиядир. Бу хил байрамлар кишиларни мехнасеварликка чорлайди, яшаш ва ижод қилишнинг маъносини тушунтиради, инсоний фазилатларни эъзозлайди ва рағбатлантиради. Масалан, Республикамизда қишлоқ хўжалик ходимларининг байрамлари кенг қўлланилади. “Қишлоқ хўжалик ходимлари куни”, “Чорвадорлар куни”, “Пахта байрами”, “Ҳосил байрами”, “Биринчи чигит қадаш байрами”, “Биринчи карвон байрами” кабилар деҳқонларнинг касбий байрамлари ҳисобланади. Бу байрамларни ўтказиш эски бир хиллик, штампларга йўл қўйилмоқда. Ушбу касбий байрамларни ўтказишда, драматургиясида ва режиссурасида дифференциал ёндашувнинг мезонларидан фойдаланиш, деҳқонлар улуғловчи воситаларини, шакилларни топиш, бу касбга ёшларни қизиқтириш асосий вазифадир. Бу байрам сценарийсида ҳозирги кунда фермер хўжаликларда жонбозлик кўрсатаётган фермерларнинг (аниқ мисолларда) иш фаолиятини, ютуқларини улуғлаш, ёшларга кўпроқ таъсир қилиб, бу касбга бўлган ҳурматни янада оширади. Фермерлар ҳаётини ўзи, уларнинг меҳнат фаолиятлари, иш жараёнлари мавсумларига боғлиқ бўлган анъана ва байрамни талаб қилади. Бу байрамларнинг моҳияти ва мазмунини аниқлаб, мантиқий тизимда ўтказилиб, дифференциал ёндашувнинг асосида сценарийлар яратилиши керак. Деҳқонларнинг “Чигит қадаш” номли касбий байрамлари ҳам ўзизга хосдир. Деҳқонлар қиш фасли давомида янги ҳосил йилини сабрсизлик билан кутадилар. Янги меҳнат мавсумини ифода этувчи тантанали кун барча қишлоқ хўжалик ходимлари уруғ қадашишларига фаол тайёргарлик кўра бошлайдила. Чигит экиш деҳқон ҳаётида энг муҳим юмиш бўлиб, шу компонентдан кейин ҳақиқий меҳнат йили бошланади. Шунинг учун чигит 89

қадашишларининг бошланиши пахтакорларга кўтаринки рух, яхши кайфият ва хурсанчиликни вужудга келтиради. “Чигит экиш” тантаналарининг ижтимоий-маданияти шундан иборатки, унда деҳқонлар ҳам меҳнат, ҳам байрам қилишади. Мазкур касб байрами кишиларга янги ҳосил йилини кўтаринки кайфият ва яхши ниятлар билан бошлаш учун кўмак беради. Ҳ ар бир касб ўзига хосдир. Ҳар бир касбнинг ўзига хос хусусиятлари, ўз қадриятлари, ўз қахрамонлари бўлади. Албатта ҳар бир касбнинг ўз касбий профессионал байрамлари бўлади. Касбий байрамларини нишонлаш турғунлик йилларида вужудга келган эди. Ҳар бир байрамларнинг ўз колорити бор . Масалан, савдо ходимлари кунида, барча сотувчилар харидорларга кулиб, хушмомулада хизмат қиладилар. Касбий байрам биргаликда йиғилишнинг сабаби бўлиб, қилинган муҳим ишларни мухокама қилишнинг имкониятидир. Бу кунлар расман дам олиш куни бўлмаса ҳам, барча жамоа азолари томонидан нишонланади. Бу байрамларнинг маълум қисми бирон мамлакат худудида нишонланса, базилари халқаро статусга эгадир. Кўпинча олдиндан нишонланиб келаётган касбий байрамлар рўйхатига, яқинда пайдо бўлган касб байрамлари киритилмоқда. Мутахасисларнинг фикрича бу янги касб байрамларининг вужудга келиши, тажриба алмашиш янги ижтимоий гуруҳларни тузиш ва ижтимоий кенгликни ўзгартириши каби функцияларни бажаради. Бу байрамлар профессионал жамоани ташкил қилиш учун жуда ҳам муҳимдир. Касбий байрамлар расмий бўлмаган дастурда, ходимларни жамоага бирлаштириб расмий бўлмаган шароитда бир-бирларини ўрганишга шароит яратиб берилади. Бир жамоанинг ходимларини ҳеч нарса касбий байрам сингари бир-бирларига яқинлаштира олмайди. III-бобга хулоса. 90

