Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o’rni

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3522.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKUL`TETI MUSIQA KAFEDRASI Toshp u latova Zarifa Soloxiddin qizi 5141000-“Musiqiy ta`lim” yo’nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o’rni” mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: o`q. Q.Qurbonov “Himoyaga tavsiya etildi” Fakultet dekani: _______dots. Sh.Nurillayeva “_____”____________ 2014 yil 1

Mundarija: Kirish……………………………………………………………….. I Bob. O‘zbek xalq cholg‘u asboblari ijrochiligi tarixi 1.1 O‘zbekistonda musiqiy cholg‘ularning tarixiy taraqqiyoti. ……………… 1.2 O‘zbek musiqiy cholg‘ularining turlari ……………………….............. II Bob. Cholg’u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o’rni…………………………………………………………. 2.1.Dirijyorlik mahoratini oshirishda musiqa nazariyasiga oid tushunchalarni amalda qullay olish……………………………………………………………. 2.2. Ko’p ovozli ansambl va orkestr darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o’rni………………………………………………………….. Xulosa……………………………………………………………………… ... Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………….……. 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi .Mustaqillik tufayli buyuk ajdodlarimizning boy tarixiy qadriyatlari, ming yilliklarni qamragan betakror va jozibali madaniyatmizga asoslangan ma’naviy merosimizni tiklay boshladik. Unutilayozgan ona tilimizga, ruhiyatimizni poklantiruvchi dinimizga qaytdik, milliy urf-odatlarimiz va an’analarimiz, milliy san’atimiz, xalq ijodiyoti va musiqamiz singari xalq ma’naviyatini ifodalovchi barcha qadriyatlarimiz qaytadan qad ko‘tarmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov yozganlaridek, “Inson shaxsini, uning yuksak ma’naviy fazilatlarini kamol toptirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, yosh avlodni boy madaniy merosimiz hamda tarixiy qadriyatlarimizga hurmat- e’tibor, mustaqil vatanimizga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash talablari oldimizga muhim vazifalarni qo‘ymoqda” 1 . Ma’naviy uyg‘onish samarasi odamlarning o‘zligini anglash, milliy g‘urur, oriyat, avlod-ajdodlarimiz o‘tmishidan faxrlanish, kelajak har kimning o‘z qo‘lida, mehnatida va ongli faoliyatida ekanligini his qilishda namoyon bo‘lmoqda. Bunday ma’naviy o‘zgarishlarni ilmiy tadqiq etish mustaqillikni mustahkamlashga, odamlarimizda milliy g‘urur, istiqbolga ishonch tuyg‘ularini kuchaytirishga xizmat qiladi. Millatning ma’naviy va intellektual potensialini, odamlarning aqliy va ruhiy madaniyatlarini yuksaltirishga xizmat qiladigan ijtimoiy va badiiy omillarni o‘rganish, tadqiq etish va umumlashtirish dolzarb ilmiy masala bo‘lib qoldi. Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlab o‘tadiki, “Ma’naviyat va ma’rifat, madaniyat va axloq haqidagi asarlarni ko‘plab chop etish, ayniqsa, madaniy meros bilan birga yangilanayotgan bugungi turmush tarzini va yangicha tus olayotgan jamiyatimiz mazmun-moxiyatini teranroq yoritish, kengroq o‘rganish muhimdir” 2 . Binobarin, mustaqillik ma’naviy barkamol insonni voyaga yetkazish va tarbiyalashni asosiy masala qilib qo‘yar ekan, bunday ijtimoiy siyosiy va 1 Karimov I. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. -Toshkent: O‘zbekiston, 1997, 222-6. 2 Karimov I.A Vatan sajdagox kabi muqaddasdir. – Toshkent: O‘zbekiston 1995, 55-b 3

ma’naviy-madaniy jarayonni amalga oshirish muammolarini tadqiq etish nihoyatda muhimdir. Mustaqillik davrida ma’naviy barkamol insonni voyaga yetkazish va tarbiyalash masalasi ijtimoiy masalalarni alohida-alohida qilib o‘rganuvchi gumanitar fan va sohalar oldiga konkret va aniq vazifalar yuklaydi. Inson ma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda juda katta imkoniyatlarga ega bo‘lgan milliy musiqiy madaniyat va uning xalqimiz orasida tarkib topgan milliy zamonaviy chog‘u ijrochiligi, namunalarining hozirgi zamon kishisi ma’naviyatida, madaniyatida tutgan o‘rnini tadqiq etish katta ilmiy ahamiyatga ega. Mazkur Bitiruv malakaviy ishida xalq ma’naviyatini, madaniyatini yuksaltirishda cholg‘u ijrochiligini milliy madaniyatimizdagi o‘rni va ahamiyati o‘rganilmoqdaki, bu masala musiqashunoslik va madaniyatshunoslikda birinchi bor alohida ilmiy muammo tarzida qo‘yilmoqda. Zero I.A.Karimov o‘zining “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida” kitobida alohida e’tibor berganlaridek, “Biz hamma vaqt keng aholi qatlamlarining ham mumtoz, xam zamonaviy milliy madaniyatning eng yaxshi namunalaridan bahra olishiga imkon berib kelgan madaniyat sarchashmalariga avaylab munosabatda bo‘lishni o‘rganib olishimiz lozim. O‘zbekistonda musiqa, tasviriy, monumental va amaliy san’at sohalarida katta muvaffaqiyatlarga erishilganligi tasodifiy emas. Bu san’at turlari chet elda keng e’tirof etilgan. Milliy va jahon madaniyatining eng yaxshi namunalarini keng targ‘ib qilish va ommalashtirish yosh avlodni, hozirgi yoshlarimizni ma’naviy tarbiyalashning asosi bo‘lmog‘i kerak” 3 . Prezidentimizning fikrlari milliy musiqa, madaniyatimiz yoshlar ma’naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda katta ijtimoiy-tarbiyaviy va badiiy- estetik ahamiyat kasb etuvchi dolzarb ilmiy va amaliy masala ekanligini ko‘rsatadi. Milliy musiqaning inson ma’naviyatini shakllantirishdagi ahamiyati davlat miqyosidagi ishlardan biri ekanligi Prezidentimizning har yili “O‘zbekiston - vatanim manim” qo‘shiqlar bayramini o‘tkazish haqidagi 1996 yilgi farmoni, 3 Каримов И.А Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида. – Тошкент: Ўзбекистон 1997, 150-б 4

“Respublikada musiqa ta’limi, madaniyat va san’at o‘quv yurtlari faoliyatini yaxshilash to‘g‘risida”gi (1996), O‘zbekistonda milliy raqs va xoreografiya san’atini rivojlantirish to‘g‘risida”gi (1997), “Estrada san’atini rivojlantirish to‘g‘risida”gi (1998) farmonlari hamda Respublika vazirlar mahkamasining maxsus qarorlarida o‘z ifodasini topgan. Bu farmon xalqimiz, ayniqsa, yosh avlod ongiga bebaho boylik xisoblangan milliy musiqa madaniyatiga bo‘lgan hurmat va havas tuyg‘ularini singdirish, ularda ma’naviy merosimizga nisbatan ehtirom hislarini yuksaltirish vazifalarini bajarish bosh maqsadlardan biri sifatida qo‘yiladi. Qudratli kuchga ega bo‘lgan musiqa o‘z jozibasi bilan inson kalbini qamrab oladi. Shu boisdan musiqani xalqning, millatning qalbi deb bejiz aytmaydilar. “Sharq musiqasi, - degan edi I.A.Karimov “Sharq taronalari” xalqaro musiqa festivalining ochilish marosimidagi tabrik so‘zida, - Sharq falsafasi, Sharq dunyosining uzviy bir qismidir. Sharq musiqasining jahon merosida tutgan o‘rni benihoya buyuk... Bu musiqa ming-ming yillardan beri odamlar dilini poklab, ularni ruhan yuksaltirib kelmoqda. O‘zining nozik jozibasi bilan dunyo madaniyatiga ozuqa berib, umumbashariy qadriyatlarga munosib hissa qo‘shmoqda”. 4 Musiqada cholg‘u ijrochiligi alohida kasb etadi. Cholg‘udan taraladigan kuylar ulkan ta’sirchan kuchga ega bo‘lgan tarbiya vositasidir. Cholg‘u ijrochiligi inson ruhiyatiga hayotbaxsh kuch bera oladigan jon ozig‘idir. U kishilarning zavqlanishi, huzurlanishi, rohatlanishi, maroqli dam olishi, taskin topishi, fikrlashi, falsafiy mushohada qilishi uchun yordam beradi. Albatta bugungi kunda dirijyorlik faoliyati ko‘p ovozli ansambl va orkestr hamda xor jamoalarini boshqarishning asosi hisoblanib musiqa darslarini yangi pedagogi к texnologiyalar asosida tashkil etish va boshqarish musiqaga qo`yilgan zamonaviy talabarni bajarisjda asosiy faoliyat turidir. Shundan kelib chiqqan holda biz o`z tadqiqot ishimizning mavzusini “Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o‘rni ” deb tanladik . 4 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. -Тошкент: Ўзбекистон, 1998, 322-бет. 5

Demak, cholg‘u ijrochiligi, ansambl, orkestr va xor jamoalari badiiy ijod, musiqa yo‘li bo‘lib qolmasdan, balki ma’naviy madaniyatning muhim bir qismi sifati da ham o‘rganilishi lozim. Ishimizning muammosi : “Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o‘rni”ning ayrim muammolarini yechish va boshqaruv jarayonida dirijyorlikning dolzarb muammolarini yechishga qaratilgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi : Garchi, musiqiy jamoalar ya’ni ansambl, orkestr, xor jamoalarini musiqiy madaniyatimizni targ‘ib qilishda dirijyorlarimizning o‘rni alohida bo‘lsada kundalik turmush tarzimizda bizga “yo’ldosh” bo’lib bormoqada. Shu bilan birga musiqaning turli daraja va saviyalarda bo’lgan namunalari hamda ularning turfa ijrochilik san’ati bilan bog‘liq holda madaniy hayotimizda bir qator murakkab ko’rinishli “vaziyatlar” ham yuzaga keltirmoqda. Bu o’rinda ijro etilayotgan ko‘p ovozli ansambl va orkestr, xor jamolarining musiqiy asarlarini boshqarishda dirijyorning ham ahamiyati borligini nazarda tutish kerak, albatta. O‘zbek xalq cholg‘ulari anasmbli, orkestri, xor jamoalari tuzilishi va ovoz jihatidan ba’zi bir muammolari, cholg‘ularni bugungi kun madaniy hayotimizda tutgan muhim o‘rnini aniqlash hamda dirijyorlikning mahoratini shakllantirish samaradorligini oshirishni ilmiy asoslab berish asosiy maqsad qilib olindi. Tadqiqot ob’ekti: Umumiy o`rta ta`lim maktabllarining musiqa ta`limi jarayoni. Tadqiqot predmeti : musiqa madaniyati darslari jarayonida o`quvchilarning musiqiy savodxonligini oshirish, notalarni erkin o`qish va kuylashga bo`lgan badiy ehtiyojini qondirish, ritm malakasini o`stirish, cholg‘u ijrochiligi va ansambl darslari orqali dirijyorlikning samaradorligini oshirish. Ilmiy tadqiqotning vazifalari: - o‘zbek xalq musiqasining ma’naviy barkamol insonni shakllantirishdagi ahamiyatini ko‘rsatish; - Sharq mutafakkirlari va musiqashunoslarining nazariy merosi zamirida musiqaning inson ma’naviyati va madaniyatida tutgan o‘rnini yoritish; 6

- O‘zbek xalq cholg‘ularini tuzilish va ovoz jihatadan ba’zi bir muammolarini yechimini toppish: -zamonaviy milliy madaniyatda cholg‘u ijrochilik san’atining inson ma’naviy saviyasi o‘sishiga ta’sirini taxlil qilish; Ishning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishida cholg‘u ijrochiligi zamonaviy milliy madaniy va ma’naviy barkamol etish omili sifatida madaniyatshunoslik nuqtai nazardan ilk bor o‘rganildi: - Zamonaviy milliy madaniyatni musiqa asosida yuksaltirish masalalari milliy mafkura nuqtai nazaridan birinchi marta tadqiq etildi; - Sharq mutafakkirlari va musiqashunoslarining, milliy madaniyatda cholg‘u ijrochiligining roli va ahamiyatiga doir qarashlari o‘rganildi va umumlashtirildi; - Milliy merosimizning ulkan boyligi bo‘lgan o‘zbek xalq cholg‘ulari musiqasining ma’naviy barkamol insonni shakllantirishda katta axamiyatga ega ekanligi ko‘rsatildi; - zamonaviy cholg‘u ijrochiligida yutuq va kamchiliklari, taraqqiyot muammolari tahlil qilindi; Bitiruv malakaviy ishining metodologik asoslari sifatida Sharq allomalarining fozil inson, ma’naviy kamolot, ma’naviyat, san’at, musiqa, odob- axloqqa doir ta’limotlari va xozirgi zamon musiqashunos va madaniyatshunos olimlarining bu boradagi diqqatga sazovor fikrlari olindi. Shuningdek, madaniy meros, ma’naviyat, ma’rifat, ta’lim va tarbiya, san’at va musiqa haqidagi Respublikamiz Prezidentining farmonlari, nutqlari, ilmiy- nazariy asarlari, Vazirlar Mahkamasi, madaniyat ishlari vazirligining maxsus qaror hamda xujjatlari ilmiy - tadqiqotimiz uchun metodologik manba bo‘lib xizmat qildi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Undagi nazariy va amaliy xulosalar, muammoga tegishli nota ishlammalari, dirijyorlik qo‘l harakatlari bo‘yicha uslubiy ko`rsatmalaridan musiqa madaniyati darslarida va talablarining musiqiy - pedagogik amalyotida qo`llash mumkin. 7

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. U kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I Bob. O‘zbek xalq cholg‘u asboblari ijrochiligi tarixi 1.1 O‘zbekistonda musiqiy cholg‘ularning tarixiy taraqqiyoti 8

O‘zbek xalqining musiqa madaniyati juda uzoq tarixga ega. Tarixiy taraqqiyot davomida xalq mumtoz musiqasi, an'anaviy kasbiy musiqa, xalq bastakorlik yo‘llari, shuningdek, folpk lor - havaskorlik musiqiy merosi singari shaklan va usluban bir-biriga yaqin ijrochilik ko‘rinishlari bir-birini to‘ldirib keldi. Ushbu musiqiy merosimiz bugungi kunimizda ham ma'naviy madaniyatimizning bir bo‘lagi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Mustaqillik sharofati bilan milliy-ma'naviy qadriyatlarimizga, urf- odatlarimizga, unutilayozgan, tarixan qadrli an’analarimizga bo‘lgan e’tibor, ularni yangidan isloh etish jarayoni ustivor yo‘nalish kasb etdi. Milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz, ma'naviy boyligimizga bo‘lgan e’tibor davlat miqyosiga ko‘tarildi. Musta qillikning dastlabki yillaridanoq ota- bobolarimizdan, aj dod la ri mizdan qolgan ma'naviy boyliklarni, jumladan, musi qiy madaniyatni avaylab asrash, tiklash borasida, qolaversa, zamon bilan hamohang qadam tashlash borasida talaygina ishlar qilin di. Bu borada o‘tgan ajdodlarimiz bizlarga meros qilib qol dirib ketgan ulkan ma'naviy boyligimiz asosiy omil bo‘ lib xizmat qilmoqda. Tarixdan ma'lum, ma'naviyatimizning asosiy bo‘g‘ini bo‘l gan musiqiy madaniyatimiz, an'anaviy qo‘shiqlarimiz, maqom ijrolari hamisha xalqimizning kundalik hayotida ma'naviy ozuqa sifatida e'tirof etib kelingan. Xalq og‘ir kunlarida musiqadan najot izlagan, xursandchilik kunlarida ham qo‘shiq va musiqa ularga hamroh bo‘lgan. Prezidentimiz I.A.Karimov yozganlaridek, “Inson shaxsini, uning yuksak ma'naviy fazilatlarini kamol topitirish, milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish, yosh avlodni boy madaniy merosimiz hamda tarixiy qadriyatlarimizga hurmat- e'tibor, mustaqil vatanimizga mehr-muhabbat ruhida tarbiyalash talablari oldimizga muhim vazifalarni qo‘ymoqda”. 5 Zero, bugungi muborak mustaqillikka erishgan kunimizda, o‘zligimizni anglab borayotgan bir davrda ulkan ma'naviyatimizning bir bo‘lagi bo‘lgan, ota- bobolarimizdan meros bo‘lib kelgan milliy musiqiy madaniyatimizga suyanish, milliy cholg’ularga murojaat qilishimiz tabiiy bir holdir. Bularning barchasi 5 Karimov I. Yangicha fikrlash va ishlash - davr talabi. -Toshkent: O‘zbekiston, 1997, 222-6. 9

barkamol avlod tarbiyasida, yoshlarning ma'naviy dunyoqarashini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. An'anaviy musiqa va cholg’ulardan yangragan milliy mumtoz kuylarimiz odamlarni hamisha iymonga, mehr-oqibatga, odamiylikka chorlab kelgan. Bugungi kun da ham shu dolzarbligini yo‘qotmagan holda mustaqillikka, mehnatkashlar ongini shakllantirish yo‘lida, barkamol avlod tarbiyasida vosita sifatida asosiy omillardan bo‘lib kelmoqda. Ma’lumki, musiqiy cholg‘ular xalqlarning moddiy hamda ma’naviy boyligidir. Chunonchi, har bir xalq o‘z milliy merosi, davrlar osha yuzaga kelgan an’analarini milliy ohanglar orqali tarannum etuvchi va xalqning milliy ma’naviyatiga xos yaratilgan amaliy san’at namunalari orqali ularga mos keluvchi cholg‘u asboblariga egadirlar. O‘zbek musiqiy cholg‘ular olami bu xususda ma’nan va moddiy nuqtai nazardan boy hamda rang-barang ekanligini e'tirof etib o‘tish lozimdir. Qolaversa, qaysiki xalqning ma’naviyati yuksak bo‘lsa, uning tarixi va unga mos merosi ham ulkandir. Tarixdan ma’lumki, o‘zbek xalq cholg‘ulari rang-barang tarzda, o‘ziga xos shakllangan va musiqaning barcha tarmoqlariga mos cholg‘u asboblari shakllanib, asrlar osha rivojlanib kelgan. O‘tmish allomalari Al-Forobiy (IX asr) o‘zining “Katta musiqa kitobi”da, Safiuddin Urmaviy (XII asr) musiqiy risolasida, Abdulqodir Marog‘iy (XIV asr) “Jami al-alhon fi-ilm al-musiqiy” risolasida, Ahmadiy (XIV asr) “Sozlar munozarasi” asarida, Zaynullobiddin Husayniy (XV asr) “Risola dar bayoni qonuni va amaliy musiqiy” risolasida, Abdurahmon Jomiy (XV asr) “Musiqiy risola”sida, Amuliy (XVI asr) “Musiqa risola”sida, Darvesh Ali Changiy (XVII asr) “Musiqiy risola”larida musiqiy cholg‘ularni o‘rganib tadqiq etish masalalarining turli tomonlariga to‘xtalib, o‘z davrlarining m us i q i y c ho l g‘ ul ar i t as ni f o t i n i b ay on e t g an l ar . O ‘ t m i s hn i n g zabardast shoirlari o‘z asarlarida musiqiy cholg‘ular nomlarini zikr etishda sozlarga takror va takror murojaat etganlar. Ayniqsa, buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy musiqa ilmining eng nafosatli va mumtoz kerakli tarmoqlariga urg‘u berib o‘tganliklarini asarlaridan bilib olish mumkin. 10

