O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijodining Qashqadaryo musiqa madaniyatida tutgan o`rni

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3793.5 KB

Ko'chirib olish

“O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijodining Qashqadaryo musiqa madaniyatida tutgan o`rni” mavzusida yozgan Bitiruv malakaviy ishi MUNDARIJA: K IRISH................................................................................................................... 3 I.BOB: Qashqadaryo musiqa madaniyatini rivojlanishida O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijodining tutgan o`rni va ahamiyati. 1.1. Tojiddin Murodpovning hayoti va ijod yo`li ............................................ I .2. Tojiddin Murodovning Qarshi shahridagi Mullato`ychi Toshmuhammedov nomli teatrda olib borgan faoliyati .................................. ....................... I.3. Iste’dodli jurnalist Sherali Sokinning O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Tojiddin Murodov bilan suhbatii. I I.BOB: O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artisti Tojiddin Murodov ijodini o`quvchilarga o`rgatish orqali musiqa madaniyati darslari samaradorligini oshirish yo`llari 1

II.1. Tojiddin Murodovning bastakor Raxmatjon Tursunov bilan ijodiy hamkorligi………………………………………………………………………… II.2. 7- sinf o`quvchilariga Tojiddin Murodov ijro etgan qo`shiqlardan namunalar o`rgatish asosida dars samaradorligini oshirish………………………………………. . II.3. Maktabda tajriba sinov ishlari o`tkazish va natijalarini aniqlash………………… Xulosa .................................................................................................................. ... Adabiyotlar ro`yxati................................................................................... ........... Ilovalar ............................................................................................................. ...... KIRISH Mavzuning dolzarbligi : Mustaq il Vatanimizning yorqin kelajagi bo’lgan yoshlarni odobli, aqlli, oliyjanob, komil inson qilib tarbiyalash hozirgi kunning eng muhim masalalaridan biri hisoblanadi. Respublikamizning birinchi prezidenti I.A.Karimov bugungi kunda o`sib kelayotgan yosh avlodga yuksak ishonch bildirib quyidagicha ta’riflaydi. "Mening istagim bitta- yoshlarimizga shuni yetkazsak bo`ldi. Menimng armonim qolmaydi. Nega deganda, har qaysi millat, har qaysi xalq o`zidan bilimliroq, kuchli, qudratli va baxtli avlodni tarbiyalashga harakat qiladi. Bugungi kunda bolalarimiz shunday ruhda, shunday darajada tarbiyalanyapti, shunday darajaga ko`tarilyapti” 1 . Bugungi kunda yoshlar tarbiyasi jamiyatimiz oldida turgan eng muhim vazifalardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti S h .Mirziyoyev o`z nutqlarida yoshlar 1 Karimov I.A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat qilish-eng oily saodatdir. Toshkent, “O`zbekiston” 2015-yil. 158- bet 2

ta’lim-tarbiyasi haqida qayg`urib ta’kidlaganlaridek: “Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak intelektual va ma’naviy salohiyatga ega bo`lib, dunyo miqyosida o`z tengdoshlariga hech qaysi sohada bo`sh kelmaydigan insonlar bo`lib kamol topishi, baxtli bo`lishi uchun davlatimiz va jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz” 2 Hozirgi kunda o‘quvchilarini badiiy va estetik tarbiyalashni takomillashitirish umumta’lim maktablari, akademik litsey va kolledjlar oldiga qo‘yilgan muhim vazifalardan iborat ekanligi muhtaram prizedentimizning yuqorida keltirilgan fikrlaridan ham “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun”, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablarida ham ifodalanganligining guvohidirmiz. Bu borada Respublikamizda qilinayotgan qator ishlar zaminida bolalarni chin inson qilib tarbiyalash masalasi yotadi. O‘quvchilarni musiqa san’atiga qo‘shiq kuylash orqali olib kirish, musiqiy estetik tarbiyaning yangi yo‘llarini izlash, uni nazariy jihatdan asoslab berish, musiqiy pedagogikaning doimo diqqat markazida bo‘lgan muammolaridir. Ha, xaqiqatdan ham o‘quvchilarga musiqiy ta’lim-tarbiya berishning asosi qo‘shiq aytishga o‘rgatishdir. Qo‘shiq kuylash jarayonida bolalar ovozi rivojlanadi, o‘quvchi shaxsini shakllantirish bilan bog‘liq bo‘lgan tarbiyaviy vazifalar ham yetiladi. Qo‘shiq kuylash har – bir bola uchun estetik hissiyotlar, kayfiyatlar va badiiy ehtiyojlarini ifodalashning oddiy va tabiiy yo‘lidir. Qo‘shimcha estetik tarbiyaning 2 ta ta’sircha n vositasi , badiiy matn va musiqa birlashadi. Qo‘shiqning ifodasi, ijrosi bolalarning hissiy ta’sirchanligini o‘stirib, musiqiy obrazlarni yanada chuqurroq tushunishlariga, ularda musiqa madaniyatini tarkib toptirishda yordam beradi. Qo‘shiq kuylash tufayli bolalarda metodik, garmonik, eshituv musiqiy xotira matnining badiiy mazmunini tushunish kabi qobiliyatlari rivoj topadi, kuylash apparati mustahkamlanadi. O`quvchilarga qo`shiq o`rganishni Respublikamizda taniqli bo`lgan mashhur qo`shiqchi san’atkorlarimiz hayoti va ijodi , ular ijro etgan qo`shiqlarni kuylatish orqali amalga oshirsak katta ijobiy natijalarga erishamiz. 2 Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O`zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag`ishlangan Oliy majlis palatalarining qo`shma majlisidan nutq. 3

Mustaqilligimizning dastlabki kunidan boshlab o‘zbek san’ati namoyondalarining ijodiy faoliyatlari keng o‘rganilib targ‘ibot qilinmoqda. Respublikamizda faoliyat yuritgan va yuritayotgan taniqli xonanda va hofizlarning ijodiy faoliyatlari keng o‘rganilmoqda. Bitiruv malakaviy ishimiz mavzusi Qashqadaryo bulbuli O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov hayoti va ijodiga bag‘ishlangan bo‘lib ushbu mavzu keng targ‘ib qilinmaganligi, o‘rganilmaganligi ishning dolzarbligini ko‘rsatadi. Olib borilgan tahlillarga asoslanib shunday xulosaga keldikki, Tojiddin Murodovniong ijodiy faoliyatini chuqur o‘rganish mavzumizning dolzarligidir. O‘sib kelayotgan yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish milliy mumtoz musiqa merosimizdan ma’naviy-axloqiy shakllantirish vositasi sifatida foydalanish o‘ta muhim va dolzarb masaladir. Chunki mamlakat va xalqning taqdiri kelajagimiz vorisi bo‘lgan ana shu yoshlarning hayotga qay darajada tayyor ekanligi va ularning ma’naviy-mafkuraviy barkamolligiga bog‘liqdir. Hozirgi davrda bolalarda qo`shiqchilik tarbiyasi asosan umumta’lim maktablarida musiqa madaniyati darslarida jamoaviy (xor) aytish faoliyati sinfdan tashqari xor, maqom, falklor ansamllari shu asosida olib boriladi. Pedagogik amaliyot o‘tish jarayonida biz bolalar qo‘shiqchiligining zamonaviy holati, ish tatamoyillari, shakllari, usullari bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo‘ldik. O‘quvchilarda ayniqsa, o‘smirlikka qadam qo‘ygan bolalarda musiqa madaniyatini tarkib toptirish, ularning aqliy va axloqi, jismoniy rivojini ijobiy ta’mir etishda taniqli san’atkorlarimiz ijodini o`tganish, ular ijro etgan qo‘shiqlaridan namunalarni ifodali kuylatishning pedagogik amaliy ahamiyat kasb etishini chuqurroq his etdik. Shuni hisobga olgan holda, biz malakaviy ishimizni mavzusini “O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodovning Qashqadaryo musiqa madaniyatida tutgan o`rni” deb belgiladik. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining musiqa madaniyati darslarida o‘quvchilarning musiqiy qobiliyatlarini rivojlantirishda O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijro etgan qo`shiqlardan foydalangan holda qo‘llanilgan metodlarni o‘rganish, tahlil qilish hamda yangi uslub va shakllarni izlab topish hozirgi tezkor 4

davrimizning talabidir. Olib borilgan darslar taxlili, kuzatishlar darslarda qo‘llanilgan har xil usullar o‘z natijalarini ijobiy jihatdan ko‘rsata oldi. Yuqoridagi natijalarni qanday qilib, qaysi texnologiyalardan foydalanilganligi hamda erishilgan natijalarni amaliy, nazariy jihatlarini asoslab ko‘rsatish, ularni dars jarayonlarida keng ko‘lamda qo‘llash ishimizning dolzarbligidir. Bitiruv ishining maqsadi. Maktabda musiqa madaniyati darslarida o`quvchilarni ma`naviy-axloqiy tarbiyalashda mumtoz, hamda bastakorlik qo`shiqlari mohir ijrochisi, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodovning kuylagan qo`shiqlaridan foydalanish va amalda sinab ko`rish. Shuningdek Tojiddin Murodovning ijodi bilan yaqindan tanishish, o`rganish va keng targ`ib etish, undan o`quvchilarning ma’naviy dunyoqarashini shakllantirishda foydalanish. Bitiruv ishining vazifalari. Bitiruv malakaviy ishimizni tayyorlash jarayonida quyidagi vazifalarini belgilab oldik. 1.O‘zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov hayoti va ijodini o‘rganish, targ‘ibot etish, musiqa san’atidagi ijodiy faoliyatini o‘rganish, tahlil qilish va nazariy jihatdan asoslash. 2. Tojiddin Murodovning Qashqadaryolik bastakor Raxmatjon Tursunov bilan ijodiy hamkorligini chuqur o‘rganish hamda keng yoritish, ular yaratgan asarlarini tahlil qilish. 3.Ustoz san’atkor Tojiddin Murodovning Qozog`iston, Qirg`iziston, Ozorbayjon va O`zbekistonning barcha viloyatlaridagi ijodiy safarlari haqidagi ma’lumotlarni to‘plash, tahlil etish, o‘zbek xalqining musiqa madaniyatini ashulachilik san’ati orqali rivojlanishida, xalqimiz o‘rtasida targ‘ib qilishda qo‘shgan hissalarini mazmun va mohiyatini ochib berish. 4. Xushovoz xonanda Tojiddin Murodov ijodining yoshlar tarbiyasidagi ahamiyatini yoritish. targ‘ibot etish yo`llarini aniqlab belgilash, o‘zbek mumtoz ashulachilik san’ati va madaniyati tarixida o‘chmas iz qoldirgan, ijro etgan asarlarining badiiy yuksakligi, ijro texnikasining mukammalligi, va aktyorlik faoliyati haqida risolalar,uslubiy qo‘llanmalar, maqolalar yozish va tavsiyalar ishlab chiqish. 5

Tadqiqot jarayonida shunday ilmiy faraz olg`a surildiki, maktabda musiqa madaniyati darslarida O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijro etgan qo`shiqlardan o`quvchilarni ma`naviyatini tarbiyalashda keng foydalanish mumkin, agar; 1.Xushovoz xonanda O‘zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodovning ijro etgan mumtoz ashulalari va noyob iste’dodini o`rganish jarayoni tizimlashtirilsa; 2.O‘zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodovning ashulachilik san’atidagi uslublari o‘rganilib, oliy va o`rta maxsus o‘quv yurtlarida , musiqa va san’at maktablarida hamda umumiy o‘rta ta’lim maktablarining ta’lim jarayonida qo‘llanilsa; 3.Qo`shiq kuylash faoliyatini darsning boshqa faoliyat turlari bilan bog`lab o`tilsa. 4.Tojiddin Murodov qo`shiqlarini kuylashlari uchun ularda nota uquvi va , yetarli bilim va malaka bo`lsa; Bitiruv malakaviy ishining ob`ekti. Maktabda amalga oshirib boriladigan “Musiqa madaniyati” darslarining mazmuni. Bitiruv ishining predmeti. Dars va sinfdan tashqari musiqa mashg`ulotlarida O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijro etgan qo`shiqlar vositasida o`quvchilarda ma`naviy-estetik tarbiyani singdirib borish jarayoni. Bitiruv ishining metodologik asosi. “Ta`lim to`grisida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O`zbekistonning birinchi Prezidenti I.A.Karimov, hamda Prezidentimiz Sh.Mirziyoyevning asarlari, Sharq mutafakkirlarining san`at va inson tarbiyasi masalalaridagi qarashlari, mustaqillik yillarida respublikamizda to`plangan yetuk olimlar, nazariyotchilar, ilg`or pedagoglarning tajribalariga asoslanadi. Bitiruv ishining ilmiy tadqiqot metodlari. Kuzatuv, suhbat, bahs-munozara, fikr o`rganish, intervyu olish, ota-onalar fikrlarini o`rganish, sinov-tajriba ishlarini olib borish. Bitiruv malakaviy ishining ustuvor g`oyasi shundan iboratki, inson tarbiyasida musiqa san`atining barcha janrlari kuchli tarbiya vositasi sifatida tan olingan. Zero, musiqa san`ati insonning nafaqat idroki, kuchli his-hayajonlari, kechinmalari, 6

kayfiyati, to`lqinlanishi kabi bir qator holatlarga bog`liq. Bo`lg`usi musiqa o`qituvchilari maktabda ushbu ishlarni mohirona uddasidan chiqa olsa albatta, yosh avlod qalbida axloqiy va estetik sifatlar asta-sekin rivojlanib boradi. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 1.O`quvchilarni Qashqadaryo bulbuli Tojiddin Murodov ijro etgan qo`shiqlar asosida axloqiy-estetik tarbiyalash dolzarb pedagogik muammo ekanligi yaxlit bir butun holda tadqiq etildi; 2.Umumiy o`rta ta`lim maktablarida o`quvchilarni Tojiddin Murodov ijro etgan qo`shiqlar asosida axloqiy tarbiyalashga qaratilgan mashg`ulotlarning mazmuni ishlab chiqildi; 3.O`quvchilarni ma`naviy-axloqiy tarbiyalashga yo`naltirilgan noan`anaviy dars uslublarining samaradorlik darajasi aniqlandi; 4.O`quvchilarning Tojiddin Murodov ijro etgan qo`shiqlar asosida axloqiy-astetik tarbiyalashga yo`naltirilgan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi; Bitiruv malakaviy ishining ilmiy ahamiyati: Tadqiqot natijasida o`quvchilarning xushovoz xonanda Tojiddin Murodov ijro etgan qo`shiqlar asosida axloqiy tarbiyalanganlik darajasini rivojlantirishga yo`naltirilgan zamonaviy pedagogik texnalogiyalarning turlari, yangi turdagi o`quv materiallarini belgilab berish yo`llari ko`rsatildi. Yosh avlodni Tojiddin Murodov ijro etgan mumtoz qo`shiqlar asosida axloqiy- estetik tarbiyalashda zamonaviy pedagogik texnologiyalar vositasida o`tilgan dars metodlaridan foydalanish zarurligi asoslandi. Bitiruv ishining nazariy yo`llari va amaliy natijalaridan umumiy o`rta ta`lim maktablarida “Musiqa madaniyati” darslari va oliy o`quv yurti musiqa ta`limi yo`nalishi talabalari amaliyotida foydalanish mumkin. Bitiruv ishining bajarilish bosqichlari: Bitiruv ishi ikki bosqichda amalga oshirildi: Birinchi bosqichda (2017- yil sentabr, dekabr) bitiruv ishi muammosi bo`yicha maqom san’ati sharq xalqlari musiqa merosiga oid t arixiy, musiqiy, 7

falsafiy adabiyotlar o‘rganildi. Tadqiqotchi tomonidan muammoning amaliyotdagi ahvoli o‘rganildi. Ikkinchi bosqichda (2018-yil fevral, mart) tadqiqot doirasida tajriba-sinov ishlari olib borildi, hamda uning natijalari amaliyotga tatbiq etildi. Benazir ovoz sohibi Tojiddin Murodovning hayoti va ijodiy faoliyatini o‘rganish haqidagi tajriba-sinov natijalari tahlil qilindi, umumlashtirildi, baholandi, qayta ishlandi , mavjud tarixiy materiallar bitiruv ishi shaklida rasmiylashtirildi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, II bob, 5 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati, ilovalar va suratlardan iborat. . I.BOB: Qashqadaryo musiqa madaniyatini rivojlanishida O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijodining tutgan o`rni va ahamiyati. 1.1. Tojiddin Murodpovning hayoti va ijod yo`li Musiqa ham she’riyat va rassomlikka o‘xshab odamlarning turfa holatini tarannum etadi, fikrlarga qanot bag‘ishlaydi, inson yuragida orzu-umidlar, ezgu niyatlar uyg‘otadi. Musiqa inson hissiyotiga kuchli ta’sir eta olish xususiyati bilan nafosat tarbiyasining muhim manbai hisoblanadi. Qadim misrliklar musiqani Ilohiy azim, deb unga sig‘inar va ko‘klarga ko‘tarib madh etardilar. Forslar va hindlar esa musiqaning kishilar o‘rtasida Ilohiy ruh sifatida yashashiga to‘la ishonganlar. Hind donishmandlaridan biri shunday degan ekan: «Ohanglar latofati go‘zal mangulikning mavjudligiga bo‘lgan umidlarimni mustahkamlaydi». Musiqa yosh avlodning ma’naviy dunyosini boyitish bilan birga, ularning axloqiy ideallari va es tetik his-tuyg‘ularini shakllantiradi. Shuning uchun ham 8

mamlakatimizda musiqa ta’limi va tarbiyasini takomillashtirishga jiddiy e’tibor berilmoqda. Xalqimiz azal-azaldan san’atni sevib, ardoqlab keladi. Shuning uchun bo‘lsa kerak olamga ma’lum va mashhur ko‘pgina san’at darg‘alari, shoiru allomalar bizning xalqimiz orasidan yetishib chiqqan. Albatta, san’at sohasida muvaffaqiyatga erishmoq uchun, avvalo, kishida iste’dod va xudo yuqtirgan qobiliyat bo‘lmog‘i lozim. Bunday hislatlar mehnat bilan birlashgandagina in son yuksak cho‘qqilarni zabt eta oladi. Iste’dodli san’atkor, shirali ovoz sohibi Tojiddin Murodov ham ana shunday san’at yo‘lida mehnat qilib charchamaydigan, o‘z ustida tinmay ishlaydigan insonlardan edi. Tojiddin Murodov 1939 yil 31 dekabrda Qashqadaryo viloyati Usmon yusupov tumanining Jeynov qishlog‘ida tavallud topgan. Oilasidagi ijodiy muhit bolaligidanoq uning qo‘shiq kuylashga bo‘lgan qiziqishini orttirdi. Tojiddin Murodov ona tuprog‘imiz muhitida qadimdan ildiz otgan o‘zbek milliy, mumtoz qo‘shiqchiligiga o‘zgacha mehr qo‘ydi. Otasi Mulla Murodxon Homid o`g`li oddiy kolxozchi va onasi Ruqiyabibi uy bekasi bo`lsa-da o`z zamonasining ziyoliy va kitobsevar kishilari edilar. Ularning uyida tez-tez tongotar kitobxonliklar bo‘lar, Murodxon eshon to‘planganlarga Qur’oni Karimdan, Ahmad Yassaviy, Alisher Navoiy, Fuzuliy, Huvaydo, Mashrab g‘azallari hamda «Temurnoma», Bobo Rav shan, Amiri Adham kitoblarini ohang bilan o‘qib berardi. Shunda do`stlarining yuraklari to‘lqinlanib ushbu g`azallarni tinglashardi . Yosh Tojiddin ukalari bilan beg‘ubor, mehr to‘la o‘sha davralarning, kitobxonliklarning, tong otar gurunglarning doimiy shohidi bo`ladi va o‘sha sog‘inchli davralar, hikmatu, she’ru g‘azallar ta’sirida voyaga yetadi. Tog`asi Sulaymon Maqsadov ham(Jeynov qishlog`ining birinchi musiqa muallimi) chiroyli jarangdor ovozga ega bo`lib, davralarda durustgina qo`shiq kuylagan. Yosh Tojiddinning bolaligi otasi va tog`asi ta’sitida o`tib o`zicha qo`shiq xirgoyi qilib yurardi.Oilada yetti nafar farzandlar bo`lib, Tojiddin Murodov to`ng`ichi edi. Aka-ukalar, Tojiddin, Nuriddin, Bahriddin, Muhiddin, Po`lat va G`avsiddinlarning hammasi san’at shaydolari bo‘lishgan. 9

Tojiddin Murodovning r afiqasi Muhiba aya farzandlar tarbiyasi bilan shug`ullanish barobarida, uylarida gilam to`qish bilan shug`ullanardilar. Ularning o`n nafar farzandlari bo`lib, o`g`illari Faxriddin, Komiljon, Sharofiddin, Karomiddin, Kamoliddin, Lazizjonlar, qizlari Anora, Nigora,Shaxnoza, Muborakoylarni o`qimishli, hunarli el koriga yaraydigan insonlar qilib tarbiyalaganlar. Tojiddin Murodovni san’atga bo‘lgan qiziqishi dastlab oilada shakllangan, chunki u maktabda o`qib yurgan o`spirinlik davrlaridayoq maktab musiqa to‘garagida qatnashib, rubob chalib, qo`shiq kuylab viloyat miqyosida o`tkazilgan tadbirlarda g`oliblikni qo`lga kiritardi. 1958 yilda o‘rta maktabni bitirgach, Qarshi Davlat pedagogika institutining “ Fizika-matematika “ fakulteti ga o`qaishga kiradi. U yoshligidanoq juda tirishqoq, izlanuvchan, o`ziga nisbatan talabchan edi. Tojiddin Murodov institutda o‘qib yurgan kezlaridayoq noyob talantini namoyish etdi. Institutda o‘tkaziladigan har xil kechalar va bayram dasturlari endi usiz o‘tmaydigan bo‘ldi. Viloyat, tumanlarda o`tadigan hosil bayramlari, universitet tadbirlarida faol ishtiriok etish barobarida qo`li bosh qoldi deguncha, torini olib yangi kuy, qo`shiq organishdan toliqmasdi Tojiddin Murodov o`qishni tugatgach Jeynov qishlog`ida o`z mutaxassisligi bo`yicha o`qituvchilik qila boshladi. Lekin, uning qalbidagi san’atga bo‘lgan mehr va ishtiyoqi gurkirab alangalanardi. U 1960—1963 yillarda Qashqadaryodan yetilib chiqqan o‘ziga xos ovoz sohibi bo‘lgan ajoyib san’atkor edi. Tojiddin Murodov qo‘shiq sahnasiga chiqqan yillarda, Qashqadaryoda Bahrom Kamolov, Bayramali Omonqulov, Qodir aka Rajabov, Komiljon Rayimjonov kabi san’atkorlar bilan birga ijod qilgan. Ana shu ustozlarning ko‘magi bilan, hamda o‘zining shirali ovozi tufayli tez orada nazarga tushib, ijodi gurkirab o‘sdi. 1965 yilda Surxondaryo viloyat teatrida ishga joylashadi. U teatrda birinchi darajali solist bo`lib ishlaydi. Chunki konsertlarda Tojiddin Murodov juda katta olqishlarga sazovor bo`lardi. Har bir konsertda 20 tagacha qo`shiqlar kuylagan. Surxondaryo teatrida bir oz ishlab, o`z ona yurti Qashqadaryo viloyatidagi 10