Ушбу бобда, Касбий байрамларнинг умумий маданиятдаги даражаси, тутган ўрни таҳлил қилиниб, меҳнат байрамидаги типлари ўрганилди. Асосан қайси касблар календар бўйича байрам қилиниши аниқланади. Бу байрамлар жамоани, халқни бир мақсад сари бирикишидаги катта аҳамияти ўрганилиб, унинг ижтимоий-педагогик, ижтимоий-психологик таъсир кучи, эффекти кўриб чиқилди. Айниқса ёшлар тарбиясида касбий байрамларнинг тутган ўрни, унга дифференциал ёндашувнинг самараси, натижалари илмий таҳлил қилиниб, бу борада олимлар тамонидан олиб борилган тадқиқотлар ўрганилиб, таққослаш услуби ёрдамида параметрлар аниқланади. Бу ёндашувга бошқа яқин бўлган фанлардаги қарашлар билан танишилда. Бу байрамларга дифференциал ёндашувнинг мезонларини аниқлаш, ушбу байрамларни илмий ўрганиш ва ўтказишдаги янги қирраларни топишга имкониятлар яратади. Ёшларни касбга қизиқтириш ҳақиқий профессионализмни эгаллашларида топилган дифференциализациянинг мезонлари ўз эффективлигини тасдиқлади. Бу мавзуни ўрганишга психология, ёшлар рухиятини ўрганиб уларга қай йўсинда ёндашиш сирларини очишда ёрдам берди. Мезонларни тўғри аниқлаб қўллаш бу байрамларда қўлланилмаганлиги, сценарий режиссёрлик ижодий ишини яратишга ёрдам беради. Дифференция мезонлари ёшлар психологиясини ҳар тамонлама ўрганиб натижага эришишида ёрдам беришини исботлашига ҳаракат қилдик. Касбий байрамларга дифференциал ёндашув мезонларини аниқлаш услубини Республикамизда ўтказиладиган касбий байрамларга қўллаш бўйича таклифлар ишлаб чиқилди. 91

ХУЛОСА Мамлакатимизда истиқлолнинг биринчи кунларидан бошлаб кўпгина энг муҳим ва устувор масалалар қатори ёшлар тарбиясига, хусусан, ҳар томонлама соғлом ва баркамол авлодни вояга етказишга ҳам алоҳида эътибор бериб келинмоқда. “ Биз халқимизнинг дунёда ҳеч кимдан кам бўлмаслиги, фарзандларимизнинг биздан кўра кучли, билимли, доно ва албатта бахтли бўлиб яшаши учун бор куч ва имкониятларимизни сафарбар этаётган эканмиз, бу борада маънавий тарбия масаласи, ҳеч шубҳасиз, беқиёс аҳамият касб этади. Агар биз бу масалада ҳушёрлик ва сезгирлигимизни, қатъият ва масъулиятимизни йўқотсак, бу ўта муҳим 92

ишни ўз ҳолига, ўзибўларчиликка ташлаб қўядиган бўлсак, муқаддас қадриятларимизга йўғрилган ва улардан озиқланган маънавиятимиздан, тарихий хотирамиздан айрилиб, охир-оқибатда ўзимиз интилган умумбашарий тараққиёт йўлидан четга чиқиб қолишимиз мумкин” 1 . Ҳукуматимиз миллий қадриятларни тиклаш, бадиий анъаналарни тараққий эттириш, айниқса, театр санъатини ривожлантиришга алоҳида эътибор бериб, доимий раҳнамолик қилиб келмоқда. Президентимизнинг 1995 йил 20 октябрдаги “Ўзбекистонда театр ва мусиқа санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони, 1998 йил 26 мартдаги “Ўзбекистон театр санъатини ривожлантириш тўғрисида”га Фармони, 1998 йил 22 майда “Ўзбектеатр ижодий ишлаб чиқариш бирлашмаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги Фармони, 2001 йил 21 сентябрда “Ҳамза номидаги Ўзбек давлат Академик драма театрига “Миллий театр” мақомини бериш тўғрисида”ги Фармони, 2014 йил 22 январдаги “Ўзбек Миллий академик драма театрининг 100 йиллигини нишонлаш тўғрисида”ги Қарори шунингдек, 2010 йилда Бухоро шаҳрида қад кўтарган “Боқий ва навқирон Бухоро” монументи, ҳамда Бухоро давлат театри янги биносининг ишга туширилиши мамлакатимизда маънавий тараққиётга давлат миқёсида эътибор қаратилаётганлигининг ёрқин исботи ҳамда олиб борилаётган ислоҳатларнинг ижобий натижасидир. Республикамизда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 24 июлдаги 4456-сонли “Олий малакали илмий ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш ва аттестациядан ўтказиш тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги Қарори ижросини таъминлаш ҳамда профессор-ўқитувчилар илмий-тадқиқот, илмий-ижодий ишлар кўламини кенгайтириш, юқори малакали илмий, илмий-педагогик кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш, талабалар томонидан олиб борилаётган илмий-тадқиқот ишларини тизимли равишда ташкил этиш борасида ишлар олиб борилмоқда. 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008. – Б. 4. 93