“Ma'naviy, ilmiy va estetik qadriyatlar, - deydi Prezidentimiz, - xalqimizning turmush tarzida, an'anaviy madaniyatida muhim o‘rin olgan. Biz o‘zimizning tariximizni va jahon sivilizatsiyasini rivojlantirishga bebaho hissa qo‘shgan buyuk ajdodlarimiz - sharqning mutafakkirlari, Ahmad Yassaviy, Boxouddin Naqshband, al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Navoiy, Ulug‘bek va boshqalarni ezozlaymiz hamda ular bilan faxrlanamiz. Mustaqillikni e'lon qilib, O‘zbekiston o‘zining ma'naviy qadriyatlarni va aqliy salohiyatni qayta tiklash davriga, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy sohalarida tub o‘zgarishlar davriga qadam qo‘ydi”. 6 Tarixiy qo‘lyozmalar, adabiy asarlar va musiqiy risolalarda o‘rta Os i y o x al ql ar i am al i y ot i d a vuj ud ga k el ga n b ar ch a c ho l g ‘ u asboblarining nomlari o‘z ifodasini topgan. Musiqiy risolalarda esa cholg‘ularga tegishli (shakl, tuzilish, torlar nisbatlari, tayyorlash mezonlari, cholg‘ular uchun ishlatiladigan daraxtlar va h.k. haqida) ma'lumotlar keltirilgan. Torli cholg‘ulardan : borbad, ud, r ud , qo‘ bu z, g‘ i j j a k, na vh a, n uz xa , q on un , ch an g, r ub ob , tanbur, dutor; Damli sozlardan : ruhafzo, shammoma, org‘anun, sibizg‘i, nayi anbon, chag‘ona, bulamon, surnay, nay, qo‘shnay, karnay; Urma cholg‘ulardan : daf, doyra, nog‘ora, safoil kabilar haqida turli darajadagi ma'lumotlar keltirilgan. Bu musiqiy cholg‘ularning xalqimiz orasida qadim-qadimdan meros bo’lib kelayotganligidan dalolat beradi . Ular ko‘p asrlik tarixga ega, har biri milliy omillar bilan sug‘orilgan. Musiqiy cholg‘ular madaniy merosni o‘rganish masalasida, zamonaviy xalq hayotidagi ahamiyati hamda amaliyotda qo‘llanilishi kesimida o‘rganilishi mumkin. Mazkur soha batafsil tadqiqot mavzui sifatida xalq orasida mavjud cholg‘ularning texnologik xususiyatlari va takomillashuv imkoniyatlarini yangi shart-sharoit bilan bog‘liqlikda ochib berishni maqsad qiladik. Musiqiy cholg‘ular moddiy madaniyat mahsuloti hisoblanib, ma’naviy madaniyatga ham aloqadordir. Cholg‘ularning tuzilishi, ularning imkoniyatlari musiqiy tafakkur qonuniyatlarini, 6 Karimov I. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. -Toshkent: O‘zbekiston, 1994, 140 - bet. 11

hamda ma’lum darajada jamiyat rivojining muayyan bosqichda qaror topgan estetik didini ham aks ettiradi. Shuni nazarda tutish kerakki, uzoq o‘tmishga nisbatan musiqiy cholg‘ular yoki ularning madaniy yodgorliklarda saqlanib qolgan tasvirlari jamiyatning musiqiy hayoti haqida ma’lumotlarning yagona manbai hisoblanadi. Shu jihatdan, musiqiy cholg‘ular haqida uzoq o‘tmishdan bizgacha etib kelgan turli afsona va rivoyatlar ham tariximizning musiqiy olami manzarasini chizib beradi. Musiqiy cholg‘ularning kelib chiqishini o‘rganishda O‘rta va yaqin Sharq musiqiy olami mifologiyasiga tegishli totemizm qatlamiga e’tibor qaratish joiz. Totemizm ibtidoiy-jamoa tuzumining qadimgi davrlarida, matriarxat hukmronligida yuzaga kelgan bo‘lib, uning ilk tasavvurlari farishtalar, devu jinlar, hayvonlar va o‘simliklar bilan bog‘liq bo‘lgan. Ushbu qatlamga oid afsonalarda rivoyat qilinishicha, kunlardan bir kun, bir olim yo‘lda sayr qilib, kunning yarmida bir daraxt tagiga o‘rnashibdi. U shohdan-shohga sakrab yurgan maymunni ko‘ribdi. Birdan maymun o‘tkir shohga ilinib, qorni yorilib ketibdi va ichaklari ikkita shoh orasiga tortilib qolibdi. Bir oz vaqt o‘tgach, bu ichaklar quribdi, shamol esib, undan yurakni maftun etuvchi tovush taralibdi. Olim bu ichaklarni olib, qiyshiq taxtaga tortib qo‘ygan ekan, undan yana ham go‘zal tovushlar taralibdi. So‘ngra u bir necha tor yasab, taxta ostiga qovoq o‘rnatibdi va natijada musiqiy cholg‘u asbobi ro‘yobga kelibdi. Bundan keyin har bir olim o‘zining ongi va tafakkurini ishga solib, bu asbobni qonun va rebab cholg‘ulari yasalgunga qadar turlicha takomillashtirgan 7 . Yana shunga o‘xshash rivoyatlardan birida hikoya qilinishicha, tanbur, dutor, nay, g‘ijjak cholg‘ulari to‘rtta farishta, ya’ni elchi farishta Jabroil, olamni harakatlantiruvchi farishta Mikoil, oxiratda karnay chaluvchi bo‘ron farishtasi Isrofil, jon oluvchi farishta Azroyillarning jonni Odam Ato tanasiga kiritishdagi sa’y-harakatlari va Shaytonning aralashuvi tufayli vujudga kelgandir. Sozanda va mehtarlik risolalarida qayd etilishicha, ular jannatdan «dup», ya’ni tut yog‘ochini olib chiqib cholg‘ularni yasagan ekanlar 8 . 7 Зийа ад-Дин Нахшабий. Книга попугая (Тути-наме)./Пер.с персидского Е.Э.Бертельса. -М.,1982. 8 Bu haqda batafsil qaralsin: Matyoqubov B. Xorazm dostonlarining musiqiy xususiyatlari.//Musiqa ijodiyoti masalalari. -T.,1997. 31-32b. 12

Yuqoridan ko‘rinib turibdiki, musiqiy cholg‘ularning kelib chiqishi qadim- qadim davrlarga borib taqalar ekan, insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlaridan o‘tib, takomillashib bordi va o‘rta asrlarga kelib ilk bora al- Forobiy, ibn Sino, Abdurahmon Jomiy, Darvishali Changiy singari mutafakkirlarning risolalarida ilmiy jihatlama o‘z ifodasini topdi. O‘rta asr olimlarining asarlaridagi musiqiy cholg‘ularning yaratilishi, sozlarning texnologik tuzilishi va qo‘llanilishi haqidagi ma’lumotlar nihoyatda qimmatli hisoblanib, cholg‘ularning kelib chiqishidan boshlab, to bugungi kunga qadar boshdan kechirgan taraqqiyotini kuzatish imkonini beradi. Umuman olganda, o‘rta asrlarga oid tarixiy materiallar musiqiy cholg‘ularning mavjudlik manzarasini to‘laqonli aks ettiradi. Bunda ilm ahli (al- Forobiy, ibn Sino, Abdurahmon Jomiy, Darvishali Changiy) musiqiy cholg‘ularni nazariy tomonlama ta’riflagan bo‘lsa, adabiyot va san’at ahli (Navoiy, Firdavsiy, Bobur) esa ularning amaliy tadbiqi, hayotdagi o‘rnidan hikoya qiladi. A l - F or o bi y, Ab dur ah m o n J om i y , Am ul i y , D ar v es h A l i Changiy, Abdurauf Fitrat, Viktor Belyayevlar o‘z risolalarida cholg‘u sozlariga katta e’tibor bilan yondoshib, ularni amaliyotdagi tutgan o‘rni, ayrim falsafiy xususiyatlari hamda ma’lum darajada tasnifoti bilan yoritganlar. Odatda, musiqiy cholg‘ular ijrochilik amaliyotining turli yo‘nalishlarida qo‘llanilib kelingan. Avvalo eng sodda cholg‘ular yaratilib, kundalik hayot tarzida keng foydalanilganligini qayd etish joizdir. Bunday cholg‘ular har bir xalqning cholg‘ular dunyosida mavjud, ayni paytda ham iste’molda bo‘lib keladi. o‘zbek xalq ijrochilik amaliyotida saqlanib, qo‘llanib kelinayotgan cholg‘ulardan chang, qo‘biz, sibizg‘i shular jumlasidandir. Bu cholg‘ularni tayyorlash va ijro etish ham oddiyligi bilan ajralib turadi. Davrlar o‘tishi, jamiyat taraqqiyoti mezoniga cholg‘u sozlar ham hamnafas tarzda rivojlanib, zamonaga mos takomillashib, mukammallashib borgan. Tarixiy manbalarda, Qulmuhammad Udiyning ud cholg‘usiga to‘rtinchi sim taqqanligi yoki g‘ijjak cholg‘usining avval ikki torli, keyin uchinchi va to‘rtinchi torlari taqilganligi kabi ma’lumotlar aynan cholg‘ular takomillashishi bilan bog‘liqdir. 13

Takomillashish jarayonida cholg‘ularning shakl va tarannum (ovoz) mezonlarini boyitish katta ahamiyat kasb etgan. Bu ikki mezon cholg‘ularning ma’nan va moddiy qiymatini ham belgilashga asos bo‘lib xizmat qilgan. Zero, chiroyli cholg‘u go‘zal ovozga ega ekan, u xalq ma’naviy boyligi hamda mulki ekanligini e’tirof etish lozimdir. Cholg‘ushunoslik ilmi fanda “organologiya” deb yuritiladi va cholg‘u sozlarning shakllanishi, amaliyotda qo‘llanilishi hamda rivojlanish mezonlarini ilmiy asoslab beradi. Ushbu fanning rivojida bir qator Sharq va G‘arb olimlari qatorida o‘zbek musiqashunos olimlari ham munosib tadqiqotlar olib borganlar. Qadimiy cholg‘ular ko‘proq tarixiy obidalar orqali kashf etilib, keyinchalik tarix, adabiyot va musiqiy risolalarda bayon etilgan. Cholg‘ularning ilk tasvirlari qadimgi odamlarning istiqomat joylari — g‘orlarda, qoya toshlarda o‘yib chizilgan, imoratlarning peshtoqlari, saroylarning devoriy suratlari, sopol idishlarga chizilgan suratlarda va terrakota haykalchalarida aksini topgan. O‘rta Osiyo va o‘zbekiston hududlarida Afrosiyob, Dalvarzin tepa (Surxondaryo), Varaxsha (Buxoro), Ayritom, Zartepa, Qo‘y qirilgan va Qo‘zi qirilgan tepalar (Ko‘hna Urganch), Panjikent kabi qadimiy joylar qazilmalaridan topilgan chizma surat va haykalchalar shular jumlasidandir. Qadimiy suratlarda arfa, ud, naysimon hamda urma cholg‘ular aks ettirilgan. Musiqiy cholg‘u ijrochiligiga bo‘lgan ehtiyojni aynan ushbu suratlardan ko‘rish ham mumkin. Chunki suratlarda nafaqat yakka ijrochilar yoki cholg‘u asbobining o‘zi aks ettirilgan, balki, Ayritom qazilmalaridan topilgan tarixiy obidalarda qadimgi Sug‘d madaniyatiga xos ansambl, ya'ni bir qator musiqachilarning cholg‘ularni dasta bo‘lib ijro etayotganlarining aksi tushirilgan. Musiqiy cholg‘ularning ta'rifi ya'ni shakl-tuzilishlari tarkibiy jihatlari, nomlari, ijrochilari bilan bog‘liq ma'lumotlar, asosan o‘rta asrlardan boshlab badiiy adabiyot asarlari hamda musiqiy risolalarida yoritila boshlanadi. Demak, o‘rta asrlarga kelib qadimdan shakllanib takomillashib kelgan xalq musiqiy cholg‘ulari ijrochilik amaliyotida o‘z o‘rnini topgan. Shu bilan birga nafaqat xalq, 14

balki olimlarning e'tiborini ham qozongan. Bu jarayonni S.Matyoqubov «Maqomot» kitobida quyidagicha bayon etadi: «Cholg‘ularga bunday atroflicha qiziqishlar zamirida musiqiy asboblar ijrochilik faoliyatini ob'ektiv aks ettirishdir, degan ilmiy tushuncha yotadi. Forobiy ta'biri bilan aytganda, cholg‘u asboblarining shakllanishi, awalo, amaliyotda yuzaga keladi. Ularning tembr- akustik xususiyatlari parda va tovushqatorlari bevosita ijro jarayonida shakllanadi va takomLUashadi. Shundan so‘nggina cholg‘ular olimlar kuzatuvi va umumlashmalariga zamin bo‘lishi mumkin». Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abdulloh al-Xorazmiy, Zaynullobiddin І usayniy, Safiuddin Urmaviy, Abdulqodir Marog‘iylar o‘z risolalarida cholg‘ular va ularning bir qator sifat va xususiyatlari xususida mufassal so‘z yuritganlar. o‘rta asr risolalarida cholg‘ular takomillashishi hamda rivoji yo‘lida qilingan o‘zgarishlar, ijrochilik amaliyotida yaratilgan yangi sozlar va iste'moldan chiqqan cholg‘ular tasnifotini ko‘rish mumkin. Alisher Navoiy o‘z zamonasining cholg‘ularini shunday tavsiflaydi: nay - «dard o‘tiga el beradi»; g‘ijjak - «cho‘ziq nolalar chekib, yolboradi»; tanbur - «maftunkorlik bilan halok etadi, uning halovat pardasini chok etadi»; chang - «zorlanib, bo‘g‘zini cho‘zadi»; ud «tilining ingrab yolborishi changnikidan ham ortadi»; rubob - «boshini erga qo‘yib iltimos qilganda», qonun «nolasi quloqqa eshitiladi» 9 . Hazrat Navoiy musiqiy sozlarga shunday ta’rif berar ekan, har bir cholg‘uda inson qiyofasini ko‘radi, har bir cholg‘uning xususiyatini inson ruhiyati va tafakkuri bilan bog‘laydi, har bir cholg‘uning ahamiyatini odamzod dunyosi bilan chambarchas etadi. Umuman olganda, o‘rta asr mutafakkirlariga xos bo‘lgan estetik dunyoqarashga mansub falsafiylik, mushohadaviylik, fikrga o‘ta nozik bo‘yoq berish xususiyati san’at sohasida, xususan, musiqiy cholg‘ular sohasida yaqqol aks etadi. 9 A . Navoiy . Maxbub ul - qulub . - T ., G ‘. G ‘ ulom nomidagi adabiyot va san ’ at nashriyoti -1983. 15

Musiqa san'atining boy ma'naviy jihatlari badiiy adabiyot namoyandalarini ham befarq qoldirmagan. Musiqa sehri, cholg‘ulardan taralgan sirli ohanglar Sharq badiiy proza va mumtoz she'riyati, ya'ni badiiy adabiyotida o‘ziga xos ifodasini topadi. Bular benazir cholg‘u sozlar nomlanishi, o‘z davrining mashhur ijodiyot namunalari, bastakor, sozanda va xonandalar ijodi, xalq musiqa ijodiyoti va an'analarida ko‘rinadi. 1.2 O‘zbek musiqiy cholg‘ularining turlari O‘rta asrlarda yaratilgan tasviriy miniatyuralarda ko‘plab musiqiy cholg‘ular o‘z aksini topgan. Bunda qo‘lida soz tutgan cholg‘uchilar ansambllari keng o‘rin egallaydi. XV-XVII asr miniatyuralari va yozma manbalarini o‘rgana turib, maishiy hayot, turli yig‘inlar va saroy qabullarida xilma-xil musiqiy cholg‘ularning aks etganini kuzatish mumkin. Bu davrga kelib, O‘rta Osiyo va Xurosonda cholg‘u ijrochiligi madaniyati yuksak darajaga erishgan. Aksariyat hollarda musiqachilar oddiy hunarmandlar orasidan chiqqan bo‘lib, musiqachilik kasbi ularga yuqori tabaqaga kirish uchun yo‘l ochib bergan. Natijada, ud, nay, g‘ijjak, tanbur va qonun ijrochiligida yuqori darajaga erishgan hunarmand yoshlar ziyoliy insonlarning she’riy va musiqiy majlislarida qatnashish huquqini qo‘lga kiritganlar. Musiqani tushunish, uning xususida fikr yurita olish har qanday ma’rifatli hirotlik yoki samarqandlik inson uchun majburiy hisoblangan. Yoshlar cholg‘u ijrochiligi bobida kimo‘zarga harakat qilar edilar. Bu davr she’riyatini varaqlaganda turli xil musiqiy cholg‘ularning nomlarini uchratish mumkin. Bunda cholg‘ularning yurakda ehtirosli muhabbat yoqa olish imkoniyatiga ega ekanligi aytiladiki, bu xususiyat o‘rta asrlarda nihoyatda qadrlangan. Tanbur - manbalarda yozilishicha, yunoncha i kk i s o‘ zd an i b or at bo‘ l i b, t an - yu r a k, di l ; bur - tirnovchi, qitiqlovchi, ya'ni dilni qitiqlovchi degan ma'nolarni beradi. Tarixiy manbalarga murojaat etib tanburning nafaqat o‘zbek, tojik, uyg‘ur xalqlarida shuningdek, qo‘shni mamlakatlar – Afg‘oniston, Eron, Turkiya, Shimoliy Hindiston hamda ayrim arab mamlakatlarida ham azaldan mavjud 16

bo‘lganidan voqif bo‘lamiz. Ana shu mamlakatlarda tanburning turli shakllarda eramizdan avvalga I asrlardanoq keng ishlatilib kelinganligani qadimiy yodgorliklar, turli arxeologik topilmalar, miniatyuralardagi tasvirlar hamda ko‘pgina yozma manbalar tasdiqlamokda. Tanburning qadimgi namunalari, risolalarda bayon etilishicha, ikki torli bo‘lgan. Ijrochilik amaliyotining rivoji va davrlar o‘tishi bilan unga uchinchi va to‘rtinchi torlar tortilgan. Darvesh Ali Changiyning ta'kidlashicha, uning zamonasigacha tanburga ip torlar tortilgan. Takomillashish jarayonida esa tanbur tovushining benazirligini ta'minlovchi kumush yoki mis simlar qadalgan. Bizning davrlarimizgacha etib kelgan tanburlarga uch sim taqilgan. Ularning ikki chetidagisi bir xil sozlanib, o‘rtadagi tori ijroviy asarga ko‘ra kvarta, kvinta yoki sekunda intervali oralig‘ida joylashgan. To‘rt torli tanburlarda (XX asrda ommalashgan) birinchi tovush uchlanadi. Tanburning asosan birinchi torida ijro etiladi, qolganlari aks sado beruvchi torlar hisoblanadi. “Sug‘d, keyinroq arab adabiyotida ruddan (barbat) keyin o‘z mahiyatiga ko‘ra-deb yozadi musiqashunos A.Nazarov, - “Xuroson tanburi” ikkinchi o‘rinda turishi ko‘rsatib o‘tilganki, uning eng keng tarqalgan “Buxorocha” sozlanishi haqida Abu Nasr Forobiy yozgan edi... Farobiydan keyin Ibn Sino cholg‘u asboblari tasnifining yangi tizimini taklif etadiki, unda Buxoro musiqa amaliyotida qo‘llab kelingan cholg‘u asboblari: tanbur, barbat, rud, chang, organ va boshqalarga alohida o’rin berilgan” 10 . Ijrochilik amaliyotida tanburning turli xillari (kichik tanbur, katta tanbur, hofiz tanbur va h.k.) mavjud. Shu bois ularning o‘lchovi, kosa va dastalarining hajmi tufayli turli xil bo‘ladi. Odatga ko‘ra, tanbur tut daraxtidan yasaladi. Cholg‘uning kosasi noksimon shaklda o‘yilib ishlanadi va unga maxsus qopqoq yasalib qoplaniladi. Qopqoq boshqa cholg‘ular qopqoqlaridan farqli o‘laroq yoysimon shaklga egadir. Ovoz tarannumining mutanosib shakllantirish maqsadida qopqoqning ikki chetiga yaqin joyidan to‘rttadan teshikchalar teshib qo‘yiladi. 10 А.Назаров «Мусиқа», // «Бухоро» шарқ дурдонаси, Париж, 1997 й., 128 с. 17