Mullato`ychi Toshmuhamedov nomli teatrda ishga keladi. Ushbu teatrda uzoq yillar davomida foliyat ko`rsatib katta muvaffaqiyatlarga erishadi. Tojiddin Murodov poytaxtga borib o`z iste’dodi bilan katta shuhrat qoznishi mumkin edi. Lekin u o`z suygan yurti Qashqadaryoni aslo tark etmadi. Shu oshyonda o‘sib, ulg‘ayib, kimolga yetdi. Faqat el xizmatida bo`lib, elning duosini oldi. San’atkorni qishloqdoshlari dil-dilidan sevishardi. Qashqadaryoda biron-bir ommaviy tadbir, to‘y-tantana Tojiddin Murodovsiz o‘tmagan. Dala shiyponlarida, yaylov- o‘tovlarda, yurtdoshlari davrasidagi dilkash suhbatlari, yurakdan jo‘shib aytgan qo‘shiqlari, yallalarini uning do`stlari to`lqinlanib xotirlashadi. 1970 yillar Tojiddin Murodov katta hosil bayramlarida o`z qo`shiqlari bilan katta tantanalar konsertlarida ulkan olqishlar oladi. Bu yillarda, konsertlarda qo‘shiqlar faqat jonli ovozda ijro etilardi. O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan san’at arbobi Qo`ziboy Hakimov iste’dodli san’atkor haqida “Tojiddin Murodov kuylaydi” degan film konsertni suratga oladi. O‘sha yillari birinchi Prezidentimiz Islom Karimov Qashqadaryo viloyatining birinchi sarkotibi bo`lganlar. Tojiddin Murodovga o‘zining ijodiy faoliyati va Respublikamiz musiqa san’atiga qo‘shgan hissasi uchun 1975 yil “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist” unvoni berildi. Tojiddin Murodov 80-yillarda, ko‘pgina bastakorlar bilan ijodiy hamkorlik qilib, san’atini boyitdi. Jumladan, Rahmatjon Tursunov, Tilash Xo‘jamberdiev, Sulton Hayitboevlar bilan yaqin edi. Rahmatjon Tursunov bilan hamkorlikda yaratilgan, Fuzuliy g‘azali bilan aytiladigan “G‘amzasin” qo‘shig‘i san’atkorning yangi imkon qirralarini ochib berdi va bu qo‘shiq tezda xalqimiz olqishiga sazovor bo‘ldi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov qashqadaryolik saylovchilar huzurlarida so‘zlagan nutqlarida Qashqadaryo vohasi madaniyati, san’ati ravnaqiga munosib hissa qo‘shgan mashhur ijodkorlar Ikroma Boltaeva, O‘lmas Saidjonov, Maryam Sattorova, Nasiba Sattorova, Zamira Suyunovalar bilan birga benazir ovozga ega bo‘lgan Tojiddin Murodovning muborak nomini tilga olganlarining o‘zi ham qalbi pok, ko‘ngli daryo, yetuk san’atkorga ko‘rsatilgan samimiy ehtirom va hurmatdan dalolatdir. Tojiddin Murodovning qo‘shiqlari chegara va masofa bilmas edi. Ozarbayjon, 11

turkman xalqlari xonadonlariga ham xonandaning ovozi kirib boradi. 80-yillarda Bokuda o‘zbek adabiyoti va san’ati o‘n kunligi bo‘lib o‘tadi va bunda bastakor Rahmatjon Tursunovning mashhur ozarbay jon shoiri Samad Vurg‘unning «Agar sendan...» (Razzoq Abdurashid tarjimasi) g‘azalining musiqasi va matnini, Tojiddin Murodovning tasmaga yozilgan ovozi (qo‘shig‘i)ni mualliflarning iltimosiga ko‘ra, Samad Vurg‘unning uy-muzeyiga O`zbekiston xalq shoiri Normurod Narzullayev sovg‘a tariqasida tantanali topshiradi. Buni ham ikki el — o‘zbek va ozarbayjon xalqlarining bir-biriga yo‘llagan musiqali salomi desa bo‘ladi. Tojiddin Murodov tug‘ma iste’dod sohibi, ilohiy ovozga ega, nafasi o‘tkir, nozik didli san’atkor edi. U san’at koshonasi — konservatoriya ostonasiga qadam qo‘yib, undan tahsil olgan emas. Xalq ichidan chiqqan hofiz xalq dardini, orzu-armonlari, quvonch-tashvishlarini madh etdi. U ayrim ashulachilarga o‘xshab o‘zgalar ovoziga taqlid qilib, birovlarning taronasini emas, o‘z qo‘shig‘ini, g‘azalini yurakdan kuyladi. Ayni paytda, o‘zbekiston radiosi va televideniesi xazinasida saqlanayotgan, Tojiddin Murodov mahorat bilan kuylagan o‘nlab o‘lmas qo‘shiqlar, kuy va navolar uning ulkan iste’dodidan darak berib turibdi. “Qashqadaryom- san”, “G‘amzasin”, “Agar sendan”, “Jononasan”, “Intizor, dil”, “Sog‘indim men, sog‘indingmi?” kabi ashulalar umrboqiy taronalardir. Garchi rasmiy bunday unvon sohibi bo‘lmasa-da, Tojiddin Murodovni kasbdoshlari, muxlislari «Xalq hofizi» kabi e’zozlashardi. Xalqning e’tirofi, tomoshabinlarning muhabbati san’atkor ahli uchun eng oliy, yuksak mukofotdir Murodovlar xonadonining “San’atkorlar oilasi” deb e’tirof etilishida ham mantiq bor. Tojiddin Murodov bu san’at karvoniga sarbonlik qildi. Bu xonadonda katta- kichikning tili kuy va qo‘shiq bilan chiqqan, soz ushlamasa, qo‘shiqqa jo‘r bo‘lmasa, ko‘ngli joyiga tushmaydi. Tojoddin Murodov butun hayoti davomida o‘zining barcha orzu- umidlarini qo`shiqlariga s ingdirgan. O`z dav rida u ning mumtoz qo`shiqlar ijrochiligi haqida juda ko‘p jurnalistlarning maqolalarida e’lon qilingan. Har bir iste’dod egasi o‘z san’atini, albatta, kimdir davom ettirishini xohlaydi, shogirdlar yetishtirib, ularni san’atkor qilib tarbiyalashga harakat qiladi. Shu jihatdan qaraganda, Tojiddin 12

Murodovning ham shogirdlari talaygina.Uning san’atiga havas qilib shogird tushganlar juda ko`pchilikni tashkil etadi. Tojiddin Murodovning shogirdlaridan eng birinchisi o`zining ukasi Po`lat Hamidovni va Sohib Jumayev, Qobil Shirinov, Sobir Sultonov, Barat Jumayev, Saidakbar Abdullayevlarni aytib o`tishimiz joizdir. I .2.Tojiddin Murodovning Qarshi shahridagi Mullato`ychi Toshmuhammedov nomli teatrda olib borgan faoliyati Qashqadaryo-qadimiy va navqiron o‘lka. Uning to‘rt tarafi olis yo‘llar va cho‘llarga, sahro va daryolarga, qadimiy obidalaru zamonaviy koshonalarga, sarhadsiz barxanlaru go‘zal bog‘-rog‘larga tutashib ketadi. Bu yo‘llar va cho‘llar go‘yo o‘qilmagan kitob, kuylanmagan qo‘shiq. Qashqadaryo vohasining cho‘l hududida joylashgan Jeynov qishlog‘ini chor- vadorlar, g‘allakorlar diyori desak adashmagan bo`lamiz.. Ko‘hna Jeynovning qadimgi tarixi, madaniyati, urf-odatlari, o‘lmas an’analari o‘zi bir kitob, zargarona kasbga, hunarga ega odamlarining hayoti, yashash tarzi bir doston, tilini, dinini, e’tiqodini yo‘qotmagan el-elat o‘lmaydi, xalq yashaydi, degan aqidaga jeynovliklar jonli misol bo‘la oladilar. 13

Xalq sevgan hofiz Tojiddin Murodov ana shu Jeynov qishlog`ining farzandi bo`lib, uning saan’atga kirib kelishi barcha qishloq bolalariga xos kechdi. U yoshligidan kuy va qo‘shiqqa o‘ch edi. Jeynovda bo‘ladigan yig‘in, to‘y va sayillarga borib, u yerda kuylangan qo‘shiqlarni butun vujudi bilan tinglar, uyga kelgach, allamahalgacha esida qolgan qo‘shiq misralarini o‘zicha xirgoyi qilardi. 1958—1963 yillarda Qarshi Davlat pedagogika institutida o`qib yurgan davrlaridayoq lirik xonanda sifatida vohada tanilib ulgiradi. 1965 yilda Surxondaryo viloyati musiqali drama teatrida ishlay boshlaydi. Surxondaryo teatrida unga berilgan rollarni mahorat bilan ijro etadi. Ayniqsa xonandalik sohasida o`z mahoratini kuchli namoyon etadi. Ko`p o`tmay Qashqadaryo viloyati ajralib chiqadi va 1968 yili Mulla To‘ychi Toshmuhamedov nomidagi Qashqadaryo viloyat musiqali drama teatri direktori Muhiddin Majidov Tojiddin Murodovni teatrga ishga taklif etadi va u shu yerda ishlay boshlaydi. Bu ulug` dargohda Respublikamiz san’atkorlari orasida o`zining mustahkam mavqeiga ega bo`lgan bahrom Kamolov, Majid Mamatov, Muhtarama Nosirova, Aliqul To`layev, Hayit Mustafoqulovlardan san’atning san’atning sehrli sirlarini qunt bilan o`rganadi. Tojiddin Murodov o`sha vaqtdayoq hofiz sifatida O‘zbekistonga tanilgan edi. Lirik va klassik qo‘shiqlar kuylash bilan birga, o‘nlab muziqali spektakllarda rollar ijro etib, o‘zining aktyorlik iqgidorini ham namoyon qildi. U teatrda yangi ish boshlagan vaqtlarida teatrda «To‘ychi hofiz» degan spektakl qo‘yiladi. Rejissyor J. Ashurov badiiy kengashda: «To‘ychi hofiz rolini Tojiddin Murodovga topshirsak nima deysizlar?» deganda teatr jamoasi Tojiddin Murodov bu rolni muvaffaqiyatli o‘ynashiga katta ishonch bildirishadi. U hamkasblarining ishonchini oqlash uchun bu rolni balarishga ancha mehnat qiladi. Spektakl haqiqatdan ham tomoshabinlar tomonidan juda yaxshi kutib olinadi, undagi ariya va duetlar tinglovchining yuragiga mos yozilganligi sababli Tojid din Murodov mahorat bilan ijro etadi. Ayniqsa, oxirgi ko‘rinishda shunday bir voqea bor edi. Bosmachilar bir uyga bostirib kirib oila a’zolarini o‘ldirib ketishadi va tasodif tufayli 6 yoshli bir bola tirik qoladi. Tumonat odam yig‘ilgan payt To‘ychi hofiz kirib keladi, bolani bag‘riga bosib «Qaro ko‘zim» qo‘shig‘ini kuylaganda zalda yig‘lamagan odam qolmagan. Hattoki, teatr artistlari ham 14

sahnaning yoniga kelib shu ko‘rinishni ataylab tomosha qilib yig‘lashadi. 1970-yilda rejisyor Qo`ziboy Hakimov tomonidan “Yoriltosh” spektakli qo`yiladi. Spektakldagi bosh rol-Shohni rejisyor Tojiddin Murodovga topshiradi. U bu rolni mahorat bilan ijro etib, o`zining aktyorlik iste’dodini namoyish etadi. Tojiddin Murodov bundan tashqari “Ravshan va Zulxumorda” musiqali dramasida Ravshan, “Jayli va Majnun”da Qays, “Alpomish” spektaklida Qultoy, «Jon qizlar» pyesasida Erka, “Nurxon” musiqali dramasida Haydar, “Guli siyoh” spektaklida G`ulom rollarini ham mahorat bilan ijro etgan. Shular bilan birgalikda o`zbek mumtoz qo`shiqlarining mohir ijrochisi, takrorlanmas ovoz sohibi sifatida elning olqish, ehtiromiga sazovor bo`ladi. Tojiddin Murodov sahna san’ati, bozingarlik mahorati bo`yicha maxsus bilim olmagan, Lekin bu borada O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan san’at arbobi Mansur Ravshanov, Qo`ziboy Hakimov, xonandalar O`zbekiston xalq artisti Muhtarama Nosirova, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artistlar Aliqul To`layev va Muhiddin Majidovlar unga yaqindan yordam berishadi. Ushbu ustozlarning ko`magida u aktyorlik sohasida malaka hosil qiladi va ashulalarning katta avj qismlarini bemalol aytadigan bo`ladi. Tojiddin Murodov teatr sahnasida qancha rang-barang rollar ijro etmasin, baribir xalq nazarida o‘ziga xos kuylash uslubiga ega bo‘lgan hofiz sifatida na moyon bo‘ldi. Chunki unda har kimga ham nasib etavermaydigan shirador, yoqimli, keng qamrovli noyob ovoz bor edi. Tojiddin Murodov teatr aktyorlari bilan birgalikda juda ko`p gastrol safarlarida bo`lib, Tojikiston, Turkmaniston respublikalarida, Xorazm, Buxoro, Surxondaryo, Navoiy, Namangan, Andijon, qo‘yingki prespublikamizning barcha viloyatlarda konsert dasturlari bilan chiqish qilib xalq olqishiga sazovor bo`ladi. Tojiddin Murodov teatr sahnasida qancha rang-barang rollar ijro etmasin, baribir xalq nazarida o‘ziga xos kuylash uslubiga ega bo‘lgan hofiz sifatida na moyon bo‘ldi. Chunki unda har kimga ham nasib etaver-maydigan shirador, yoqimli, keng qamrovli noyob ovoz bor edi. Tojiddin Murodov shunday hofizlar toifasiga kirardiki, u ijro etgan, uning repertuaridan o‘rin ol gan aksariyat qo‘shiqlarni boshqa ashulachilar 15

ayta ol- masdi. Tojiddin Murodov zaxmatkash ilmi ma’rifatli, do`stu-birodarlariga sadoqatli inson edi. Uning ijod ahlidan do`stlari ko`p bo`lib, ular bilan muloqotda bo`lishni yaxshi ko`rardi. Abdulla Oripov, Jumaniyoz Jabborov, Normurod Narzullayev, Ismoil To`xtamishevlar bilan hamkorlik qilar, yangi sherlarini so`rab surishtirar edi. Bastakor Rahmatjon Tursunov, Sulton Anvarov, Rahimjon Komiljonovlar unga atab qo`shiqlarga kuy bastalashardi. Fuzuliyning “G`amzasin”, Samad Vurg`unning “Agar sendan”, Umon Jongitovning “Jononasan” qo`shiqlarini maromiga yetkazib kuylardi. Qo‘shiq aytgan, kuylagan odam, Elu yurtdan duo oladi. G‘azal kabi umri bardavom, Xalq dilida mangu qoladi. Elning o‘g‘li — Tojiddin Murod — Hofiz edi nafasi shirin. Navolar yashar umrbod, U qoldirib ketdi salb mehrin! I.3. Jurnalist Sherali Sokinning O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Tojiddin Murodov bilan suhbati. Bu xonandaning nomini eshitganda, qalbimizda beixtiyor tavajjuh hissi uyg‘onadi. Bu tavajjuh, eng avvalo, kamtar va mehnatkash, chorak asr davomida xalqi- mizni dilkush ashulalarila xushnud etgan san’atkorga muhabbatimizdandir. Tojiddin Murodov bilan suhbatimiz dastlab qovushmadi. Kuni bilan o‘zining ijodiga bag‘ishlangan videofilmni suratga olish ishlarida qatnashgan hofiz bir oz hayajonlangani ustiga horigandi ham. U sukut saqlar, nimalarnidir sarhisob qilayotganga o‘xshardi. Xonanda o‘yga tolarkan, xayolimdan quyidagi mulohazalar kechdi: Tojiddin Muro dov respublikamizning eng taniqli xonandalaridan biri sifatida ko‘p sonli magnit yozuvlari, telefilmlar va radioeshittirishlar orqali shinavandalar ora- sida mashhurdir. “Savti miskin” va “Ey sabo” (Navo- iy), “Qo‘shchinor” (Hofiz Sheroziy), “Bozurgoni” (Fur- qat g‘azaliga Vola muxammasi), ‘G‘amzasin” (Fuzuliy), 16

‘Xorazm chorgohi’ (Avaz Ugar), “Girya” (Zavqiy), “Dugoh” (Sobir Abdulla), “Yarashgaydur” (Ismoil To‘xtamishev) kabi 500 dan ziyod ashulani qiyomiga yetkazib ijro etadi. Xonandalar kahkashonida ovozi, ijro uslubi o‘ziga xosligi bilan yorqin yulduz bo‘lib ajralib turadi. Uncha-muncha yengil-yelpi ashulalarni tan olmaydi. ... Nihoyat, suhbatdoshim bir piyola ko‘k choyni chanqovbosti qildi-da, asta hikoya boshladi. 1941 yili Qashqadaryo viloyatiga qarashli Jeynov qishlog‘ida tug‘ilibman. Otam Mulla Murodxon Homid o‘g‘li oddiy kolxozchi bo‘lsa-da, klassik adabiyot, tasavvufdan durustgina xabardor kishi sifati da Huvaydo, Mashrab, Ahmad Yassaviy ijodini mukam- mal bilardilar. Voshligimdanoq dalalarga chiqar, otamning og‘ir yumushlarida yordamlasharkanman, ko‘pincha u bilan birgalikda kuylardim. Tog‘am Sulaymon Maqsadov ham durustgina ovoz sohibi edilar. Muhit ta’sirida bo‘lsa kerak, qishlog‘imizda o‘qirkanman, maktab va maktablararo tadbirlarda xonishlarim bilan faol ishtirok etadigan bo‘lib qoldim, viloyat badiiy havaskorlik kollektivi tarkibida Toshkentda konsert berdim, “zangori ekran orqali chiqish qildim. Tojiddin Murodovich, muxlislaringiz yaxshi bilishadi, 1961 yili Respublika yakkaxon xonandalar ko‘rigida “Tahsin sizga” (Akmal Po‘lat) qo‘shig‘ingiz bilan qatnashib, birinchi darajali diplom sohibi bo‘lgandingiz. Oradan ikki yil o‘tib, Hamid Olimjon nomidagi Qarshi davlat pedagogika institutining fi zika-matematika fakultetini tamomlab, kindik qoningiz to‘kilgan qishloqsa ixtisosingiz bo‘yicha dars bera boshlagansiz. Va... ... va 1965 yili Surxonsaryo viloyati (o‘sha mahallarda Qashqadaryo va Surxondaryo bitta viloyatga birlashgandi) musiqali srama va komediya teatriga aktyor va xonanda bo‘lib ishga qabul qilindim. Fursatdan foydalanib, meni katta san’at yo‘liga olib chiqqan o‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Bahrom Kamolov, yetuk san’atkorlar Majid Mamatov, Rahmatjon Tursunovga minnatdorchilik bildirmoqchiman. 1968 yildan 1980 yilgacha Qashqadaryo viloyat musiqali srama va komediya teatrida xizmat qilib, Ravshan (“Ravshan va Zulxumor”), Mulla To‘ychi (“Mul la 17

To‘ychi Toshmuhamedov”), Qays (“Layli va Majnun”), Shoh (“Yoriltosh”), Qultoy (“Alpomish”), Erka (“Jon qizlar”) kabi talay rollar ijro etgansiz. Ma’lumki, siz sahna san’ati, bozingarlik mahorati bo‘yicha maxsus ma’lumot olmagansiz. Teatrga qanday “singishib” ketdingiz? Bu borada rejissyorlar — O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Mansur Ravshanov va Qo‘ziboy Hakimov, xonandalar — O‘zbekiston xalq artisti Muhtaram Nosirova, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artistlar Aliqul To‘laev va Muhiddin Majidov menga yaqindan yordam berdilar. Shularning qanoti ostida malaka hosil qildim, xususan, ashulaning katta avj qismini bemalol aytadigan bo‘ldim. Ayting-chi, xonandalikda nima muhim: mahoratmi, ilhommi, omadmi? Xonandada ana shu sifatlarning hammasi bir nuqtada jam bo‘lishidan tashqari, u sabot va iroda sohibi bo‘lsagina muxlislar hurmatini qozonishi mumkin. Darvoqe, teatr tufayli siz respublikamizda tanildingiz. O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist degan yuksak unvon bilan sharaflandingiz. Xo‘sh, shunday bo‘lgach, nega teatrni tark etdingiz? Buning bir necha sabablari bor. Ota-onam keksayib qolgan edilar, oila tashvishlari (Tojiddin Murodov 10 farzandga suyukli ota, shular sababli), qolaversa salomatligimning bir oz zaiflashgani va ba’zi ko‘ngilxiraliklar bois bo‘lib, teatrni tark etdim. Hozir qishlog‘imizda yosh avlodga matematika va ashuladan saboq beryapman. Biroq xonandalik deb atalmish olamdan bu yillar orasida bir zum bo‘lsin, uzoqlash- madim. Hozir salomatligim to‘la tiklangan. Endi yana teatrga qaytish orzusida yonmoqdaman. Chorak asr davomida xonandalik texnikangizda biron-bir o‘zgarish yuz berdimi? Xonandalik faoliyatimni boshlaganimdan beri vokal texnikamda biron-bir o‘zgarish bo‘lgan emas. Qolaversa, hofiz o‘zining vokal imkoniyatlaridan kelib chiqib tanlagan texnikaga bir umr sodiq bo‘lib qolmog‘i kerak. Bu - shaxsiy fikrim. San’atkor bo‘lishingizda sizga kim ko‘proq yordam berdi? Otangizmi? o‘qituvchilaringizmi? Teatr aktyorlarimi? Otam xonandalik iqtidorimni erta payqagan, ilk muvaffaqiyatlarim padari 18

buzrukvorimning nomi bilan bog‘liq bo‘lsa-da, katta san’at yo‘liga chiqishim shart emas, juda nari borsa muziqa muallimi bo‘lishim kifoya, deb hisoblardilar. “Katta san’at yo‘lidagi raqobatlashishlar senga ko‘p ko‘ngilsizliklar, dilsiyohdiklar keltirishi mumkin”, derdilar. Ammo ovozimni tinglab ko‘rgan mutaxassislarning hammasi ham: “Xonandalik borasidagi tajribangni davom etdir, vokal “materialingdan foydalan”, deb maslahat berdilar. Xullas, xonandalikni ixtiyor etdim. Ammo san’atkorlik yo‘lim faqat atirgullar to‘shalgan yo‘l bo‘libgina qolmasdan, balki xoru xaslar, mashaqqatlardan ham iborat bo‘ldi. Ashula ijro etayotganingizda asablaringizni qanday boshqarasiz? Fikru zikringiz ashulani ijro etishga qaratiladimi? Yoki haddan tashqari zo‘riqishning oldini olish uchun chalg‘ishga harakat qilasizmi? Avvalo shuki, xonanda o‘z-o‘zini nazorat qilish iqgidoriga ega bo‘lishi talab etiladi. Zero, sahnada kutilmagan voqea-hodisalar tez-tez yuz berib turadi. Garchand, biron- bir nogahoniy voqea-hodisa kutilma gan taqdirda ham nazorat hissi xonandani bir zum bo‘lsin, tark etmasligi kerak. Agar xonanda har qanday kutilmagan vaziyatga tayyor bo‘lib tursa, sahnada o‘zini erkinroq his etadi, ana shundagina butunisicha ashuladagi obrazga kira oladi. Bordi-yu, xonanda u yoxud bu passaj, avj yoki fermatani «zabt» etish tashvishini cheksa, muxlislar buni darhol his etib, ularning xonandadan ixlosi qaytishi mumkin. Demak, nazorat faqat xonanda uchun vaziyatni “jilovlash” zarurligi ma’nosida kerak. Masalan, usta haydovchi mashinani oson boshqaribgina qolmay, balki sherigi bilan bemalol gaplasha ham ola di, ko‘zdan kechiradi, ammo istalgan lahzada tormozni bosishga yoki keskin burilishga tayyor turadi. o‘z-o‘zini nazorat qilishga haddan ziyod bino qo‘ymaslik kerak, albatta. Yo‘qsa, sahnada simyog‘ochga o‘xshab qaqqayib tu- raverasan, emin-erkin harakat qila olmaysan. Sharoit taqozosi bilan ijrochilik uslubingizni o‘zgartirganmisiz? Yo‘q. Men uchun qaysi sahnadan turib kuylashimdan qatiy nazar, ovozim zalni “quchib”, yana o‘zimga qaytib kelishi mumkin. O‘shandagina zalda o‘tirgan har bir muxlis ashulani qanday qabul qilayotganini his etib turaman. 19