Мазкур тадқиқот ҳам юқорида таъкидланган ҳужжатларда кўзда тутилган мақсад ва вазифаларни амалга оширишнинг узвий ва мантиқий давоми сифатида олиб борилди. Бу илмий ишда меҳнат байрамининг ажралмас қисми бўлган касбий байрамларнинг ижтимоий жамиятда тутган ўрни, унинг классификациясини, шахснинг комил инсон бўлиб етишишидаги ўрни, унинг тизимидаги босқичлари ўрганилди. Ҳозирги кунда, касбий байрамларни ўтказиш анъаналари сақланиб, ривожланиш йўллари шакллари ўрганилди. Бу байрамларнинг меҳнат жамоаларининг бирлиги, аҳиллиги, касбга бўлган муҳаббати, касбий профессионал ривожида тутган ўрни илмий таҳлил қилиниб, шароитларини ўрганишга ҳаракат қилинди. Меҳнат билан бевосита боғлиқ бўлган Ўзбекистон байрамлари ва анъаналари ўрганилиб, бевосита касбий байрамлари таъсирида меҳнат муносабатларининг шаклланиши кўриб чиқилди. Меҳнат байрамлари, уларнинг ажралмас қисми бўлган касбий байрамлар ёшлар тарбиясида катта аҳамиятга эга эканлиги илмий ўрганилиб, таҳлил қилинди. Меҳнат байрамларининг жамият ривожидаги ўрни, меҳнат жамоалари билан ёш ишчиларнинг касбий маҳоратни эгаллашдаги аҳамиятлари кўриб чиқилди. Меҳнат байрамларнинг, касбий байрамларнинг турлари ташкил қилиш ва ўтказишнинг усуллари ўрганилди. Халқимизнинг асрлар давомида меҳнатга бўлган муносабати, ундаги касбларга бўлган муносабат, шаклланган анъаналар, маросимлар байрамларнинг ажралмас қисмига айланганлиги, устоз-шогирд анъаналари ҳозирги кунда ҳам давом этаётганлиги таъкидланди. Байрамлар классификациясини асос қилинган ҳолда байрамларни тизимий жамоанинг меҳнат фаолиятидаги этапи ва ҳодисаларига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлиш мумкин: 94

1. Меҳнат фаолиятини бошлаган йўл, жамоага қўшилиш байрами, кўникиш байрами ва ҳ.к. 2. Маҳоратни ривожлантириш меҳнат байрамлари. 3. Меҳнатни улуғловчи байрамлар, меҳнат кишиларига ҳурмат билдириш, улуғлаш. Амалиётнинг таққосланган таҳлили шуни кўрсатадики, меҳнат байрамларининг тизими, ҳар қандай меҳнат жамоасининг ҳаёт фаолиятини ижтимоий-маданий жиҳатдан ривожлантириб, уни бадиий безайди. Мамлакатимиз корхоналарида ўтказиладиган ушбу байрам таҳлили қуйидаги компонентларни аниқлашга имкон яратди: 1. Корхона тарихи ва анъаналари билан танишиш; 6. Расмий ҳужжатларни топшириш; 7. Бир қанча табриклар; 8. Кульминацион –тантанали ваъда бериш (қасамёди); 9. Корхонадаги машҳур кишилар ва раҳбарлар билан мулоқат. Касб байрамларини таҳлил қилганда касбнинг хусусиятидан келиб чиқиб, шу соҳага айнан тааллуқли бўлган материаллардан фойдаланиш лозим. Дифференциал ёндашувда юқорида айтганимиздек бирдан-бир объектни гуруҳларга бўлиб ўрганишдир. Энди, бу изланишни янада мукаммалаштириш учун, дифферециясининг мезонларига мурожаат қилдик. Меҳнат байрамининг бир қисми бўлган касбий байрамлар қатнашчилари ёки иштирокчиларига дифференциал ёндашувда қуйидаги мезонларни алоҳида ажратиб кўрсатишимиз мумкин:  Иштирокчининг ёши.  Иштирокчининг миллати.  Иштирокчининг яшаш жойи.  Иштирокчининг касби.  Иштирокчининг оилавий аҳволи.  Иштирокчининг қизиқишлари. 95