Cholg‘u dastasining quyi tomoni kosaga ulanadi, boshlanish tomonida esa torlarni tortib sozlashga mo‘ljallangan quloqlar(4) joylashgan. Dastaga 16-ta pardalar bog‘langan. Ular ichakdan eshib tayyorlanadi. Bundan tashqari 6 ta xas parda mavjud bo‘lib, ularning 2 tasi dastaga va 4 tasi qopqoqning ustki qismiga (bog‘langan pardalarning davomiga) yopishtirilib qo‘yiladi. Odatda, tanbur pardalari diatonik tovushqator asosida joylashtirilgan. Oldindan qo‘llanilgan tanburlarning bir pardasi (oltinchi) o‘zraguvchan parda hisoblanib, ijro jarayonida asarning tovushqatoriga moslab jildirilgan. Tanbur pardalari, har bir pardaning o‘zida 1 yoki 1,5 tongacha tovushlarni ko‘tarish xususiyatiga egadi. Tanburning qadimgi namunalari risolalarda bayon etilishicha ikki torli bo‘lgan. Ijrochilik amaliyotining rivoji va davrlar o‘tishi bilan unga uchinchi va to‘rtinchi torlar tortilgan. Darvesh Ali Changiyning ta'kidlashicha, uning zamonasigacha tanburga ip torlar tortilgan. Takomillashish jarayonida esa tanbur tovushining benazirligini ta'minlovchi kumush yoki mis simlar qadalgan. Bizning davrlarimizgacha yetib kelgan tanburlarga uch sim taqilgan. Ularning ikki chetidagisi bir xil sozlanib, o‘rtadagi tori ijroviy asarga ko‘ra kvarta, kvinta yoki sekunda intervali oralig‘ida joylashgan. To‘rt torli tanburlarda (XX asrda ommalashgan) birinchi tovush uchlanadi. Tanburning asosan birinchi torida ijro etiladi, qolganlari aks sado beruvchi torlar hisoblanadi.Tanbur maxsus tirnoqsimon noxun bilan ijro etiladi. Tanbur ijrochiligida mohirlikka erishgan sozandalardan ustoz san'atkorlar Ma'rufjon Toshpo‘latov, Sulton tanbur, Risxi Rajabiy, Matyusuf Xarratov, Gabriel Mullaqandov, Abdumutal Abdullaev, Maxsudxo‘ja Yunusov, Turg‘un Alimatovlarni faxr bilan tilga olish joizdir. Ayni paytda ularni an'analarini munosib davom ettirishda Toyir Qo‘ziev, Abror Zufarov Asror Aslonov, Shuhrat Xolxo‘jaev, Jamshid Isoqov kabi yoshlar munosib ijod etmoqdalar. Zamonasining ulug‘ mutafakkiri va olimi Abu Nasr Muhammad al-Forobiy o‘zining “Kitabul - musiqiy al-kabir” (“Musiqaga doir katta kitob”) asarida tanbur sozini o‘sha davrlarda, ya'ni X asrda, Xurosonli va Bag‘dodli kabi turlari mavjud 18

bo‘lganligi haqida ma'lumot bergan, keyinchalik, XIV asrda Samarqandda, Amir Temur saroyida uzoq yillar davomida o‘zining benazir san'ati bilan xizmat qilib dovruq qozongan sozanda Xo‘ja Abdulqodir tanburning shirvoniy, turkiy turlari bilan bir qatorda “nay tanbur” deb nomlanuvchi kamonli turi ham mavjudligini eslatib o‘tgan edi. Sato — qadimiy nay tanburning o‘ zi , ya 'n i k am on b i l an i j r o e t i l a di ga n h oz i r g i t a nb ur ni n g namunasidir. Zamonaviy musiqa ch ol g‘ u si us t a l a r i ( x us us an us t a Us m o n Z uf ar o v) s at on i n g y an gi shaklini, ya'ni kosaxonasini ma'lum shaklga moslab va kattaroq holda yaratganlar. Sato kamon bilan ijro etiladi. Barcha tarkibiy va tuzilish jihatlari tanbur cholg‘usinikidek. S at o c ho l g‘ us i d a m o hi r l i kk a e r i sh ga n us t o z so za nd al ar da n M a' r u f j on T o sh po ‘ l at ov , T ur g ‘ u n Al i m a t o vl ar ni x al qi m i z al oh i d a e 'zozlaydi. Zamonaviy jarayonda bu cholg‘uga yoshlar tomonidan e'tibor ancha oshganligini biz Mahmudjon Qo‘ziyev, Abror Zufarov kabi sozandalarning ko‘rishimiz mumkin. Ud juda qadimiy musiqa asbobidir. Uning bizga ma'lum bo‘lgan dastlabki shakli Ayritomdan topilgan, eramizning birinchi asrlariga oid ajoyib madaniyat yodgorligida o‘z aksini topgan. Ijrochilik amaliyotida mashhur bo‘lgan ud, turli xalqlarda mavjud bo‘lgan. Ajam xalqlari-ud, Xitoyda-pipa, Ovrupada-lyutiya, Arablarda esa al-ud nomlari bilan atalib kelingan. Cholg‘u arablar mamlakatida o‘sadigan yog‘ochi qora tusli ud daraxtidan yasalgan. Daraxt xushbo‘y hid taratuvchilik xususiyatiga ega bo‘lgan. Ud iborasi bayram, tuy-tomosha, xursandchilikni ifodalaydigan «iyd» iborasining ma'lum shaklidir. Bu urinda xushchaqchaqlik kayfiyatni bag‘ishlovchi soz ma'nosida ham kelishi mumkin. Udning dastlabki nomi "Barbad» bo‘lganligi ba'zi manbalarda ko‘rsatib o‘tiladi. Barbad ikki so‘zdan iborat bo‘lib, bar—qomat, bad -o‘rdak ma'nolarida keladi. Barbad qorni katta va dastasi -kalta musiqa asbobidir. Unga o‘rdak 19

qomatiga o‘xshagani uchun barbad nomi berilgan emish. Barbad eng qadimiy torli asbobdir. Uning yaratilishi haqida bizgacha turli afsonalar yetib kelgan. Bir afsonada hikoya kilinishicha, barbadni yunon olimi Fisogurs hakim (Pifagor eramizdan oldingi VI asr) ixtiro qilgan. Afsonada aytilishicha, bir kuni Fisog‘ursni tushida bir noma'lum mo‘ysafid uning boshiga kelib shunday dedi: “sen ertaga barvaqt turib naddof (paxta tituvchilar) bozoriga borgil. U yerda senga hikmat sirlaridan biri namoyon bo‘ladi». Fisog‘urs ertalab naddoflar rastasiga boribdi va u yerdan hyech narsa tushuna olmay qaytib kelibdi. Mo‘ysafid shu kuni tushida yana kelib, kechagi aytgan gapini takrorlabdi. Shundan so‘ng Fisog‘ypc ertalab uyg‘onib ikkinchi marta bozorga borganda paxta tituvchilar yoyining ipidan chiqayogan tovush uning diqqatini jalb etibdi. Fisog‘ursning ongida bir fikr paydo bo‘libdi, shunda u yerda yotgan ot dumining tolasini olib, bir uchini tishi bilan tortib turib chertgan ekan, mayin va yoqimli bir ovoz eshitilibdi. Endi shu ipni taqib chaladigan torli asbob yaratish ustida mulohaza yurita boshlabdi. Ma'lum bir vaqt o‘tgandan so‘ng, kunlarning birida Fisog‘urs hakim tog‘ tomon yo‘l olibdi. Tog‘ning etagida kuchli shamol esib, qandaydir bir sehrli tovush, ya'ni hushtaksimon bir sado eshitilibdi. Shunda u atrofga nazar solib yaqin orada turgan ichi kovak, bo‘shab qolgan toshbaqa kosasiga ko‘zi tushibdi. Uning bosh, qul oyog‘i va dumi chiqib turadigan teshiklardan o‘tayotgan shamol ana shunday sehrli tovush hosil qilayotgan ekan. ”Bir narsaga yarab qolar”, deb uni yerdan olibdi. Keyinchalik toshbaqa kosasidagi eng katta teshikka — boshi chiqib turadigan yerga dasta o‘rnatibdi. Unga ipni taqib, chala boshlabdi. Rubob dastlab juda sodda va oddiy shaklda tuzilibdi. Fisog‘ursdan so‘nggi davrlarda yashagan musiqachilar barbadni takomillashtirdilar va uning asosida ikki, uch, turt torli musiqa asbobi yasaganlar. Barbad esa ko‘p manbaalarda hamma torli asboblarning yuzaga kelishida asos bo‘lgan, deb ko‘rsatilgan. Uning shu takkomillashgan keyingi shakli guyo ud emish. 20

Ud qariyb XVII asrlargacha yashagan, deb taxmin qilish mumkin, Keyinchalik esa O‘rta Osiyoda iste'moldan chiqib ketgan hamda boshqa qadimiy musiqa asboblarn uning o‘rnini ola boshladi. O‘rta Osiyo xalqlarining, jumladan, o‘zbek, tojiklarning cholg‘u asboblari rang-barangdir. Albatta, bu xalqlarning madaniyati qadimdan boy bo‘lganligi, tinmay rivojlanganligidan dalolat beradi. O‘zbekistonda ud cholg‘u sozi XX asrning 70-80 yillarida ijrochilik amaliyotida qayta tiklandi. Cholg‘ular ansambli qatoridan munosib o‘rinni topdi. Yakkanavoz cholg‘u sifatida ham omma orasida keng tarqaldi. Cholg‘uning O‘zbekistonda qayta tiklanishda mohir sozanda Rifatilla Qosimovning xizmatlari e'tiborlidir. Ud cholg‘usining ulkan rezonatorli katta kosa va qisqa pardalar boylanmagan dastasi mavjud. Kosa odatda, bir-biriga mutanosib holda yopishtirilgan 10-12 ga yaqin qovurg‘asimon taxtachalardan tayyorlanib yasaladi va ustki qismiga qopqoq yopishtiriladi. Qopqoqda ovozni harakatini ta'minlab beruvchi uchta teshiklar bo‘lib, ular naqshlar bilan bezab yasaladi. Cholg‘uning xarragi ham qopqoqga zich holatda yopishtirib qo‘yiladi. Cholg‘u dastasi kosaga mahkam biriktirib qo‘yiladi. Uning boshlang‘ich qismida quloqlar o‘rnatiladigan qismi mavjud. Unda 11 ta torni tortish uchun mo‘ljallangan quloqlar joylashgan (5 tasi o‘ng va 6 tasi chap tomonida). Ud sozi (risolalarda yozilishicha) 5 juft va 1 ta toq torlardan iborat. Uning birinchi, ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi torlarining orasi kvarta intervaliga sozlanadi. To‘rtinchi va beshinchi, beshincha va oltinchi torlar orasi katta sekunda intervali, ya'ni 1 ton oralig‘ida sozlangan. Zamonaviy o‘zbek ud cholg‘uchiligida esa, maqom kuylarini ijro etishda qulay bo‘lishini inobatga olgan holda to‘rtinchi va beshinchi torlar oralig‘i sekundadan kvintaga o‘zgartirilgan. Ud cholg‘usiga torlar avvallari ipdan eshilib tayyorlangan holda taqilgan. hozirgi davrga kelib ud cholg‘usining yuqoridan 1, 2, 3- torlari sun'iy ichakdan yoki kaprondar taqiladi. 4,5 va 6-torlar pishitilgan ipak ustidan mis sim o‘ralgan holda tayyor-lanadi. Cholg‘u maxsus tayyorlangan mezrob bilan ijro etiladi. 21

Ud cholg‘u ijrochiligida yetishib chiqqan mohir sozandalardan Sulaymon Taxalov, Rifatilla Qosimov, Abdunabi Ziyoev, Umarali Bulturov, Odil Orziev, Bayot hamroqulov, Zulxor Turopov, Rustam Karimovlar zamonaga mos holda faoliyatlarini davom ettirmoqdalar. O‘zbek xalq cholg‘ulari orasida torli hamda chertib ijro etiladigan cholg‘ularga do‘mbira va dutor kiradi. Ushbu cholg‘ular o‘z ijrochiligi, tabiati, ovoz tarannumi bilan amaliyotda alohida ahamiyat kasb etib kelgan. Shu bilan birga, xalq ijrochilik amaliyotida o‘z o‘rni va yo‘nalishiga ega bo‘lib, baxshi va sozandalar qo‘lida, o‘tmishdan so‘zlovchi cholg‘ular sifatida o‘z mavqyeini saqlab kelmoqda. Do‘mbira 11 - torli o‘zbek an'anaviy cholg‘ularidan biri bo‘lib, ayni paytda o‘zbek baxshichilik san'atining yetakchi cholg‘usi hisoblanadi. Cholg‘uning ikki torliligi va turli tovushlarga sozlanib bir paytda ijro etilishidan, cholg‘u ijrochiligini ancha shakllangan davrida yuzaga kelgan cholg‘u deb qay etadi o‘z kitobida V.Belyaev. Do‘mbira, tanburga nisbatan kosasi katta, dastasi esa kalta, dutorga nisbatan dastasi kalta, kosasi kichkina ikki torli cholg‘udir. Kosasining shakli ko‘proq tanburga o‘xshash bo‘lib asosan tut, yong‘oq yoki o‘rik daraxtidan o‘yib yasaladi. Uning qopqog‘i tut daraxtidan yupqagina qilib yasalgan. Dastasi esa unchalik uzun bo‘lmagan va maxsus pardalar ham bog‘lanmagan. Cholg‘uni ikkita tori bo‘lib kvarta kichik oktava lya – re yoki lya bemol - re bemol yoki lya – mi yoki lya bemol – mi bemol; kvinta - lya–mi yoki lya bemol–mi bemol oralig‘ida sozlanadi. Diapozon 2 okavani qamrab oladi. Cholg‘uning xarragi ham soz jussasiga mos qilib bag‘ri qattiq tut yoki yong‘oqdan yasaladi. Do‘mbirada ikki tor bir vaqtda chertilishi bilan birga alohida-alohida ham ijro etiladi. Bu ijrochi baxshilarning badihasiga bog‘liq. Cholg‘u alohida simlarda chertiganda har ikki toridan keng foydalanilishi mumkin. Shu bilan birga chap qo‘lni «pitsikato» usuli bilan ijro etish uslubi ham keng qo‘llaniladi. 11 Дўмбира – халқлар орасида домбра, думбра, дўмбра, думбрак номларида ҳам юритилиб келинган. Ўзбек бахшилари орасида думбира номи кўпроқ оммалашган. 22

O‘zbekistonda do‘mbira Surxondaryo, Qashqardaryo, Samarqand voxalarining baxshi-shoirlari ijrochilik amaliyotida keng qo‘llaniladi. utor – o‘zbek an'anaviy chertim cholg‘u sozlaridan biri. Uzoq o‘tmishdan xalq ijrochilik amaliyotidan munosib o‘rin egallab kelayotgan dutor, ayni paytga kelib an'anaviy ijro uslubiga xos barcha guruhlar tarkibidan joy oldi. An'anaviy yakkanavoz cholg‘u sifatida shakllandi va yetakchi cholg‘ular qatoriga kirdi. Dutorning tarixiy shakllanishi uzoq o‘tmish va boshqa cholg‘ular bilan uyg‘unlik jihatlar borib taqalsada musiqiy risolalarda XV asrdan boshlab ta'riflanib keladi. “ Farobiy ( IX asr ) ma ' lumotlariga qaraganda Xuroson tanburi o ‘ zining ko ‘ plab belgilari bilan zamonaviy dutorni eslatadi ” 12 Lekin , dutorni o ‘ z nomi va uning barcha ( shakliy , tarkibiy , ijroviy ) imkoniyatlari bilan ilk bor XV asrda yashab ijod etgan musiqashunos olim Zaynullobiddin al – Xusayniy o ‘ zining musiqa ilmiga bag ‘ ishlangan « Qonuni ilm va amali musiqiy » nomi risolasida bayon etgan . Darhaqiqat, unda ikkita torli va ularning oraligi kvarta intervalini tashkil etuvchi, dastasiga bog‘langan pardalari o‘n bittani tashkil etuvchi dutor cholg‘u asbobi ta'riflanadi. Lekin, qayd etish joizki, risolada tavsiflangan cholg‘u har tomonlama zamonaviy dutor soziga yaqin. Farq faqat, shaklda deyish mumkin. Chunki, tavsiflangan dutorni kosaxonasi hozirgi zamon dutoridan oz bo‘lsada kattaroq, dastasi esa qisqaroqdir. Davrlar osha cholg‘ular o‘zgarish yoki mukammallashish jarayonini o‘tashi muqarrardir. Dutor O‘rta Osiyoningo‘zbek, turkman, tojik, qoraqalpoq xalqlari orasida keng ommalashgan cholg‘udir. Qayd etish joizki, har br xalq dutorining oz bo‘lsada o‘ziga xoslik jihatlari mavjuddir. Dutor - ikki torli cholg‘u asbobidir. Odatga ko‘ra, tut daraxtidan tayyorlanadi. Cholg‘u ikki asosiy qismlarga bo‘linadi: a) kosaxona (rezonator); b) dasta. Cholg‘uning kosasi 10-12 ta yupqa qovurg‘achalarning bir-biriga birlashtirib yopishtirish orqali hosil qilinadi va uning ustki qism maxsus qopqoq bilan qoplanadi. Cholg‘uning kosasida torlar ilinadigan maxsus moslama, ya'ni ilgichlar o‘rnatiladi. Dutorning dastasi cholg‘u jussasiga qarab belgilanadi. Unda 14-15 ta pardalar mavjud bo‘lib, ular ichak, zamonaviy jarayonda jilka (sun'iy 12 О.Матёқубов, «Мақомат», 2004 й., 277 с. 23

ip)dan boylanadi va torlari ipakdan eshilib tayyorlanadi. An'anaviy dutor pardalari diatonik tovushqator tarkibida joylashgan. Dastaning boshlanish qismida esa, ikkita maxsus quloqlar joylashgan. Quloqlar iplarni tortish va cholg‘uni sozlash uchun qo‘llaniladi. Cholg‘uda ovoz tarannumini sof holda taralishi uchun ikkita xarrak o‘rnatiladi. Cholg‘uning yuqori qismida joylashgan xarrak shayton xarrak deyiladi va birinchi parda bilan quloqlar mobaynida joylashadi. Pastki xarrak maxsus shaklda yasaladi va cholg‘uning sozlanishiga ko‘ra qopqoq ustiga o‘rnatiladi. Dutor o‘zbek xalq cholg‘ulari orasida o‘zgaruvchan xususiyatli cholg‘ular tarkibiga kiradi. Shu bois, bu toifadagi cholg‘ularning sozlari (torlari) ijro uchun kerakli parda (tovush)ga sozlanib olinadi. Dutor ijrochilik amaliyotida ijro etilayotgan asarga qarab turlicha, ya'ni kvarta, kvinta, qo‘shtor (unison), oktava va sekunda intervalliga sozlanadi. Ijrochilik amaliyotida, an'anaviy ijro uslubida kvinta sozi keng qo‘llaniladi. Kvarta-Tanovor sozi, unison-qo‘shtor, oktava-Bayot sozi nomlari bilan ham yuritiladi. Sekunda va tersiya intervali asosida sozlash zamonaviy jarayonda juda kam qo‘llaniladi. Dutor an'anaviy cholg‘ular orasida turli va rang-barang zarblarga boy, nafis va nazokatli, falsafiy ovozga boy cholg‘u soz sifatida turli yoshdagi ijrochilar amaliyotida keng qo‘llanilib kelinadi. O‘zbekistonda dutorning xalq an'anaviy va hududiy ijrochilik uslublari mavjuddir. ²ududiy uslublarga Farg‘ona-Toshkent va Xorazm dutor ijrochilik maktablari kirib, har biri o‘zining vohaviy xususiyatlariga ega. Xorazmda esa maxsus dutor maqomlari ham shakllangan. Ijrochilik amaliyotida mohirlik darajasiga erishgan xalq dutorchi sozandalaridavn Mahmud Yunusov, Ј ulomjon Qo‘chqorov, Faxriddin Sodiqov ... kabilar doimo xalqimiz e'zozida bo‘lib kelganlar. 24