“Ovozni qizitish” uchun qanday mashqlar bajarasiz? Bir kunda nechta vokaliz ijro etish kerak, deb hisoblaysiz? “Ovozni qizitish” uchun deysizmi? Nechta talab qilinsa, shuncha ijro etaman. Muhimi, me’yorni bilish kerak. Aks holda, munaqa vokalizxonlikdan keyin ovozi bo‘g‘ilgan xonanda sahnaga chiqmasa ham bo‘ladi. Shaxsan o‘zim vokalizlarni sahnaga chiqishdan ikki-uch soat avval kuylayman. Agar ovozingiz obi-tobiga kelmagan bo‘lsa-yu, ammo sahnaga chiqish talab etilsa, u holda qanday tadbir qo‘llaysiz? U holda, yaxshisi, ovozni tinch qo‘yish kerak. Bunday sharoitda hatto vokaliz kuylash ovozga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bordi-yu, baribir sahnaga chiqish talab qilinsa, u holda fikr-zikr tanho vokalga qaratilmog‘i kerak. Bunday kezlarda shaxsan o‘zim ifodalilikning bahridan kechib bo‘lsa-da, eng ko‘p darajada ashu lani “jilovlab” turishga harakat qilaman. Tojidsin Murodovich, ashulalaringizning ham masi ham bir-biridan ohorli, bir- biridan dilbar. Ammo, nazarimda, Fuzuliy g‘azali bilan aytiladigan “G‘amzasin sevding, ko‘ngil” ashulangiz alohida jarangga ega. Ko‘plar mazkur ashulangizni sizning tashrif qog‘ozingiz deyishadi. Uning yaratilish tarixini aytib bersangiz. Gapning rosti, bu ashula mening o‘zimga ham ma’qul. Uni ashulalarimning erkasi deyish mumkin. 1973 yili poytaxtimizning Semashko nomidagi ku rortologiya va fizoterapiya ilmiy tekshirish institu ti shifoxonasida davolanayotgandim. Musannif, eski qadrdonim Rahmatjon Tursunov ham shu yerda muolaja olayotgan ekan. U menga o‘zi yozgan namunalarini chalib ko‘rsatdi. Shulardan biri “G‘amzasin sevding, ko‘ngil” ashulasining kuyi andozasi bo‘lib chiqdi. Keyinchalik bu musannif bilan hamkorlikda “Saodat bu” (Vosit Sa’dulla), “Jononasan” (Usmon Jongitov) kabi ashulalar maydonga keldi. Xonandalikka siz qo‘ygan talablar? Agar hofiz yonmasa, uning xonishlari yurakka yo‘l topmasa, kuylagan ashulasi tinglovchini seskantirmasa, ashulachilikni tashlab, boshqa kasb ixtiyor etgani ma’qul. Tengdoshlaringizdan tabiatan iqtidorli, ammo irodasizlik qilib, xonandalikni tashlab ketganlari bo‘lganmi? Bo‘lgan. Ancha-muncha bo‘lgan. Ular hozir boshqa- boshqa ishlarning boshini 20

tutib ketishgan. “Izzai mo‘min harom», deganlar. Ularni nomma-nom aytib o‘tirmayman. Oilada izdoshlaringiz bormi? Aka-ukalarimning hammasi ham xonandalik iqtidoriga ega. Xususan, ukam Po‘lat Hamidov, farzandlarim Sharofiddin va Karomiddin mening yo‘limni tanlashgan. Qaysi shoirlar va musanniflar bilan doimiy hamkorlik qilasiz? Shoirlardan Turob To‘la, Abdulla Oripov, Normurod Narzullaev, Ismoil To‘xtamishev, Ikrom Otamurod bilan har galgi muloqot men uchun samarabaxsh bo‘ladi. Musanniflardan Matniyoz Yusupov, Rahmatjon Tursunov, Sulton Anvarov bilan bir necha yilki, ijodiy hamkorlik qilib kelaman. Bundan tashqari, bir qancha atoqli xonandalar borki, ularni o‘zim uchun ustoz hisoblayman. Chunonchi, Matniyoz Yusulovdan “Xorazm chorgohi” va “Xorazm segohi”ni, Isoq Kataevdan “Savti miskin” va “Beboqcha”ni, Orif Alimaxsumovdan “Bozurgoni” va “Toshkent irog‘i”ni, Quvondiq Iskandarovdan “Feruz-1, II, III”larni o‘rganganman. Ko‘pgina mutaxassislar ovozingizni tabiat ato etgan mo‘jizavor, lirik tenordagi ovoz sifatida qadrlashadi. Buni inkor etmayman. Tabiat meni yaxshi ovoz bilan siylaganiga iqrorman. Nazarimda, xonanda, eng avvalo, yaxshi ovozga ega bo‘lmog‘i lozim. Albatta, har bir xonandaning ovoz resurslariga mos yaxshi texnika ham kerak. Birovning ovoziga taqlid qilishni nima bo‘lganda ham oqlab bo‘lmaydi. Nega? Chunki har bir inson alohida, betakror hodisa. Bas, shunday ekan, san’atda Boyl-Moriot, Joul-Lens qonunlari ro‘y be- rishi mumkin emas. Ashulada muziqa va so‘z, ta’bir joiz bo‘lsa, bir- biri bilan qo‘l ushlashib borishi kerak. Bu ikki unsurning har biri ham muhim, zero so‘zlar musiqani anglashda yordam beradi, musiqa esa obrazlilikda qo‘l keladi. To‘ng‘ich avlod vakillaridan biron-bir xonanda siz uchun namuna bo‘lganmi? Yo‘q, bo‘lmagan. Biroq Ma’murjon Uzoqov, Komiljon Otaniyozovning ijro yo‘liga hamon ixlos bi lan qarayman. Bir gal, student edim, Komiljon akaning qistovi bilan u kishining huzurida kuylaganman... Talay xonandalarni tan olaman. Masalan, Sherali Jo‘raev xonandalik san’atiga o‘ziga xos maktab yaratganligi uchun menga qadrli. Ovoz imkoniyatlari xususida, menimcha, hech kim Otajon Xudoyshukurovning oldiga 21

tusholmaydi. Ijrochilik texnikasi jihatidan esa Rahmatjon Qurbonovni ustun qo‘yaman. Bundan tashqari, qardosh Tojikistonda ikki buyuk hofiz — Jo‘rabek Murodov va Jo‘rabek Nabiev yashaydiki, ularga ham ixlosim baland. Bizning davrimizda buyuk ovoz sohiblari taqchilligiga ishonasizmi? Ishonaman. Bo‘sh vaqgingizni qanday o‘tkazasiz? Arabiy tilda bitilgan kitoblarni mutolaa qilish jonu dilim. Ahmad Yassaviyning “Hikmat-lar”idan olam-olam bahra olaman. Keyin bo‘lajak ashulalarim uchun matn qidiraman. Hamma niyatlaringizga ham erishdingizmi? Afsuski, umr shitob bilan o‘tib bormoqda. Xalqimga xizmat qilish yo‘lida ba’zi bir ishlarnigina amalga oshirdim. Ammo, orzularim behisob. Binobarin, qolgan umrimni ham shu yo‘lda sarflayman. Suhbatimiz yarim tungacha cho‘zilib ketdi. Biz Tojiddin Murodov bilan birgalikda keng-mo‘l hovliga chiqamiz. Boshimiz uzra yulduzlar chaqnaydi. Hofiz uzoq vaqt osmonni ko‘zdan kechiradi. Nihoyat, u o‘zining tole yulduzi -Hulkarni topadi... Suhbatdosh Sherali Sokin. “San’at” jurnali, 1989 yil. II.BOB: O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artisti Tojiddin Murodov ijodini o`quvchilarga o`rgatish orqali musiqa madaniyati darslari samaradorligini oshirish yo`llari II.1. Tojiddin Murodovning bastakor Raxmatjon Tursunov bilan ijodiy hamkorligi Musiqaning yetti pardasi orasida yetti ming olam sehri bor. Uning chorak, nimchorak pardalardagi nolayu qochirimlar insoniy iztiroblardan, sadoqatdan, bolaning onaga, onaning bolaga mehru muhabbatidan so‘ylaydi. Musiqa san’atining sehri va qudrati ana shundadir. Biroq, musiqaning bunday sehru qudrati bilan yashash har qanday xonanda va sozandaga ham nasib qilavermaydi. O‘zbek mumtoz qo‘shiqlarining mohir ijrochisi, takrorlanmas ovoz sohibi 22

Tojiddin Murodov ana shun day musiqa sehri bilan yashagan va ijod qilgan san’atkorlardan biridir Tojiddin Murodovga qo`shiqchilik san’ati juda edrta uyg`ondi. Yuqorida aytib o`tganimizdek maktabda o`qib yurgan bolalik chog`laridanoq maktab musiqa to`garagiga qatnashib, Viloyatimizda otkaziladigan turli tadbirlarda ishtirok etib san’atkorlar orasida o`z o`rnini topa boshladi. Xo nandaning uzoq yillik mashaqqatli izlanishlari besamar kechmadi. Tojiddin Murodov kamtarin, kamsuqum inson, ayni paytda, zahmatkash, ilmu ma’rifat shaydosi edi. U hofizlikda ham, muallimlikda ham, aktyorlikda ham e’tiborga molik ishlarni amalga oshira oldi. Yoshligidan elimizning mashhur hofizi Komiljon Otaniyozovga havas qilib, tor jo‘rligida ashulalar ayta boshladi. Qoramag‘izdan kelgan, jingalak sochlari o‘ziga yarashiqli bu insonda samimiy bir joziba mujassam edi. Chunki uning ovozida odamni o‘ziga tortadigan ohangrabo, sehr bor edi. Qo‘shiq... bu hamisha va hamma vaqt, har yerda, har holat va kayfiyatda insonning eng yaqin do‘sti, qanoti va qalbidir. Shodlik yoki g‘am-anduh, baxt yoki faxru iftixor, ma’yuslik va mas’udlik daqiqalarida insonni qo‘shiqsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Yurakdan chiqqan qo‘shiqqina yuraklarga yo‘l topadi... 1966 yili Qarshi shahrida Bayramali degan ashulachi farzandini sunnat to‘yiga ustoz Komiljon Otaniyozovni taklif etadi. Ustoz Komiljon Otaniyozov shogirdi Ortoq Otajonov bilan birga to`yga tashrif buyuradilar va yo`lda kelib horiganliklari uchun ichkariga kirib bir payola choy ichib o`tirsalar tashqarida ashula boshlanib qo`ng`iroqday ovoz yangray boshlaydi. Shunda choy ichib o‘tirgan ustoz birdaniga jim bo‘lib, juda yaxshi ovozi bor ekan, deb qo‘yadilar. Chunki, ustozning kuyiga qo‘yilgan chiroyli so‘z yangrayotgan edi. To‘y tugagandan keyin uyga kirib o‘tirishadi. «Haligi ashula aytgan yi- git qani?» deb Komiljon ustoz so`rab qoladilar. Mana-mana, men- man ustoz, degan ovoz chiqadi. Isming nima? so‘raydilar ustoz. Tojiddin Murodovman, deydi u. Shunda ustoz «Mana shu to‘yning boshida aytgan ashulangning she’ri mening yaratgan kuyimga uzukka ko‘z qo‘ygandek bo‘libdi, shu kuyimni senga berdim, baraka top o‘g‘lim», deb Komiljon ustoz Tojiddin Murodovga oq fotiha beradilar 3 . Sal vaqt o‘tmay, bu qo‘shiq respublika radiosida berila boshladi. 3 Nosirova B. Bir daraxtning ikki novdasi, Maqolalar to`plami. Qarshi, “Nasaf” nashriyoti. 24-25-betlar 23

Va bu qo‘shiq Tojiddin Murodovning yaxshi qo‘shiqlari qatoriga kirdi. Qo‘shiq shunday boshlanar edi: Cho‘llar quvib el ko‘nglini chog‘ etgan, Yangi yerda yangi chaman bog‘ etgan, Mehnatidan osmono‘par tog‘ etgan, Mardlar qabul eting qalb salomimni! Ikkinchi ustozi O`zbekiston xalq hofizi Quvondiq Iskandarovdir. 1973 yili Semashko nomidagi shifoxonada muola- ja olayotib, shu yerda davolanayotgan Tojiddin Muro dovni uchratib qoldim. U mening yangi bastalangan ashu- lalarimga qiziqib qoldi. Shu tariqa «G‘amzasin sev- ding, ko‘ngil» (Fuzuliy g‘azali), «Agar sendan» (Samad Vurg‘un g‘azali), «Saodat bu» (Vosit Sa’dulla she’ri), «Jononasan» (Usmon Jongitov she’ri) kabi ashula- lar maydonga keldi. Tojiddin Murodov ohangni tez his qila olishi, ashuladagi zeru zabarlarni joy- joyiga qo‘yib kuylashi, nafasni tejamkorlik bilan olishi, ashula matnini to‘g‘ri va aniq talaffuz qili- shi, ovoz diapazonining kengligi bilan meni maftun etgan edi. San’atkor ashulalarining elga manzur bo‘lishida o‘zbekiston xalq artisti, mohir changchi Tilash Xo‘jam- berdiev (marhum) rahbarligidagi sozandalar ansamb- lining ham hissasi beqiyosdir. Bu ansambl ijro- sining o‘ziga xos tomoni shundaki, har bir cholg‘u as- boblari bir xil ovoz kuchida, bir xil sur’atda va ritmik birlikda yangraydi. Sozandalarning nolayu qochirimlarini joy-joyiga qo‘yib ijro qilishlari natijasida so‘z va kuy o‘zaro uyg‘unlashib, yaxshi badi- iy ifoda, tiniq ijro vujudga keladi. Tojiddin Murodov bir qancha atoqli xonandalar- ni ustoz, deb bilardi. Matniyoz Yusupovdan «Xorazm chorgohi» va «Xorazm segohi»ni, Hoji Orif Alimax- sumovdan «Bozurgoni» va «Toshkent irog‘i»ni, Isoq Kataevdan «Savti miskin» va «Bebokcha»ni, Quvondiq Iskandarovdan «Feruz-1, II, Ilarni o‘rgandi. U Ahmad Yassaviyning «Hikmatlar»idan olam-olam zavq olardi, badiiy 24

adabiyotni, mumtoz she’rlar g‘aza- liyotini jonu dili bilan mutolaa qilar edi. 20 Ha... umr oqar daryo, deydilar. Tojiddin Murodov bosib o‘tgan hayot yo‘li bekatlarida qanchalab ulug‘ in- sonlar bilan hamkorlik qildi. Qanchadan-qancha qo‘shiq shinavandalarining sevgan hofiziga aylandi. Halol mehnati bilan xalqning hurmat-e’tiboriga musharraf bo‘ldi. Tojiddin Murodovning mumtozlik pillapoyasidan o‘rin olgan hofizlik san’ati umrboqiylikka daxldor- dir. **** 1965—1980 yillar Tojiddin Murodov uchun haqiqiy ijodiy izlanish, el orasida hofiz sifatida tani- lish bosqichi bo‘ldi. Zero, shu yillarda u «o‘rgandim», «Tahsin sizga», «Qashqadaryomsan» kabi o‘z qo‘shiqlarini yaratish bilan birga, «Girya», «Gulizorim»^ «Dugoh», «Segoh», «Chor- goh», «Toshkent irog‘i», «Urtar», «Xorazm segohi», «Bayot 1», «Chapandozi gulyor» kabi ustoz san’atkorlar ijro etgan mashhur qo‘shiqlarga qo‘l urdi va ularga ikkinchi hayot bag‘ishladi. 42 Uning o‘ziga xos hofiz bo‘lib shakllanishida qadr- don do‘sti, yurtdoshi, taniqpi bastakor Rahmatjon Tur- sunovning xizmatlari katga. Ayniqsa, Fuzuliyning «G‘amzasin», Samad Vurgunning «Agar sendan...» g‘azallariga bastalangan ori ginal kuylari Tojiddin Murodovning hofizlik iqgi- dorini to‘la namoyon qildi. Yuksak ijrochilik mahorati uchun 1975 yilda To jiddin Murodovga «o‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan ar tist» faxriy unvoni berildi. ***** Tojiddin aka har gal qo‘lga tor olib sahnaga chiq- qanda san’at yo‘lidagi ilk murabbiysi, qishloqning birinchi muallimi, san’at shaydosi, marhum amaki- si — Sulaymon Maqsadovning o‘gitlarini eslardi. Undagi san’atga havasni ilk payqagan amakisi: — «Tojiddin senda noyob ovoz 25

bor. Lekin ovozim bor deb hadeb baqiraverma. Har qanday ashulachi ikki xil ohang- da qo‘shiq aytadi. Biri tomoqdan, ikkinchisi yurak- dan. Tomoqdan aytilgan qo‘shiq qancha baland bo‘lmasin tinglovchini zavqlantirmaydi. Yurakdan aytilgani esa sokin taralib, uncha jarangdor bo‘lmasa ham yurakka tegadi. Aytgan qo‘shig‘ing odamlar yuragidan o‘rin olol- masa, boshqa kasb etagidan tutganing ma’qul. Shuni yaxshi bilginki, har qanaqa sohaga ham, avvalo, ixlos, e’tiqod, mehr, yurak kerak». Ustoz o‘gitlari unga bir umr hamroh bo‘ldi. Tojid din aka turli xil bayram, xalq sayllarida lirik va klassik qo‘shiqlar kuylash bilan birga, o‘nlab muzika- li spektakllarda rollar ijro etib, o‘zining aktyorlik iqgidorini ham namoyon qildi. ****** Qshpqadaryoninggina emas, balki o‘zbekistonimizning ham "Go‘zal va dovrug‘li bir go‘shasiga aylangan. Zamonaviy qulayliklarga ega bo‘lgan bu maskanni bugun butun disrimiz yaxshi biladi. Ko‘rganlar yana bir ko‘rishni orzu qiladi... Xullasi kalom, Tojiddin do‘stimiz bilan tez-tez uchrashib, go‘yo hayotim yana bir yaxshi odam bilan boyi- ganini dildan his etardim. Mana, hozir ham ko‘zim o‘igida o‘shal kuychi qiyofasi barhayot turibdi: qo‘li- dagi sozini maromiga keltirib, chiroyli yangi bir qo‘shiq bilan ko‘ngillarni rom etishga shaylanib tur- gan holatda... Bora-bora ijodiy hamkorlikka ham o‘tdik. Kunlar- dan bir kun bastakor do‘stimiz Rahmatjon Tursunov mening bir g‘azalimga musiqa bastalash niyati borli- gini va bu qo‘shiqni Tojiddin Murodovga mo‘ljal- layotganini aytdi. Xursand bo‘lib ketdim. Rost-da, nomi tillarga tushgan bir hofiz sening so‘zlaringga e’ti- bor bermoqsa ekan, bu ayni mudsao-ku! Shunday qilib uchalamizning hamkorligimizdan «Nasib etsin senga» degan qo‘shiq tug‘ildi. Qo‘shiq matni shunday edi: Do‘stginam baxtu bahor mangu nasib etsin senga, Ko‘ngling ichra neki bor orzu nasib etsin senga. Sevgi bahri ichra dil durdonasin istar ko‘ngil, Izlagay ko‘nglingdagi inju nasib etsin senga. Qo‘shiq ijrosining ko‘rkamligi bois, o‘z g‘azalim- ni o‘zim ham boshqacharoq his etganday bo‘ldim, chunki hofiz g‘azal zaminida yotgan tuyg‘uni bo‘rttirib, unga 26

yoqimli bir dard bag‘ishlaganday edi. Kamtarlik qil- may aytganda, hamkorligimiz natijasida yaxshi qo‘shiq tug‘ilganday edi. Mana, o‘tgiz yilki, u hamon ijro etib kelinmoqda. Bu o‘rinda asosiy — hofizimizning xizmati katga bo‘ldi. Hofiz qiyofasi, timsoli, mayin ovozi, so‘zga munosib urg‘u bera olish san’atiga doimo qoyil bo‘lardim. Chunki, hofizimiz Komiljon Ota- niyozov, Matniyoz Yusupov, Fattohxon Mamadalievdek buyuk san’atkorlar maktabidan ham bahramand bo‘lgan iste’dod sohibi edi. Hayotning achchiq haqiqati shu bo‘ldiki, ayni avj nuqgada Tojiddin Murodov oramizdan ketdi. Xudsi shunday takdir uning xushovoz ukasi unutilmas Po‘lat- jonni ham o‘z hukmiga oldi. Ko‘nglimizdagi yagona, nurli tasalli — bugungi kunda ota ishini yuksak mahorat bilan davom ettirayotgan aziz farzanddari — Sharofidsin! Yosh hofizimizga uzoq umr tilaymiz. Yuksak san’atkorlar bilan ota ishini davom ettir- sin. Biz barcha muxlislar katta yorqin yo‘l boshida da- dil borayotgan Sharofidsin ukamizga sharafiy hayot tilaymiz. 27

ISTE’DODLI XONANDA VA AKTYoR Mahbuba Ismoilova Qarshi davlat universiteti dotsenti, pedagogika fanlari nomzodi Xalq sevgan xonanda Tojiddin Murodov qadimiy va navqiron o‘lka Qashqadaryo viloyatining farzandi, shu vohaning yetuk san’atkori bo‘lgan. U 1941 yili Qashqa vohasining “Jeynov” qishlog‘ida ziyoli oilasida dunyoga keldi. San’atga bo‘lgan mehr Tojiddin akada juda yoshligidan uyg‘ondi. U “Jeynov” qishlog‘ida bo‘ladigan to‘y va sayllarga borib, u yerda kuylangan qo‘shiqlarni butun vujudi bilan tinglab, uyga kelgach allamahalgacha qo‘shiq she’rlarini sekin ovozda mashq qilar edi. O‘rta maktabni bitirib, 1958-1963 yillarda Qarshi Davlat pedagogika instituti Fizika-matematika fakultetida tahsil oladi. Talabalik yillaridanoq viloyat ko‘rik tanlovlarida, institutda o‘tkazilgan tadbirlarda o‘z qo‘shiqlari bilan faol ishtirok etib, el mehrini qozondi. O‘qishni tugatib, bir yil o‘z qishlog‘ida o‘qituvchilik qiladi. 1964 yildan Surxondaryo viloyat teatriga ishga joylashadi. Ko‘p o‘tmay Qashqadaryo viloyati ajralib chiqadi va 1968 yili Mulla To‘ychi Toshmuhammedov nomli viloyat teatri direktori Muhiddin Majidov uni shu teatrga ishga taklif qiladi. 28

1965-1980 yillar xonanda va aktyor ijodining eng gullab yashnagan davri bo‘ldi. U o‘z ijodi ustida tinmay ishladi va el orasida xonanda sifatida mashhur bo‘lib ketdi. Shu yillarda u “O‘rgandim”, “Tahsin sizga”, “Qashqadaryomsan” kabi o‘z qo‘shiqlarini yaratish bilan birga “Gir’ya”, “Gulizorim”, “Dugoh”, “Xorazm segohi”, “Bayot 1”, “Chapandozi gulyor” kabi mumtoz qo‘shiqlarni o‘z sozi va ovozida mukammal o‘rgandi va ijro etdi. Uni xonanda bo‘lib shakllanishida qadrdon do‘sti va vatandoshi, taniqli bastakor Rahmatjon Tursunovning xizmatlari katta. Fuzuliyning “G‘amzasin sevding ko‘ngil”, Samad Vurg‘unning “Agar sendan...”, Usmon Jangitovning “Jononasan”, Vosit Sa’uddulaning “Saodat bu” g‘azallariga bastalangan kuylari Tojiddin akaning xonandalik mahoratini to‘la namoyon etdi. Shu bilan birgalikda Tojiddin Murodov bir qancha musiqali drama va spektakllarda bosh rollarni ijro etib, aktyorlik san’atini ham namoyon eta oldi. Mulla To‘ychi Toshmuhammedov nomli teatrda uning birinchi o‘ynagan roli “To‘ychi hofiz” spektaklidagi To‘ychi hofiz roli edi. Spektaklda yozilgan ariya va duetlarni mahorat bilan ijro etib, el olqishiga sazovor bo‘ldi. Tojiddin Murodov bundan tashqari “Ravshan va Zulhumor” musiqali dramasida Ravshan, “Layli va Majnun” musiqali dramasida Qays, “Yoriltosh” spektaklida Shox, “Alpomish” spektaklida Qultoy, “Jon qizlar” pe’sasida Erka, “Nurxon” musiqali dramasida Haydar rollarini ham mahorat bilan ijro etgan. Tojiddin aka sahna san’ati, bozingarlik mahoratidan maxsus ma’lumot olmagan. Lekin unga rejisyorlar O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi Mansur Ravshanov va Qo‘zibov Hakimov, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artistlar Aliqul To‘laev va Muhiddin Majidov, O‘zbekiston xalq artisti Muxtaram Nosirovalar yaqindan yordam berishgan. Ularning mehribonligi va tarbiyasi ostida u mohir aktyor va xonanda darajasiga ko‘tarildi. 29