 Касбий фаолиятидаги нимага мойиллиги.  Бўш вақтини қандай ўтказади.  Қ айси китобларни севиб ўқийди.  Санъатнинг қайси турини кўпроқ севади.  Устоз шогирдликка бўлган муносабати.  Меҳнат анъаналарига муносабати.  Хамкасблари билан доимий мулоқатнинг касбий ривожланишига таъсири.  Иштирокчининг ижтимоий келиб чиқиши.  Иштирокчининг доимий мулоқат объекти.  Иштирокчининг касбий ривожида меҳнат жамоасининг тутган ўрни.  Иштирокчининг манънавий баркамоллигига таъсир қилувчи омиллар.  Иштирокчининг мулоқат қилувчи дўстлари доираси. Касбий байрамлар тизимида эса:  Касбий байрамнинг тарихан шакилланган, жамият потенциалини аниқлаш.  Байрам орқали ёшларни танлаган касбига яхши муносабатни шакллантириб, бу борада мусобақалашишда жамоанинг қўллашини намоён этиш.  Ёшларни шахс сифатида касбий баркамолликка эришишида рамзлар ёрдамида эмоционал таъсир қилишига эришиш.  Байрамда эмоционал таъсирдан ташқари, ёшлар онгида, аксиологик қадриятларни замон, дин ва маданий анъаналар билан боғлиқлиги тушунчасини шакллантириш.  Касбий байрамларда, меҳнат жараёнини намойиш этишда, байрам билан профессионал ўйинларнинг интеграциясини амалга ошириш.  Байрам ҳаракатида инсонлар ўйиндаги бирлик, умум қадриятларга тушуниб етишнинг омили эканлиги имкониятларини яратиш. 96

 Касбий байрамларни ташкил этишда, жамоа ҳаётида муҳим бўлган анъана, маросим ва тарихий воқеаларни сценарийда ёритилиши.  Замонавий касбий байрамларда, рекреатив шакллар ёрдамида, ёшларни янги иқтисодий шароитга, қизиқишнинг шаклларига диққатини ривожлантиришга имкон яратиш.  Замонавий касбий байрамларни ташкил қилишда, режиссёр томонидан намойиш этиладиган томошада, инновацион технологияларни қўллаш, ёшларда шахс сифатида замонавий профессионал имкониятига бўлган қизиқишларини уйғотиш. Юқорида белгиланган дифференциянинг мезонларидан келиб чиқиб, ёшлар тарбиясида касбий байрамларни янада ривожлантиришда касбий байрам режиссураси, драматургиясида замонга мос келадиган, услубларни, техник воситалар ва таъсирчан воситаларни кенг имкониятидан фойдаланиш талаб қилинади. Шунингдек, тадқиқотда қуйидагилар ўрганилди:  Ёшлар тарбиясида дифференциал ёндашув услубининг эффективлиги, ижобий томонлари, ундаги ижтимоий-педагогик, ижтимоий-психологик таъсирнинг сценарий-режиссёрлик фаолиятида намоён бўлиши, байрам эпизодларини бўлакларга бўлиб таҳлил қилинди;  Касбий байрамлардаги эмоционал таъсир кучини оширишда, байрам сценарийсини композицион жиҳатдан мукаммаллаштириш, комил инсон тарбиясида дифференциал ёндашувнинг мезонлари аниқланди;  Бу орада илмий тадқиқотлар ўтказган олимларнинг ва амалий ишлар олиб борган режиссёрларнинг илмий ва амалий ишлари таҳлил қилинди;  Меҳнат байрамларининг инсоннинг меҳнат фаоллигини оширишга таъсири, байрам драматургиясида театрлаштириш услубининг тутган ўрни ўрганилди; 97