Avg’on rubob – juda qadimiy musiqa cholg’u asbobidir. Zarb bilan chalinadigan asboblar safida o’ziga xosligi, juda boy tembri bilan ajralib turadi hamda o’zbek xalq cholg’u asboblari oilasida faxrli o’rin egallaydi. Avvalo bu cholg’uning tarixiga bir nazar solsak: Al Farobiy (X asr) o’z davrining musiqa asboblarini tavsiflar ekan, rubobda bir-biridan farq qiladigan ijroga erishish mumkinligini uning afzalliklaridan biri deb hisolaydi: “Rubobda boshqa yaxshi sifatlar ham bor. Bular faqat o’zigagina xos. Unda baland va mayin chalish mumkin.” Darveshali ( XVII ) “Musiqa haqida risola” asarida musiqa asboblarining tuzilishini bayon qilar ekan; “Rubob – torli musiqa asbobi. O’rta Osiyoda Sulton Muhammad Xorazmshoh ( 1200 – 1220 ) davrida tarqaldi… shu davrda Xorazmshoh saroyida tengi yo’q rubob chaluvchi usta Mahmud yashar edi… Rubobda beshta tor bo’lib, ulardan to’rttasi ipakdan va bittasi kumushdan edi”, - deb yozadi. Rubobning qadimdan buyon qo’llanib kelayotganligi haqidagi malumotlarni Sovet tadqiqotchisi N.N. Mironov asarlarida ham ko’ramiz. U shunday deb yozadi: “Rubob – juda qadimiy afg’on cholg’u asbobi. U Hindistonda ham uchrab turadi. Qashqarda ham r a b o b deb ataladi. Professor Fitrat o’zining “ O’zbek klassik musiqasi tarixi ” asarida bu cholg’u asbobining Xorazm amiri - Muhammad Xorazmshoh davrida ( XV asr ) Balx shahrida no’malum shaxs tomonidan yasatilganligi haqida rivoyatni keltiradi. Afg’on rubobi qadim zamonlardan beri o’zbek xalqi orasida, ayniqsa, Buxoro va Samarqanda keng tarqalgan. Uning korpusi ponasimon shaklda katta va chuqur bo’lib, yon tomonlarida o’yiqlari bor, dastasi kalta ( 8-10 sm ) bo’lib, uchi bir oz orqaga qayrilgan. Korpusi bilan dastasi yaxlit yog’chdan ( ko’pincha tutdan ) o’yib yasaladi. Dastsi pardalarga bo’linadi, uning pastki qismi kengaya borib qopqoqqa ulanib ketadi va korpusning ustini o’yiqlarga qadar yopadi. Korpusning qolgan qismi ( o’yiqlardan keyingi qismi) ga teri qoplanadi. Afg‘on rubobi nafaqat respublikamizda, balki Tojikiston, Afg‘oniston va boshqa qardosh xalqlarda ham keng tarqalgan. Bu cholg‘u asbobda halq kuylari 25

bilan bir qatorda, barcha qardosh kompozitor kuylarini ham mohirona ijro etish mumkin. Avg’on rubobi, ko’pgina o’zbek xalq chilg’u asboblari singari, 30 – yillarning oxiri va 40 – yillarning boshlarida Hamza nomidagi San’atshunoslik institutining eksperimental labaratoriyasida ( bu labaratoriyaga professor S. I. Petrosyan boshchilik qilgan. Bu labaratoriya hozir M. Ashrfiy nomidagi Toshkent Davlat Konservatoriyasi ixtiyorida ) rekonstruksiya qilindi, ya’ni takomillashtirildi. Uning takomillashtirilgan turi boshqacharoq: unda yordamchi torlar yo’q, korpusi ixchamlashtirilgan, dastasi uzun, temperatsiyalangan to’la xiromatik tovushqatorga asoslangan, unga pardalar ebonit qalamchalardan o’rnatiladi. Asbobning umumiy uzunligi 70 – 80 sm. Uning dastasiga, odatda 4 – 5 ta asosiy parda, taxta qoplamasiga esa, 6 – 7 qo’shimcha x a s p a r d a o’rnatiladi. Afg’on rubobi kvartaga sozlanib, ohangdor tovush hosil qiluvchi 5 asosiy tor va yon quloqlarga tortilib sekundaga sozlanadigan aks sado beruvchi 10 – 11 ta yordamchi tor bo’lib, asosiy torlar ichakdan, tordamchilari esa metal ( po’lat ) dan tayyorlangan. Ularda bir oktavadan ortiqroq diapazondagi diatonik tovushqator hosil qiladi. Asbobning takomillashtirilishi texnika imkoniyatlarini yaxshilashga imkon berdi. Uning diapazoni kengaytirildi, 4 ta bog’langan parda va yopishtirilgan 6 – 7 xasparda o’rniga mustahkamlangan 19 ta parda o’rnatildi, tovushqatoriga temperatsiya va xiromatizatsiya joriy etildi. Afg’on rubobining takomillashtirigan variantiga 5 ta tor bo’lib, ularning 4 tasi ikkitadan qo’shaloqlanib va beshinchisi yakka holda o’rnatiladi. Takomillashtirilgan afg’on rubobining hamma torlari ichakdan yoki kapron tolasidan tayyorlanadi va kvartalar bo’yicha sozlanadi. Afg‘on rubobi qayta takomillashtirilgandan keyin 1960 yili Toshkentdagi Glier nomli musiqa maktab internatida afg‘on sinfi ochildi va keyinchalik Toshkent Davlat konservatoriyasining o‘zbek cholg‘u asboblari bo‘limida 1964 yili shu sinf ochildi. Bu sinfda qashqar rubobida o‘qigan talabalar olinib, ular shu sinfni tugatishib, boshqa viloyatlarda ham afg‘on rubobi sinfi vujudga keldi. 26

Takomillashtirilgan afg’on rubobida xalq musiqasi va an’anaviy professional musiqa bilan bir qatorda ko’p ovozli muzikalar: Bax va Gendilning polifonik asarlarini; Motsart, Betxoven va Listning konsertlarini, sonatalari va rapsodiyalarini, yirik shakldagi rus klassik va sovet kompazitorlarining asarlarini ijro etish mumkin. Izlanishlar ijrohning yangi usullarini o’zlashtirish afg’on rubobini yangi ifoda vositalari bilan boyitdi va uni yakka ( solo ) holida chalinadigan zamonaviy asboblar qatoriga kiritishga imkon berdi. Hozirgi vaqtda avg’on rubobini chaladigan mohir solistlar, konkurs louriyatlari bor. Bunda konsevatoriyaning xalq cholg’u asboblari kafedrasi va afg’on rubobi sinfi pedagoglarining xizmati katta. Endilikda afg’on rubobi xalq cholg’u asboblari orkestrlarida va ansambllarida o’rni o’zgachadir. Hamma musiqa bilim yurtlarida afg’on rubobi sinflari ochildi. Hozirgi kunda afg‘on rubobiga moslashtirilgan darsliklar yetarlicha emas, lekin shu sohada ishlayotgan mutaxassislarning umidi katta, kelajakda kompozitorlarimiz shu cholg‘u asbobi uchun ko‘pgina kuylar yaratishi mutaxassis o‘qituvchilar esa shu afg‘on rubobi uchun darsliklar chiqarishlariga to‘g‘ri keladi. Qashqar rubobi asli kelib chiqishi Sharqiy Turkiston (hozirgi Xitoyning Uyg‘ur Avtonom Okrugi)dagi Qashqar degan joy nomi bilan bog‘liq bo‘lsada, Markaziy Osiyo xalqlari o‘zbeklar, tojiklar, uyg‘urlar orasida qadimiy va ommalashgan cholg‘ulardan biri hisoblanadi. Qashqar rubobi asosan qachon va qaerda paydo bo‘lganligi haqida aniq ma'lumotlar yo‘q. O‘zbek milliy cholg‘ulari ichida eng keng tarqalgan va ommalashgan cholg‘u bo‘lib, musiqani endigina o‘zlashtirayotganlarning 50 foizidan ortig‘i ana shu musiqa asbobidan foydalanishi ma'lum. Qashqar rubob juda jarangdor, va yoqimli sadoga ega bo‘lib, nisbatan tez o‘zlashtirilishi mumkin bo‘lgan cholg‘ular qatoriga kiradi. Bu cholg‘u yakka holda va cholg‘u jamoalari tarkibida ishlatiladi. Tarixiy manbalarda qashqar rubobi - “rabob”, “rebab”, “rubob” deb nom olgan. 27

O‘rta Osiyodan yetishib chiqqan buyuk allomalar Abu Nasr al Forobiy (X asr), Abu Ali ibn Sino (X-XI asrlar), Qutbiddin Sheroziy (XIII-XIV asrlar), Safiuddin Urmaviy (XIII-XIV asrlar), Abdulqodir Marog‘iy (XV asr), Abdurahmon Jomiy (XV asr), Alisher Navoiy (XV asr), Ahmadiy (XV asr), Kavkabiy (XVI asr), Darvish Ali Changiy (XVII asr) kabi mutafakkir olimlar o‘z ijodlarining bir qancha mavzularini musiqa faniga bag‘ishlaganlar. Yuqorida nomlari keltirilgan ko‘pchilik allomalar o‘zlarining musiqiy asarlarida cholg‘ular haqida ma'lumotlar qoldirganlar va musiqa nazariyasi haqidagi qarashlarini cholg‘ular vositasida isbotlaganlar. Sozandalar haqidagi ma'lumotlar orasida mashhur rubobchilar haqida ham so‘z yuritiladi. Xususan, “buxorolik Shayx Shamsiy Rabboniy mohir rubob cholg‘uchi, mashhur sozanda sifatida tanilgan. Uning ijrosi tinglovchilarga shu qadar kuchli ta'sir qilganki hyech bir kishini befarq qoldirmaydi. Rubobning ohangini eshitib, betakror ijrosidan hayratga tushgan odamlar chor atrofdan to‘planaverishgan ekan.” 13 Lekin bu tarixiy manbalarda rubob cholg‘usi aynan hozirgi yoki boshqa bir ko‘rinishdagi qashqar rubobi ekanligi haqida aniq ma'lumotlar ko‘rsatilmagan. Qashqar rubobining Shinjon uyg‘urlari orasida tarqalgan “do‘lon rubobi” nomli turi mavjud bo‘lib, bu cholg‘u ham mizrob bilan ijro qilinadigan sozlar turkumiga kirgan. “Do‘lon rubobi” qadimgi Torin va Yorkent daryosi bo‘ylaridagi vohalarda yashagan Do‘lon qabilalarining qadimiy cholg‘u asbobi hisoblanib, meloddan 4 asr oldin qo‘llanilgan degan ma'lumotlar bor. 14 Xitoy tarixchilari tomonidan yozib qoldirilgan “Tan podsholigi davrining muhim bayonlari” kitobining 33 jildida “Qashqarlik besh torli rubob ustasi Pilol (Xitoyda uni Pey Shin Fu deb atashgan) rubobni mizrob bilan chaladi va keyinchalik uning bu xilda qadimgi chalish usuli hamma joylarga tarqalib ko‘plab xalqlar, mamlakatlar tomonidan qabul qilingan” degan fikrlar keltiriladi. 13 А.Одилов “Ўзбек халқ чолғуларида ижрочилик тарихи” Т., “Ўқитувчи” 1995. 13-бет. 14 Неъматилло Мўъжазий “Таворихи мусиқийн”. Пекин миллатлар нашриёти. 1982. 28

Qashqarda yashagan mashhur rubobchilardan Toshvoy rubobchi (1864 - 1898) qashqar rubobining ommalashishida katta hissa qo‘shgan. Uning ko‘plab shogirdlari yetishib chiqgan va “Toshvoy” degan musiqasi hozirgi kunda ham uyg‘ur sozandalari orasida mashhurdir. Bugungi kunda uyg‘ur xalq musiqasi ijrochiligida rubob cholg‘usining “podachi rubob”, “qashqar rubob”, “do‘lon rubob” va “bas rubob” deb nomlangan 4 turi keng qo‘llanilmoqda. Uyg‘ur qashqar rubobi – uyg‘ur xalqining eng ommalashgan cholg‘usi sifatida shahardan to kichik qishloqlargacha tarqalgan. Uning birinchi tori 1 – oktava do notasiga sozlanib to‘rttadan oltitagacha rezonator torlari mavjud. Mutaxassislarning ta'kidlashlaricha 1936 yilda Farg‘ona vodiysining so‘lim Shohimardon qishlog‘ida bo‘lib o‘tgan xalq saylida mashhur rubobchi M.Mirzaev qashqarlik bir sozandadan rubob cholg‘usini xarid qiladi va Toshkentlik usta Usmon Zufarov bilan birga bu cholg‘uni qayta takomillashtiradi. Natijada rubobning menzurasi uzaytiriladi, dastasi esa latun qalamchalar bilan pardalarga teng bo‘linib, hozirgi ko‘rinishdagi rubobni yaratadilar. Rubobning qayd qilingan nusxasi hozir ham ustoz M.Mirzaevning uyida saqlanmoqda. XX asrning 40 – 50 yillaridan boshlab, Toshkent Davlat konservatoriyasi qoshida cholg‘ularni o‘rganish va takomillashtirish maqsadida professor A.I.Petrosyans boshchiligida eksperimental laboratoriya tashkil qilinib, unda o‘zbek xalq cholg‘ulari qayta ishlana boshlandi. Jumladan qashqar rubobi ham qayta ishlanib, temperatsiyali tovushqatorga asoslangan prima, alt va metsso – soprano turlari yaratildi. Natijada qashqar rubobida o‘zbek xalq musiqasi bilan birga ko‘plab boshqa xalqlar kuylari va kompozitorlar asarlarini ijro etish imkoniyati paydo bo‘ldi. Rubob – prima hozirgi kunda amaliyotda orkestr va yakkanavoz ijrochilikda qo‘llanilayotgan bo‘lsa, qashqar rubobining alt va metsso – soprano turlari qisman maktablarda va orkestr ijrochiligida qo‘llanilmoqda. Rubob primada to‘rtta tor bo‘lib, birinchi tori ikkinchi oktava mi , ikkinchi tori birinchi oktava lya , uchinchi tori birinchi oktava re va to‘rtinchi tori kichik oktava sol notalariga sozlanadi. Metsso – soprano rubobi esa birinchi juft torlar 29

birinchi oktava lya , ikkinchi juft torlar birinchi oktava mi , uchinchi tor esa kichik oktava lya notalariga sozlanadi. Metsso – soprano rubobi birinchi juft torlar birinchi oktava lya , ikkinchi juft torlar birinchi oktava mi, uchinchi tori kichik oktava si notalariga sozlanadi. Alt rubobi esa beshta torli bo‘lib, birinchi va ikkinchi torlar juft torlar, uchinchisi esa ichak tordan iborat bo‘lib, birinchi oktava re, kichik oktava lya, kichik oktava mi notalariga sozlanadi. Qashqar rubobining tovushi yozilganidan bir oktava past eshitilsa, yangi yaratilgan ruboblar nota yozuvi balandligiga mos jaranglaydi. 15 Takomillashtirish natijasida yaratilgan ruboblarni fabrikada keng miqyosda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish maqsadida, bu ruboblarning kosasi yog‘och qovurg‘alarni biriktirib ishlana boshlandi. Keyinchalik ustalar takomillashtirilgan ruboblarning o‘yma kosali turlarini ham yaratdilar. Bugungi kunda rubobning qovurg‘ali hamda an'anaviy o‘yma qashqar rubob turlari amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. Qovurg‘ali rubob dastasining uzunligi an'anaviy o‘yma qashqar rubobiga nisbatan qisqaroq va yog‘och quloqlar o‘rniga metalldan yasalgan mexanik quloqlar o‘rnatilganligi bilan farq qiladi. Qovurg‘ali rubob asosan boshlang‘ich o‘quv davrida, o‘zining lxchamligi va sozlash imkoniyatining birmuncha yengilligi bilan nisbatan qulay hisoblanadi. An'anaviy o‘yma qashqar rubobi menzurasi uzunligi sababli tovush jarangdorligi va tiniq sadolanipsh bilan ajralib turadi. Qashqar rubobining dasta qismida asosan 24 ta metall pardalar joylashgan bo‘lib, ular rubob tovush qatoriga xromatik tarzda 0,5 tondan qilib joylashtirilgan va tartib bo‘yicha bosh qismidan kosa qismiga qarab sanaladi. Dastaning bosh qismi tomonidan yuqori harrak o‘rnatilgan bo‘lib, torlar shu yuqori harrak orqali quloqlarga taqiladi. Yuqori harrak ochiqtorlarning tayanchi hisoblanadi. Dastaning kosaga tutashgan joyida fason quloqlari mavjud. 15 “Инструментоведение” А.И.Петросянц. Т., Ғ.Ғулом номидаги санъат ва адабиёт нашриёти. 1990. 30

Qashqar rubobning kosasi asosan tut daraxtidan, dastasi esa o‘rik daraxtidan yasaladi. Torlarni tortib turuvchi ilmoqlar ham kosa qismida joylashgan bo‘lib, ular ham yog‘ochdan yoki metalldan ishlangan bo‘lishi mumkin. Rubob kosasi baliq teri bilan qoplanadi va unga harrak o‘rnatiladi. Harrak yumshoq yog‘och yoki plastmassadan yasalgan bo‘lmasligi kerak, aksincha qattiq yog‘ochdan va ixcham shaklda bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari harrakning balandligi va torlarning bir – biriga nisbatan joylashuvi ham juda muhim. Torlarning orasi juda tor yoki kengroq bo‘lishi mumkin emas, chunki torlar o‘zaro juda yaqin bo‘lsa barmoqlar bilan bosilganda bir – biriga tegib qoladi va aksincha torlar o‘zaro masofasi me'yoridan kengroq bo‘lsa, torlar barmoqlar ostidan chiqib ketishi mumkin. Juft torlar o‘rtasidagi o‘zaro masofa orasi taxminan 3mm bo‘lsa, birinchi, ikkinchi va uchinchi torlar oralig‘i 10-12mm bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Harrakning balandligi asosan cholg‘uning sadolanishi va pardalarning aniq sozlanishiga muvofiq holda tanlanadi. Bunda torlar dastadan juda ham baland yoki past bo‘lmay chap qo‘l bilan torlarni pardaga bosish uchun qulay darajada bo‘lgani ma'qul. Chunki, harrak baland bo‘lsa juda noqulay, past bo‘lsa ovozning sifati o‘zgarib ketishiga sabab bo‘ladi. Qashqar rubobida asosan beshta tor bo‘lib, ularning to‘rttasi metall va bittasi ipak torlardan iborat. Metall torlar juft – juft qilib, ipak tor esa alohida sozlanadi. Qashqar rubob mohir sozandalardan E.Shukrullaev, A.Bahromov, B.Mirzaahmedov, A.Xudoyqulov, S.Taxalov, A.Boboxonov, Q.Usmonov, X.Lutfullaev, T.Rajabov, B.Ziyamuxammedov, I.Eltoev, R.Karimov, O.Nazarov kabi sozandalar ijod qilishgan va ijod qilmoqdalar. G‘ijjak - cholg’usi dastlabki tuzulishida ikki simdan iborat bo’lgan, B ob ur z am on i d an u ch torli cholg‘u bo‘lgan. “Boburnoma”da aytilishicha, o‘z davrining mashhur sozandasi Qulmuhammad-udiy g‘ijjakka uchinchi torni tortib yuqori ijrochilik mahoratini namoyish qilgan ekan. Xususan sozga uchinchi yo‘g‘on sim tortilishi bilan uning ovoz diopozoni ancha kengaygan va ijro imkoniyatlari yanada oshgan. G‘ijjak sozi O‘rta, Yaqin Sharq va Markaziy Osiyo hamda Kavkaz 31

xalqlari orasida keng tarqalganligi bilan ma'lumdir. Tarixiy manbalarda bu cholg‘u har bir zamonning sirli kechinmalarini tarannum etuvchi soz sifatida olimlarning musiqiy risolalarida bayon etilgan. Xususan: Sulton Maxmud G‘aznaviy (988- 1030) zamonida g‘ijjak sozi ilk bor ixtiro etilgan degan taxminlar mavjud bo‘lib, yaratilish jarayonida buyuk faylasuflar Nosir Xusraf, Abu Nasr al-Forobiy va Abu Ali ibn Sinolarning ma'lum darajada hissalari borligi qayd etilganligini guvohi bo‘lamiz. Davrlar o‘tishi bilan zamon o‘zining mohir sozandalarini tarbiyalab yetkazadi, ular haqida turli rivoyatlar bitiladi, sehrli ijrolari dillarda-tillarda doston bo‘ladi. Ana shunga bir misol: Ustoz Said Axmad G‘ijjakiy (XIV-XV) haqida Vosifiy o‘zining «Badou'l-e ul Vaqo'e» asarida quyidagicha ta'rif beradi: «...Sozandalar peshvosi Said Ahmad G‘ijjakiy- Idikiy falak sharq quyoshining zarin jomini uning g‘ijjak tosi uchun munosib ko‘rardi...(Tos- g‘ijjakning kosasi ma'nosida), Jannat hurlari g‘ijjak kamonining tori uchun o‘z anbarin soch tolalarini kestirardilar...». Yana boshqa manbalarda ya’ni “Ziynat al – majolis” (Ziynatlarning majlisi) antalogiyasida hikoya qilinishicha, Forobiy Ray shahrida Soxib ibn Abbod qabulida bo‘lganida, vazir sharafiga o‘tkazilgan ziyofatda o‘zi ixtiro qilgan cholg‘uda kuy ijro etadi. Tashqi ko‘rinishdan kichik qovoqqa o‘xshagan bu soz “g‘ipchak” nomi bilan tanilgan ekan. Bu cholg‘uda Forobiy uch qismli kuy ijro etib tinglovchilarni ham yig‘latgan, ham kuldirgan va hayajonga tushirgan ekan. Ma'lumki, cholg‘u sozlar zamonlar o‘tishi bilan mukammallashib boradi. Ayrimlari o‘z holicha saqlanib moslashib borsa, ayrimlari iste'moldan chiqib boradi. G‘ijjak cholg‘u sozi esa, davrlar sinovidan o‘tib bizning kunimizgacha o‘zining ijro xususiyatlarini yanada yorqinroq namoysh qila oladigan nafosatli soz sifatida rivojlanib kelmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri g‘ijjak tovushining inson ovoziga yaqinligi, mungining esa - inson ruhiyati bilan oshnoligi desak mubolag‘a bulmas. Shu o‘rinda tarixda bu soz, o‘z ijrochiligi bilan mashhur bo‘lgan sozandalarning ijodlari va nomlarini umrboqiylik xususiyatiga ega bo‘lishida ham muhim ahamiyat kasb etganini qayd etish lozim. XX asrga kelib To‘xtasin Jalilov, Mamadaziz Niyozov, Komiljon Jabborov, Nabijon Xasanov, 32