Yuksak ijrochilik mahorati uchun 1975 yilda Tojiddin Murodovga “O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist” faxriy unvoni berildi. U bir qancha atoqli xonandalarni ustoz deb bilardi. Matniyoz Yusupovdaan “Xorazm segohi” va “Xorazm chorgohini”, Orif Alimaxsumovdan “Bozurgoni” va “Toshkent irog‘i”ni, Isoq Kataevdan “Savti miskin” va “Beboqcha”ni Quvondiq Iskandarovdan “Feruz I-II” larni o‘rganadi. Uning ovozi mo‘jizakor lirik tenor ovozi edi. U qo‘shiqlarining avj pardalarini nihoyatda mohirlik bilan ijro etardi. Uning aktyorlik san’atidan xonandalik san’ati ustun turardi. Tojiddin Murodov aka-ukalarining hammasi xonandalik iqtidoriga ega. Ayniqsa ukasi Po‘lat Hamidov, farzandlari Sharofiddin va Karomiddin uning yo‘lini tanlashgan. U umrining so‘nggi yillarida o‘zi tug‘ilib o‘sgan qishlog‘idagi Navoiy nomli maktabda yoshlarga ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ko‘pgina iqtidorli yoshlarga san’atga o‘z yo‘lini topishida murabbiylik qildi. Salohiddin Lutfullaev, Ro‘ziboy Rajabov, Tilov Kenjaevlar Tojiddin akani o‘zlarining haqiqiy ustozi deb biladilar. 2002 yili bevaqt o‘lim iste’dodli xonanda va aktyor Tojiddin Murodovni oramizdan olib ketdi. Uning vafoti oila a’zolari, qovmu-qarindoshlari, muxlislari va barcha do‘stlarini larzaga keltirdi. Shu o‘rinda beixtiyor Tojiddin akaning yaqin do‘sti, yurtdoshi, taniqli shoir Ismoil To‘xtamishevning do‘stining o‘limidan ta’sirlanib yozgan quyidagi “Yog‘ilsin sizga” nomli she’ri misralarini yodga olmoqchimiz. “Sanoqli farzandlar el husniga zeb, Farz erur ularni aylamoqlik yod 30

Sizni bu hayotdan erta ketar deb, Kim ham o‘ylagandi Tojiddin Murod? Nogahon tinibdir jo‘shqin sozingiz, Ko‘zda yosh tinglayman yuragim sasin Tasmalarda qolgan xush ovozingiz – Vujudim sel qilib yangrar “G‘amzasin” Ha rostdan ham “G‘amzasin sevding ko‘ngil” qo‘shig‘i Tojiddin Murodov kuylagan qo‘shiqlarning “shohi” edi. Uning bir-biridan go‘zal qo‘shiqlari ko‘p, lekin “G‘amzasin sevding ko‘ngil” qo‘shig‘i uni elga tanitdi. Tojiddin Murodov ijrosiga havas qilib hozir ham bu qo‘shiqni ko‘p xonandalar kuylamoqdalar. Biroq bu ashula ijrochiligining zamirida Tojiddin Murodovning shirali ovozi turibdi. O‘zbekiston radiosining oltin fondida Tojiddin Murodov ijro etgan “Xorazm segohi”, “O‘rgandim”, “Gulizorim”, “Samarqand Ushshoqi”, “Gir’ya”, “G‘amzasin sevding ko‘ngil” va bir qancha ashulalari radioto‘lqinlar orqali yangrab turadi. Uning qo‘shiqlari muhlislari qalbida abadiy yashaydi. 31

I.2. Munojot Yo`lchi y evaning ustoz san’atkorlar Muhammadjon Mirzayev va Shovkat Mirzayev lar bilan ijodiy hamkorligi O‘zbekiston madaniyati uchun maqom san’ati musiqaviy hodisa bo‘lib, ular xususiy musiqa tarkibiga kiradi. Falsafiy nuqtai nazardan, maqomlar – yuqori estetik kuchga ega bo‘lgan, ruhiyatning yagona borliqqa intilishi, tubsiz go‘zallik va garmoniyani ifoda etuvchi, borliqni obrazlar, tushunchalar, hayotiy tasavvurlar orqali musiqiy anglanilishidir. Bu yerda birining ta’sirida ikkinchisi paydo bo‘luvchi, o‘zaro aloqador, yakuni boshlanishi bilan bog‘lanuvchi doira g‘oyasi muhim belgi hisoblanadi. Maqomda mujassam bo‘lgan falsafa ma’naviy kamolotga yetaklaydi va tovushlarda ifodalangan ilohiy go‘zallikdan bahra olishni ta’minlaydi. Maqom san’atida an’anaviy ijtimoiy xulq-atvor me’yorlari bilan bog‘langan, musiqaga ma’naviy asos sifatida qaraladigan o‘ziga xos boy mazmun mavjud. Bejizga mashhur kishilar musiqani insonga kuchli ta’sir etuvchi omil sifatida e’tirof etmaganlar. Musiqiy mantiq nuqtai nazaridan maqom – murakkab, ko‘p o‘lchamli, o‘zini – o‘zi tashkil etuvchi tizimdir. Undagi mazmun tovushlar olami va tovushlarning o‘zaro munosabati musiqiy, ritmik va konstruktiv modullar orqali ifodalangan. Mantiqiy tuzilishiga ko‘ra maqomlarni musiqiy tafakkurning yuqori bir ko‘rinishi sifatida e’tirof etish mumkin. Bir so‘z bilan aytganda maqom, xayollar og‘ushidagi mantiqqa ega 32

bo‘lgan musiqiy g‘oyalar va obrazlarning katta sohasidir. Yoshi ulug‘ kishilarning e’tirof etishlaricha maqom ma’naviy ozuqa hisoblanadi. Maqomning butun boyligi va jilodorligiga ega bo‘lgan cholg`uchilik qismi vokal hisoblanadi. Unda musiqachi qalb qo‘ri orqali namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham cholg`uchilik musiqani sun’iy xisoblaganlar. Hech qanday hatto eng mukammal skripka yoki g‘ijjak ham soprano va tenor bilan tenglasha olmaydi. Cholg‘uchi qanchalik o‘zining rubobi, dutori, tanburi bilan harakat qilsa ham u jonsiz predmetlar hisoblanadi. Insonning ko‘p qavatli oberton ovozi esa , bevosita yo‘l bilan his tuyg‘ularni ifoda etadi. Uning tembri – yumshoq, chuqur, hayajonli, xarakterli, boyroq, har qanday cholg‘u asbobidan jozibaliroqdir. Ijrochining ovozi har doim eng noyob va qimmatbaho ne’mat hisoblangan. Uning sehri har doim ilohiy kuchga tenglashtirilgan. Agar ijroda mumtoz falsafiy sheriyat matnlaridan foydalanilsa, u go‘zallikka ta’zim qiluvchi iltijoga aylangan. Yaxshi ijrochilar doimo millatning faxri hisoblanib, katta hurmatga sazovor bo‘lganlar. Levicha hofiz, Xo‘ja Abdulaziz, Domla HalimIbodov va ularning boshqa izdoshlari doimo eng samimiy olqishlar qurshovida bo‘lganlar va hozir ham xuddi shunday. Har bir davr o‘zining qo‘shiqchilariga ega bo‘lgan. Ularning go‘zalligi tarixan o‘zgaruvchan, u so‘zsiz har bir avlod tinglovchisiga mos bo‘lganligi bilan musiqachilarga nisbatan ehtiyojiga sabab bo‘lgan. Musiqa tufayli asoslangan yuqori hayotiy ideallarning estetik mazmuni abadiy qoladi. Maqomchilik tarixida ushbu san’atni o‘zining talanti bilan ilohiylashishiga sabab bo‘lgan yorqin ijrochilar juda ko‘p bo‘lgan. Ammo ularning charchagan an’analar ichida maqomga yangicha yo‘nalish berganlari ozchilikni tashkil etadi. Bunday qat’iyatli qadam uchun nafaqat talant, ilhom, balki kuchli iroda, o‘zining xaqchilligiga chuqur ishonch, musiqaning nazariy asoslari va tarixini bilish talab etiladi. Zamonaviy maqom ijrochiligida xuddi shunday hodisa muallifi Munojot Yo‘lchiyeva bo‘ldi. Mutaxassislarning fikricha, Munojot Yo‘lchiyevaning o‘zining ajdodlari va zamondoshlaridan farqini tahlil qilib aytish joizki, birinchidan eng aniq farq Munojotning ayol ekanligida bo‘lib, maqom yo‘nalishida bu kam uchraydi. 33

VIII asrlardayoq Kardovada o‘sha davrning taniqli musiqachisi Zir’yab, o‘zining akademiyasini tashkil etib, eng yaxshi ijrochi bu ayollar deb hisoblagan. Musiqa erkaklar tomonidan yaratiladi, go‘zallik tashuvchi ayollar bilan tarqatiladi degan g‘oya hukmron edi. Gap faqat tashqi ko‘rinishda emas. Talantning uyg‘unligi, bilim, san’atdagi mahorat tashqi qiyofaga go‘zallik baxsh etadi. Musurmon lar musiqa san’atining ilk davri da, ya’ni X - asrda ayollarning imkoniyati cheklangan. Rasmiy saroylardagi musiqiy bazmlarda ayollarning ishtiroki man etilgan. Maqom faqat erkaklarning ishi deb qaralgan. Faqat XX asrga kelib, ayollar ijtimoiy o‘yin kulgu- teatr va musiqaga jalb etila boshlandi. Shu davrda eng ko‘zga ko‘ringan qo‘shiqchilardan biri bizning zamondoshimiz Halima Nosirova edi. Uning talanti va quvvati janrlarning chegarasidan o‘zib ketgan edi. U hamma sohalarda; an’anaviy qo‘shiqchilikda va operada ham mashhur edi. Butun ijodiy yo‘li – 30- 40-50-60-yillarda va hatto umrining oxirigacha kamdan kam qo‘shiqchilar tinglovchilarning ardog‘ida bo‘lgan. Uning qo‘shiqlari bilan turli yoshdagi, turli ijtimoiy qatlamdagi, turli uslubdagi qiziqishlarga ega bo‘lgan tinglovchilar faxrlangan. Halima Nosirova niong haqiqiy talanti, qo‘shiqchilik san’atida andoza bo‘lib qoldi. Keyinchalik opera va maqomchilik taniqli qo‘shiqchilar ijrosida kesishmadi. Munojot Yo‘lchieva Halima Nosirovadan keyin maqom ijrosida yangi barchani lol qoldirgan hodisa bo‘ldi. Maqom ijrochiligida yangi yulduzning paydo bo‘lishi bilan xonandalarning maqomi o‘rniga tushdi. Yaxshiroq tushunish uchun yana izga ammo yaqinroq tarixga qaytamiz. O‘tayotgan davr maqomda ansambl uslubini yaratgan Yunus Rajabiy faoliyati bilan bog‘liq. Unda Buxoro Shashmaqomi Farg‘ona - Toshkent an’analari bilan birlashdi. Maqomchilikning asosini azaldan Buxoro Shashmaqomi tashkil etgan. Amirlarning saroy maktabidagi ustozlar maqomlarning tarixiy usullarini saqlanib qolishini nazorat qilib, barcha qoidalarga qat’iy rioya qilinishini talab etardilar. Bu an’anadagi kuylar o‘zining tiniqligi, fantaziyaga boyligi, egiluvchanligi bilan ajralib turar edi. Tinglovchilarda maqomning erkaklar ovozi jarangli ijro etilgan avji hayajonga solar edi. Yengil ijro etiladigan yuqori notalar va ularga yondoshuv noodatiy emotsional holatni yuzaga keltirar edi. Bu san’atni juda 34

kamchilik egallagan edi. Shu tufayli ular yuqori baholangan. Buxoro Shashmaqomining o‘zi elita hisoblanib, hamma uchun bo‘lmagan. Farg‘ona-Toshkent maqomlari o‘zgacha o‘ringa ega bo‘lgan. Ularning shakli murakkab va kuyi Buxoro uslubidek tiniq bo‘lmagan. Ammo, ularning yoyilishiga ularning demokratik xarakterdaligi va hammaga mo‘ljallanganligi tufayli edi. Yuqori emotsional tonus ijrochining samimiyligi, musiqaviyligi bilan to‘ldirilgan. Bu yerda ovozning katta diapozoni talab etilmaganligi tufayli bunday kuyni har kim ijro etishi mumkin bo‘lgan. Buxoro uslubining yorqinligini saqlash va Farg‘ona-Toshkent uslubining barcha uchunligini zamonaviy ijrochilikda birlashtirish Yunus Rajabiyning asosiy maqsadi bo‘lgan va buni amalga oshirish manbai maqom ansambli hisoblangan. 40-yillarning oxiriga kelib, kuchli maqom ijrochiligi belgilangan darajada o‘zini yo‘qotdi. Sekinlik bilan ijodiy hayotdan saroy maktablari bilan aloqasi bo‘lgan keksa ustalar keta boshladilar. Yangi davrdagi davlat ta’lim muassasalarida bunga o‘qitilmas edi. “Ustoz- shogird” munosabatlari asosida tahsil olayotgan alohida musiqachilarning harakatlari tufayli maqomning avvalgi maqomini tiklashning imkoni yo‘q edi. Ularning qayta tiklanishi o‘zining tajribasi, obro‘si va e’tiqodi bilan maqomga ansambl uslubini kiritgan Yunus Rajabiy tufayli amalga oshdi. Yunus Rajabiy maqom ansambliga davlat maqomi berilishiga sababchi bo‘ldi. U jamoaviyligi, demokratizmga egaligi, ommaviyligi bilan to‘liq zamon ruhiga mos edi. Maqom ansambli Radio komitet qoshida tashkil etildi va uning sharofati bilan kichik va katta konsert birlashmalarida, o‘quv muassasalarida, madaniyat saroylarida ansambl jamoalari tashkil etildi. Ansambllarga yuqori darajada tiniqlikka erishish uchun maqom ijrochiligiga ayollar ovozi qo‘shildi. Shunday qilib, XX asrning o‘rtalariga kelib, maqom ijrochiligiga ayollar biriktirildi. Ularning ichidan maqomni o‘zlarining original ijodi bilan boyitgan talantli qo‘shiqchilar yetishib chiqdilar. Berta Da v i dova, Kamuna Ismoilova kabilar bu san’at turida yangicha y o‘ nalishlarni ochdilar. 1976 yilda Yunus Rajabiy olamdan o‘ tdi , ammo uning amaliyoti tufayli shakllangan maqomdagi ansambl modeli hayotini davom ettirdi. Unda ustozning 35

murojatlari bilan asoslangan qo‘shiqchilar va cholg‘uchilar avlodi yetishib chiqdi. Maqomlar davlat tomonidan rasman tan olindi. Unga o‘qitish konservatoriya va musiqa maktablarida amalga oshirildi. Maqom musiqasini eng yaxshi ijrochisi uchun e’lon qilinadigan an’anaviy konkurslarga Yunus Rajabiy nomi berildi va xalqaro statusga ega bo‘ldi. Ijroning umumiy darajasi yuqori edi. Bularning barchasi maqomga yangi hayot baxsh etdi. Ammo haqiqiy ijodiy hodisa yangilanishni, yangi g‘oya, kutilmagan o‘zgarishlarni taqazo etadi. Ommaviylik va belgilangan reglament san’at uchun eng yaxshi ko‘rsatkich bo‘la olmaydi. Munojot Yo‘lchiyevani umumiy fondan yuzaga chiqargan asosiy sifati mazmundor maqom ijrochiligining qaytishi uning sifati hisoblanadi. Maqom tabiatining o‘zi his-tuyg‘ularning individual tarzda ifodalanishini anglatadi. Munojot Yo‘lchievaning dastlabki chiqishiyoq olamshumul voqea bo‘ldi. Unda maqom ijrochiligining asosiy tamoyillari qayta tug‘ilganligi sezilib turardi. Eng avvalo, yuqori darajadagi ma’naviyati, o‘ziga xos jihati faqat kuchli individuallikka ega bo‘lgan e’tiqodli kishigagina xosdir. Munojot Yo‘lchiyevaning ushbu chiqishi tasodif emas edi. Munojot Yo‘lchiyeva konservatoriyaga maktabni tugatgan zahotiyoq kirdi. Uning qobiliyati qabul hay’atini qabul imtihonlaridayoq hayratga soldi. Past bo‘yoqli tembr, quyuq alt – tub aholi ovozi ichida juda kamchilikni tashkil etib, ajoyib faktura sifatida namoyon bo‘ldi. U qabul komissiyasi yo‘naltirgan opera ijrochisi bo‘lishi mumkin edi. Ammo, abiturient sifatida Munojot Yo‘lchi y eva an’anaviy qo‘shiqchilikni tanlab qattiq turib oldi. Shunday qilib u sharq musiqasi nomli yangi kafedra talabasi sifatida Shavkat Mirzayevning guruhiga tehsil ola boshladi. Yosh ijrochining shunday ustoz qo‘liga tehsil olishi taqdirning tuhfasi , baxtli voqea bo‘ldi. Shavkat Mirzaevga talantli talabasi san’atda yangi qirralarni kashf etishiga imkon berdi. Ustozlik rutbasi, “ustoz-shogirdlik” maqomi Sharqda qadim-qadimdan alohida, o‘ziga xos an’anaga ega. Kasbu -hunarda yoki ilmu san’atda barkamollikka erishgan insonlarni ustoz, yoki usta deb atash ya’ni o‘z sohasining yetuk bilimdoni sifatida e’tirof etish so‘zning bitta ma’nosi. Ikkinchi ma’no 36

qatlami esa bu o‘z bilimlari, tajribasi va mahoratini boshqa bir insonga, aksariyat holda yosh yigit-u qizlarga o‘rgatish, o‘qitish. ta’lim berish, ma’lum bir sohada faoliyat yuritishga tayyorlash demakdir. O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yulchiyeva bugungi kunda har ikki ma’noda ham, darhaqiqat, ustozlik darajasiga yetishdi. Kishi ismining xosiyati b o‘ ladi deydilar. Farzand tu g‘ ilganda, ota-ona, ya q inlar niyat q ilib, mur g‘ akning isti q boliga umidlanib, nedir bir yoru g‘ ismlar qo`yishga h arakat qilishadi. Ism topilgach esa u o g‘ irlik q ilmasmikan deya yana biror muddat turli ilo h iy ruhlardan h oliroq u shl ab turishga, ismni go h i aytib, go h i aytmay yoki pardalab, yashirganday b o‘ lib, aytib-aytmay yurishadi. Va q ti-soati yetib, ism g o‘ dakka o g‘ irlik q ilmaganini sezgach, dadil, go h i erkalab q isqartirib, yoki butun ma’no salmo g‘ i bilan t o‘ la h urmatlab cha q iraverishadi. H urmatlab aytga n yo chorlaganning salmo g‘ i b o‘ lak, kishini beixtiyor hushyor tort t iradi. Ayni q sa, ism ma’nosi zalvorli, teran tushunchali va ko‘pincha tarixiy mohiyatga ega bo‘lsa, shunday oniy taraddud bag‘shlaydi kishiga. (Qadimiy va teran mazmunli Munojot ismi fikrimizning isboti bo‘la oladi.) Arab tilida faxriy suhbat, iltijo ma’nolarini anglatuvchi “Munojot” so‘zi kamida uchta jiddiy hodisani ifoda etadi. Birinchisi, sof diniy man’noda. Yolg‘iz Allohga murojaat qilib, inson o‘z qalbidagi kechinmalarini, orzu- o‘ylarini bayon etib, duo qilmog‘i; Ikkinchisi, Sharq mumtoz adabiyotida katta asarlar yaratish oldida Ollohga hamddan so‘ngg va payg‘ambarlarga na’tdan avval aytiladigan iltijolar bo‘lib, asarni yozishga ruhiy madad, imkon tilash, kuch-quvvat ato etishini so‘rash tarzida; Uchinchisi esa musiqa shaklida. Ya’ni o‘zbek mumtoz kuylarining yirik shakldagi cholg‘u kuylar turkumidan biri “Munojot” deb ataladi. Masalan, “Savti munojot”, “Ufori munojot” kabi “Munojot” kuylari insondagi lirik kayfiyatni aks ettiradigan jozibali, dilga xush yoquvchi maftunkor asarlardan. Shu bois bo‘lsa kerakki bastakor, O‘zbekiston xalq artisti Imomjon Ikromov Alisher Navoiy hazratlari tavalludining 500 yilligini nishonlash uchun tayyorgarlik kechgan 1940-yillarda ulug‘ shoirimizning “Kecha kelgumdur debon ul sarvi gulru kelmadi” matnli g‘azalini “Munojot” kuyiga bog‘lab, yana bir umrboqiy ashula yaratdi. Bu ashula O‘zbekiston xalq artisti Berta 37