 Байрамнинг анъанавий асосларини, типологиясини, байрамнинг рамзларини, байрам орқали бериладиган маънавий қадриятлар, рекреатиф функциялар аниқланди. Шу билан бирга касбий байрамни ривожлантирувчи қуйидаги тенденциялар аниқланди:  касбий байрамларни оммалаштиришда, янгитдан вужудга келган байрамларнинг (меҳнат натижаси, маҳорат ва профессионализм) тутган ўрни;  меҳнат байрамларидаги мулоқат чегараларини кенгайтириш;  байрамларда этник, ўзига хос анъаналарни тиклаш. Маълумки, ҳар бир халқнинг маънавий-маданий камолоти муттасил давом этиб, ривожланиб, такомиллашиб борадиган узлуксиз жараён ҳисобланади. Ҳаётий воқеликнинг ў згариб, янгиланиб бориши маънавий қадриятлар тизимида ҳам муайян ў згаришларнинг юз беришига асос б ў лади. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистон Республикаси қонунлари 1. 1997-йил 29-августда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги Қонуни 2. Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари ва қарорлари 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 20 октабрдаги “Ўзбекистонда театр ва мусиқа санъатини янада ривожлантириш чора- тадбирлари тўғрисида”ги Фармони 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 26 мартдаги “Ўзбекистон театр санъатини ривожлантириш тўғрисида”га Фармони 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2001 йил 21 сентабрдаги “Ҳамза номидаги Ўзбек Давлат Академик драма театрига “Миллий театр” мақомини бериш тўғрисида”ги Фармони 98

4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 4 июндаги “Ўзбекистон Давлат санъат ва маданият институтини ташкил этиш тўғрисида”ги Қарори 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 22 январдаги “Ўзбек Миллий академик драма театрининг 100 йиллигини нишонлаш тўғрисида”ги Қарори 3. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорлари 1. 1998 йил 22 майдаги “Ўзбектеатр ижодий ишлаб чиқариш бирлашмаси фаолиятини ташкил этиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Қарори 4. Ўзбекистон Республикаси Президенти асарлари 1. Каримов И.А. “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида”. Т.: “Ўзбекистон”. 2011. 2. Каримов И.А. “Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор”. Т.: “Ўзбекистон”. 2009. 3. Каримов И.А. “Юксак маънавият – енгилмас куч”. Т.: “Маънавият”. 2008. 4. Каримов И.А. Инсон , унинг ҳуқуқ ва эркинликлари - олий қадрият. 14- жилд. – Тошкент: Ўзбекистон, 2006. 5. Президент Ислом Каримовнинг 2014 йил 15 майда Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган “Ўрта асрлар Шарқ алломалари ва мутафаккирларининг тарихий мероси, унинг замонавий цивилизация ривожидаги роли ва аҳамияти” мавзусидаги халқаро конференциясининг очилиш маросимидаги нутқидан. 6. Каримов И.А. Ўзбекистон ўқитувчи ва мураббийларига байрам табриги. 2013 йил, 30 сентябрь. 7. Каримов И.А. “Миллий театримиз - ифтихоримиз”. Тошкент шаҳрида Академик Драма театри янги биносининг очилиш маросимида сўзлаган нутқи. 2001 йил 30 август. 8. Каримов И.А. Келажакни жасоратли одамлар қуради. “Халқ сўзи” газетаси, 1999 йил. 17 феврал. 5. Дарсликлар 1. Сайфуллаев Б.С., Маматқосимов Ж.А.. “Актёрлик маҳорати”. Т.: Фан ва технология. 2012. 2. Аҳмедов Ф.Э. “Оммавий байрамлар режиссураси асослари”. Т.: “Алоқачи”. 2008. 3. Қорабоев У.Х. “Ўзбек халқи байрамлари”. Т.: “Шарқ” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти. 2002. 4. Душамов Ж. “Оммавий тадбирлар режиссураси”. Т. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 2002. 5. Муҳаммад Ҳ. Сценарийнавислик асослари. – Тошкент: Фан ва технология, 2008. 99