G‘anijon Toshmatov, Ollonazar Xasanov, G‘ulomjon Hojiqulov, Yunusqori Yusupov, hozirda Qahramon Komilov, O‘lmas Rasulov, Abduxoshim Ismoilov kabi otashqalb kamon ustalarining g‘ijjak sozi ijrochiligida o‘z uslublariga ega bo‘lib xalqimiz qalbidan joy olganini guvohimiz. Shu bilan birga ularning ushbu cholg‘u ijrochiligi rivojiga qo‘shgan hissalari beqiyosdir. Qaysi bir sozning ijrochilik amaliyotida ijro yo‘llari, ijro uslublarining xilma-xil namunalari shakllanar ekan, bu – mazkur sohaning boy imkoniyatlarga ega ekanligidan dalolatdir. Prezidentimiz I.A.Karimov tarixchi olimlar bilan uchrashuvda tarix - xalq ma'naviyatning asosi ekanligi e'tiborni qaratadi: “Xo‘sh, tarixning ma'naviyatimizda tutgan o‘rni qanday? Tarixni yaxshi bilmasd an turib, yuksak ma'naviyatga erishish mumkinmi? Albatta, mumkin emas! Ma'naviyatini tiklash, tug‘ilib o‘sgan yurtida o‘zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko‘tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak». 16 Ana shu tarixiy xotirani mustahkamlash, odamlar ongi, tushunchasi va shuurini milliy qadriyatlar bilan boyitish maqsadida mustaqillik tufayli tarixiy shaxslar, shaharlar, madaniy yodgorliklarning yubiley va bayramlarini o‘tkazish yaxshi an'anaga aylandi. Bu yubiley va bayramlar xalqimiz mustaqilligining ifodasi bo‘lish bilan barobar ma'naviy barkamol insonlarni voyaga yetkazish va tarbiyalash vositasiga ham aylandi. Tarixiy qadriyatlarni chuqur va keng idrok etish xalq ommasiga ma'naviy kuch-qudrat baxsh etadi, yoshlarning g‘ururini oshiradi. O‘z xalqi tarixi, madaniyati va qadriyatlarini chukur egallash insonning o‘zligini bilish va anglashga olib keladi. Ma'naviy barkamollik tarixiy ildizimiz, milliy qadriyatlarimizni bilishimizga, ularni asrab-avaylab rivojlantirish va mustaxkamlashga bog‘liq . Inson ma'naviyati nihoyatda keng, bepoyon tushuncha. Uni shaklantirish va mustahkamlashning chora-tadbirlari hamda vositalari kup. “Er, oila, ota-ona bolalar, qarindosh-urug‘lar, qo‘ni-qo‘shnilar, xalqning mustaqil davlatimizga 16 Каримов И. Тарихий хотирасиз келажак йўк “Ўзбекистон овози”, 1998 йил 22 август. 33

sadoqati, insonlarga hurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik,- ma'naviyatning ma'nosi ana shunday keng”. Inson onadan ma'naviyati yuksak bo‘lib tug‘ilmaydi. Uning ma'naviyati muayyan ijtimoiy muxitda, xalol va pok mehnat axloqiy va estetik tarbiya natijasida shakllanadi va rivojlanadi. Tariximiz saxifalarini madaniyatimiz bog‘ini asrlar mobaynida bezab kelgan Farobiy, Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, imom al-Buxoriy, At-Termiziy, Ahmad Yassaviy, Al-Fargoniy, Ulug‘bek, Navoiy, Bobur, Mashrab, Najmiddin Kubro singari ko‘plab allomalar insoniyat tassavuridan o‘zlarining boy va keng ma'naviyati bilan o‘rin olganlar. G‘ijjak - O‘rta Osiyo xalqlari, xususan, o‘zbeklar orasida qadimdan keng tarqalgan kamoncha bilan ijro qilinadigan torli cholg‘udir; kosasi qovoqdan, kokos yong‘og‘i (norjid yong‘oqdan) va o‘rtasi kovak qilinib o‘yilgan yog‘ochdan yasaladi. Kosaning ustiga baliq terisi yo pufak qoplanadi. Dastasi dumaloq bo‘lib, kosaga yaqinlashgan sari ingichkalashtirilib ishlanadi. Kosaga o‘rnatilgan temir oyoqchani ijrochi tizzasiga qo‘yib, o‘tirib ijro etadi. g‘ijjakda avval uchta tor bo‘lgan, ular kvarta bo‘yicha sozlangan. Sozlanishi har doim aniq bir tovushda bo‘lmay, ashulachining ovozi yo chalinadigan kuyning xarakteriga moslashgan. Ovoz hajmi bir yarim oktava oralig‘ida bo‘lgan. 1920 – yillarda sozandalar g‘ijjak ovozini baland qilish maqsadida unison qilinib sozlangan qo‘shtorlar ishlatganlar. Kamonchasi ot dumidan ishlanib, ijro etish vaqtida o‘ng qo‘l barmoqlari bilan tortib turiladi. 30 – yillarga kelib, g‘ijjak cholg‘usi qaytadan ishlandi: to‘rtta tor joriy qilindi; bular skripkadek kvinta oralig‘ida, 4 – eng pastki yo‘g‘on tor kichik oktavadagi sol ga, 3 – tor birinchi oktavadagi re ga , 2 – tor birinchi oktavadagi lya ga va oxirgi 1 – tor ikkinchi oktavadagi mi ga sozlanadi; ovoz hajmi (diapozoni) kichik oktavadagi sol dan to‘rtinchi oktavadagi lya ga kadar. Orkestrda ijro etish uchun g‘ijjakning katta – kichik (alt, bas, kontrabas) turlari ishlangan. Hozirda g‘ijjak tojik, ozarbayjon, turkman, arman, uyg‘ur xalqlarida uchraydi. Uning dastasida pardalari bo‘lmaganligi sababli kerakli tovushlarni hosil qilish 34

sozandadan yaxshi eshitish qobiliyati va yuksak mahorat talab qiladi. G‘ijjak yakka soz holida, ansambl va orkestr tarkibida keng qo‘llaniladi. Bir rivoyatda aytilishicha, Iskandar Aflotunga: «Sen shunday bir cholg‘u yasaginki, uning sasi o‘n to‘rt chaqirim uzoqdan eshitilsin, dushman yuragiga qo‘rquv va dahshat solsin», - debdi. Aflotun o‘ylab-o‘ylab oxiri katta qaqonning ikkala tomoniga mol terisini qoplabdi-da, uni tarang torttirib, kыs nog’ora yasabdi. Nog‘orani bir tomonidan urilgan zarb, ikkinchi tomonidagi teriga ta'sir qilgan holda aks-sado berib, «Iskandar! Iskandar!» - degan dahshatli ovoz chiqar emish. Xozirgi davrdagi ikki tomoniga teri qoplangan barcha do‘l nog‘ora, baraban, dovullarning yaratilishi shundan qolgan ekan. Markaziy Osiy hududlarida olib borilgan qazishmalar natijasida olingan ma'lumotlarga qaraganda, islom davridan oldingi zamonlarda doiraga asosan ayollar jo‘r bo‘lgan. Ularning doira usullariga mos kushiq aytishi va raqsga tushishi ыsha davrlarda shakllanib, asrlar osha rivojlanib kelmoqda. Doira qayroq zang va safoyillar oymoma marosimlarida koщinlar tomonidan keng qo‘llanilgan. Niso peshtoqlarida tasvirlanishicha doira diniy marosim raqslariga jыr bo‘luvchi ma'qul cholg‘u sanalib, ayrim hollarda raqsga tushuvchilarning o‘zlari, ba'zan esa maxsus doirachilar tomonidan ijro etilgan. Zarbli cholg‘ularda chalish barcha xalqlarda ham eng zavqli va zaruriy mashg‘ulot bo‘lib, bu haqda musulmon olamining buyuk faylasuf olimi Abu Xomid g‘azzoliy o‘zining «Kimiyoi saodat» kitobining «Simoning (ba'zi) haromlig‘i bayonida» faslida shunday deydi: - «Surud va rubob va chang va barbat va nay aroq birla bo‘lsa haromdur. Chunki bu nimarsalar sharobxo‘rlar odatidur. Xar nimarsaki, ularga xosdur-xaromdur. Chunki bular sharobni yodig‘a keltirur va aning orzusini ziyoda qilur. Ammo tabla va daf chalmoq xarom emas. Agarchi salosil, ya'ni zanjirlari va qayrog‘i bo‘lsa ham. Chunki daf va tabla hyech asrda rad bo‘lmabdurki, o‘zga nag‘malarga muni qiyos qilib bo‘lmas. Xazrati rasul s.a.v. huzurlarida daf chalibdurlar va to‘y ma'rakada daf-doira chalmoqg‘a farmon qilibdurlar. Tabla chalmoq g‘oziylar va h ojilarning rasmidur” 17 17 Абу Ҳомид Ғаззолий «Кимиёи саодат» Т., «Адолат» 2005 й. 355-356 35

Bundan ko‘rinib turibdiki musulmon olamida boshqa cholg‘ularga qaraganda zarbli cholg‘ulardan daf-doira va tabla chalish qo‘llab quvvatlangan. Ayniq sa buni «Temur tuzuklari»dagi dalillardan щam bilishimiz mumkin. O‘zbek harbiy zodogonlarining yuksak ma'rifatli vakili bo‘lgan Amir Temur, musiqa san'atining muhim estetik ahamiyatini ma'naviy omil sifatida harbiy musiqa turlarini qo‘shinlarning jangovarlik ruhiyatini oliy darajada saqlab turuvchi kuch deb bilgan va uning rivojiga katta e'tibor bergan. U tarixda birinchi bo‘lib, askarlarni jangovar bayroqlar va musiqa cholg‘u asboblari bilan taqdirlash odatini щarbiy udumga kiritadi: «Amr qildimki, - deb yozadi «Tuzuklar»ida, - qaysi bir amir biron mamlakatni fath etsa, yo g‘anim lashkarini yengsa, uni uch narsa bilan mumtoz qilsinlar – faxrli xitob, tug‘ va nog‘ora berib, uni bahramand etsinlar. 18 . Markaziy Osiyoda yaxshi tanish bo‘lgan nog‘ora turlari ko‘s, tabira, al-tabra, bir tomonli nog‘ora, chindoul, doul-paz, katta nog‘ora kabilardan foydalanilgan. Zarbli cholg‘ularni asl ma'nosiga qarab ko‘radigan bo‘lsak, Zarb arabcha - urmoq, yoki urish degan ma'nolarni bildiradi va mazkur cholg‘ularda asosan zarb bilan urish, barmoq bilan chertish, silkitish va boshqa harakatlar orqali tovush hosil qilinadi. Ularda tovush hosil qiluvchi unsur sifatida maxsus qoplama (membrana) yoki cholg‘u asbobining tanasi (korpus) xizmat qilishi mumkin va bular ikki turga bo‘linadi: a) Membranafon (qoplama) cholg‘ular, ularga maxsus teri yoki plastik qoplangan baraban, nag‘ora, doira, tom-tom, litavralarning turli xillari va boshqalar kiradi; b) Avtofon (o‘zi tovush beruvchi) cholg‘ular bo‘lib, ularning o‘z tanasidan tovush hosil bo‘ladi. Bular: turli tarelka (jaras)lar, qayroq, safoyil, va boshqalar. Ijro texnikasi jihatidan zarbli cholg‘ularni cho‘plar, qo‘l barmoqlari bilan, bir-biriga tekkizib (urib) va silkitgan щolda chalinadigan har-xil turlari mavjud. Bundan tashqari ular past, o‘rta va yuqori registrlilarga ajratiladi. 18 Темур тузуклари Т., «ШАРҚ» НМАК бош таҳририяти 2005 й. с.97 36

Doyra - aniq tovush balandligiga ega bo‘lmagan va ыzbek xalq cholg‘ulari ichida eng keng tarqalgan zarbli cholg‘ulardan biridir. Doyraning gardishi (buk, tut, o‘rik, yong‘oq, tok daraxtlari)yog‘ochlaridan aylana shaklida tayyorlanadi va bir tomoniga yosh molni terisi qoplanadi. Doyra ritmik va dinamik usul imkoniyatlariga juda boy cholg‘u bo‘lib, unda ikkala qo‘lning barcha barmoqlari va shapaloq bilan ijro qilinadi. Doira ayrim qadimiy tasvirdagilarga nisbatan ba'zi o‘zgarishlarga uchragan. Masalan, hozirgi doira gardishida kichkina lappaklar o‘rnatiladigan teshiklar yo‘q. Uning o‘rniga gardishning ichki tomonidan osiladigan ma'dan щalqachalar, ya'ni «shing‘iroq»lar mavjud. Doira o‘zbek va tojiklarda “doira”, “chirmanda”, “childirma”, “dap”, eron va misrliklarda “daff”, ozarbayjonlarda “def”, “doyre”, “gaval”, turkmanlarda “deprek”, ayrim Sharq mamlakatlarida «dabu» nomlari bilan keng tarqalgan. Doirada usul tizimi qadimdan shakllangan bo‘lib, ustozlar tomonidan “bum”, “bak”, “bakko” yoki “bakka”, Xorazmda “gum”, “taq”, “taqqa” atamalari bilan yuritilgan. Bunda “ bum ” nisbatan past tovush bo‘lib, to‘rtta barmoqni birgalikda doira o‘rtasiga urish natijasida chiqariladi. “ bak ” esa doira gardishiga yaqin joyiga to‘rtinchi barmoq bilan urib ijro etiladi. qadimgi manbalarda yuqoridagidek “ bum ” , “ bak ” , “ bakko ” , “ bakka ” , yoki “ Xorazm tanbur chizig‘i ” da “gum”, “taq”, “taqqa” atamalari bilan yuritilgan. Doira chap va o‘ng qo‘l shapaloq va barmoqlarining navbatma-navbat ishtirokida chalinadi. Xalq cholg‘u asboblari orkestri va shu mutaxasisslikda doyra partiyasi o‘ng qo‘l uchun ikkita va chap qo‘l uchun ikkita nota chizig‘iga yoziladi va ular akkolada bilan birlashtiriladi. “Nuqta” - doiraning o‘rtasiga yoki chetiga chertib chalishni bildiradi. U (.) belgisi bilan ifodalandi. “Pona” - doira gardishining eng chekkasiga jimjiloqni to‘rtinchi barmoq ustidan sirpantirishni anglatadi va (  ) belgisi bilan ifodalanadi. 37

“Ilon izi” - boshmaldoq uchi bilan doira gardishining teriga tutashgan yeridan o‘ziga tomon sirg‘antirib, dirillatib chalishni bildiradi va ilon izi chiziqcha bilan belgilanadi. “Noxun” - Qadimdan keksa avlod doirachilari ommaviy bayram va sayillarda karnay, surnay, nog‘ora bilan birgalikda chalganda doira zarblarining yanada kuchli bo‘lishi uchun ikkala qo‘llarning to‘rtinchi barmoqlariga temir noxunchalarni kiyib chalishgan. Ikkala nag‘oraning bir-biriga nisbatan sozi taxminan kvarta oralig‘ida bo‘ladi. Nag‘oraga yog‘och cho‘plar bilan urilib tovush hosil qilinadi. Nag‘ora uzining keskin jarangli tembri bilan ajralib turadi. Nag‘ora partiyalari bir chiziqda oddiy nota yozuvida ifodalanadi. Chiziq ostida bam (past)nag‘ora tovushi, chiziq ustida zir (baland) nag‘ora tovushi yoziladi. II Bob Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o‘rni 2. 1 Dirijyorlik mahoratini oshirishda musiqa nazariyasiga oid tushunchalarni amalda qo‘llay olish Musiqa savodxonligini oshirish bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarini tashkil etishning asosiy shakli guruhli darsdir. Hozirgi vaqtda umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o‘qiyotgan o‘quvchilarda musiqa savodxonligini shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O'quvchilar birinchi navbatda notalar haqida tushunchaga ega bo'lishi, butun nota cho'zilishi, sanog'i, yarim nota cho'zilishi, sanog'i, chorak nota cho'zilish sanog'i, 8 talik yoki 16 talik notalar cho'zimi notalar joylashuvi, pauzalami, oktavalarni yaxshi tushuntira olishi kerak. Musiqiy tovushning xususiyatlari 3 xil bo‘lib: ulaming balandligi, qattiqligi, tebri haqida tushunchalar berish kerak. Notalaming 5 ta asosiy chiziqda joylashuvi va pastdan hamda yuqoridan qo'shimcha chiziqlarda joylashuvi va oktavalar haqida tushunchalarga ega bo'lishi kerak, Cholg'uda torlarning nomlari, notalaming joylashuvi, sozlanishi, qaysi oktavada cholg'iming nechanchi torlarida ijro etilishini o'quvchiga aniq va ravon tushuntirishi shart. cholg'uda ijro etishni 38

organishni boshlagan o'quvchiga musiqa savodi va sorfedjio darslari bilan birgalikda olib borish o'quvchi bilimini yanada oshiradi. Musiqa savodxonligiga ega bo‘lgan o‘quvchining cholg'uda ijrochilikni muvoffaqityatli o'zlashtirishi, ko'p jihatdan uning qobiliyati va savodxonligiga bog'liq. O'quvchi ijro paytida gavdani shunday tutishi lozimki, toki u ijrochining barcha harakatlari uchun qulay bo'lsin. Shu bilan bir qatorda, gavda va cholg'u ushlashning tashqi ko'rinishi chiroyli bo'lishiga ham erishish kerak. Har bir cholg'u asbobining ijro uslublari har xil bo‘lib, o'ziga xos metodlari orqali amalga oshiriladi. Sozandaning ijro etishida musiqa savodxonligi asosiy o‘rin tutib musiqiy elementlar nota cho‘zimi, o‘lchovlar, tovushqatori, ritm, metr, pauzalar, dinamik belgilar, melizmlar ijro mahoratini oshirishda va samarali ijro etishda muhim ahamiyatga ega. Shu jumladan ijro vaqtidagi holati har taraflama qulay bo'lishi, gavda holati esa erkin tutilmog'i darkor. O'quvchida uzoq vaqt charchamasdan ijro etish kunikmasini hosil qilish ishi o'z- o'zidan paydo bo‘maydi. Bu ko'nikma muntazam ravshda olib boriladigan mashg'ulotlar evaziga hosil bo'lishi mumkin. Musiqiy tovush xususiyatlari. San’atning keng xalq ommasiga kirib boruvchi turlaridan biri musiqa san’atidir. Unda badiiy mazmun tovushlar (ohang) orqali bayon etiladi va musiqaning o‘ziga xos ifoda vositalarini o‘zaro bog‘lovchi muayyan qoidalarga asoslanadi. Mazkur qoida va an’analar xalq (fol’klor) hamda mumtoz musiqasining (maqomlar va maqom yo‘lidagi kuy va ashulalar) asrlar davomida vujudga kelgan tajribasi natijasida vujudga kelgan. Har qanday musiqani cholg‘u sozida ijro etish yoki kuylash uchun musiqaning savodxonligini bilish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun, mazkur fanni o‘qitish dastlab musiqa asarlarini ijro etish va ulardagi mavjud tovush va intervallar munosabatlari borasidagi bilimlarni o‘zlashtirishni qamrab oladi. Har qanday shakl va mazmundagi musiqa rang-barang tarkibiy qismlardan tashkil topadi va musiqa savodxonligi – musiqaning elementar nazariyasi, 39