Davidova ijrosida xalqimiz ma’naviy dunyosidan mustahkam joy oldi. Ashula shu qadar mashhur bo‘lib, ommalashib ketdiki, yuzlab o‘zbek xonadonlari yangi tug‘ilgan qiz chaqaloqlariga “Munojot” deya ism ham qo‘ydilar. Ajabmaski, Munojotxonning ota-onasi Abduvali aka bilan Muborakxon aya ham shu ashuladan ruhlanib, o`z kenjalarining ismini Munojot qo`ygan bo`lsalar. Munojotxon tug‘ilgan Andijon viloyatining Buloqboshi tumani Shirmoybuloq qishlog‘ida san’at yoki san’atkorlar bilan bog‘liq favqulodda biror hodisa bo‘lgani kuzatilgan emas. Ko‘hna vodiyning mehnatkash, kamtarin fuqarosining bir qismi yashaydigan obod hudud. Bir tomoni X o‘ jaobod, bir tomoni O‘ sh bilan, Aravon bilan tutash to g‘ li yerlar. Kim bilsin, balki Bulo q boshi, Shirmoybulo q atamalarining h am bu h ududlarga nisbat berilishida o‘ zgacha bir ma’no bordir. Zotan ismlar, nomlar sira tasodif belgisi emas. Aksincha biror xususiyat, fazilat, h islatdan mujda. Inchunun hofizamizning noyob musiqiy iste’dodi ham xuddi aynan buloq boshidan hovuchlab olingan zilol suvday sof, pokiza va musaffo, shirmoyday totli va yoqimli ta’m kabi vujudga singuvchi sohir ovoz. Munojot ana shunday hislatli, xosiyatli yerlarda o‘rta maktabda o‘qidi, maktabdagi musiqa to‘garagida rubob chalishni o‘rganib, qo‘shiq aytib yurib voyaga yetdi. U maktabdaligidayoq musiqaga alohida moyilligi, iste’dodini namoyish eta bilgan va taqdirini san’at bilan bog‘lanishi muqarrar ekanligiga qat’iy ishongan edi. Shu ishonch uni maktabni bitiribo q , Toshkentga, Konservatoriya atalmish san’at maskaniga yetakladi. Dastlab, opera ijrochiligi yunalishida qizning ovozini tinglab ko‘rib, qabul hay’ati uni yaroqsiz deb topdi. Mazkur o‘quv yurtining an’anaviy ijrochilik yo`nalishi bo‘yicha dars beradigan o‘qituvchisi Shavkat Mirzaevni esa, bil’aks, o‘spirin qizning ovoz qudrati o‘ziga jalb etdi. Kamdan kam uchraydigan noyob kuchli ovoz, yorqin ijro madaniyatiga intilish va katta-katta sahnalarga yarashadigan adl qomat talabgor qizchaning istiqboliga umid bilan qarashga har qancha asos berardi. Keyinchalik o‘sha qabul hay’ati a’zolaridan biri o‘z professional xatosini tushunib Munojotni opera ijrochnligi yo`nalishiga bermoqchi ham bo‘ladi. Biroq o‘zbekona an’analar ruhida kamol topgan qizcha odob doirasida, ammo o‘ziga xos qat’iyat bilan an’anaviy 38

ijrochilikdan boshqa bir yo‘nalishga o‘tmasligini bildirdi va u yaqinda tashkil etilgan Sharq musiqasi kafedrasida, Shavkat Mirzayev sinfida tahsilni davom ettirdi. Hayotda baxtli tasodiflar ko‘p. Kimdir daf’atan xazina topib olishi yo tuyqus mol- dunyoga ega bo‘lishi mumkin. Kimdir dastlab uchratgan qizni sevib qolib, baxtiyor turmush qurishi va yana kimdir tasodifan biror sababdan muolaja topib, uzoq yillar azob bergan dardlaridan forig‘ bo‘lishi mumkin. Hayotda har narsani kutsa bo‘ladi. Ayniqsa san’at dunyosida tasodiflar, baxtli uchrashuvlar va hodisalar ko‘p bo‘ladi. Biroq Munojot Yo`lchiyeva bilan Shavkat Mirzayev uztoz-shogirdligi tasodif bilan boshlangan bo‘lsada, aslida bu tasodif dunyosidan emas. Aksincha, bu hech qaerda yozilmagan qonuniy hodisadek, yozuq, qismatdek tuyuladi. Butun O‘rta Osiyoda mashhur atoqli sozanda va bastakor, O‘zbekiston xalq artisti Muhammadjon Mirzayev xonadonida tug‘ilib o‘sib, ota ta’limida qashkar rubobida ijrochilik mahoratini kamolga yetkazgan Shavkatjon ham o‘spirin 17-18 yoshlarida el-yurt, ustozlar nazariga tushib ulgurgan edi. Ota ustozligida va ota qatoridagi yana bir ma’naviy rahnamosi, ustozi komili O‘zbekiston xalq hofizi Ma’murjon Uzoqov bilan hamkorlik uni rosmana ustazoda, mohir sozanda sifatida shaklanishiga bosh omil bo‘lgan edi. Bu omil vaqti yetib Ma’murjon akaning o‘z davrida ulug‘ hofizlardan meros bo‘lib o‘tgan Farg‘ona-Toshkent yo‘lidagi ijrochilik maktabi yo‘nalishida Shavkat Mirzayevni Munojot Yo`lchiyeva bilan ijodiy izlanishlar olib borishi uchun dastlabki saboqlar vazifasini o‘tadi. San’atning tabiati qiziq. Hofizlarniki esa yanada turfa. O‘spirin palla Shavkat Ma’murjon aka yonida sozandalik bilan birga unga go`yo farzanddek g‘amxo‘rlik qilar, ayniqsa turli gastrol-safarlarda hamxona bo‘lib, issiq-sovug‘idan boxabar bo‘lar edi. Shunday kezlarda u atoqli hofizning ichki san’at laboratoriyasini kuzatar, ustozning nafas yo`llarini rostlab, ovozini sozlashgacha bo‘lgan barcha o‘ziga xos xususiyatlaridan voqif bo`lar edi. Ana shu kuzatishlar va Ma’murjon aka bilam hamkorlikdagi faoliyat navqiron Shavkatning egallagan amaliy ilmlarini nazariy jihatdan ham takomillashtirishga, rivojlantirishga undadi. Shu tariqa u konservatoriya talabasiga aylanib, kompozitorlik fakul’teti tayyorlov bo‘limida biroz muddat ta’lim oldi. Biroq an’anaviy ijro usullarini teran ilmiy ijodiy asosda o‘rganish istagi 39

keyinroq - konservatoriyada 1972- yili Sharq musiqasi kafedrasi ochilgandan keyingina amalga osha boshladi. U bu yerda mashhur bastakor va sozanda, O‘zbekiston xalq artisti Faxriddin Sodiqov qo‘lida tahsil oldi. Chanqoqlik bilan ustozning bor bilim va tajribasini o‘zlashtirishga harakat qildi. Ustoz vafotidan so‘ng esa uning ishini o‘zi davom ettiradi. Konservatoriyaning yuqori kurslariga o‘tib, ustozlik qila boshladi. Milliy cholg‘ulardan talabalar ansambli tuzib, Samarqandda o‘tkazilgan birinchi an’anaviy musiqa xalqaro anjumanida muvaffaqiyatli ishtirok etdi. Mana shunday faoliyat bilan shug‘ullanib, konservatoriyada an’anaviy ijro yo‘nalishini rivojlantira borib hamda shu yo‘lda turli yangi musiqalar yaratib, bastakor sifatida ham tanilib turgan bir pallada u qabul hay’atida Munojotni ilk bor eshitdi. Qizdagi aynan o‘zi ma’qul ko‘rgan va chuqur o‘rgangan ijro maktabiga xos xususiyatlar mavjud ekanligini bilgach, Munojot bilan alohida ishlay boshladi. Munojotninng dastlabki qadamlarini tugatib va bevosita uning rosmana san’atkor sifatida shakllanishida kamarbastalik qilib yurgan ustoz Muhammadjon Mirzayev derdilarki - “Kaptar ishqibozi osmonga misol yigirmata kaptarni uchirsa, shundan bittasining samoda ming turfa aylanib, muqom qilishlariga mahliyo bo‘ladi. Shundan zavq oladi, shunga yanada ko‘proq, alohida mehr beradi. Munojot ham shunday, maxsus tarbiyaga, e’tiborga munosib”. Ota va ustoz o‘gitlariga amal qilib, mana o`ttiz yildan ko`proq vaqt o`tibdi hamki, ular hamkorlikda aynan ustoz- shogird sifatida izlanib kelmoqdalar. Aynan Shavkat Mirzayevning Munojot Yo‘lchiyeva uchun ishlab chiqib joriy etgan ta’lim metodikasi to shu bugunga qadar o‘zining eng yaxshi samaralarini berib kelmoqda. Ayni Farg‘ona –Toshkent yo‘lidagi ijro usul ohang bilan bir qatorda ashula matnini har bir so‘zi va tovushigacha yetkazb berish, hatto she’r misralari qatidagi tag ma’nosini-da anglay olish darajasida ijro qilish mahorati Munojot Yo‘lchiyeva repertuaridagi ashulalar misolida o‘zining yuksak takomilini topdi. Shavkat Mirza y ev ashula ta’lim metodikasida matn-she’rning o‘rni alohida. Ba’zi bastakor, ayniqsa kompozitorlar she’rning o‘rnini hamisha ikkinchi qatorga qo`yib kelishadi. Vaholangki, bu to‘g‘ri emas. Ustozlar aytmoqchi, ohang - u matn bamisli jon - u tan. Ashula, qo‘shiqda ham ular biri 40

ikkinchisisiz yashashi mumkin emas. Biroq bunda matn- she’r mas’uliyati ham bo‘lakcha. Biror kuyga she’r tanlash bu shunchaki ish emas. Ayniqsa Munojotdek favqulodda ovoz sohibi uchun. Ovoz imkoniyati, ovoz qirralari, ohang toblanishlari, bir ovoz ichidan chiqib keladigan qo‘sh ohang, hatto aytish mumkinki, ovoz ichidagi ovoz, bular bari matnning ham nihoyatda saralangan, quyma bo‘lishini taqozo etadi. Shukrki adabiyotimiz tarixida hazrat Alisher Navoiydek, Mashrab-u Furqat, Xuvaydoy-u Xaziniydek yo o‘zimiznikidek bo‘lib ketgan Fuzuliydek nazm ustozlarining benazir g‘azalu muxammaslari bor. Ulardagi majoz tariqi, so‘fiyona tasavvur va tushunchalar mutanosib ohang bilan qo‘shilib ajib kayfiyat, alohida muhit, muvaqqat ilohiy ma’volar paydo etadi. Bu holat faqat va faqat ashuladagi uch unsur kuy-g‘azal ovoz mutanosibligida, mutloq muvofiqligidagina ro`y beradi. Bunday mushtaraklik, g‘ayri shuuriy birlik noyob hodisa, yuksak san’at demakdir. Bu san’at insonga poklov q uvvati bilan, yi g‘ i uy g‘ otish q udrati bilan ta’sir etadi. Yi g‘ i bu shunchaki g‘ am-andu h dan, zaxmat-masha qq atdan, ya q iningni yo` q otish-musibatdangina paydo b o‘ ladigan h odisa emas. U shunchaki go`yandaning giryasi h am emas. Yi g‘ i shu kabi ji h atlari q atorida yana bir turlik b o‘ ladi. Ya’ni u isti g‘ for yi g‘ isi, tazarru yi g‘ isi h am b o‘ ladi. U dillarni poklaydi, k o‘ ngilni b o‘ shatadi, yumshatadi. Bu b o‘ shatish, yumshatish birlamchi h olatdagi alamdan, darddan fori g‘ lanish emas, balki dardni chu q urro q h is q ilish, k o‘ ngil so`qmoqlarida ch o‘ kindi b o‘ lib yotgan barcha kechinmalarni k o‘ z g‘ atib, insonning poklanishi, tozarishi va Ollohga ya q inlashuvi uchun imkon berishdir. Ma q om, mumtoz ku y ashula ana shunisi bilan benazir, shunisi bilan insoniy va umuminsoniy. Munojot ustozi bilan ayni shu ji h atni kashf etib, o‘ z ijrosida o‘ sha ma’no-mazmun va x ususiyatni, mutanosiblikni kasb eta bilgani uchun h am umum e’tirof topdi. Bizda h am xorijda h am. Yana ani q ro g‘ i bizda va dunyodagi isti g‘ for yi g‘ isiga ja’mi muxlisu mu tr iblar nazariga nazarkarda b o‘ ldi. Shavkat Mirzayev ta’lim metodikasining eng afzal ji h ati shunda edi. U bir tabiiy iste’dodli ovoz so h ibining t o‘ la ma’nosida xonanda b o‘ lib shakllanishi va yuzaga chi q ishi uchun har tomonlama imkoniyat yaratdi. O‘ n yillar davomida maxsus kuzatishlar, 41

o‘ rganishlar asnosida tizimli musiqiy ta’limning yangi bir namunasi paydo b o‘ ldi va u Munojot Yo`lchiyeva misolida bugungi kunda o‘ zining ni h oyatda puxta ishlangan uslubiy bir yo`l ekanligini namoyish etdi. Biroq bu yo`l or q ali muvaffa q iyatli natijaga kelguncha anchagina zaxmat chekishga va k o‘ p h oy-u- h avaslardan voz kechishga t o‘g‘ ri keldi. Zero yuksak san’atdagi hech bir muvaffa q iyat me h iat-masha qq atsiz amalga oshmaydi. O‘tgan asrning 80-yillari boshi. Bir palla shunday bo‘ldiki, Munojotning ovozi xastalandi. Bu katta xonanda san’atkorlarda bo‘lib turadigan holat. Ayrimlar buni boshqacha talqin qila boshladi. Ya’ni, ovoz tarbiyasi noto‘g‘ri olib borilyapti, ustozi sozanda bo‘lsa, ovozni qaerdan bilsin. Xonandani xonanda tarbiyalashi kerak, qabilida. Shavkat aka bunday noxolis gap-so‘zlarga chek qo‘yish maqsadida Munojotni Moskva Davlat Konservatoriyasiga olib boradi. Ovoz organlari bo‘yicha yirik mutaxassis Izmailova tekshirib ko‘rib, barcha shubhalar noo‘rin ekanini, aksincha ustoz vokalchimi, sozandami qat’iy nazar, eng muhimi ovoz xususiyatlarini bilishi, uning eng oddiy gigienasidan to muntazam qo‘llash texnikasigacha bo‘lgan barcha jarayonlarni doimiy nazoratda saqlash lozimligini uqtirdi. Shu jihatdan Munojotning ovozi to‘g‘ri tarbiyalanayotganini, faqat tovush organlarining biroz shamollashi yuz berganini aytadi. Xonanda ijodiy yo‘lining boshlang‘ich pallalarida ro`y bergan bu voqea va nufuzli mutaxassis tashxisi Shavkat Mirzayev bilan Munojot Yo`lchiyeva ustoz-shogirdlik hamkorliklarining mustahkamlanishi uchun yana bir shahodat bo‘ldi. Ammo bu keyinroq, Munojot katta sahnaga chiqib, el-yurtga tanila boshlagan dastlabki pallada yuz berdi. Bungacha esa u o‘zbek mumtoz musiqasi, ijrochilik an’analari, yo‘llari bo‘yicha ustozi va boshqa muallimlaridan anchagina nazariy bilim va amaliy saboqlar oldi. Munojot tabiiy iqtidorga va konservatoriyaning dastlabki kurslarida muayyan malakaga ega bo‘lgan esa-da, u uzoq vaqt katta auditoriya oldida chiqishlar qilishdan saqlanib turdi. Chunki ustozi Shavkat Mirzayev qiyomiga yetmagunicha biror narsani namoyish etishda ehtiyotlanadigan mushohadali inson. 42

Hazrati Alisher Navoiyning har yili intiq nishonlanadigan tavallud kuni — 9 fevral mumtoz she’r va qo‘shiq muxlislari uchun haqiqiy bayram hisoblanadi. 1980 yilning 9 fevrali alohida bir bayram o`laroq ko‘pchilikning yodida uzoq vaqt muhrlanib qoldi. Shu kuni “Nazm va navo” teleko‘rsatuvida Munojot hazrat Navoiy g‘azallari bilan “Ushshoq” va “Munojot” ashulalarini ijro etdi. Bu uning O‘zbekiston xalqi deb atalgan nihoyatda katta va san’atsevar auditoriya oldidagi ilk bor chiqishi edi. Hech bir mubolag‘asiz ta’kidlamoq joizki, teleko‘rsatuv namoyishining ertasigayoq san’atga, musiqaga, hazrat Navoiy ijodiga bir qur qizg‘in mardum borki, bari Munojot Yo`lchiyeva degan kutilgan va kutilmagan hodisa bilan qiziqdi. Hatto, odatdagidek, xalqona mish-mishlar tarqadi, rivoyatlar to‘qila boshla n di. Shukrki, bu jarayon roppa-rosa o‘ttiz yildan beri tinmaydi. Atrofida mish-mish yurmagan, afsonayu r i voyatga aylanmagan san’atkor rosmana san’atkor emas. Bugun biz qo‘shiqchilikda ustoz-hofizlar- Mulla To‘ychidan boshlab Ma’murjon akagacha, Hojixon Boltayevdan, Komiljon Otaniyozovgacha, Halima opadan Nazira Ahmedovagacha, teatr san’atida Abror Hidoyatovdan Shukur Burxonovgacha, Lutfi ayadan Zaynab Sadriyevagacha rivoyatu afsonalari orqali yaxshiroq bilamiz, yaqinroq ko‘ramiz o‘zimizga. Shu kabi Munojotni ham xalqimiz suyub afsonalarga aylantirib yuborganiga allazamon bo‘ldi. Zero uning butun o‘ttiz yillik ijodiy yo‘li ham afsonaviy hodisalar, uchrashuv va safarlarga boy. Munojot Yo`lchiyeva 1980-82 yillarda O‘ zbekiston teleradiokompaniyasining “Maqom” ansamblida ishladi. Bu paytda Shavkat Mirzayev O‘ zbekiston televidenie va radio Davlat qo‘ mitasi q oshidagi “Ma q om” ansamblining badiiy ra h bari b o‘ lib ishlar, jamoani yosh ovozlar, i q tidorli xonandalar h isobiga t o‘ ldirib, Yunus Rajabiy an’analarini bezavol sa q lash va davom ettirishga harakat q ilar edi. Uning sa’y- h arakati bilan ansamblga Abdusaid Azimov, Komila Aminova kabi umidli yoshlar qo‘ shildi. Va h ech mubola g‘ asiz Munojot Yo`lchiyevadek yor q in iste’dodning kirib kelishi h am ansambl badiiy salo h iyatini yuksaltirishga x izmat q ilar edi. Ammo ma q om san’atining ijrochiligi 43

bobida yana bir o‘ ziga xosligi borki, bu shub h asiz uning va q ti-va q ti bilan yangilanib, o‘ zgarib, rivojlanib borishi uchun xizmat q iladi. Bu k o‘ pro q so h ada kuchli, boy ichki va tash q i imkoniyatlarga ega ovoz so h ibining paydo b o‘ lishi bilan belgilanadigan h olat. Shunga k o‘ ra ma q omda goh ansambl, go h ida esa yakkaxon ijrochilik yo`nalishlari ustivor b o‘ lib rivo jl anadi. Munojot Yo`lchiyeva shu ma’noda ya q in o‘ tgiz- q ir q yil davomida ustivorlik q ilgan ansambl ijrochiligi doirasida endi yakka ijroga tabiiy moyilligi va o‘z i ga xos badiy i mkoniyatlari, salohiyati bilan ajralb qola boshladi. Shu zaylda Munojot ustozi bilan birga 1982 yildan Muhiddin Qoriyoqubov nomidagi O‘zbekiston filarmoniyasiga o‘tib, hozirga qadar yakkaxon bo‘lib ishlab keladi. Uning repertuarida o‘zbek mumtoz shoirlari hazrat Alisher Navoiy, Zahiriddin Bobur, Boborahim Mashrab, Muqimiy, Furqat, Miskindan to yangi davr g‘azalnavislari Chuchtiy-u, Habibiygacha hassos shoir Abdulla Oripov she’rlariga bastalangan ashulalar, jumladan, maqom ashulalari, ya’ni “Sarahbori navo”, “Sarahbori Dugoh”, “Mo‘g‘ilchai navo”, “Talqini Ushshoq” kabi, an’anaviy mumtoz va xalq yo‘lida “Ushshoq”, “Munojot”, “Chorgoh”, “Tanovor”, “O‘zgancha”, “Girya”, “Omonyor” katta ashula yo‘lidagi “Ey dilbari jonim” “Ishqing o‘tig‘a” Muhammadjon Mirzayev kabi bastakorlarning “Nihon etdi”, “Mehnat ahli”, “Bul ajab”, “Qayondir”, “Ra’no kabi”, o‘nlab sara asarlar bor. Bularning har biri o‘zicha bir olam, o‘zicha bir tarix. Har birining ortida ustoz Shavkat Mirza y ev bilan birgalikdagi ne-ne zaxmatli mehnatlar yotibdi. Shukrki bu zaxmatlar zoe ketmadi. Sabr va matonat,chidam va zukkolik bilan qilingan mehnat, sarflangan kuch- quvvat samara berdi.O‘sha 1980 yilgi ilk chiqishdan beri o‘tgan davr mobaynida Munojot ne-ne tinglovchiyu muxlislarni ko‘rdi, Osiyo, Yevropa, Amerika, Afrika qit’alari bo‘ylab qanchadan-qancha safarlarda bo‘ldi, ashulalar kuyladi. Uning qator kompakt disklari 90-yillardayoq Fransiya, Angliya, Germaniyalarda chiqib, ming- minglab nusxalarda dunyoga tarqadi.Munojot hamma davrlarda ham faqat va faqat san’ati bilan halol xizmat qildi. Zamonlar qutqulariga uchib, siyosatdon 44

arbob-u noyib bo‘lishga, amaldor-u faol jamoatchilikka intilmadi. Hamisha haddini va san’atini bildi. Pir sanab, etak tutgan Shavkat Mirzayevga umr davomida sadoqatda bo‘lib kelyapti. Diqqatga sazovor yana bir jihati shundaki, Munojot aynan milliy san’ati-o‘zbek mumtoz ashulalari bilan dunyoga chiqdi, xalqaro e’tirof topdi. Yuneskodek nufuzli Xalqaro tashkilotning nomoddiy madaniy yodgorliklar bo‘yicha hay’atning a’zosi etib saylanib, jahon madaniyati taqdiri va istiqbollari bilan bog‘liq bag‘oyat katta masalalarni hal etishda dunyo tan olgan ulkan san’at arboblari bilan yonma- yon turib faoliyat ko‘rsatmoqda. San’atga sadoqati, qanoat hissi va iste’dodi uni yuksakliklarga ko‘tardi. Olamga tanitdi. Shu bilan birga uning ayni kamoli, insoniy va ijodiy barkomolligi ona yurt O‘zbekistonning Mustaqilligi yillariga to‘g‘ri keldi va aynan shu buyuk hodisa tufayli yuzaga chiqdi. Istiqlol bilan hamqadam o‘tgan yigirma yeti yillik davr endi bizga Munojot Yo‘lchiyeva misolida o‘ziga xos milliy san’at fenomenini, ustoz san’atkorni namoyish etdi. Toshkent Konservatoriyasi binosi eskirib, yangi davr sa’ati va san’atkorlarning bor bo‘yi yuz ko‘rsatishi uchun torlik qilib qolgan bir davrda butkul yangitdan, yangi manzil-markazdan, aynan shahrimizning o‘troq aholisi zichroq joylashgan xududda jahon andozaliriga mos muhtasham O‘zbekiston davlat kotservatoriyasi qad ko‘tardi. .Shaxsan O‘zbekiston Prezindenti tashabbusi bilan va rahnamoligida qurilib, so‘ng yurtboshimizning o‘zlari ishtirokida ochilgan konservatoriya birinchi navbatda milliy talantlarning bo‘y ko‘rsatishi uchun xizmat qilmog‘i kerakligini chuqur anglagan Munojot Yo`lchiyeva xuddi shu binoning katta konsert zalida, hali bo‘yoqlar hidi ketib- ketmay, 2002 yil 17- mayida birinchilardan bo‘lib, yakkaxon konsert dasturini namoyish etdi. Ustoz Shavkat akaning chuqur mushohada va mulohazalari bilan tartiblangan konsert dasturini tomosha qilish uchun uzoq- yaqindan haqiqiy muxlislar jam bo‘ldi. Vodiyning qadimiy xalq ashulasi “Tanovor” bilan boshlangan konsert hazrat Navoiy tafakkur yolqinlari, ya’ni “Ushshoq”, “Munojot”, bilan davom 45

etib, “Ey dilbari jonim” katta ashulasiga ulandi. So‘ng so‘fiy shoirimiz Boboraxim Mashrab so‘zlari bilan “Ishqning o‘tig‘a” yangradi. “Sarahbori dugoh”, “Bul ajab”, “Qayondir”, “O‘zgancha”, “Omonyor” ashulalari konsertning ikkinchi qismini bezadi. Konsert Munojot Yulchiyeva san’atining chin ma’nodagi bayramiga aylandi. “O‘zbekiston xalq artisti” O‘lmas Rasulov ustoz-shogird an’anasiga shunday ta’rif beradi:”Haqiqiy an’anaviy ustoz-shogird deb Shavkat Mirzayev bilan Munojot Yo‘lchiyevani tan olaman, 35 yildan beri birga izlanishyapti, ishlashyapti bular. Aslida, mana shunaqa bo‘lishi kerak ta’lim, maqom ta’limi. Ijro ham ilmda, axir! Unda ham izlanish kerak, zaxmat kerak! Nima uchun Munojot Yo‘lchiyeva (vaholanki,u ham bugunning ashulachisi!) shuhrat topdi,o‘ziga xos ovoz sohibiga aylandi? Shavkat aka bilan gaplashganimda aytdiki:”Men Munojotga iloji boricha ashulaning eng birinchi nusxasini ijro ettirishga harakat qilaman,birlamchi manbaga intilaman. Masalan,”Tong otguncha”ni o‘nlab xonandalar aytdi. Men Munojotga bu ashulani ayttirmoqchi emasdim, o‘zining aytgisi keldi. Shunda meros titib, Ma’murjon Uzoqovning “Tong otguncha”sini topib, shu yo‘lni o‘rgatdim”. Ko‘ryapsizmi, demak, an’anani davrga singdirishda ham gap ko‘p ekan.Ustozlarda ham gap ko‘p. Aytaylik, Shavkat Mirzaev bo‘lmaganida, Munojot Yo‘lchi y eva ham bu darajaga yetmasdi, ehtimol” 4 .(2. 2 .160b). Chin ma’noda Munojot Yo`lchiyeva ijro yo‘li, saboq maktabi shakllandi. Ustoziga sodiq shogird endi o‘zi ustozlik maqomiga yetishib, o‘z davomchilarini tarbiyalab, o‘zbek zaminining iste’dodlarga naqadar boy ekanini dunyoga namoyish etaversin. Zero bunday jarayonning namunasi ham, ibrati ham uning o‘zidir. 4 Abdul’azizova I. Arjumand.Toshkent,”Sharq”nashriyoti matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati.2012 yil. 160-bet 46