6. Умаров М. Эстрада ва оммавий томошалар тарихи. Т.: “Янги аср авлоди”. 2009. 7. Муҳамедов М. “Режиссура асослари”. Т.: ЎДСИ босмахонаси. 2008. 8. Абдусаматов Ҳ. “Драма назарияси”. Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 2000. 6 . Ўқув қўлланмалар 1. Маматқосимов Ж.А. “Оммавий байрамлар режиссурасида саҳна маданияти”. Т.: “Фан ва технология”. 2009. 2. Рябков В.М. Антол ог ия форм праздничный и развлекательной културы России. Челябинск, Полиграф мастер, 2008. 3. Аҳмедов Ф.Э. “Оммавий тадбир ва байрамлар режиссураси ва актёрлик маҳорати”. Т.: “Чўлпон”. 2007. 4. Энг катта бойлигимиз - тинчлик ва барқарорликни асрайлик. Назаров Қ. муҳаррирлигида. –Тошкент: Академия, 2006. 5. Қодиров М.Х. “Ўзбек театри тарихи”. Т.: “Ижод дунёси”. 2003. 6. Шодиев Б. Наврўз байрами (тарихий йўли ва қайта тикланиши). - Т.: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2001. 7. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 1 том. Т.Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти, 2000. 8. Ризаев Ш. “Жадид драмаси”. “Шарқ” нашриёт-матбаа концернининг Бош таҳририяти, 1997. 9. Маҳмудов К. Туркий қавмлар тарихи. –Тошкент: Фан ва турмуш. 1996, -11-сон. 10. Қорабоев У. Ўзбекистон байрамлари.-Тошкент: Ўқитувчи, 1991. 11. Умар Хайём. Наврўзнома. Т., Меҳнат, 1990 . 12. Аль Д.Н. Основы драматургии и сценарного мастерства. – Л :. 1991 . 13. Қорабоев У.Х. Бадиий-оммавий тадбирлар.-Тошкент: Ўқитувчи, 1986. 14. Шароев И.Г. Режиссура эстрады и массовых представлений. М.: “Просвещение”. 1986. 15. Бахтин М. Литературно-критические статьи. М., 1986 . 16. Бенифанд А.Н. Праздник сущность, история, современность. - Кросноярск. 1986. 17. Кротова Н.В. Методика и организация трудовых праздников. –Москва: МГИК, 1983. 18. Қодиров М.Х. Ўзбек халқ томоша санъати. Т.:”Ўқитувчи”. 1981. 19. Мазаев А. Праздник как социольно-художественное явление. М., Наука, 1978. 20. Соколов Э. Свободное время и культура досуга. Л., 1977. 21. Генкин Д. Массовые праздники. М., Просвещение, 1975 . –С. 44. 22. Туманов И.М. Режиссура массового праздника и театрализованного концерта. Л., 1974. 23. Маҳмуд Қошғарий. “Девону луғотит-турк”, 1 том. – Т.: “Фан”, 1963 . 24. Станиславский К.С. Ас.тўп. М.: “Искусство”. 1954. 2 т. 100

25. Горчаков Н.М. Режиссёрские урока Станиславского. М., 1951. 26. Солиҳов М. Ўзбек театри тарихи учун материаллар. - Т.: 1935. 7. Интернет сайтлари 1. www . uza . uz – Ўзбекистон ахборот агентлиги сайти 2. ZiyoNET – Ўзбекистон таълим портали 3. http :// www . uzbekteatr . skm . uz – “Ўзбектеатр” ИИЧБ сайти 4. http :// www . teatr . uz – Ўзбек Миллий Академик драма театри сайти 5. http :// www . teatr . ru – Россия Федерациясининг “Театр афишаси” журнали сайти 6. http :// www . teatr - estrada . ru – Москва давлат эстрада театри сайти 101

O'xshashlar

Mehnat ta’limi darslarini innovatsion texnologiyalar asosida tashkil etishning shakl va metodlari

“Касблар классификацияси” мавзусини ўқитишда инновацион

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish

Таълим жараёнида педагогик усулларни қўллаш орқали юқори сифатга эришиш омиллари

Меҳнат таълими ўқитувчиларининг касбий-педагогик компонентлигини шакллантиришни илмий-педогогик асослари