garmoniya, musiqa asarlari tahlili, polifoniya va cholg‘ushunoslik singari bir necha tarmoqlarga ajraladi. Ushbu tadqiqot doirasida jumladan, musiqiy tovush xususiyatlari, uning nota matnida ifodalanishi texnologiyasi, musiqaning asosiy ifoda vositalari: metr-ritm, lad, garmoniya; ikki tovushning nisbati (interval), uch va undan ortiq tovushlar nisbati (akkord) va ular orqali ifodalanadigan musiqiy mazmun; lad, tonalliklarning musiqiy mazmunni ifodalash imkoniyatlari tahliliy o‘rganiladi. Badiiy obraz musiqa asarlarida o‘ziga xos tarzda, ya’ni, ma’lum tovushlar va ohanglar sintezi sifatida aks yettiriladi. Musiqa asarlarida shakl va mazmun bir- birini to‘ldiruvchi unsurlar sifatida muhim ahamiyatga egadir. Musiqaning elementar nazariyasi kursida tovush so‘zi ikki xil tushunchani bildiradi: birinchisi – fizik holatdagi tovush; ikkinchisi – sezgi holatidagi tovushdir. 1. Masalan, biror egiluvchan jism, cholg‘u asbobi torining tebranishi natijasida havoda uzunasiga taralgan to‘lqinli tebranishlar hosil bo‘ladi. Bu tebranishlar tovush to‘lqinini hosil qiladi. Ular tovush manbaidan turli tomonlarga aylanasimon tarqaladi. Ushbu hodisaning umumiy zanjiri quyidagicha amalga oshadi: tovush to‘lqini manbai – tovush to‘lqinlari – eshitish organiga tovush to‘lqinlarining ta’sir etishi – eshitish analizatorlari orqali qabul qilingan qo‘zg‘atuvchi ta’sirining bosh miyaga uzatilishi. Fizik nuqtai nazardan, tebranishlar o‘lchovi sifatida tebranadigan jismning bir sekunddagi tebranishlari soni gerts 19 (gts ) qabul qilingan. 2. Yangragan tovush to‘lqinlari eshitish organi tomonidan qabul qilingach, unga ta’sir etadi va asab tuzilmasi (analizator) orqali bosh miyaga o‘tib, tovush sezgisini qo‘zg‘atadi. Ma’lumki, biz kundalik hayotda juda ko‘p, xilma-xil tovushlarni eshitamiz. Lekin bu tovushlarning hammasi ham musiqada qo‘llanila bermaydi. Eshitish organlarimiz musiqaviy tovushlar bilan shovqinli tovushlarni bir-biridan ajratish qobiliyatiga ega. Shovqinli tovushlar, masalan, qarsillash, gumburlash, g‘ijirlash, 19 Gerts – ushbu hodisani ochgan fizik olim nomiga qo’yilgan atama. 40

shivirlash, dukillash va hokazolar aniq tovush to‘lqini balandligiga ega emas, shuning uchun ham bu tovushlar musiqada qo‘llanilmaydi 20 . Musiqaviy tovushning nazariy jihatdan to‘rt xil fizik xususiyati mavjud. Ular balandlik , uzunlik (cho‘zim), qattiqlik (tovush kuchi) va tembr (tovush tusi) dan iborat. Yangrayotgan t ovushning balandligi tebranayotgan egiluvchan jismning tebranish tezligi , ya’ni chastotasiga bog‘liqdir. Tebranish qanchalik tez bo‘lib tursa, tovush shunchalik baland bo‘ladi va aksincha, tebranish qanchalik sust bo‘lsa, tovush shunchalik past bo‘ladi. Yangrayotgan t ovushning cho‘zimi tebranayotgan jismning to‘lqin amplitudasiga bog‘liqdir. Tovushning uzun yoki qisqaligidan uning fizik xarakteri o‘zgarmaydi, lekin musiqa nuqtai nazaridan tovushning cho‘zimi uning yana bir xususiyati bo‘lib, muhim ahamiyatga egadir. Tovush cho‘zimi tovush manbai tebranishining davom etishiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, tovush chiqa boshlaganda tovush manbaining tebranishi qanchalik keng bo‘lsa, tovushning pasayib borishi ham shuncha uzoq davom etadi. Bunda albatta, tovush manbai bo‘lgan j ism erkin tebranishi shart. Muayyan balandlikdagi munosabatda bo‘lgan tovushlar qatoriga musiqaviy tuzilma deyiladi. Tuzilma tovushlarining o‘z balandligiga qarab joylashishi tovushqator , tovush esa uning pog‘onasi deyiladi. Musiqaviy tuzilmaning to‘liq tovushqatori 88 ta xilma-xil tovushlarni o‘z ichiga oladi. Bu tovushlar (ya’ni eng past tovushlardan eng yuqori tovushlargacha) 16 gts dan 4176 gts tebranishga egadir. Ana shu tovushlar balandligi inson qulog‘i qulay eshita oladigan tovushlardir. Insonning vokal ovozi taxminan 60 dan 1000 gts gacha bo‘lgan diapazonda yangrashi bois, ko‘pgina cholg‘u sozlar aynan ushbu diapazon doirasida tovush hosil qiladi. 20 Zamonaviy orkestrlarda tovushi muayyan balandlikka ega bo’lmagan, urib chalinadigan asboblar ham qo’llaniladi. Masalan uchburchak, kichik baraban, mis tovoqchalar (tarelkalar), katta baraban va boshqalar. К ompozitorlar ularni qo’shimcha asboblar sifatida ishlatib, musiqaviy bayonni yanada ifodaliroq qilish uchun foydalanishadi. 41

Tovushlar bo‘g‘inli va harfiy nomlar bilan ataladi. Musiqaviy tuzilma tovushqatorining asosiy pog‘onalariga yettita mustaqil nom berilgan: Bo‘g‘in bilan Do Re Mi Fa Sol La Si Harfli C D E F G A H Asosiy bosqichlarga berilgan ushbu nomlar o‘rta asrlarda shakllangan. Bu asosiy pog‘onalar fortepianoning oq klavishlari tovushlariga mos keladi va ular 52 ta asosiy klavishlardan iborat: Harfiy tuzilma tonalliklarni ko‘rsatish uchun o‘zining soddaligi va qisqaligi tufayli Respublikamiz hamda ko‘pgina xorij mamlakatlarida keng qo‘llaniladi, tovushlarni aks yettirish uchun esa faqatgina ilmiy-musiqiy adabiyotlarda qo‘llaniladi. Germaniya, Buyuk Britaniya va Gollandiya singari ba’zi yevropa mamlakatlarida esa harfiy tuzilma hozirgi kunda ham asosiy bo‘lib hisoblanadi. Musiqa tovushqatoridagi yettita asosiy pog‘onaning nomi ma’lum bir vaqtda takrorlanib turadi hamda shu yo‘l bilan barcha asosiy pog‘onalar tovushlarini o‘z ichiga qamrab oladi. Bu yuqori tomon sanalgan, oq klavishlarda chiqariladigan har bir sakkizinchi tovush birinchi tovushga nisbatan ikki marta tezroq tebranishi natijasida hosil bo‘ladi. Demak, u birinchi boshlang‘ich tovushning ikkinchi yuqori toniga mos keladi va unga hamohang bo‘lib eshitiladi. Bir xil pog‘ona yoki nomdagi tovushlar oralig‘iga oktava deyiladi. Bundan tashqari, tovushqatorning asosiy yetti pog‘onasini o‘z ichiga olgan har bir qismi ham oktava deb aytiladi. Butun tovushqator bir necha oktavaga bo‘linadi. Musiqa amaliyotida har bir oktavaning boshlanish notasi do pog‘onasining tovushi deb qabul qilingan. Musiqaning elementar nazariyasi kursida o‘rganiladigan butun tovushqator yyettita to‘liq oktava va tovushqatorning ikki tomoni fortepiano klaviaturasining 42

ikki chetida joylashib, to‘liq bo‘lmagan ikki oktavani tashkil etuvchi to‘rtta tovushdan iborat. Oktavalar pastdan yuqoriga tomon quyidagicha ataladi: subkontroktava, kontroktava, katta oktava, kichik oktava, birinchi oktava, ikkinchi oktava, uchinchi oktava, to‘rtinchi oktava, beshinchi oktava. Musiqaviy tuzilmadagi tovushlar mutlaq balandligining muayyan o‘zaro ta’sir etishi musiqaviy soz deyiladi. Musiqaviy sozlar tarixi kamertonlar tarixi bilan uzviy bog‘liq. Aynan birinchi oktava lya tovushi ko‘plab kamertonlarning tayanch tovushi sifatida qabul qilingan edi. Ushbu etalon tovush manbai sifatidagi kamerton 1711 yili ingliz musiqachisi J.Shor tomonidan ixtiro qilindi va u 419, 9 gts ni tashkil etar edi 21 . Кeyinchalik bir necha marta o‘zgarishga uchrab, nihoyat 1885 yili Vena shahrida bo‘lib o‘tgan xalqaro konferentsiyada musiqaviy soz maqomini oldi va bugungi kungacha amal qilib kelmoqda. O‘sha davrdan boshlab musiqa soziga birinchi oktavadagi lya tovushining bir sekunda 440 marta tebranishi asos qilib olindi. Musiqaviy tuzilmaning har bir oktavasi 12 ta teng qismga - yarim tonlarga bo‘linadi. Bu xildagi musiqaviy sozni temperatsiyalangan soz deyiladi. U oktavadagi barcha yarim tonlarning teng bo‘lishi bilan tabiiy tovushqator (soz) dan farq qiladi. Har bir oktavaning 12 ta teng yarim tonlikka bo‘linganligi sababli, yarim ton musiqa tuzilmasi tovushlari orasidagi eng kichik oraliq hisoblanadi. Ikkita yarim tonlikdan hosil bo‘lgan oraliqqa butun ton deyiladi. Tovushqatorning asosiy pog‘onalari orasida ikkita yarim ton va beshta butun ton bor. Ular quyidagi tartibda joylashgan: Do Re Mi Fa Sol Ly a Si ( Do) 1 ton 1 ton 0,5 ton 1 ton 1 ton 1 ton 0,5 ton 21 Entsiklopedicheskiy muzikal’niy slovar’. Gosnauchizd. BSE. M. , 1959., b-97. 43

Asosiy pog‘onalar orasida hosil bo‘lgan butun tonlar yarim tonlarga bo‘linadi. Fortepianoning qora klavishlarini bosganda eshitilgan tovushlar bir tonliklarni yarim tonliklarga bo‘ladi. Shunday qilib, har bir oktava bir-biridan teng oraliqda joylashgan 12 ta tovushdan tarkib topadi. Musiqa amaliyotidan kelib chiqqan holda tovushqatorning har bir asosiy pog‘onasini ko‘tarish yoki pasaytirish mumkin. Bunda ko‘tarilgan yoki pasaytirilgan pog‘onalar hosila pog‘ona lar deyiladi. Shuning uchun hosila pog‘onalarning nomi asosiy pog‘onalar nomidan kelib chiqadi. Asosiy pog‘ona yarim tonga ko‘tarilganda diyez belgisi, yarim tonga pasaytirilganda esa bemol belgisi qo‘yiladi. Agar tovush ikkita yarim tonga ko‘tarilsa dubl-diyez, masalan, fa – dubl diyez; ikkita yarim tonga pasaytirilsa – dubl bemol, masalan, si-dubl-bemol deb yuritiladi. Bo‘g‘inli nomi Harfli nomlari Asosiy bosqichlar Di y ez Dubl-di y ez bemol dubl- bemol Do C Cis cisis ces cese s Re D Dis disis des des es Mi E Eis eisis es eses Fa F Fis fisis fes fese s Sol G Gis gisis ges ges es Lya A Ais aisis as ases Si H His hisis B hes es Asosiy pog‘onalarning yuqorida ko‘rsatilgan tartibda ko‘tarilish va pasayishiga al’teratsiya 22 deyiladi. 22 Al’teratsiya – o’zgartirish ma’nosini bildiradi. 44

Musiqiy tovushqatorning eng past tovushdan eng yuqori tovushgacha bo‘lgan umumiy hajmi musiqiy diapazon deyiladi. Inson tovushi yoki cholg‘u sozining diapazoni deganda ular ifodalay oladigan umumiy musiqiy diapazon nazarda tutiladi ( masalan, fortepiano diapazoni A 2 – s 5 ). Registr deb, ovoz yoki cholg‘u sozining alohida xarakterga ega bo‘lgan tovush tusi bilan ajralib turadigan qismi (bo‘lak, parcha)ga aytiladi. Umuman olganda;  o‘rta registrga - kichik, birinchi va ikkinchi oktavalarni;  yuqori registrga - uchinchi, to‘rtinchi va beshinchi oktavalarni;  pastki registrga - subkontroktava, kontroktava va katta oktavani kiritish mumkin. Turli cholg‘u sozlarining registri ko‘pincha bir-biriga mos bo‘lmaydi, masalan, basning yuqori registri al’tning pastki registriga mos bo‘ladi, yoki valtornada yuqori registrga xos bo‘lgan tovushlar klarnetning o‘rta registriga to‘g‘ri keladi. Shu sababdan, har bir tovush o‘zidan yarim ton pastda joylashgan asosiy pog‘onaning ko‘tarilishi yoki o‘zidan yarim ton yuqori joylashgan asosiy pog‘onaning pasaytirilishi natijasida hosila tovush bo‘lishi mumkin, masalan, fa- diyez va sol-bemol. Ijroda balandligi bir xil, lekin nomi va yozilishi har xil bo‘lgan pog‘onalar tengligiga tovushlar engarmonizmi deyiladi. Hosila pog‘ona asosiy pog‘ona bilan bir xil balandlikda ham bo‘lishi mumkin, masalan, si-diyez bilan do yoki fa bemol bilan mi. Agar tovush ikki baravar ko‘tarilsa (asosiy pog‘ona ikki marta yarim tonga ko‘tariladi) yoki ikki baravar pasaytirilsa ham shu holni ko‘ramiz. Masalan, fa- dubl diyez bilan sol; mi-dubl-diyez bilan fa-diyez; mi dubl bemol bilan re; do-dubl bemol bilan si bemol va h.k. Tovushlarning harfiy tuzilmada ifodalanishi tovushlarni bo‘g‘in bilan yozishdan tashqari, lotin alfaviti asosida harf bilan yozish usuli ham keng qo‘llaniladi. Yyetti asosiy pog‘ona quyidagicha belgilanadi : C D E F G A H 45

Do Re Mi Fa sol lya si Nota tovushlarining harfli tuzilmasi lotin alfavitiga asoslangan. Tovushlarning alfavit tartibi bo‘yicha biroz noto‘g‘ri joylashuviga sabab shuki, o‘rta asrlarda asosiy tovush lya ( a ) hisoblangan va undan so‘ng si bemol ( b ) tovushi kelgan. O‘sha davrda tovushqator quyidagicha bo‘lgan: A B C D E F G lya si bemol Do Re mi fa sol Кeyinchalik si tovushining ahamiyati si bemol tovushidan ko‘ra kuchaydi. Bu uchun alfavit tartibida a va g dan so‘ng h ga zarurat sezilib qoldi. Hosila pog‘onalarni yozish uchun harflarga qo‘shimcha bo‘g‘inlar qo‘shiladi: is – diyez; isis – dubl diyez; es – bemol; eses – dubl bemol. Masalan: Cis – do diyez; fisis – fa dubl diyez. Des – re bemol; geses – sol dubl bemol. Hosila pog‘onalardan faqat si bemoldagina qo‘shimcha bo‘g‘in bo‘lmaydi. Uning V, v harfi bilan yozilishi saqlanib qolgan. Es bo‘g‘inida unli a va e harflari uchrasa, talaffuzning qulay bo‘lishi uchun e harfi aytilmaydi; mi bemolda ees o‘rniga es ; lya bemolda aes o‘rniga as qo‘llaniladi va h.k. Har bir oktavani belgilashda harflar ustiga qo‘shimcha raqamlar yoki chiziqchalar yoziladi. К atta va kichik oktavalarning tovushi katta yoki kichik harflar bilan yoziladi. Masalan, katta oktavaning lya tovushi katta A harfi bilan, kichik oktavaning sol tovushi – kichik g harfi bilan yoziladi. Birinchi oktavadan beshinchi oktavagacha bo‘lgan tovushlar qaysi oktavaga tegishli bo‘lsa shunday raqam, chiziqlar yoki kichik harflar bilan belgilanadi. Masalan: OКTAVALAR Harflar bilan belgilanishi SUBКONTROКTAVA Lya 2 , Si 2 ; A 2 , H 2 КONTROКTAVA Do 1 , Re 1 , Mi 1 , Fa 1 , Sol 1 , Lya 1 , Si 1 C 1 , D 1 , E 1 , F 1 , G 1 , A 1 , H 1 КATTA OКTAVA Do, Re, Mi, Fa, Sol, Lya, Si; C , D , E , F , G , A , H КICHIК OКTAVA do, re, mi, fa, sol, lya, si; c , d , e , f , g , a , h 46

BIRINCHI OКTAVA do 1 , re 1 , mi 1 , fa 1 , sol 1 , lya 1 , si 1 ; c 1 , d 1 , e 1 , f 1 , g 1 , a 1 , h 1 IККINCHI OКTAVA do 2 , re 2 , mi 2 , fa 2 , sol 2 , lya 2 , si 2 ; c 2 , d 2 , e 2 , f 2 , g 2 , a 2 , h 2 UCHINCHI OКTAVA do 3 , re 3 , mi 3 , fa 3 , sol 3 , lya 3 , si 3 ; c 3 , d 3 , e 3 , f 3 , g 3 , a 3 , h 3 TO‘RTINCHI OКTAVA do 4 , re 4 , mi 4 , fa 4 , sol 4 , lya 4 , si 4 c 4 , d 4 , e 4 , f 4 , g 4 , a 4 , h 4 BESHINCHI OКTAVA do 5 ; c 5 Кontroktava bilan subkontroktava tovushlari qaysi oktavaga tegishli bo‘lsa, ostiga yoziladigan shunday raqamlar yoki chiziqlar va katta harflar bilan belgilanadi. Masalan: kontroktavaning si tovushi – H 2 , subkontroktavaning lya tovushi – A 2 . Nota cho‘zimi va uning yozilishi Musiqiy ohanglarni qog‘ozda aks yettirishga urinishlar tajribasi uzoq asrlarga borib taqaladi. Bularga tabulatura, xorazm tanbur chizig‘i va h.k.larni kiritish mumkin. Hozirgi kunda dunyo musiqa amaliyotida qo‘llaniladigan nota yozuvi yagona standartlarga asoslangandir. Musiqiy tovushlar notalar 23 vositasida yoziladi. Ular o‘rtasi bo‘sh yoki bo‘yalgan doirachalardan iborat bo‘ladi. Tovushlar turli cho‘zimlarga ega bo‘lganligi uchun ular vertikal tayoqchalar (shtillar), bayroqchalar, qisqa cho‘zimli tovushlarni bir guruhga birlashtirish uchun esa qovurg‘achalar - qo‘shimcha gorizontal chiziqchalar bilan belgilanadi. Tovushlar balandligini aniq belgilash uchun notalar beshta parallel chiziqdan iborat nota yo‘liga joylashtiriladi. Chiziqlar pastdan yuqoriga qarab sanaladi. Nota yo‘lining boshlanish qismida besh chiziqni birlashtiruvchi vertikal chiziq qo‘yiladi. Bu vertikal chiziq boshlang‘ich chiziq deb aytiladi. Notalar asosiy chiziqlardan tashqari nota yo‘lidagi chiziqlar ustida va oralig‘ida yoziladi. Masalan: 23 Nota – lotincha so’z bo’lib belgi , yozuv ma’nosini bildiradi. 47

Tovush cho‘zimlari nomlari va ularning nota bilan yozilishi quyidagicha bo‘ladi: Eng katta cho‘zimli tovush - butun nota (1) Butun cho‘zimli tovushning ikki marta qisqargani – yarimtalik nota (1/2) Yarimtalikning ikki marta qisqargani – chorak nota (1/4) Chorakning 2 marta qisqargani – nimchorak nota (1/8) Nimchorak notaning ikki marta qisqargani – o‘n oltitalik nota (1/16) O‘n oltitalik notaning ikki marta qisqargani – o‘ttiz ikkitalik nota (1/32) O‘ttiz ikkitalik notaning ikki marta qisqargani – oltmish to‘rttalik nota (1/64) va h.k. 48

Musiqiy tovushlar o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Tovushning fizik xususiyatlari, ya’ni tebranishlar chastotasi, sadolanish davomililigi va amplituda uning xususiyatlari dey-iladi. Ularga asosiy ton chastotasi, balandlik, uzunlik, kuch va tembrlar kiradi. Tovush balandligi — tovush chastotasi tebranishlariga bog‘liqdir. Uzunlik — tebranishlar harakatining davomiliga bog‘liq. Balandlik (gromkost) — kuch va amplituda tebranishlari bilan belgilanadi. Tovushqator — musiqiy tizimdagi tovush bo‘lib, u ko‘tariluvchan yoki tushuvchan tar-tibda joylashadi. Tovushqatorning asosiy bosqichlari yettitadir: do, re, mi, fa, sol, lya, si. Tovush oval (tuximsimon) shaklda tasvirlanadi. Tovush belgilgan oval nota deyiladi. Nota chizig‘i — beshta parallel gorizontal chiziklardan iborat. Ular pastdan yuqoriga sanaladi: 49