II.3. Munojot Yo‘lchi y evaning chet eldagi ijodiy safarlari Munojotxon Yo‘lchieva ijro etgan qo`shiqlar chet ellarda ham mashhur bo`lib, xorijdagi konsertlariga chipta olish oson emas edi. Xonandaning shuhrati shunchalar keng yoyilgan ediki, o‘nlab xorijiy axborat vositalari uning yurtimizdagi va chet eldagi har bir chiqishiga munosabat bildirishadilar, so‘zimizning isboti uchun internet 2008 yil 27 oktabr sanasudagi ma’lumotlar. Munojot Yo‘lchiyeva bu yil Parij shahrining shahar teatirida namoyish etgan konsertining o‘n sakkiz yilligi nishonlanadi. O‘sha xotirada saqlanib qolgan 1986 yilgi konsert xonandaning G`arbiy Yevropa mamlkatlaridagi favqulodda mashhurligini boshlab bergan edi. Shu yillar davomida uning muxlislari doirasi paydo bo‘ldi. Ularning aksariyati musiqa namunasining ajabtovur ovozini tinglovchi uchun Fransiyaning turli shaharlaridan kelishadi. Tabiiyki chiptalar qoidaga ko‘ra bir necha oy avval sotib bo‘li n adi. 2008 yil 18 oktabrda ham xuddi shunday bo‘ldi. Parij shahri teatrining sakkiz yuz ellik kishilik konsert zalida “Olma otsang yerga tushmaydi”. Odamlar anfiteatr zinalarida 47

o‘tirsalarda konsertga kirishlari uchun omad kuluib boqishidan baxtiyor edilar. Yana bir guvohlik, Fransiya poytaxti Parijda nashr etiladigan gazeta muxbirining Parij shahar teatrining “Butun dunyo” musiqasi dasturi rahbari Sudaba Kiyaning aytishicha o‘zbek xonandasi Munojotxon Yo‘lchievaning Yevropa bo‘ylab gastrollari avvaldan rejalashtirilgan. Shunga qaramay G`arbiy Yevropadagi ko‘plab shaharlarda xonandaning o‘zini konsert berishga taklif qilishni istashadi. “Men o‘qishga kirganimda - deb eslaydi Munojot Yo‘lchiyeva, vokal bo‘limiga topshirgan edim. Ustozlar o vozi opera janriga to‘g‘ri kelmaydi deb maqom yo‘nalishi, an’anaviy ijrochiligiga o‘tkazib yubor ish di. Ustozim Shavkat Mirzayev ovozimni qayta eshitib, ovozing operaga to‘g‘iri kelmasa maqomga to‘g‘iri kelar dedilar va meni an’anaviy iojrochilik bo`limiga o`qishga qabul qildilar. 2-kursga o‘qib yurganimda opera bo‘limiga qabul qilamiz deb chaqirishdi. Men rozi bo‘lmadim, negaki meni qo‘llab- quvvatlaydigan ustozim-ustozlarim va o‘zim ham maqom yo‘nalish ustida ishlashga ahd qilgan edim. O‘shanda 20 yoshli qizaloq bo‘lishimga qaramay oldimga katta maqsadlar qo‘ygandim. Maqomni tanladim shu yo‘ldan ketaman. Sizni Moskvadagi konservatoriyaga yuboramiz. O‘qishni tugatganingizdan keyin Italiyaga malaka oshirish kurslarida o‘qib kelasiz deya meni yo‘limdan qaytarmoqchi bo‘lishdi. Ammo men o‘z fikrimdan, maqsadlarimdan qaytmaganimni hozir ham eslab ko‘rsam o‘zim ham hayron bo‘laman. O‘sha paytlari ochiq fikr aytishga insonlarni qo`yishmasdi. Gap qaytarganim uchun 5 yilgacha davlat tadbirlarida chiqishga yo‘l qo‘ymadilar. Bora-bora hammasi o‘z yo‘liga tushib ketdi. Yurgan yo‘lim to‘g‘ri ekanligiga yana bir bor amin bo‘ldim. Mana bugun san’atimizni butun dunyo tan olyapti. Hozir shashmaqom ashullalarning mavqie Yevropa klassik musiqalari bilan teng deb ayta olaman”- deydi O‘zbekiston xalq artisti Munojotxon Yo‘lchieva. “Shashmaqom” yaxlit mukammal asar deb aytishdi, Belgiyaliklar. Bu gapni eshitish biz uchun katta faxr. “Shashmaqom” mintaqaviy loyihaga kiritildi va noyob durdona asar sifatida tan olindi. Parij va Londondagi konsert dasturlarimizdagi chiptalar 3-4 oy oldin sotib bo‘linar ekan. Bu esa xorijliklarning o‘zbek ashulalariga qiziqishi qancha ortib borayotganligidan dalolatdir. Mening asosiy ijodim deydi xonanda Munojot Yo‘lchiyeva. Maqom va o‘zimizning estrada yo‘nalishimizda ham 48

ijod qildim. Ba’zi to‘lqinlar orqali efirga ketdim. Kichik davralarda xalqimizning xizmatlarida shularni ijro qilaman. Lekin konsertlarimizda faqat o‘zimizning maqom yo‘nalishimizda ijro qiladigan dasturlarim bilan chiqishlar qilaman. Bu mening tanlagan yo‘lim. 1984 yildan dunyo sahnalariga chiqa boshlaganman. U paytlari xorijliklar O‘zbekistonni bilishmas, bunday o‘lka borligini tasavvur ham qilmasdi. Shunday bo‘lsa ham xorijlik muxlislarim anchagina edi. Shunda xorijlik muxlislarim O‘zbekistonning qaerda joylashganini aytar edilar. Kechagidek esimda,- dedi Munojot Yo‘lchieva. 1990 yilning boshida Amerikadagi “Osiyo” jamiyati taklifi bilan okean ortiga safarga borib keldik. Fransiyaga taklif qilishdi.1991 yilda u yerda qator dastur bilan chiqanimizdan keyin bizga katta yo‘l ochildi. Fransiya madaniyat uchog‘iga safarimizdan so‘ng nufuzli festivallarga taklif qila boshlaganidan buyon o‘zim ham bunga amin bo‘ldim. San’at tufayli, maqom tufayli ko‘p yurtlarda bo‘ldim. Ajoyib insonlar bilan tanishdim. Eng quvonarlisi qaysi millat vakili bo‘lmasin mumtoz san’atimizni ko‘tarinki ruhda qabul qilishadi. Hattoki O‘zbekistonga turist bo‘lib kelayotgan xorijlik muxlislar ham o‘zlari uchun konsert uyushtirib berishimizni so‘raydilar. Ko‘pincha fransuz sayyohlari kelishadi. Bajonidil uyushtirib beraman. Chet ellarda CD disklarimiz chiqqan. Shuni quvonch bilan ayta olaman - deydi xonanda O‘zbekiston xalq artisti Munojotxon Yo‘lchieva. Yurtboshimizning qo‘llab-quvvatlashlari davlatimiz tomonidan yaratilib berilayotgan shart-sharoitlar bizning ijodimizda kengroq targ‘ib qilinishida yanada katta yordam beryapti. Munojotxon Yo‘lchieva keng ma’noda Yevropaliklarni yana zabt etdi. Brusselning Bosh konsert zallaridan biri “Bozor-Muzic”da O‘zbekiston xalq artisti maqom yo‘nalishi ijrochisi taniqli Munojot Yo‘lchievaning yakka ijrochilik konserti bo‘lib o‘tdi. Yevropa poytaxtlaridan birida uyushtirilgan ushbu konsert tashkilotchilari Belgiyaning “Art centr Bozor” madaniyat markazi bo‘ldi. Maftunkor qadimiy sharq ruhi va muhiti bilan bezatilgan konsert zali tomoshabinlarga liq to‘la edi. O‘zbekiston xalq artisti Munojat Yo‘lchievaning ilk kuylash daqiqalaridayoq eshituvchilar, muxlislar san’at shaydolari uning sehrli hamda hech kimni beparvo qoldirmaydigan ovozini diqqat bilan maroq ila tingladilar. Konsert yakunlangandan so‘ng esa, butun zalda o‘tirgan muhlislar o‘rnilaridan tik 49

turib iste’dodli xonanda Munojotxon Yo‘lchievani va uning ishtirokida hamroh bo‘lgan mahoratli musiqachilarga baralla aytiladilar “Art centr Bozor” madaniyat markazi menijeri Tont Vander Ekenning aytishicha u o‘zbek xonandasining yuksak mahoratiga juda qoyil qoldi. Uning maqom ijrosiga o‘ta samimiy va butun ruhiyatini, jismi bilan kirib yondashganligi esa barchani yanada maftun etib qo‘ydi. Brusselda yuzdan ortiq millat va elatlar yashaydigan ko‘p millatli shahar deb ta’kidlaydi. Tont Vander Eken bu narsa ayniqsa ushbu konsertda o‘zbek xonandasi Munojot Yo‘lchiyevaning ijrosini ko‘rgani tashrif buyurgan tomoshabinlardan yaqqol ko‘rinib turibdi. Munojotxon Yo‘lchiyevaning unutilmas qo‘shiqlari hamda o‘zbek klassik cholg‘ularining ajoyib tovushlarini eshitib, bu namoyishi bilan ular barchani zabt etishdi. Konsert tamom bo‘lganda esa Munojot Yo‘lchi y eva sahnadan tomoshabinlar oldiga chiqdi. Maqomchilik san’atining buyuk xonandasi, ajoyib iste’dod va yuksak mahorat egasini yana uzoq olqishladilar. Markaz menejerining aytishiga qaraganda, “Bozor-Muzic” musiqa zalida shu kunga qadar dunyodagi musiqa san’atining juda ko‘plab menejerlari konsert bergan, lekin ulardan ko‘pchiligi tomoshabinlarning bunday zavqli va iliq qabuliga sazavor bo‘lishmagan edilar. Xonanda o‘z ijodiy faoliyati davomida g‘arb va sharqning Germaniya, Avstraliya, Fransiya, Belgiya, Gollandiya, Italiya, Ispaniya, Shvetsariya, Norvegiya, Shvetsiya, Finlandiya, AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy, Hindiston, Pokiston, Braziliya, Marokash, Ukraina, Rossiya, Iordaniya, Tunis kabi yana bir qancha davlatlarda o‘zbek xalqining milliy merosi bo‘lgan shashmaqom va xalq yo‘lidagi milliy qo‘shiq va ashulalari bilan yakkaxon konsert dasturlarida va nufuzli festivallarida chiqishlar qilib kelmoqda. Munojot Yo‘lchiyeva 1982 yildan buyon to shu kungacha Muhiddin Qoriyoqubov nomidagi Akademik va xalq badiiy jamoasida yakkaxon xonanda sifatida faoliyat yuritib kelmoqda. Munojot Yo‘lchiyevaning ustozi ko‘p yillardan beri mahoratli sozanda, bastakor O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Shavkat Mirzayev rahbarligidagi sozandalar ansambli bilan hamkorlikda ijodiy faoliyat olib bormoqda. 50

Toshkent shahrining 2200 yilligi tarixiy sanasini nishonlash maqsadida YuNESKO kafilligida Parijda o‘tkazilgan ko‘rgazma va konsertda Munojot Yo‘lchiyeva Fransiyadagi muxlislarini yana bir tashrifi bilan xushnud etdi. Yana bir bor xorijda nozikta’b musiqa shinavandalarining uzoq olqishi va alyorlariga sazovor bo‘ldi. O‘zbekistonning chekka bir Buloqboshi tumanida oddiy bir mehnatkash xonadonida tug‘ilgan va voyaga yetgan o‘zbek qizining jahon san’at markazini zabt etayotgani qay bir O‘zbekistonlikni faxr tuyg‘ulariga to‘ldirmaydi deysiz. Uning o‘sha yangi konservatoriyada namoyish etgan konserti ham shundan dalolat beradiki, o‘zbek mumtoz ashulachilik maktabining benazir namunasi o‘laroq qanchadan - qancha davomchilari paydo bo‘lishiga chekka-chekka qishloq shaharlarda jamalaklar taqib, qo‘shiqlar xirgoyi qilib yurgan ne-ne qizaloqlarning qalbida katta san’atga mehr uyg‘onishiga sabab bo‘layotgandir. Chin ma’nosida O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchiyeva ijro yo‘li, saboq maktabi shakllandi. Ustozga sodiq shogird endi o‘zi ustozlik maqomiga yetishib o‘z davomchilarini tarbiyalab, o‘zbek zaminining iste’dodlarga naqadar boy ekanini dunyoga namoyish etaversin. Zero bunday jarayonning yorqin namunasi ham, ibrati ham uning o‘zidir. Munojot Yo‘lchiyeva bilan jurnalist Ozoda Nazarova suhbatla shgan. Ushbu suhbatdan lavhalar keltirmoqchimiz. Mumtoz navolar kuychisi bo‘lish san’at yo‘lida samarali mehnat qilib ijod qilib el nazariga tush ish, muhlislar olqishiga sazavor bo‘lish uchun yaratgan tomonidan berilgan noyob iste’dodning o‘zi kamlik qiladi. Boisi iste’dod tinimsiz mehnat va urinishlar tufayligina sayqallanadi, yuzaga chiqadi va xonandani yuksaklikka eltadi. Milliy musiqa madaniyatimiz, o‘zbek qo‘shiqchilik san’ati sohasida har biri o‘ziga xos sehrli ovozga ega bo‘lgan Jo‘raxon Sultonov, Saodat Qobulova, Berta Davidova, Kommuna Ismoilova qatoriga Munojot Yo‘lchiyevani ham qo‘shib tilga oladilar. Boisi shuki Munojot ijro etgan mumtoz navolar qo‘shiqlar, ijod namunalari xalq qo‘shiqlari allaqachon o‘zbek san’at ixlosmandlari qalb to‘ridan joy olib ulgurgan. Ayniqsa mumtoz musiqalarni maromiga yetkazib shunday ijro etadilarki u kishining ovozidagi dard, nola har bir san’at ixlosmandiga o‘zgacha ta’sir etadi. Onasi Muborak aya Munojotni kelajakda yetuk san’atkor bo‘lishini orzu qilardi. Sababi 51

Muborakxonga yaratgandan noyob ovoz, iste’dod in’om etgandi. Lekin oila azolarining qarshiligi tufayli bu orzulariga yetisha olmagandi. Munojot bolaligidan onasining ana shu ushalmagan orzu istaklarini amalga oshirish maqsadida qattiq bel bog‘ladi. Qahramonimiz poytaxt Toshkentga kelib, Toshkent Davlat konservatoriyasiga imtihon asosida o‘qishga qabul qilindi. Munojot Yo‘lchi y eva o‘sha damlarni eslarkan shunday dedi: - Qabul jarayonlari uch kun davom etdi. Men vokal bo‘limiga hujjatlarimni topshirdim taqdirni qarangki televediniye- radio to‘lqinlari orqali men qo‘shiqlarini sevib tinglaydigan O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Shavkat Mirzayev ovozimni yaxshilab eshitib ko‘rdilarda siz an’anaviy ijrochilik bo‘limiga kirib tahsil olishingiz kerak, men o‘zim sizga ustozlik qilaman dedilar. Bu hayotimdagi eng unutilmas damlardan biri edi. Ana shu kundan boshlab ustozlar qo‘lida ta’lim- tarbiya olib, san’atning sirli olamiga kira boshladim.Ular menga mehrlarini ayamay, o‘git berib, san’atdagi bugungacha erishgan barcha muvaffaqiyatlarimga sababchi bo‘ldilar. Lekin bugunga qadar m en san’at ni barcha siru-sinoatlarini o‘rganib bilib oldim deya olmayman. Ustozlarim bor ekan doim shu aziz insonlarga suyanaman, ulardan o‘rganishga harakat qilaman. Hozirda nafaqat o‘zbek millatiga mansub balki rus va turli millat vakillari kelib, mendan o‘zbek maqom yo‘nalishi bo‘yicha tahsil olishmoqda. O‘zbekiston Davlat Konservatoriyasi shogirdlar bilan ishlashimiz uchun barcha shart - sharoitlarni yaratib berdi. Men boshqa hamkasblarim qatori an’anaviy ijrochilik yo‘nalishi bo‘yicha yoshlarimizning ovozlarini tekshirib ko‘raman. Agar ulardagi idrok, ovoz intilishi menga ma’qul bo‘lsa ularga o‘zimdagi bor bilim va malakalarni berishga harakat qilaman. Boisi mendagi iqtidor menga tegishli emas. Bu xalqimizniki ularga o‘zimdagi bor me’rosni qoldira bilishim va o‘rgatishim zarur. Bunda birinchi Prezidentimiz I.Karimovning ta’kidlab o‘tgan maktabning o‘rni va ahamiyati juda katta. Ozoda Nazarova: - Ijodingizning dastlabki yillarida kimlarning ijro yo‘nalishiga taqlid qilgansiz? Munojat Yo‘lchi y eva:-Rahmat juda chiroyli va o‘rinli savol bo‘ldi. Sizga aytsam maktabda o‘qib yurgan kunlarimdayoq Habiba Oxunovaning barcha qo‘shiqlarini 52

sevib ijro etardim va unga o‘xshashga harakat qilardim. O‘zbekiston Davlat Konservatoriyasiga kirish imtihonlarida ham aynan shu buyuk san’atkor Habiba Oxunovaning “Ona yurtim” nomli qo‘shig‘ini ijro etib berganman. Lekin keyinchalik ustozlarim ko‘magida o‘z yo‘nalishimni topishga harakat qildim. Boisi san’atda bu juda muhim omil sanaladi. Bu sohada muvaffaqiyatga erishmoqchimisan. Senga birgina asosiy talab qo‘yiladi. U ham bo‘lsa o‘z ijro yo‘nalishingni topish. Ozoda Nazarova:- Sahnada qo‘shiqni jonli ijro ettishda ovoz juda muhim ahamiyatga ega. Ba’zi yosh san’atkorlar o‘zlaridagi o‘sha noyob iste’dodlarni yetarlicha va to‘g‘ri foydalana olmaydilar. Yillar o‘tib o‘z ovozlariga putur yetkazib qo‘yadilar. Sizni ovozingiz ham jarangdor va yoqimli. Sizdan buning sababini bilmoqchi edik. Munojot Yo‘lchiyeva:- Bizga berilgan bu ovoz ilohiy ne’mat. Shunday ekan undan to‘g‘ri foydalangan holda xalqimizning ko‘nglini, kayfiyatini sara qo‘shiqlar bilan xushnud qilishimiz lozim va shart. Ustozlarimiz konservatoriyada tahsil olayotganimizda “Sizlardagi ovoz yaratgan tomonidan berilgan mukofotdir. Bunday sohib noyob ovoz xar biringizda bor. Shunday ekan uni sayqallantirib borish bilan bir qatorda doimo asrab avaylashga e’tibor qarating” deyishardi. Men ham o‘zim ustozlik qilgan shogirdlarimga doimo buni o‘qtirib kelaman. Ozoda Nazarova:- Siz juda ko‘p xalqaro ijodiy safarlarda bo‘lasiz. O‘zbek maqom san’atini dunyoga tanitishdagi xizmatlaringiz beqiyos.Aytingchi xalqaro gastrollarda shu siz ijro etgan maqom qo‘shiqlariga chet ellik muhlislar qanday fikrni bildirishgan? Munojot Yo‘lchiyeva:- Ular biz ijro etayotgan qo‘shiqlarni tinglayotganlarida qandaydir boshqacha holatga tushib qolganlariga ko‘p bora guvoh bo‘lganman. Tilni bilmasalarda maqom qo‘shiqlarimizni shu darajada berilib, eshitadilarki, buni ko‘rib beixtiyor qalbimizda faxr tuyg‘usi paydo bo‘ladilar. Qo‘shiqlarni yanada jozibali qalbdan chuqur mehr bilan kuylayapsiz. Bu esa tomoshabinlar qalbidan chuqur o‘rin egallaydi. Muhimi bir birimizni dildan tushunishimizdir. 53

Esimda 2000 yilda Belgiya poytaxti Bryusselda “Ayol ovozi” nomli xalqaro fistivalga bizni taklif qilishdi. Festival doirasida turli mamalkatlardan tashrif buyurgan san’atkorlar san’at shinavandalari muxlislarning o‘ziga xos fikr almashinishlari uchun maxsus darslar o‘tish yo‘lga qo‘yilgan ekan. Buni qarangki tashkilotchilar bizga o‘zimiz ijro etayotgan maqom qo‘shiqlarimizni chet elliklarga ham o‘rganish uchun ochiq darslar tashkil etib dars o‘tib berishimizni iltimos qilib so‘rashdi. Avvaliga biz biroz hayron bo‘ldik. Ular tilimizni bilishmasa, qanday o‘rgatamiz? Belgiyada fransuz tili ikkinchi til hisoblanar ekan. Shu bois tarjimon bilan birgalikda avvalo qo‘shiqning so‘zini matnini lotin alifbosi va doskaga yozib chiqdik. Keyin bu so‘zlarni bo‘yoqlab talaffuz qilishga o‘rgatdik. “Omon yor”, “Tanavvor” qo‘shiqlarining so‘zlarini musiqasini besh kun deganda chet elliklarga o‘rgatishga muvaffaq bo‘ldi k . Ulardagi dard, nola, ohang, talaffuz biznikiga o‘xshamasada, o‘zbek san’atiga bo‘lgan va qo‘shiq o‘rganishga chin ma’noda intilishining o‘ziyoq tahsinga sazovor bir holatdir. Keyinchalik ana shu yordam 3-4 ta chinakam o‘zbek san’ati ixlosmandlari, hatto yurtimizga kelib bizdan o‘zbek san’atiga doir juda ko‘p bilimlarni o‘zlashtirishdi va hozirda o‘zlarida san’atimizni targ‘ib qilishmoqda. Ozoda Nazarova -Munojotxon siz bir necha bor “Sharq taronalari ” xalqaro festivalida qatnashgansiz. Xalqaro ushbu san’at an jumanida oltin bulbul sovriniga ham loyiq ko‘rildingiz. Biz avvalambor bir mening ijroimga berilgan mukofot emas, balki o‘zbek san’atiga berilgan yuksak mukofot, yuksak bahodir. Qarang “Shashmaqom” necha asrlardan buyon shu kunga qadar yashab keldi va yana necha asrlar yashaydi. Maqom san’ati ko‘pchilik sharq xalqlari musiqa me’rosida mavjud bo‘lib milliy musiqamizning asosini tashkil qiladi. Maqomlar ma’lum tarkibda yaratilgan turkumli musiqiy majmua bo‘lib, bastakorlik ijodiyotining o‘ziga xos sayqal berilgan turidir. Maqomlar keng ma’noda xalq musiqasi qomusidir. Chunki ularda xususan shashmaqomda o‘zbek va tojik xalqlari musiqasiga xos vazn, xususiyatlari sado ohanglari, g‘ayri usullari she’riyat bilan xalq ashula yo‘llarining bog‘lanish qoidalariga asoslangan qator lavhalar to‘laqonli ifodasini topgan. Maqom deb kuy va ashulalarning nardasiga aytiladi. 12 maqomning Shashmaqomga munosabati 54