Kalit — bu nota chiziqlarining biriga qo‘yiladi: Skripka yoki sol kaliti birinchi oktavaning sol notasini ko‘rsatib, nota chizig‘i- ning ikkinchisida joylashadi: Bas yoki fa kaliti kichik oktavaning fa notasini ko‘rsatib, nota chizig‘ining to‘rtin- chisida joylashadi : Bir bosqichdan yuqoriga yoki pastga keyingi nomdosh bosqichgacha bo‘lgan oraliq okta va deyiladi : Har bir oktava o‘z nomiga ega: 50

$Alteratsiya belgilari. Engarmonizm. Nota yozuvining qisqartma belgilari. Bosqichning ko‘tarilishi yoki pasayishi alteratsiya deb ataladi. Alteratsiya belgila ri notaning chap tomoniga qo‘yilib, asosiy bosqichning ko‘tarilganligini yoki pasay- ganligini qo‘rsatadi. Alteratsiya belgilari 5 tadir: 1) diyez (#) — yarim tonga ko‘tarilish; 2) dubl diyez (х) — qo‘sh diyez — butun tonga ko‘tarilish; 3) bemol (yarim tonga pasayish; 4) dubl bemol () — qo‘sh bemol — butun tonga pasayish; 5) bekar ( \ ) — oddiy hamda qo‘sh diyez va bemollarning harakatini bekor qiladi. Alteratsiya belgilari kalitli va tasodifiy bo‘ladi. Kalitli belgilar kalit yoniga, uning o‘ng tomoniga qo‘yiladi. Ular barcha oktava to- vushqatorlariga yangilari paydo bo‘lgunga qadar amal qiladi. Tasodifiy belgilar nota oldiga qo‘yilgan bo‘lib, ular faqat bir taktga hamda o‘sha oktavadagi notagagina ta’luqlidir. Engarmonizm — tovushlarning balandlik bo‘yicha tengligi bo‘lib, ular turli ma’no kasb etadi va har xil yoziladi: Ritm. Uzunlikni belgilash. Uzunlikning asosiy nisbati. Pauza. Tovushlarning bir xil yoki turli miqsordagi uzunligining izchilligi ritm deyiladi. Tovushlarning uzunligini belgilash uchun bir qator asosiy nota belgilari mavjud: — Butun nota — Yarimtalik nota — Choraktalik nota — Nimchoraktalik nota 51$

— O‘noltitalik nota Shtil (vertikal tayoqcha) tuxumsimon (oval) shaklga quyiladi. Barcha notalar, butun-dan tashqari, shtillarga ega, bayrokchalar (bir va undan ortiq) o‘ng tomondagi shtilga qo‘shiladi. Uzunlik nisbati jadvali: Notalar yozuvida asosiy chiziqlardan tashqari, ayrim notalar uchun qisqa qo‘shimcha chiziqlar ham ishlatiladi. Ular nota yo‘lining ostiga va ustiga yoziladi. Notalar turli guruhlarga birlashtirilganda tayoqcha va qovurg‘achalarni yozish uchun qulay o‘rinlar tanlanadi. Bunda iloji boricha ularni nota yo‘lining o‘rta qismiga yozishga harakat qilish maqsadga muvofiq. Musiqa savodxonligi o‘quvchilarda kalitlarni bilishni taqoza etadi. chunki musiqa asarlari nota yo‘llariga kalitlar yordamida yoziladi. 52

Кuyni n ota yo‘li da joylashtirish uchun nota chiziqlar i ustiga va oralig‘iga tovushlarning muayyan balandligi maxsus belgi bilan biriktiriladi va bunga kalit deyiladi. К alit nota yo‘lining boshida asosiy chiziqlarning biriga qo‘yiladi. Bunda biror asosiy chiziq kalit markazini kesib o‘tishi shart. К alit ana shu chiziqda joylashgan notaga muayyan tovush yoki p og‘ona balandligini ( nomini) belgilaydi, nota yo‘lidagi qolgan tovushlar joylashishi ham mana shu notaga moslanadi. Hozirgi vaqtda musiqa amaliyotida asosan uchta xilma-xil kalit keng qo‘llaniladi. Skripka (sol) kaliti: U ikkinchi chiziqda birinchi oktavaning sol tovushi balandligini belgilaydi. Bas (fa) kaliti : To‘rtinchi chiziqda kichik oktavaning fa tovushi balandligini belgilaydi. Do kalitining esa asosan ikki xili, ya’ni al’t va tenor kalitlari ko‘p qo‘llaniladi. Al’t kaliti birinchi oktavaning do tovushi balandligini uchinchi chiziqda , tenor kaliti esa xuddi shu tovush balandligini to‘rtinchi chiziqda belgilaydi. Al’t kaliti asosan al’t va trombon cholg‘u asboblari uchun qo‘llaniladi. Tenor kaliti esa violonchel’, fagot va trombon uchun qo‘llaniladi. 53

Musiqani notaga olishda qo‘shimcha chiziqlarni haddan tashqari ko‘paytirmaslik uchun nota yozuvida xilma-xil kalit belgilaridan foydalaniladi. Bu nota yozuvining o‘qilishi va ijrosini osonlashtiradi. Al’teratsiya belgilari Musiqa amaliyotida asosan beshta a l’teratsiya belgilari qo‘llaniladi : diyez, dubl-diyez, bemol, dubl-bemol va bekar (ko‘tarilgan yoki pasaytirilgan tovushni oldingi holatiga qaytarish). bu belgilar quyidagicha yoziladi: diyez – d ubl diyez – bemol – dubl - bemol – bekar - Al’teratsiya belgilari nota chiziqlariga va oralig‘iga yozilib, lozim bo‘lganda notalar oldiga, shuningdek, kalitlarning o‘ng tomoniga ham qo‘yilishi mumkin. Masalan: Кalitdan keyin qo‘yilgan al’teratsiya belgilari kalit al’teratsiya belgisi , notalar oldidan qo‘yiladigan belgi esa tasodifiy al’teratsiya belgisi deyiladi. Agar al’teratsiya belgilari kalit oldida qo‘yilgan bo‘lsa o‘z kuchini butun asar davomida va barcha oktavalarda saqlaydi. Tasodifiy al’teratsiya belgisi esa o‘z kuchini faqatgina bir takt davomida va o‘z oldida turgan tovush uchungina saqlaydi, xolos. 54

Notalarga qo‘yiladigan tovushlar cho‘zimini uzaytiruvchi qo‘shimcha belgilar Musiqiy tovushlar asosiy cho‘zimlardan tashqari, nota yozuvida cho‘zimlarni uzaytiruvchi qo‘shimcha belgilar ham keng qo‘llaniladi. Qo‘shimcha belgilarga quyidagilar kiradi: a) nuqta - biror tovush cho‘zimini yarim baravar uzaytiradi, bu belgi nota doirachasining o‘ng tomonidan qo‘yiladi: b) ikki nuqta – biror tovush cho‘zimini yarim baravar va uning asosiy cho‘zimidan yana chorak baravar uzaytiradi: v) l iga – yonma-yon turgan bir xil balandlikdagi nota cho‘zimlarini birlashtiruvchi egri chiziq: Bunday cho‘zimlarning davomiyligi ularning umumiy miqdoriga teng bo‘ladi. g) fermato – tovush cho‘zimining musiqa asari dramaturgiyasi va kuy xarakteri xususiyatlari orqali ma’lum vaqtga uzayishini ko‘rsatuvchi belgi. Fermato o‘rtasiga nuqta qo‘yilgan kichik yarim doira shaklida bo‘lib, nota ustiga yoki ostiga yoziladi: Pauzalar Musiqa tovushi yangrashining vaqtincha to‘xtalishi pauza deyiladi. Nazariy hamda amaliy jihatdan tovush cho‘zimlari qanday o‘lchansa, pauzalar davomiyligi ham shunday o‘lchanadi: Butun pauzaning yozilishi: Yarim pauzaning yozilishi: Chorak pauzaning yozilishi: Sakkiztalik pauzaning yozilishi: 55

O‘n oltitalik pauzaning yozilishi: O‘ttiz ikkitalik pauzaning yozilishi: Pauzalarni uzaytirishda notalarda qo‘llaniladigan nuqtalar dan foydalaniladi . Nuqtalarning ahamiyati bunda avvalgidek qoladi. Musiqa amaliyotida uchraydigan qo‘sh tovushlar va akkordlar (birdaniga chalinadigan bir nechta tovushlar) ko‘pincha bitta tayoqcha bilan yoziladi. Fortepiano musiqasi esa kamdan-kam hollarda to‘rt nota yo‘lida, ba’zan esa uch nota yo‘lida yoziladi. Arfa va organ asboblari uchun yoziladigan notalarda maxsus qavs qo‘llaniladi. Yakka ovoz yoki yakka soz va fortepiano uchun mo‘ljallangan asarlar uch nota yo‘lida yoziladi. Fortepiano ishtirok etmaydigan xilma-xil tarkibli ansambllar va orkestr uchun musiqa yozilganda, barcha nota yo‘llarini birlashtiruvchi to‘g‘ri qavs qo‘llaniladi. To‘rt ovozli xor musiqasi alohida-alohida (bolalar, xotin - qizlar, erkaklar xori) va aralash tarkibli xor musiqasi ikki yoki to‘rt nota yo‘lida yoziladi. Xilma-xil ansambllar, orkestrlar, xor, va torli kamer ansambllari (masalan kvartet) mo‘ljallangan musiqa yozish Nota yozuvini qisqartirish belgilari. Nota yoz ishda uni soddalashtirish va qisqartirish uchun qator belgilar qo‘llaniladi: a) nota o‘qilishini murakkablashtiradigan qo‘shimcha chiziqlarni ko‘paytirmaslik maqsadida musiqa asarlarining ma’lum qismida bir oktava yuqoriga yoki pastga ko‘chirish belgisi qo‘yiladi. 56

Bir oktava yuqori yoki pastga ko‘chirilishi nuqtali (punktir) chiziq tugagan joygacha davom etadi; b) qaytarish belgisi – repriza, asarning ma’lum bir qismini yoki uni boshdan oxirigacha qaytarish uchun qo‘yiladi. Agar qaytariladigan qismning yoki butun asarning tugallanish qismi o‘zgaradigan bo‘lsa, o‘zgaruvchi taktlar ustiga kvadrat qavslar qo‘yiladi. Qavsdan keyin qaytariladigan taktlar yoziladi va ular ustiga ham kvadrat qavs qo‘yiladi. Qavs ustiga 1 va 2 raqamlari yoziladi. Raqamlar - birinchi vol’ta, ya’ni birinchi marta va ikkinchi marta qaytarilishini bildiradi: v) agar asar uch qismli shaklda yoziladigan bo‘lsa, u vaqtda uchinchi qism qayta yozilmaydi va ikkinchi qismdan keyin: da capo al fine – ya’ni «boshdan oxiri so‘zigacha» deb, birinchi qism oxirida esa – fine (oxiri) so‘zi yoziladi. Birinchi qism eng boshidan qaytarilmasa, qaytarish boshlanadigan takt ustiga segno belgisi qo‘yiladi, ikkinchi qism oxirida esa: Dal segno al fine – ya’ni «segno belgisidan to oxirigacha» - deb yoziladi. g) ma’lum taktni bir yoki bir necha marta takrorlash lozim bo‘l sa quyidagi belgi yoziladi. 57

d) biror kuy tuzilmasini bir takt orasida bir marta yoki bir necha marta takrorlash kerak bo‘lsa, u qaytadan yozilmasdan, qovurg‘achalari cho‘zimiga teng keladigan chiziqlar bilan almashtiriladi. e) bir muvozanatda tez va ko‘p marta takrorlanadigan ko‘p tovush yoki tovushlar yig‘indisi tremolo ( tremolo ) deyiladi. Tremoloda takrorlanuvchi tovush bo‘lsa, chamalangan tuzilmaning umumiy cho‘zimi shunga mos nota bilan ifodalanadi. Chiziqchalar esa, tuzilmaning qaysi cho‘zimlarida ijro etilishini ko‘rsatib turadi. z) tovushni ikki oktavada ijro etish talab etilsa, nota ustiga yoki ostiga 8 raqami yoziladi. Bu mazkur tovush ikki oktavada ijro etilishi kerakligini ko‘rsatib turadi. Agar musiqa asari tovushlarini uzluksiz ikki oktavada ijro etish talab etilsa: yuqoridan bo‘lsa- all 8 va va pastdan bo‘lsa - all 8 va bassa belgisi yozib qo‘yiladi. Dinamik belgilar Musiqada uning eshitilish kuchi turli darajalarda namoyon bo‘ladi. Bu tovush kuchi dinamik belgilar bilan ko‘rsatiladi. Dinamik belgilar katta ifoda kuchiga ega. Masalan, kuyning ko‘tariluvchi harakati eshitilish kuchini oshirib boradi, quyilashtiruvchi harakati esa, eshitilishning pasayishiga olib keladi. Musiqada keng qo‘llaniladigan dinamik iboralar: fortissimo - ff juda kuchli forte - f kuchli mezzo forte - m f o‘rtacha kuchli pianissimo - pp juda past piano - p past mezzo piano - mp o‘rtacha past 58

crescendo - yoki kuchaytirish belgisi - poco a poco crescendo - sekin asta kuchaytirib diminuendo – yoki pasaya borish belgisi - poco a poco diminuendo - sekin asta pasayish 2.2 Ko‘p ovozli ansambl va orkestr darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o‘rni 59

Dirijyor (fransuzcha diriqer - boshqarish, yo'lga solish)- musiqa asarini ijro etuvchi kollektivlar (solistlar), xor, orkestr va ansambllarga rahbarlik qiluvchi san'atkor. Dirijyor musiqa asarini ommaviy ijrosiga qadar ijrochi kollektiv bilan bo'lgan hamma tayyorgarlik (repitesiya)ni olib boradi. Asosiy ijro vaqtida esa (konsert yoki ) asarning o'ynash tezligi, dinamik tuslari ayrim to'da yoki yakka ijrochilarni to'xtash yoki ijro qilish vaqtlarini ko'rsatib turadi hamda asarni badiiy ijrosi uchun xarakat qiladi. Dirijyor o'ng qo'lida kichik tayoqcha ushlab, musiqa asaridagi taktlarini birinchi kuchli sanog'ini pastga tushirish bilan ko'rsatib turadi. Yuz, qo'l, bosh va gavda xarakatlari, mimikalar bilan asar mohiyatini ko'rsatib, qanday ijro etilishini bildiradi. Dirijyorlik san'ati uzoq tarixga ega. Qadimgi Gretsiyada xor rahbari bo'lib taktni oyoq bilan ajratib turgan. Tarixdan shu ma'lumki, Rimda Shkola Cantorum (qo'shiq maktabi) asoschisi Grigoryam Velikim xorni boshqarish uchun qo r l bilan xarakat qilgan. XVII-XVIII asrlarda dirijyorlik vazifasini Klavsin yoki organ chorgulari ba'zida esa skripka boshqaruvchilar tomonidan boshqarib borilgan. XIX asrda kelib dirijyorlik mustaqil san'at turiga ega bo'ldi. Bunga asoschilar Veber va Mendel'son yangi professional dirijyorlik yo'lini taklif qildilar. Asta-sekinlik bilan dirijyorlikning mukammalligi oshib bordi. Oldinda dirijyor tomoshabinlarga qaragan holda xarakat qilgan bolsa, keyinchalik orkestrga dirijyorlik qila boshladi. Bunga birinchi bo'lib R.Vagner asos solgan bo'lsa, nemis kompozitori va skripkachisi L.Shpor tomonidan dirijyorlik polichkasi tashkil etildi. 60

Dirijyorlik hozirgi kunda ijrochilik san’atining eng dolzarb sohalaridan biri bo‘libgina qolmay milliy mafkuraning rivoj topishida ma’naviyatimizning muxim jabxalaridan biriga aylanayotir. XX asrning so‘ngi o‘n yilligi o‘zbek musiqa madaniyatining yangi taraqqiyot bosqichlarini belgilab berdi. Ayniqsa mustaqillik davrida musiqa san’ti ham boshqa san’at turlari kabi o‘zbek xalqining badiiy san’ti siqatida o‘zining yangidan rivojlanish davrini boshladi, ya’ni navqiron musiqa madaniyati vujudga keldi. Yangilanish, yuksalish pallasiga qadam qo‘ygan o‘zbek musiqasi madaniyatlari bilan hamnafas kamolot cho‘qqilariga intilmoqda. Sharning mash’ali bo‘lmish diyorimiz nafaqat sanoat va qishloq xo‘jaligi hamda ilg‘or fan va madaniyat o‘lkasidagina bo‘lib qolmasdan, u ayni vaqtda san’at vatani hamdir. Hozirgi kunda teatrlarimiz musiqiy milliy jamoalarimiz o‘zbek xalqining barkamol san’atini shon-shuxratini, beqiyos ijrochilik mahoratlarini nafaqat mamlakatimizda balki butun dunyo bo‘ylab namoyish qilmoqdalar. Xalqimizning rivojlanayotgan musiqa madaniyati o‘zining badiiy barkamolligi bilan xorijlik tomoshabinlarni ham qoyil qoldirmoqda.O‘zbek kampazitorlarining asarlari yirik ijrochilik jamoalari dasturlaridan urin olmoida.Yetuk ijrochilarning chet ellarda ijodiy safarlari va xalqaro tanlovlarda muvaffakiyat bilan katnashtb, nufuzli urinlarni egallashlari fikrimizning yaqqol dalilidir. Bular orasida ijrochilik san’atini yuksalishida mu s taxkam o‘rin tutgan dirijyorlik san’ati xam bordir. Dirijyorlik eng yosh musiqiy ijrochilik mutaxassislardan biridir.Dirijyor (fransuzcha drijer yulga solish, boshqarish ma’nosini beradi.Musiqa asarini ijro etuvchi jamoa, orkestr, xor va boshka ansambllarni, opera, musiqali drama, balet va operetta spektakllarni bevosita boshqaruvchi xisoblanadi. Dirijyor ijodiy jamoalar bilan musiqiy 61

asarlar ustida ishlaydi. Konsert yoki spektakllarga tayyorgarlik mashg‘ulotlarni o‘tkazadi, so‘ngra ularni tinglovchilar oldiga ijro etilishiga raxbarlik qiladi. Xar bir asarning mazmuni va moxiyatini ochishga talqin etishda, asosiy g‘oyani tinglovchilarga yetkazishda, asosiy g‘oyani tinglovchilarga etkazishda dirijyorlikning xissasi nixoyatda katta. Dirijyor turli fazilatlarga ega bo‘lishi kerak. Eng avvalo mukammal eshitish qobiliyati soxibi bo‘lishi kerak, chunki orkestr sozi bo‘zilmagan holda “ sof” soz bo‘lishi uchun barcha cholg‘ularni ovoz chaqarish uslublari, hamda ijro etiladigan asar mazmunini chuqur anglashi, tushunishi juda muximdir. Musiqaning jonli xarakatini, ritmni to‘g‘ri xis qilishi dirijyor uchun juda muximdir. Dirijyor yaxshi musiqiy xotiraga ega bo‘lishi, orkestrdagi hamma partiyalari bayon etilgan partiturani eslab qolishi lozim.Masalan, g‘ijjakchi o‘z oldiga qo‘yilgan bir qator notani, panist esa ikki qatr notani ko‘rishi va ijro etish mumkin, dirijyoyor esa o‘z oldiga qo‘yilgan partiturining to‘la ko‘rishi, his qila bilishi, qaysi cholg‘u qaysi taktda ijroni boshlashi, qaysi qaysi taktda ijroni to‘xtatishi, partiturada 20-26 ta qatorlarda joylashgan notalarga, dinamik belgilarga, pauzalarga, cholg‘u asboblarining ko‘rsatish holatiga diqqat bilan e’tibor berishi kerak. Dirijyor raxbar sifatida bir vaqtning o‘zida ushbu musiqiy tilni o‘qishi, tinglashi va jamoaga ko‘rsata bilishi kerak.Dirijyor boy ijodiy tasavvurga ega bo‘lishi kerak. Dirijyorlik san’atida dirijyor boy ijodiy tasavvursiz dirijyor bo‘lishi qiyin. Jamoani o‘ziga bo‘ysundirish uchun dirijyor o‘z ifodasini tarbiyalashi kerak. Dirijyor muallimlik qobiliyatiga ega bo‘lishi zarur, chunki u mashg‘ulotlar jarayonida orkestr yoki xor jamoalariga ta’lim beradi, xatolarni o‘z vaqtida va ijobiy bartaraf etishda ijrochilarga yordam beradi. Dirijyor harakatning go‘zalligi, ta’sirchanligi, nozikligi, dirijyorning jozibalidorligi o‘zining sezgirligi bilan boshqalarni maftun eta olishi, dirijyorga xos xususiyatdir. 62