masalasiga kelsak ulardan maqom va ashulalar nomi ko‘pincha bir xil. Bu esa 12 maqomdagi ayni maqom va sho‘balar olti maqomga birlashtirilib yaxlit turkum holiga keltirilgan. 2003 yilda “Shashmaqom” Yunesko tomonidan “Noyob durdona san’at asari” deya tan olindi. Bundan ko‘rinib turibdiki o‘zbek musiqa mumtoz san’ati jahonga yuz tutdi. Uni butun dunyo tan olmoqda. Ozoda Nazarova: - Qaysi san’atkorlarning ijod namunalarini sevib tinglaysiz? Munojot Yo‘lchiyeva:- Men o‘zbek san’atimizning darg‘alari buyuk ustozlarimizdan Jo‘raxon Sultonov, Ma’murjon Uzoqov, Yunus Rajabiy, Berta Davidova, Habiba Oxunova, Komunna Ismoilova, Hadya Yusupova, Orifxon Hotamov, Orif Alimaxsumov kabi o‘zbek usta san’atkorlarini sevib tinglayman. Qolaversa biz bilan yelkama-yelka ijod qilib kelayotgan Mahmud Tojiboyev, Mahmud Yo`ldoshev, Mashrabxon Ermatova, ayol xonandalarimizdan O‘zbekiston xalq artisti Matluba Dadaboeva, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Nasiba Sattorovalarning qo‘shiqlarini eshitganimda qalbim qandaydir orom oladi. Hofiza O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchiyeva o‘zining noyob ovozi chuqur hissiyot va dardli nolalarga boy ijrosi o‘ziga xos yurakdan kuylagan uslubi bilan ajralib turadi. Munojot Yo‘lchiyeva ijro etgan ashulalari gramplastinkasi Toshkent 1981 yil, uning ijodiga bag‘ishlangan videofil’m o‘zbekkinoxronika studiyasi 1982 yil, o‘zbek teleradiokompaniyasi videofil’m studiyasi tomonidan 1987-1993-2000 yillardagi ijodiy faoliyati videofilmlarda suratga olingan. II.BOB: O`quvchilarga O`zbekiston xalq artisti Munojot Yo`lchiyeva ijro uslublarini o`rgatish asosida musiqa madaniyati darslari samaradorligini oshirish II.1.Munojot Yo`lchiyeva ijrosidagi konsertlar haqida fikr mulohazalar Istiqlol yillarida birinchi Prezidentimiz Islom Karimov rahnamoligida milliy musiqa san’atimizni rivojlantirish, uning betakror an’ana va maktablarini tiklash, targ‘ib-tashviq etish borasida keng qamrovli ishlar amalga oshirildi. Yurtimizda “Sharq 55

taronalari” xalqaro musiqa festivali, san’at haftaliklari, turli ko‘rik-tanlovlar va boshqa tadbirlarni yuksak saviyada o‘tkazish an’anaga aylandi. Bu jarayonda yoshlarni bebaho san’atimiz namunalaridan bahramand etish, ularning badiiy-estetik didini yuksaltirish bilan birga milliy musiqa san’atimiz rivojiga munosib hissa qo‘shayotgan insonlar mehnatini e’zozlashga ham alohida e’tibor qaratilayotir. O‘zbekiston xalq artisti, “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni sohibasi Munojat Yo‘lchiyevaning “O‘zbekiston” xalqaro anjumanlar saroyida 2014 yil 20 noyabr kuni bo‘lib o‘tgan “Qalb navolari” deb nomlangan Konsertida bu jihatlar yana bir bor o‘z ifodasini topdi. Elu yurt ardog‘idagi xonanda, o‘zbek milliy musiqa san’atining yetuk namoyandasi Munojot Yo‘lchiyeva konsertining xalqimiz bunyodkorlik salohiyatining yorqin ifodasi bo‘lgan “O‘zbekiston” xalqaro anjumanlar saroyida o‘tkazilishida ramziy ma’no mujassam. Zero, ushbu muhtasham koshona nafaqat milliy me’morlik san’atimizning ajoyib namunasi, ayni paytda mamlakatimizning yuksak iqtisodiy, intellektual salohiyati, kuch va imkoniyatlari ifodasidir. Istiqlol yillarida yurtimizning barcha joylarida bunyod etilgan madaniyat va san’at saroylari, O‘zbekiston davlat konservatoriyasi, O‘zbekiston davlat san’at institutining muhtasham binolari, Konsert zallari, ijodiy markazlar, studiyalar, bolalar musiqa va san’at maktablari ijrochilik san’atimizning o‘ziga xos an’analarini davom ettirish, yoshlarni milliy merosimizga hurmat va ehtirom ruhida, yuksak ma’naviyat sohiblari etib tarbiyalashdek ulug‘vor maqsadlarga xizmat qilmoqda. Shu kuni ushbu muhtasham saroy bayramona tarovat kasb etdi. Konsertga tashrif buyurgan san’at ixlosmandlari, yurtimizda faoliyat ko‘rsatayotgan xalqaro tashkilotlar va diplomatik korpus vakillari, chet ellik mehmonlar va keng jamoatchilik Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi va g‘oyasi asosida barpo etilgan “O‘zbekiston” xalqaro anjumanlar saroyini katta qiziqish bilan tomosha qildi. Ushbu koshona timsolida xalqimizning bunyodkorlik salohiyati, mustaqillik yillarida erishgan muvaffaqiyatlarini yana bir bor yaqqol tasavvur etdi. 56

O‘zbekiston Respublikasi Madaniyat va sport ishlari vazirligi, “O‘zbekiston madaniyati va san’ati forumi” jamg‘armasi tomonidan tashkil etilgan mazkur madaniy tadbir xalqimizning jahon e’tirof etgan san’atkor ijodiga hurmati va muhabbatining yorqin ifodasidir. Munojat Yo‘lchiyevaning ijodi nafaqat xalqimiz, balki xalqaro miqyosda ham millionlab insonlarni o‘ziga maftun etib kelmoqda. O‘zbekiston davlat konservatoriyasida an’anaviy xonandalik va maqom ijrochiligi sirlarini o‘rgangan san’atkor milliy mumtoz qo‘shiqlar, maqomlar, katta ashulalarni maromiga yetkazib kuylaydi. Noyob ovozi, tuyg‘ularga boy ijrosi, yurakdan kuylash uslubi musiqa ixlosmandlarini o‘ziga rom etadi. Xonanda 1997 yilda Samarqandda ilk marta o‘tkazilgan “Sharq taronalari” xalqaro festivalida birinchi o‘ringa loyiq topilgan. Ustozi – O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan artist Shavkat Mirzayev rahbarligidagi musiqachilar guruhi bilan birga Osiyo, Yevropa, Amerika, Afrika mamlakatlarida ko‘p bor ijodiy safarlarda bo‘lgan. “O‘zbekiston san’ati kunlari”, festival va Konsertlarda milliy san’atimiz jozibasini namoyish yetib, kelmoqda jahon musiqa ixlosmandlari, san’atshunoslarning e’tirofi va olqishiga sazovor bo‘lib. M.Yo‘lchiyeva ijrosidagi mumtoz qo‘shiqlardan iborat disklar dunyoning o‘nlab mamlakatlarida sevib tinglanadi. Prezidentimiz farmoniga ko‘ra, eng ulug‘, eng aziz bayramimiz – Vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi arafasida O‘zbekiston xalqartisti Munojat Yo‘lchiyeva “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandi. Yurtimizda Munojatxonning qo‘shiqlari kirib bormagan xonadon yo‘q, desak mubolag‘a bo‘lmaydi, – deydi Toshkentlik Momoxon aya Salohiddinova. Milliy musiqiy merosimiz, maqom namunalari, mumtoz navolar insonni ruhan poklaydi, yuksaltiradi. Tinglovchining qalbi va ongida olijanoblik, iroda, sabr-qanoat, halollik singari ezgu fazilatlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Sevimli san’atkorimiz repertuari ham ayni shu yo‘nalishdagi ijro namunalaridan iboratdir. Jahonning eng rivojlangan davlatlari vakillarining hayrati va havasini keltiruvchi bunday muhtasham anjumanlar saroyida sohir nafas xonanda konsertining o‘tkazilishi birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan ijod ahli, san’at ixlosmandlariga ko‘rsatilayotgan cheksiz mehr va e’tibor ifodasidir. 57

Yurtimizdagi tinch va osuda, farovon hayot tufayli istiqlolimiz, saodatli kunlarimiz, yaratuvchanlik, bunyodkorlik timsoliga aylangan shunday ko‘rkam binolar bunyod etilmoqda, bayramlar o‘tkazilmoqda. Milliy mumtoz qo‘shiqlarimizning inson qalbi va tafakkurigata’siri ruhiyat, ma’naviyat, ichki kechinmalar bilan uzviy bog‘liq. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Munojat Yo‘lchie va ijrosidagi qo‘shiqlarni millati, tilidan qat’i nazar, barcha xalqlar vakillari rohatlanib tinglaydi. O‘zbekistonga kelgan sayyoh bu ajib diyorningboy tarixi, ma’naviy merosi, san’ati va madaniyatiga albatta maftun bo‘lib qoladi, deydi amerikalik Adam Smit Albion. – Men Munojatning qo‘shiqlarini diskda ko‘p marta eshitgandim. Endi uning jonli ijrosini tinglashga musharraf bo‘ldim. Bu konsertda turli yosh, millat, mamlakat vakillarini uchratdim. Xonanda yurakdan kuylaydi, shu bois o‘zbek tilini bilmagan muxlis ham uning ijrosini berilib tinglaydi. Mumtoz kuy-qo‘shiqlaringiz inson ruhini poklaydi, ma’naviyatini yuksaltiradi. Konsert yuksak saviyada o‘tdi. Konsert mana bunday muhtasham saroyda bo‘lgani uning ta’sir kuchini yanada oshirdi. Undan har bir inson katta ma’naviy ozuqa, ijobiy quvvatoldi. Mamlakatingizda madaniyat, san’at, ma’naviyat rivoji yo‘lida ko‘rsatilayotgan ulkan e’tibor va g‘amxo‘rlik ana shunday bayramlar, Konsertlarda o‘zining yorqin ifodasini topmoqda. – Jahonning ko‘plab mamlakatlari sahnalarida konsertlar bergan bo‘lsamda, xalqimizning mehri baribir bo‘lakcha, deydi O‘zbekiston xalq artisti M.Yo‘lchiyeva. - Istiqlol yillarida milliy madaniyatimiz, san’atimiz, boy ma’naviy merosimizni jahonga tanitish uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Prezidentimiz Islom Karimovning san’at ahliga g‘amxo‘rligini hayotimiz, kundalik faoliyatimiz, ijodimizda doimo his etib yashaymiz. Mustaqilligimizning 20 yillik bayrami arafasida bir guruh san’atkorlar qatori mening ham mehnatlarim qadrlanib, Yurtboshimiz farmoniga asosan “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan taqdirlandim. Buning uchun Prezidentimizdan behad minnatdorman. “O‘zbekiston” xalqaro anjumanlar saroyida – muhtasham, betakror koshonada kuylash, yakkaxon konsert berish har qanday xonanda uchun oliy baxt! Ana shu e’tibor bizga hamisha ruhiy madad, ma’naviy quvvat, cheksiz ilhom bag‘ishlaydi. Doimiy izlanishga, yangidan-yangi, yanada mukammal, xalqimizning ko‘ngil mulkiga aylanuvchi qo‘shiqlarni muxlislarga taqdim etishga undaydi. Zero, buyuk ajdodlarimizga beshik 58

bo‘lgan shu tabarruk Vatanni kuylash, uning sahovatli, mehridaryo, samimiy, pokiza qalbli xalqiga xizmat qilish san’atkor uchun buyuk saodatdir. Yuksak va ko‘tarinki saviyada tashkil etilgan, mumtoz navolar, jozibali raqslar bilan o‘tgan konsert o‘ziga xos bayramga aylanib ketdi. Xalqimizning ardoqli xonandasining yuksak saviyali, nozikdidli, g‘oyat madaniyatli konsert dasturi barchada o‘chmas taassurot qoldirdi. II.3. O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchiyeva hayoti va ijodini yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati Kelajak buyuk O‘zbekistonning poydevori xisoblanishi yosh avlodni xar tomonlama yetuk shaxs bo‘lib voyaga yetishishida, ularning ta’lim tarbiyasiga, ma’naviy kamoloti masalasida davlatimiz tomonidan qator maqsadli isloxatlar amalga oshirilmoqda. Bugungi kunda o‘zbek xalqining milliy o‘zligini anglash jarayoni jadallashishi munosabati bilan yosh avlodni ma’naviy va axloqiy tarbiyasining axamiyati beqiyosdir. O‘quvchilarda milliy g‘ururni shakllantirish va takomillashtirish hozirgi kunda aholida e’tibor qaratiladigan muammolardan biri sanaladi. Zero, milliy g‘ururni yuksaltirish orqali Vatanga, uning istiqboliga sadoqat va ishonch tuyg‘ularini tarbiyalash imkoniyatlari kattadir. Jamiyat taraqqiyoti xech qachon to‘xtab qolmaydigan tabiiy va tarixiy jarayondir. Shuning uchun tezkor o‘tayotgan texnika asri davrida musiqa madaniyati o‘qituvchisi zimmasiga ham o‘lkan vazifalar yuklatilmoqda. Musiqa madaniyati darslarida o‘quvchilarni ma’naviy, badiiy, axloqiy madaniyati shakllantirish, milliy g‘urur, vatanparvarlik tuyg‘ularini, ijodiy fikr doirasini kengaytirish, hamda ijodiy mahoratini, tashabbuskorlikni shakllantirish musiqa o‘qituvchisi oldidagi muhim vazifalarga kiradi. Musiqa madaniyati o‘qituvchisining pedagogik mahoratlaridan biri ta’lim va tarbiya sohasida orttirilgan tajribalarni o‘rganishi jarayoni puxta egallashi lozim. Bu esa ko‘pgina muammolarni xal etishda yaqindan yordam beradi. 59

Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining musiqa madaniyati darslarida kiritilgan qo‘shiqlar dasturida istiqlolning mustaqilligimizning, o‘zligimizning, bayram va an’analarimizni, Vatanni sevish kabi qo‘shiqlar o‘quvchilar milliy g‘ururini shakllantirishda muximdir. Mustaqillik yillarining dastlabki kunlaridan O‘zbkekiston xalq artistlari xam ko‘plab Vatanni sevish, ardoqlash, ulug‘lash, mustaqilligimizni tarannum etuvchi qo‘shiq va kuylar yaratishdi. Qo‘shiq, musiqa o‘quvchilardagi yaxshi fazilatlarni ko‘paytirib, yaxshilikka yetaklaydi. Milliy madaniy merosimizni o‘rganish orqali o‘z millatiga mansubligi bilan faxrlanish hissini uyg‘otadi. Qo‘shiq, musiqa ma’naviy madaniyatimizning muhim tarkibiy qismidir. Shuning uchun yurtimizning barcha yoshlari milliy madaniyatimiz tarkibiy qismlari bo‘lgan musiqa va qo‘shiq kuylash san’atidan boxabar bo‘lishi lozim. Musiqa madaniyati darslarida o‘rgatiladigan qo‘shiqlarning maqsadi o‘quvchilarga musiqa tarbiyasi ko‘nikmalari orqali milliy g‘urur tuyg‘ularini singdirishdan iborat. Shular barovarida Vatanga, millatga mehr-muxabbatni komil inson qilib tarbiyalash aloxida o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning maxsus farmoni asosida O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligining besh yilligi munosabati bilan o‘tkazilgan “O‘zbekiston-Vatanim manim” qo‘shiq bayrami xalqimiz madaniy-ma’naviy hayotida unutilmas voqea bo‘ldi. Umuman “O‘zbekiston –Vatanim manim” mavzusidagi ko‘rik- tanlovining o‘tkazilishi mustaqillikning mohiyatini anglash, Vatanni ardoqlash va ulug‘lash yo‘lidagi muhim qadam bo‘ldi, mamlakat va xalqimiz hayotida qo‘shiq bayramning odat tusiga kirishi uchun zamin yaratildi. Dars jarayonini rejalashtirishda fan bo‘yicha xar bir mavzuni o‘zlashtirishning maqbul usulini tanlash g‘oyatda muhim axamiyat kasb etadi. Musiqa madaniyati dars texnologiyasini rejalashtirilayotganda har bir o‘quvchining imkoniyatlaridan kelib chiqib, individual yondashish xam o‘ta muhim. 60

Darsni boshqarish texnologiyasida avvalam bor darsning maqsadi aniq bo‘lishi barovarida, qanday usulda va qanaqa ketma – ketlikda shu maqsadda erishish mumkinligini ko‘rish mumkin. Zamonaviy noan’anaviy usullardagi foydalanish rivojlangan mamlakatlarda ancha yillardan buyon qo‘llanilib kelmoqda. Xo‘sh savol tug‘ilishi mumkin. Noan’anaviy usullardan foydalanish oddiy darslardan nimasi bilan farq qiladi. Noan’anaviy usullardan foydalanilganda dars jarayonida o‘quvchilarning faolligi oshadi, ular faqat eshituvchi emas balki o‘qituvchi tomonidan beriladigan topshiriqlarni ijodiy bajaruvchi, o‘z fikrini erkin bayon qiluvchi, nazariy bilimlarini amalda qo‘llay oluvchi shaxsga aylanadi. Musiqa madaniyati darslarini tashkil etish o‘qituvchining pedagogik maxorati, muloqot madaniyati, nutqining ravonligi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarni egallaganlik darajasi va ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanishga bog‘liqdir. Musiqa madaniyati darslarida pedagogik texnologiyalaridan unumli foydalanish ijobiy natijalarni beradi. Pedagogik texnologiyalarning interfaol metodlaridan foydalanish musiqa madaniyati darslarida o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘rtasidagi muloqotni tabiylashtirish musiqa bo‘yicha o‘quvchilarning puxta bilim olishlari, erkin fikrlashlari o‘z qobiliyatlarini to‘liq namoyon qila olishlari, musiqiy ta’limning samaradorligini oshirishda imkon beradi. Ta’limda zamonaviy noan’anaviy usullardan foydalanish davr taqozosi hamda talabidir. Ma’lumki no’anaviy usullardan foydalanish dars jarayonida o‘quvchi, talabalarning oddiy tinglovchidan faol ijodkorga aylantiradi. Chunki,talaba erkin fikrlaydi,o‘z bilim va iqtidorini namoyon eta oladi. Munojot Yo‘lchieva ijodini o‘rganish,targ‘ib etish bo‘yicha Termiz san’at kollejida tajriba sinovlari ham o‘tkazildi. Tajribalardan ma’lum bo‘ldiki,talabalarning deyarli kupchiligi Munojot Yo‘lchieva ijro etgan qo‘shiqlar nomlarini yoddan ayta olishdi. Keyingi tajribalarda esa ustoz san’atkorning chet eldagi ijodiy safarlari xususida o‘tkazildi.Talabalar tajriba jaryonida o‘zlarining bilim darajalarini yana bir 61

bor sinovdan o‘tkazishdi.Tajribalar yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o‘tkazildi.”Aqliy hujum”,”Qora quti”,”Klasster” kabi interfaol metodlardan foydalanildi hamda yaxshi natijalarga erishildi. Biz quyida ayrim interfaol metodlar ustida to‘xtalib o‘tamiz. “Aqliy xujum” metodi. Bu metoddan foydalanish o‘quvchilarning oldiga qo‘yilgan muammolar keng va mantiqli fikrlash hamda shaxsiy fikrlarni bildirishi, asoslash orqali amalga oshiriladi. O‘quvchilar tomonidan aytilgan xar bir fikr rag‘batlantiriladi. Xar bir o‘quvchi o‘z fikrini ixtiyoriy ravishda bildirsa umumiy fikrlar asosida yangi – yangi fikrlar paydo bo‘ladi. Bunda tahlil qilinayotgan muammo yuzasidan o‘quvchilarga keng imkoniyatlar yaratilishi muhimdir. Mazkur metodni qo‘llash uchun har bir o‘quvchiga bir varaqdan ish qog‘ozi tarqatiladi.Ular muammo yuzasidan o‘z fikrlarini yozib boradilar va o‘z fikr muloxazalarini asoslab boradilar. Belgilangan vaqt tugagandan so‘ng, tarqatilgan qog‘ozlar yig‘ishtirib olinadi va undagi doskaga yozib boriladi. O‘quvchilarga bildirilgan fikrlarga yangi g‘oyalar qo‘shishga imkon beradi. Bu jarayon o‘quvchilar tomonidan yangi fikrlar aytish to‘xtaganidan keyingina yakunlanadi. Shu zaylda o‘qituvchi yordamida muammoning yechilishiga erishiladi. Mazkur uslubni qo‘llash bo‘yicha olib borgan tajriba sinovi ishlaridan ayrim namunalarini keltiramiz. Darsning mavzusi: Munojot Yo‘lchieva hayoti va ijodiy faoliyati (kollej 2 kurs talabalari an’anaviy ijrochilik bo‘limi ) Darsning maqsadi: o‘quvchilarni Munojot Yo‘lchieva hayoti va ijodiy faoliyati bilan tanishtirish. Dars jarayonida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi. 1.Munojot Yo‘lchieva hayoti va ijodi 62

2. Ustoz – shogird an’ananasi . 3.O‘zbek mumtoz musiqasiga xurmat xissini uyg‘otadi. Dars jixozlari: Munojot Yo‘lchieva rasmlari, magnitofon,audio, video yozuvlar,jadvallar. Darsning rejasi: 1.Munojot Yo‘lchieva hayoti va ijodi. 2.El ardog‘idagi san’atkor. 3.Munojot Yo‘lchieva va Ozoda Nazarova bilan ijodiy suhbatlari. Yana bir tomoni bu metodni qo‘llash uchun xar o‘quvchiga bir varaqdan ish qog‘ozi tarqatiladi va ularga o‘zlari bilgan Munojot Yo‘lchieva ijodini haqidagi va yaratgan asarlaridan misollar keltiriladi. Varaqda o‘quvchilarning ism-familyasini yozishlari va ularning bergan javoblari belgilanmasligi, shuning uchun xar bir o‘quvchi o‘zi bilganicha varaqlarga javob yozishi zarurligi o‘qtiriladi. Belgilangan vaqtda o‘quvchilar o‘zlari bilgan ma’lumotlarni varaqlariga yozib borishadi. Muhimi, bu ishda xar bir o‘quvchi mustaqil fikr yuritish bilan band bo‘ladi, ya’ni muammoni xal etish faqat o‘qituvchi tomonidan emas, balki o‘quvchilarning ham sa’y-xarakatlari bilan amalga oshiriladi. Muammoni xal etishga barcha birdek xujum boshlaganlari uchun ham bu metod “Aqliy xujum”deb ataladi. O‘tgan vaqt davomida natijalarni aniqlatish maqsadida o‘qituvchi tarqatilgan varaqlarni yig‘ishtirib oladi. Munojot Yo‘lchieva bo‘yicha keltirilgan faoliyatlari doskaning o‘ng tomoniga va ular yaratgan asarlarning nomi doska o‘rtasida, bu asarlar qaysi yili ijro etilganligi yoki yaratilganlligi , doskaning chap tomoniga yozib boriladi. Buning uchun o‘qituvchi o‘quvchilar tomonidan varaqda yozilgan javoblarni doskaga yozib boradi. O‘quvchilar esa yozilgan javoblarni qanchalik ahamiyatli 63

ekanligiga etibor berib borishlari tabiy. Bir xil yozilgan javoblarni xam aloxida ta’kidlab o‘tish lozim. Agar u doskada yozilgan bo‘lsa, uni qayta yozib o‘tirilmaydi.Ayrim javoblar o‘qituvchi tomonidan to‘g‘irlanib, ularga qisqacha izoh berib, to‘ldirib boriladi. ”Aqliy xujum” metodidan foydalanish natijasida malumotlar o‘z ifodasini topdi. O‘quvchilar doskaga yozilgan bu malumotlarni o‘z daftarlariga yozib olishadi.Ayni paytda, ular O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchieva ijodi, ijro etgan qo‘shiqlari xaqida anchagina keng malumotga ega bo‘ladilar. Dars yakunida o‘qituvchi bu malumotlarni yanada boyitib borish lozimligini o‘qtiradi va ularga tinglangan xar bir qo‘shiqlarni yodda saqlab qolish vazifasini yuklaydi. “Klaster”(Tarmoqlash) usuli quyidagicha tashkil etiladi: O‘qituvchi tomonidan doskaga O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchieva ijro etgan asarlari deb yoziladi. O‘quvchilar Munojot Yo‘lchieva ijro etgan asarlar nomlarini o‘ylab doskaga o‘rtadagi doira shaklidan chiziq tortib yon tomonlariga yozadilar. Masalan “Munojot Yo‘lchieva ijro etgan qo‘shiqlar” so‘zi doskaning o‘rtasiga yoziladi. Xar bir doskaga chiqqan o‘quvchi aylana chizib Munojot Yo‘lchieva tomonidan ijro etilgan qo‘shiqlar nomlarini yozadi. 64 Гашти навоСара ҳ бо ри дуго ҳ Ни ҳ он этди УшшоқОмонё р Сарви чоргоҳ

Сара ҳбо ри дуго ҳ Xuddi shunday metod orqali Munojot Yo‘lchievaning chet eldagi ijodiy safarlari ham yozib o‘rganiladi . Сара ҳбо ри дуго ҳ 65Муножт Йўлчиева ижро этган қ ўши қ лар Дуго ҳ хусайнийБунча янгли ғ Зафар тарон аси Айладин г МуножотМеҳнат аҳли Сара ҳ бор и навоТанова р Найлайи н Муножт Йўлчиева ижро этган қ ўши қ лар Германия Гонкон Бразилия Иордани яРоссия Жануби й Кория Марока шИспани яБразилия Тунис Франция БелгияАфрика Излайман

Сара ҳбо ри дуго ҳ Noan’anaviy usullardan “qora quti” usuli xam o‘quvchilar qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim ekanligi bir necha bor o‘z tasdig‘ini topdi. “Qora quti” usuli o‘quvchilarning egallagan bilimlarini yanada mustahkamlash uchun qo‘l keladi. Ayni paytda o‘quvchilarni hamkorlikda ishlashga hamda ularning o‘z-o‘zini boshqarish malakalarini oshirishga ham imkon beradi. Xar bir usuldan foydalanishda shu usulga mos keladigan mavzudan kelib chiqishga alohida etibor berish lozim bo‘ladi. Mazkur usuldan o‘quvchilarning egallagan bilimlarini mustahkamlash maqsadida unumli foydalanish mumkin. Xususan, Termiz san’at kollejida An’anaviy ijro yo‘nalishi 2- kursida M.Yo‘lchievaning hayoti va ijodi xaqidagi darsda o‘quvchilarga mumtoz musiqaga bo‘lgan qiziqishni mustahkamlash mumkin. Darsda M.Yo‘lchievaning bolaligi va ijodiy yutuqlari xaqida malumot berish, uning xayoti va ijodiga xos xususiyatlar, ijro etgan qo‘shiqlarini tahlil etish, 66 ? Излайман АвстрияХиндисто н Голлондия

o‘quvchilarda musiqa namoyondalarining ijodini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini oshirish, o‘quvchilarni milliy ruxda tarbiyalash kabi vazifalar xal etiladi. “Qora quti” usulidan foydalanish uchun dastlabki xar bir partada o‘tirgan ikki o‘quvchining hamkorlikda ishlashiga imkon beriladi. Ular M.Yo‘lchievaning hayoti va ijodiga taalluqli asosiy sanalarni tarqatilgan kartochkalarga qayd etib boradilar. Malum vaqtda o‘quvchilar, bu vazifani bajarganlaridan so‘ng, o‘qituvchi ularning kartochkalarni tekshirib chiqadi. Topshiriqni to‘g‘ri bajargan partadagi ikki o‘quvchining biri doskaga chiqib, topshirilgan vazifaning to‘g‘ri javobini yozuv taxtasiga bo‘r bilan yozib qo‘yadi. Doskaga quyidagi sonlar yozib belgilanadi: 1980,1991,1994,1985,1998,2004 yil. So‘ngra o‘qituvchi bu savollarning ahamiyati xaqida to‘xtalib tushuncha beradi. Sanalarning manosini to‘g‘ri izohlab bergan o‘quvchi o‘qituvchilik vazifasini bajaradi va dars o‘z-o‘zini boshqarish tarzida olib boriladi. O‘qituvchi vazifasini o‘tayotgan o‘quvchi kursdoshlariga xar bir partaga 6 tadan kartochka tarqatib chiqadi va o‘quvchilarga Munojot Yo‘lchieva hayotiga oid eng muhim sanalar va ijro etgan asarlaridan eng mashxurlarini yozish topshiriladi. O‘tkazilgan bu usuldan foydalanishi darsda ilgari foydalanilgan usullarni yangilash imkonini berishi, o‘quvchilar bu usullarni qo‘llashda faol ishtirok etishlari, darsni qiziqarli tashkil qilishiga erishishi, beriladigan bilim va axborotlarning o‘quvchilar ongiga chuqur singdirishiga erishishni taminlashni ko‘rsatdi. Inson qanday holatda bo‘lmasin o‘ziga maqul bo‘lgan musiqani tinglaydi va undan estetik zavq oladi. Misol uchun kayfiyati yo‘q paytda mungli, g‘amgin kuylarni, kayfiyati chog‘ paytda sho‘x-shodon kuylarni tinglagisi keladi. Musiqani ana shunday hollarda tinglab zavq olish ham katta san’atdir. Kishida musiqa tinglash madaniyati ona qornidaligidan boshlanadi desak xato qilmaymiz. 67

Tajribamizdan shu narsa aniq bo‘ldiki, mayin kuy-qo‘shiq tinglaganda ona ham va qornidagi bola ham tinch uxlaydi. Aksincha shovqinli musiqalar tinglanganda ona va qornidagi bolanining bezovtaligi aniqlandi. Musiqa madaniyati mashg‘ulotlarining barcha jarayonlarida musiqa tinglash va uni idrok etish asosiy o‘rinni egallaydi. Musiqa tinglash jarayonida o‘ziga xos jiddiy vazifalar turadi.Shuni ta’kidlash lozimki, o‘quvchilarning eshitish imkoniyati kuylash imkoniyatidan ancha keng bo‘ladi. Musiqa tinglash jarayoniga shuning uchun alohida e’tibor beriladi. Chunki olimlarni fikricha musiqa tinglash ham musiqaviy tarbiya hisoblanadi. O‘quvchilarning musiqa madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida musiqa tinglash malaka va ko‘nikmalari muhim rol o‘ynaydi. Yuqorida aytib o‘tilgan pedagogik usullar pedagogik texnologiyalar orqali dars jarayonini qiziqarli shaklda tashkil etish, o‘quvchilarda musiqiy madaniyat shakllanganligi va uning rivojlanishi dinamikasi xaqida aniq tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Darslarning barcha o‘quv elementlari, hamda keyingi darslarning ham o‘zaro mantiqiy bog‘lanishi rejalik, sistemalilik asosini tashkil etadi. Kuylash va tinglash uchun asarlarni bolalar bilimi va malakalari, ovoz va kuylash malakalari darajasiga xos tanlash, hamda ularni soddadan murakkabga qarab o‘zlashtirib borish tamoyillari asosida tartibga solish, rejalashtirish sistemalilik demakdir. Dars jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarning bir necha tamoyillari mavjud bo‘lib, darsning umumiy maqsadidan, mazmunidan kelib chiqqan holda qiziqarli dars tashkil etish, test savollari asosida o‘quvchining bilimini sinab ko‘rish, muammoli vaziyatlar asosida savol-javoblar tariqasida dars o‘tish va boshqa turli xil usullardan foydalanishdan iborat. Test jarayonida talabalarga Munojot Yo‘lchieva ijro etgan qo‘shiqlarni belgilash vazifasi beriladi. Talaba bu jarayonda bor bilim va esda saqlab qolish qobiliyatidan foydalanishga xarakat qiladi. Bunda dars sifati ham ijobiy tomonga o‘zgarib Munojot Yo‘lchieva haqidagi bilim va ko‘nikmlari kengayadi. 68

Dars jarayonida an’anaviy xalq qo‘shiqlarini o‘rgatishda yangi pedagogik texnologiyalarning qiziqarli turli usullardan foydalanish o‘quvchilarning ongiga tez ta’sir eta olish qo‘shiqni o‘rganishga asos bo‘ladi. Biroq pedagogik texnologiyalarning turli usullarini aralash-quralash qilib o‘quvchilarni zo‘riqtirmaslik, zeriktirmaslik uchun o‘qituvchi o‘z tajribalariga tayanishi lozim. Yangi pedagogik texnologiya – butun o‘qitish va o‘qish jarayonini ishlab chiqish, amalga oshirish va baholashning tizimli usuli bo‘lib, maqsadga erishishga yo‘naltirilgan, hamda ta’lim jarayonini yanada samarali tashkillashtirishning jonli, jonsiz vositalari bilan shug‘ullanishga asoslanadi. Bu usullar o‘quvchi- talabalarning topqirligini bilimdonligini va o‘z fikrlarini erkin bayon qilish ko‘nikmalarni oshiradi. Darslarda qo‘llanilayotgan har qanday pedagogik texnologiyalar zamirida yosh avlodni ma’naviy dunyosini shakllantirishda, bilimdonlikka, xozirjavoblikka, hamda dars jarayonida faol ishtirok etishga qaratilgan. Men o‘z dissertatsiyamda “O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchievaning ijro uslubi va talqini” targ‘ibot va tashviqot etish maqsadida Termiz san’at kolleji An’anaviy ijrochilik bo‘limi 2- kurs tabalalari bilan birgalikda 1 soatlik tajriba olib bordim. Tajribada shuni aniqladikki, an’anaviy ijrochilik sohibasi Munojot Yo‘lchievaning hayoti va ijodi, ijro etgan qo‘shiqlari talabalarda katta qiziqish uyg‘otdi. Ba’zi talablarning xonandaning ijodiy faoliyati bilan tanish emasligi tajriba vaqtida aniqlandi. Tajriba yakunida esa bu kamchilik bartaraf etilib, talabalar eslab qoluvchi va tez o‘rganuvchi bir necha metod qo‘llanildi. Tajribada qo‘llanilgan metodlar ilova tariqasida taqdim etildi. Yuqorida qo‘llanilgan no’ananaviy usullardan foydalanish orqari O‘zbekiston xlaq artisti Munojot Yo‘lchieva ijodi bilan yaqindan tanishish o‘rganish bahtiga muyassar bo‘ldik. XULOSA Mustaqilligimizning dastlabki kunidayoq milliy merosimziga an’ana qaririyatlarimiz, urf- odatlarimiz barobarida milliy musiqamizni rivojlantirish, o‘rganish hamda amaliyotga tadbiq etish davlat siyosati darajasiga 69

ko‘tarildi.Yurtboshimiz I.A.Karimov “Eng asosiy mezon-hayot haqiqatini aks ettirish”nomli asarida mumtoz qo‘shiqchiligimizning mohir ijrochisi Munojot Yo‘lchieva ijodiga juda katta baho berib shunday deganlar”Munojot Yo‘lchieva san’atkor ustoz darajasiga yetishdi.Ilgarilari san’at olamida Yunus Rajabiy,Halima Nosirova maktabi bo‘lganligini ta’kidlab shular barobarida Munojot Yo‘lchieva maktabini tashkil etish g‘oyasini ilgari surdilar”.San’atkorga bundan ortiq baxt bo`lmasa kerak. Haqiqatdan ham Munojot Yo‘lchiyeva keng ma’noda o‘zbek xalqining milliy merosi bo‘lgan Shashmaqom va xalq yo‘lidagi milliy qo‘shiq va ashulalarimizni faqat O‘zbekistonda emas hatto Germaniya, Avstraliya, Fransiya, Belgiya, Italiya, Ispaniya, Norveniya, Shvesiya, AQSh, Yaponiya, Janubiy Koreya, Xitoy, Xindiston, Pokiston, Rossiya va boshqa bir qator chet el davlatlarida o‘z ijrosi bilan ko‘rsata olgan buyuk san’atkordir. Shuning uchun noyob iste’dod sohibasi, el e’zozlagan yetuk xonanda, O‘zbekston xalq artisti Munojot Yo‘lchievaning ijro uslubi va uning talqini mavzusidagi dissertatsiyamizda ijodkorning hayoti va ijodi chuqur o‘rganildi hamda to‘plangan tadqiq qilingan ma’lumotlar kelajak avlod uchun yaxlit manba sifatida tayyorlandi. Dissertatsiya kirish uch bob, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iboratdir. I- Bob “Milliy mumtoz qo‘shiqchiligimizning mohir ijrochisi” deb nomlanib O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchievaning hayoti, ijodiga oid ma’lumotlar keltirilib o‘rganilib tadqiq etildi. Ushbu bobda o‘zbek musiqasi rivojiga katta hissa qo‘shgan atoqli yetuk san’atkorlar Muxammadjon Mirzaev hamda Shavkat Mirzaevlar bilan olib borilgan ijodiy hamkorliklari chuqur o‘rganildi va yoritildi. II- Bob “El ardog‘idagi san’atkorning qalb navolari” deb nomlanib Munojot Yo‘lchievaning Ozoda Nazarova bilan ijodiy muloqot suhbatlari hamda xonandaning chet eldagi gastrol safarlaridagi erishgan yutuqlari haqidagi ma’lumotlar o‘rganilib tadqiq etildi. Ayniqsa chet ellarda o‘zbek musiqa madaniyatini targ‘ib etishdagi o‘rni va ahamiyati ko‘rsatib berildi. 70

III- Bob “Noyob iste’dod sohibasi el e’zozlagan yetuk xonanda”debnomlanib unda O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchievaning O‘zbekistondagi konsert faoliyati ayniqsa, “O‘zbekston” xalqaro anjumanlar saroyidagi konserti haqidagi musiqa mutahassislarining fikr mulohazalari hamda, ushbu konsertning yosh xonandalar ijodidagi o‘rni, ahamiyati o‘raganilib ko‘rsatilib o‘tildi. Hamda ushbu bobda Munojot Yo‘lchievaning ustozlik faoliyati va yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati o‘rganilib yoritildi. Munojot Yo‘lchieva o‘zbek xalq musiqa madaniyatining ajralmas qismi bo‘lgan mumtoz musiqa san’atining rivojlanishida xamda dunyo xalqlari o‘rtasida targ‘ib qilishda ulkan xissasini qo‘sha oldi. Musiqa madaniyatining mumtoz musiqa va Shashmaqom ijrochilik san’ati tarixida o‘chmas iz qoldirayotgan buyuk ovoz soxibasi O‘zbekiston xalq artisti Munojot Yo‘lchievaning yaratgan mumtoz ashulachilik maktabi va ijodiy faoliyati chuqur o‘rganildi. Kelajakda o‘zbek mumtoz ashulachilik san’ati mazmunini boyitishda Munojot Yo‘lchievaning ijod maktabi o‘quvchi, talabalarning musiqiy, badiy axloqiy madaniyatini shakllantirishda,nafosat,badiiy did va musiqiy dunyoqarashini o‘stirishga xizmat qiladi. Ta’limda zamonaviy noan’anaviy usullardan foydalanish davr taqozosi hamda talabidir.Ma’lumki no’anaviy usullardan foydalanish dars jarayonida o‘quvchi,talabalarning oddiy tinglovchidan faol ijodkorga aylantiradi.Chunki,talaba erkin fikrlaydi,o‘z bilim va iqtidorini namoyon eta oladi. Munojot Yo‘lchieva ijodini o‘rganish, targ‘ib etish bo‘yicha Termiz san’at kollejida tajriba sinovlari ham o‘tkazildi. Tajribalardan ma’lum bo‘ldiki, talabalarning deyarli kupchiligi Munojot Yo‘lchieva ijro etgan qo‘shiqlar nomlarini yoddan ayta olishdi. Keyingi tajribalarda esa ustoz san’atkorning chet eldagi ijodiy safarlari xususida o‘tkazildi. Talabalar tajriba jar a yonida o‘zlarining bilim darjalarini yana bir bor sinovdan o‘tkazishdi. Tajribalar yangi pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o‘tkazildi. “Aqliy hujum”, “Qora quti”, 71

“Klasster” kabi interfaol metodlardan foydalanildi hamda yaxshi natijalarga erishildi. O‘sib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy ongini yuksaltirishda, iste’dodini har tomonlama kamol toptirishda O‘zbekiston xalq artisti, “El yurt hurmati”, “Fidokorona mehnatlari uchun” va “Buyuk xizmatlari uchun” ordenlari sohibasi Yo‘lchieva Munojot Abduvalievnaning ijodiy yo‘li ibrat bo‘lishiga ishonamiz. Kelajakda Munojot Yo‘lchieva ijodini keng qamrab oluvchi ushbu dissertatsiya natijalari jamlanib, qo‘shimcha yangiliklaar kiritilib uslubiy qo‘llanma sifatida nashr ettirilsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Biz ishonamizki kelajakda Munojot Yo‘lchieva kabi yetuk xonandalar kelajagimiz bo‘lmish yoshlar orasidan yetib chiqishiga va Munojot Yo‘lchieva maktabi davomchilari sifatida mumtoz musiqa san’atini jahon bo‘ylab tarannum etishiga ishonamiz. . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 72

1.Rasmiy nashrlar 1.1. Karimov I.A Yuksak manaviyat-yengilmas kuch Toshkent .Manaviyat .2008- 21bet. 1.2.Karimov .I.A.”Eng asosiy mezon – hayot haqiqatini aks ettirish” T: “O‘zbekiston” nashryoti. 2009 yil, 28- bet 1.3.Karimov.I.A.Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.Toshkent .Sharq -1998. 30-bet 2.Kitoblar,to‘plamlar. 2.1. Ablullaev R.O‘zbek mumtoz musiqasi.Toshkent .Yangi asravlodi.2008. 2.2. Abdul’azizova I. Arjumand.Toshkent,”Sharq”nashriyoti matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati.2012 2.3. Dadajonov S”Musiqa o‘qituvchisi ixtisosi asoslarini takomillashtirish”(metodik tavsiyanoma)Farg‘ona 1990y 2.4.Jabborov A,Boyqo‘ziev A. “O‘zbeknavo” Uztozlar yulduzlar, shogirdlar. Toshkent “Cho‘lpon” nashriyoti 2000y 6-7bet 2.5. Yo‘ldoshev J.G.Yangi pedagogik texnologiyalar yo‘nalishlari, muammolari,echimlari.Xalq talimi 1999,4 bet 2. 6 . Yo‘ldashev J.G.Usmonov.S.A.Pedagogik texnologiya asoslari ,Tashkent 2001 y 2. 7 . Ibroximov O.O‘zbek xalq musiqa ijodi.Toshkent.O‘qituvchi.1994y. 2. 8 . Ishmuxamedov.R.Bolalarni tarbiyalash va sog‘lamlashtirish ishlarida pedagogik texnologiya.Toshkent.UDAP.2004 y 2. 9 . Ishmuxamedov.R.Innovatsion texnologiyalar yordamida talim samaradorligini oshirish yo‘llari Tashkent ,Nizomiy nomidagi TDPU,2005y 73

2. 10 . Imomnazarov M.Eshmuxamedova M.Milliy manaviyatimiz asoslari.Tashkent. 2001,-432 b 2. 11 . Ishmuxamedov R.Inn o vatsion texn o logiyalar yordamida talim samaradorligini oshirish y o‘llari.Toshkent ,TDPU,2009.-198b 2.1 2 . Ishmuxamedov R.O‘quv jarayonida interfaol uslublar va pedagogik texnologiyalarni qo‘llash uslubiyoti.Toshkent RBNMM,2008.-68 b 2.1 3 . Ishmuxamedov R.Abduqodirov A.Pardaev A.Talimda innovatsion texnologiyalar. Toshkent .”Istedod”2008.-168 b 2.1 4 . Karomatov F.I.O‘zbek xalq musiqa merosi(20asrda).Toshkent,1975y. 2.1 5 . Karimova D,Qodirov D,Karimov S.Musiqa to‘garagini tashkil etish. Toshkent.”Ilm ziyo”2012 4-29 bet. 2.1 6 . Karimova D va boshqalar .”Musiqa pedagogik maxorat asoslari” Toshkent iqtisod moliya 2008 yil 2.1 7 . Matyoqubov O. “Maqomat”. Toshkent “Musiqa” nashriyoti 2004 2.1 8 . Matyoqubov O. Maqomat. Toshkent. Fan. 2004y. 2.1 9 . Nazarova O.El sevgan san’atkorlar.Toshkent.O‘zbekiston.20011. 2. 20 . Raxmatullaeva D.O‘zbek musiqa tarixi .Toshkent 200y. 2. 21 . Rajabov I.“Maqomlar masalasig doir”. Toshket, O‘zbekiston Davlat badiiy adabiyot nashriyoti,1992 2.2 2 .Rajabov I. “Maqom asoslari” .Toshkent, 1992 2.2 3 .Rajabiy Yu “Musiqa merosimizga bir nazar”.Toshkent,G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1978 2.2 4 .Rajabov I.,”Maqomlar”.Toshkent “San’at” nashriyoti,2006 74

2.2 5 . Rajabov I “Maqomlar masalasiga doir”O‘zbekiston davlat badiiy adabiyot nashriyoti.Toshkent,1963 2.2 6 . Sayidaxmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar Toshkent ,moliya 2003 2.2 7 . Solomonova G.Abdullaev R.S.O‘zbek musiqa tarixi xrestomatiyasi.Toshkent,O‘qituvchi,1983,-135b. 2.2 8 . Tursunov R.Mannopov S.An’anaviy qo‘shiqchilik uslubiyoti. Toshkent. Ijod dunyosi. 2003y. 2.2 9 . Tolipov U.Usmonboeva M.pedagogik texnologiyalarining tatbiqiy asoslari .Toshkent. 2006 y 2. 30 . Uspenskiy V.A. “Shashmaqom”.Moskva 1924 2. 31 . Shashmaqom an’analari va zamonaviylik. Toshkent,”Musiqa” nashriyoti 2005 2.3 2 . Shashmaqom an’analari va zamonaviylik xalqaro ilmiy konferensiya materiallari.Samarqand,2005. 2.3 3 . EgamberdievZ.,Egamberdiev Z.Musiqa sehri.O‘qituvchi,1989y. 2.3 4 . Eshonqulov J,Abdurahmonov I.Asrlarga tengdosh qo‘shiqlar.Toshkent,Respublika o‘quv markazi,1991. 2.3 5 . Yunusov R. “Shashmaqom taronalari xususida” Toshkent 1997 2.3 6 .Yunusov R.”Makom ы i mugam ы ».Tashkent,»Fan»,1992. 2.3 7 . O‘zbekiston san’ati.(1991-2001).Toshkent.”Sharq” nashriyoti,2001. 2.3 8 . O‘zbek pedagogikasi antologiyasi.Tashkent.Tarbiyachi.1995 y 2.3 9 . O‘zbek xalq musiqasi 6 tom .Xorazm maqomlari.Toshkent, O‘zbekiston Davlat badiiy adabiyot nashriyoti, 1958 75

$2. 40 . O‘zbekiston san’ati tarixi va zamonaviylik.Yosh olimlarning ilmiy-amaliy konferesiya materiallari.Toshkent.Yangi asr avlodi,2006y. 2. 41 . “ O‘zbeknavo”:Ustozlar,yulduzlar,shogirdlar.Toshkent,”Cho‘lpon” nashriyoti,2000,-223b. 2.42. Xamidov X.O‘zbek an’anaviy qo‘shiqchilik madaniyati tarixi. Toshkent.O‘qituvchi.1996y. 2.43. Xamidov.X .Musiqa qo‘shiqchiligimiz tarixi.Toshkent.O‘qituvchi,1995y. 2.44. Xudoynazarov M.An’anaviy ashulachilar ansambli.Toshkent,Islom Universiteti,2004 y. 2.45. Qarshiboev M.Manaviy yuksalish yo‘lida.Toshkent Manaviyat,2008.-168 b 3. MAQOLALAR. 3.1.Subxon Sh.Soxir ovoz soxibi.Guliston jurnali //2009 2-son. 3.2.Nodiraeva N.Ustoz zimmasidagi yuk.. Bekajon // 2009y № 79 3.3.Qurbonova M.Munojot Yo‘lchievaning tanlagan yo‘li. Bekajon gazetasi // 2011 y №97 3.4. WWW.munojot com 3.5. www.mtrk.uz 3.6. . ziyonet.uz 3.7.ya\ya www.maqom.com Адабиётлар 1. Шерали Сокин “Яна театрга қайтаман...” Мақола. – Т.: “санъат журнали 1989 й. 76$ 2. Бўритош Носирова “Бир дарахтнинг икки новдаси” – Т.: “Шарқ” нашриёти 2004 й. 3. Исмоил Тўхтамишов “Бу гулшан саҳнада” -Т.: “Янги аср авлоди” нашриёти 2006 й. 4. Бўритош Носирова “Эзгуликка чорлаган наволар” – Т.: “Янги аср авлоди” нашриёти. 2006 й. Qarshi shahri 5-son umumiy o`rta ta’lim maktabi tajribalaridan lavhalar 77