Ijro jarayonida dirijyor bir,ikki, uch soatlab tik turgan xolda xamisha xarakatda bo‘ladi, demak u jismoniy jixatdan chiniqqan bo‘lishi ham kerak. Dirijyor yuqori malakali sozanda cholg‘ularning diapazoni sozlarni barmoqlar xarakati xolatini yaxshi bilishi kerak. Musiqiy adabiyotni yaxshi bilimdoni sifatida orkestr cholg‘ulari imkoniyatlarini bilishdan tashqari o‘zi xam ayrim cholg‘ularda ijro eta olishni bilishi zarurdir. Cholg‘uchining sozi ijrochining sozi xisoblansa, dirijyorlik san’ati musiqa ijrochiligida aloxida o‘rin tutadi. Uning cholg‘usi orkestr yoki xor jamoasi va uning mohir qo‘llaridir. Barcha musiqa ijrochiligida bo‘lgani kabi dirijyorlik ham ikki tarkibdan iborat bo‘ladi. Texnik va badiiy bular bir- biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, ularni bir- biridan ajratish qiyin. Dirijyor faoliyatining barcha jarayonlari undan kuchli irodani talab qiladi. Dirijyor o‘z hatti- harakatini ongli ravishda tartibga solishi va ko‘zlangan maqsadini amalga oshirishda uchraydigan to‘siqlarni bartaraf etishga harakat qilmog‘i lozim. Turli cholg‘ular ijrochiligida o‘rgatish uslublari bo‘lganidek, dirijyorlik sa’atini ham o‘rgatish uslublari mavjud.Unda texnik ko‘nikmalarga katta ahamiyat bermoq lozim. Dirijyor uchun uning imo- ishoralari, gavda holati, bosh, xattoki oyoqlarining holatlari ham befarq bo‘lmasligi lozim. Gavdaning hamma qismlari dirijyorlikning hamma qismlari dirijyorlikning barcha xususiyatlarini o‘zida namoyon etuvchi qo‘llarga yordam bermog‘i lozim. Dirijyor uchun o‘z irodasini, faolligini, shiddatli xarakatlarini, uning tashqi ko‘rinishini ifodalash katta axamiyat kasb etadi va ijro jarayonida unga amal qilishi kerak. Shuning uchun ham dirijyorning turish holatiga alohida talablar qo‘yiladi. Dirijyorning turish xolati, uning qo‘llari, ular orqali turli-tuman harakatlarini bir tizimga tushgan majmuasi 63

dirijyorlik aparatini tashkil etadi. Ijroga raxbarlik qilayotgan dirijyor, kuyning yo‘nalishi, o‘lchov ritmi, xar xil dinamik belgilarni ko‘rsatib turishi, shuning bilan birga bir qator harakatlar tizimini ishlab chiqishi, qo‘l yoki barmoqlarning harakatlariga u yoki bu ijro uslubini qo‘llanishiga mas’uldir. Professonal dirijyorlik san’ati turlariga nisbatan boshqa san’at turlaiga nisbatan anchagina yosh bo‘lib, maxsus va mustaqil ijrochilik faoliyat turi sifatida 19 asrning ikkinchi yarmida to‘liq shakllangan deyish mumkin. Ammo o‘zining dirijyorlik negizi bilan jamoachilik musiqa ijrosining boshqarish san’ati sifatida uzoq o‘tmishga borib taqaladi.Qadimiy misr va Yunonistonda musiqa jamolari boshqaruvida ma’lum insonlar turganlar. Ular o‘zlarining qo‘l xarakatlari bilan u yoki bu ijro xususiyatlarini sozanda va xonandalarga ko‘rsatib, ularga har xil imo- ishoralar bilan raxbarlik qilganlar. Hozirgacha saqlanib kelayotgan qadimiy devoriy suratlar va boshqa tasvirlab ushbu ma’lumotlar haqida dalolat beradi. O‘sha davrlarda dirijyorlikning boshlang‘ich shakllari bo‘lgan bo‘lishi mumkin, ushbu xaraktlarni “ xeyronomiya “ deb atashgan,chunki ma’lum qo‘l va barmoq xarakatlar tizimi yordamida ijrochilar guruhi raxbari sur’at, o‘lchov, ritm, kuy xarakati yo‘nalishlarini ko‘rsatib bergan. Xeyronomiyaning ixtiro qilinishi qadimiy musiqa amaliyotida o‘zining o‘sha davrga nisbatan ilg‘or ko‘rsatgichlarini namoyish etgan. Ammo shu bilan birga o‘rta asrlarda dirijyorlikning bu uslubi amaliy ish olib boish jarayonida og‘irlik qilgan. Ijro etilayotgan musiqa asarlarining moxiyatlarini to‘liq ochib bera olmasligi, ularni shunchaki shartli harakatlar asrsidagi bir vosita ekanligi ma’lumdir. O‘tgan zamonlardagi jamoa ijrochiligida qo‘llanilgan oddiy, ko‘rgazmali harakat ( oyoq bilan yer tepish, qo‘llarni bir xil harakati, qarsak 64

chalish va b .) ular jo‘rnavozlik va ansamblar ijrochiligida eshitish, ko‘rib kuzatish uchun yordam berardi. Binobarin, jamoa raxbari o‘z harakatlari bilan ko‘rsatgan tovushni ular ko‘rib va shu vaqtning o‘zida oyoq bilan yer tepish, qarsak chalib turishlarini ijrochilar eshitib turar edilar. Barcha xarakatlarning haqiqiy mazmuni, zamonaviy nota yozuvi paydo bo‘lgandan so‘ng o‘z moxiyatiga ega bo‘ldi.O‘sha davrdan boshlab dirijyorlik san’ati va dirijyor vazifasi ham musiqa san’atining rivojlanish taraqqiyoti bilan bog‘liq holda uzoq taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. Nota yozuvining yaratilishi dirijyorlik san’ati tarixida katta o‘rin tutadi va keyinchalik yangi murakkab musiqa janrlari ( opera oratoriya, cholg‘u musiqasi shakllari) ning tashkil topishi va tarqalishi ahamiyatlidir. Ijrochilik jamoasi raxbarining vazifasi, maqsadi bora-bora yangi uslublar va ijro texnik vositalari bilan kengayib, murakkablashib boradi. Masalan, XVI-XVII asrlarda opera janrining shakllanishi jarayonida saxnada bo‘layotgan ijroga birorta sozanda raxbarlik qilgan ; u qo‘li bilan ijroni boshlab, bir vaqtda o‘zi klavesinda ansamblga jo‘rnavozlik qilgan, shu bilan birga ritm, suratga dalda bergan va xonandalarni rechitativlariga jo‘rovoz va hamoxang bo‘lgan. O‘sha davr dirijyorlaidan biri mashxur iste’dodli kompozitor, Venesiya opera teatri raxbari Klaydio Monteverdi bo‘lgan. Keyinchalik Germaniyada oratoriya janrining tashkil topishida ijrochilik raxbari bir vaqtda organchi vazifasini xam bajarib kelgan. O‘sha davr dirijyorlari orasida I.S.Bax, G.Gendel va boshqa kompozitorlarning faoliyatlarini aytish mumkin. XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida musiqa san’ati vositalari borgan sari murakkablashib borishi natijasida opera janri ijrochiligi amaliyotida klavensinchi va skripkachi- jo‘rnavoz tomonidan qo‘sh dirijyorlik tizimi yuzaga keladi. Skripkachi bir vaqtda oyoq bilan yer tepish va kamon bilan ko‘rsatish orqali 65

ansambllarga raxbarlik qilgan.Keyinchalik esa amaliyotda uchtali dirijyorlik qilish qo‘llanildi; uchinchi raxbar jamoa oldida turgan holda qo‘l xarakati bilan ijroni boshqarib borgan. Darvoqe o‘zi ijrochilarga ko‘rsatib turish uchun qo‘lida bitta yoki ikkita o‘rama qog‘oz yoki jizl ushlab turgan. Zamonaviy nota yozuvi paydo bo‘lishidan ancha avval, XV asrning birinchi yarmida xor jamoasini boshqarish uchun battuta deb nomlangan uzun uchli katta xassasimon tayoq qo‘llanilgan; u esa chiroyli rang- barang qilib bezatilgan bo‘lib saxnaning barcha tomonidan ko‘rinib turadigan bo‘lgan. U qirol tayoqchalari deb ham yuritilgan. Albatta, battuta yordamida dirijyorlik qilish anchagina kamchiliklarga ega bo‘lgan.Birinchidan o‘ining noqulay kattaligi, qo‘polligidan dirijyor jamoa boshqaruvida yengil harakat qilolmas uning harakatlari faqatgina takt urib turish bilan band bo‘lib qolar, ikkinchidan har taktda yerga urib turish esa musiqani shovqinsiz eshitishga xalaqit berar edi. Shuning uchun ham XVII - XVIII asrlarda shovqinsiz dirijyorlik qilish uchun izlanishlar olib borilgan va general bas uslubi topilgan. XIX asrning boshlarida konsert uvertyurasi janri, keyinroq esa simfonik poyema, syuita, rapsodiya janrlari paydo bo‘ladi. Bularning barchasi simfonik orkestrning umumiy tuzilishi va ko‘rinishlarini keskin o‘zgartirib, unga raxbarlik qilish uslublarini ham takomillashtiradi. Shuning uchun ham oldingi usul jamoada o‘z ijrosi bilan yo‘l- yo‘lakay sozandalarga ko‘rsatma beruvchi dirijyorning yangi tildagi orkestrida bunday murakkab vazifalarni amalga oshirishga qurbi yetmasligi ma’lum bo‘ladi. Simfonik asarlar ijrosini to‘laqonli ta’minlash vazifasi, uning ko‘pjiloli cholg‘ulashtirilishi, katta miqyosdagi musiqa shakli va xususiyatlarini ochib berish borasida yangi texnikamva yangi uslubdagi 66

dirijrlik talablarini qo‘yadi. Shunday qilib jamoaga raxbarlik qilish ansamblda bevosita ijro qilmaydigan sozanda zimmasiga o‘tadi. XVIII asrning oxirida birinchi bo‘lib bunday maxsus vazifani nemis sozandasi Iogani Fridrix Reyxarug bajaradi. Keyinchalik dirijyorlik texnikasi doimiy takomillashib borib, dirijyorlik san’atining “ tashqi” ko‘rinish taixi esa nisbatan kamroq bo‘lgan.1817 yili nemis skripkachisi va kompozitori Lyudvig Shpor birinchi bo‘lib katta bo‘lmagan dirijyorlik “ tayoqchasini” qo‘llagan.Oldin dirijyorlar tomoshabinlarga qarab turanlar, yangi uslub bo‘yicha raxbar tomoshabinga teskari, jamoaga yuz tomoni bilan turib o‘zining barcha xatti- harakatlarini jamoani boshqarishga qaratadi va uni muloqotga chorlaydi. Bu jarayonda ustivorlik buyuk nemis kompozitori Rixard Vagnerda bo‘lgan, chunki u eski dirijyorlik etiketlarini qatiylik bilan rad eta olgan. Binobarin, ushbu davrda mustaqil dirijyorlik san’ati yuzaga keladi: bu demak faqatgina ijro yo‘nalishini emas, balki uning badiiy talqinini tushunish, kompozitorlarning g‘oyasi va uslubini tinglovchiga yetkazib bermoqdan iboratdir. XIX asrning birinchi yarmida dirijyorlik san’atining badiiy estetikasi asoslarini o‘sha davrning buyuk kompozitorlari Mendelson, Berlioz, Listlar yaratishgan. Rixard Vagner faoliyati ko‘pgina prrfessonal dirijyorlarning yuzaga kelishi bilan bog‘liq ( X.Byulov, Levi, F.Motli, K.Muna,A.Nikish) Ayrim kompozitorlar sifatida ham tanilganlar. ( G.Maler, R.Shtraus) Shu davrdagi dirijyorlik kasbi to‘laqonli ravishda mustaqil musiqiy ijrochilik san’ati bo‘lib qoladi. XIX asrning oxiridan boshlab Yevropaning turli davlatlarida milliy dirijyorlik maktablari tashkil topadi; ular orasida dunyoga dong‘i ketgan buyuk san’atkorlar yetishib chiqqan, jumladan Rossiyaga dirijyorlik sanatining rivoj topishida K.Kalos, 67

K.Lyudov, M.Balakirov, N.Rimskiy- korsakov, YE.Napravnik, V.Safonov va boshqalarning xizmatlari katta bo‘lgan. XX asrda dirijyorlik sa’ati yanada ulkan yutuqlarga erishdi va yuksalish sari rivojlanib bormoqda. Dirijyorlik san'atining bu ko'rinishi, hozirgi davrgacha qo'llanilib kelinmoqda. Bizga shu narsa ma'lumki, har bir san'atni boshlovchilari ya'ni asoschilari davom ettiruvchilari va ularni namoyandalari bo'lagani kabi dirijyorlik san'atining ham o'z namoyandalari bor bo'lib, bularga dunyo miqyosida ma'lum va mashhur dirijyorlardan ko'plab ko'rsatish mumkin. XX asr mashhur dirijyorlari L.Stakovskiy, A. Topskanini, V.Ferrero, Gerbert fon Koroyan, Hamdo'stlik davlatlaridan taniqli dirijyorlar Nikolay Semenovish, Golovanov, Somuel Abrama Somasud, Evgeniy Aleksandrovich Mravinskiy, Evgeniy Svetlonov. Shu bilan bir qatorda XX asr o'rtasida O'zbekistonda etishib chiqqan dirijyor san'atinining namoyondalari TJalilov, M.Ashrafiy, D.Zokirov, F.Shamsiddinov, Dilbar Abduraxmonova, Zoxid Xaqnazarovlar muvafaqqiyali ish olib bordilar. Dirijyor- o ’ z mavqei boyicha, musiqani ijro etuvchi sozandalar orasida juda muhim o'ringa ega, chunki uninf sozi-orkestr yoki xor jamoasi. U ijrochi sozandalardan,xonanadalardan tashkil topgan jamoadir.Dirijyor orkestr yoki xorga nisbatan raxbar, o'qituvchi, murabbiy. Dirijyorlik qilish esa - orkestr yoki xorni o'zi xoxlagandek ijro etishga da'vat qilish demakdir. Aynan shuning uchun ham dirijyor asarni va uning partiturasini yaxshi bilishi, asar kompozitorining maqsadini, uslubiyotini, ichki kechinmalarini, nozik tuyg'ularini va u yashagan davrni his eta bilishi juda muhim. Dirijyorlik qobilyati yuksak nazariy va amaliy jarayonlar majmuasi esa yuqori darajada, yodga olish qobilyati rivojlangan va xar bir sozning ijro imkoniyatlaridan xabardor va o'ta madaniyatli bo'lishini dirijyorlik kasbi taqoza etadi. Mana shunday darajaga o'quvchi albatta ko'p o'qishi, bilim olishi, tinmay o'z ustida ishlashi, juda ko'p musiqa tinglashi, konsertlarga borishi, o'z saviyasini oshirish orqali erishadi. 68

O'zbekistonimizda 1991 yil mustaqillik e'lon qilingandan so'ng O'zbekiston musiqa san'ati ham boshqa barcha jabhalar singari o'z yo'lidagi barcha to'siqlarni bartaraf etib, erkin rivojlanish yo'liga chiqib oldi. O'zbekiston musiqa san'ati uchun muloqot yo'llari, o'zaro munosabat, tajriba almashish hamda o'zviy aloqa imkoni ochildi. Albatta bu erkinlik har bir san'atkor uchun katta ahamiyat kasb etdU,Chunki ijrochi o'z san'atini nafaqat o'z Vatanida balki xorijga borib namoyish etish imkoniyatiga ega bo'ldi. Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi va sa'I harakatlari bilan O'zbekiston davlat Konservatoriyasining yangi binosi san'at ahliga tuxfa qilinishi bunga misol bo'la oladi. Akademik liseylar va musiqa kollejlarini musiqa bilm yurtlari o'rniga tashkil qilinishi san'atkor yoshlar uchun katta zamindir. Kelajakda o'rta maxsus musiqa liseylari hamda musiqa kollejlarida tahsil olgan iste'dodli yoshlar O'zbekiston davlar Konservatoriyasida o'z olgan bilimlarini sayqallashtirib, to'ldirib boradilar. Respublikamiz ijrochi yoshlari o'z mahoratlarini chet ellarda manzur qilayotgan bir paytda shu iste'dodlardan kelajakda etuk dirijyorlar chiqib, chet el orkestrlari bilan konsertlar berishlari va O'zbekiston kompozitorlarining ham durdona asarlarini xorning tinglovchilari e'tiboriga xavola qiladigan davr keldi. Uyida dirijyorlik kabi xususida so'z borarkan, shuni ta'kidlash lozimki, dirijyorlik musiqiy ijroning eng qiyin va eng mas'uliyatli sohasi hisoblanadi. Chunki dirijyor butun jamoaning birgalikdagi ijrosini ta'minlab, ularni boshqaradi. Shu sabab dirijyor orkestr ijrochilaridan, ya'ni sozandalardan bilim darajasi ancha yuqori saviyaga ega bo'lishini dirijyorlik dirijyorlik kasbi taqoza etadi. Shuning uchun ham dirijyorlikning deyarli hammasi avvaliga biron-bir musiqa cholg'usi bo'yicha o'qib, uni mukammal egallab, ijro tajribasini oshirib, nazariy bilim asoslarini chuqur o'rganib, dunyoqarashini kengaytirib, so'ngra dirijyorlik kasbini o'rganishadi va uni egallashadi. Orkestrlarning ko'pligi etuk professional dirijyorlarning, ularni boshqarishlari bunga asosiy dalildir. Professional orkestrlar bilan bir qatorda, o'z konsert dasturlarini katta sahnalarda manzur qilib kelayotgan oliygohlarning, o'rta maxsus musiqa kollejlarining, musiqa maktablarining chiqishlari bunga yaqqol misoldir. 69

$Fikrimizga dalil sifatida quyidagilarni bayon qilamiz. To'xtasin Jalilov nomidagi Xalq cholg'ulari orkestri raxbari va bosh direktori O'zbekiston xalq artisti professor Farruh Sodiqov avvaliga qashqar rubobdan tahsil olgan. Doni Zokirov nomidagi O'zbekiston teleradiokompaniyasi Xalq cholg'ulari orkestri badiiy raxbari hamda bosh dirijyori Hikmatilla Radjabov avvaliga qashqar rubob sinfida tahsil olgan. So'g'diyona nomli Xalq cholg'ulari orkestri raxbari va dirijyori O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan artist professor Feruza Abduraximova avvaliga rubob primada tahsil olgan. "O'zbekraqs" konsert jamoasining Xalq cholg'ulari orkestri raxbari va dirijyori, O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan san'at arbobi Abdulla Qodiriy nomidagi Davlat mukofoti sovrindori Mustafo Vafoyev avvaliga g'ijjak sozida tahsil olgan. Shular qatori barcha musiqiy oliygohlar, o'rta maxsus san'at kollejlari va musiqa san'ati maktablari orkestr dirijyorlari ham avaliga biron bir sozda tahsil olishgan va uni mukammal egallash dirijyorlik kasbiga ilk bosqich vazifasini o'taydi. Dirijyor bo'lishi uchun ham albatta iste'd$, yuksak qobilyat bo'lishi kerak. Shudnagina inson professional dirijyor bo'la oladi. Har bir ijrochi sozanda dirijyorlik kasbidan albatta xabardor bo'lishi juda zarur. Shunda u dirijyorning har bir qo'l harakatini tushuna oladi va ijro ham aniq bo'ladi. Musiqiy ritmni xis qilish elementar musiqiy qobiliyat bo‘lib, agar u mavjud bo‘lmasa, kasbiy musiqiy ta’lim olish mumkin emas.Elementar qobiliyat cholg‘u –ijrochilik mutaxassisliklari bo‘yicha kirish sinovlarida mu’lum bo‘ladi; shu vaqtning o‘zida kiruvchi yaxshi eshiish qobiliyati, ritm, temp barqarorligi sezgisi, shuningdek xotirasida mustaxkam saqlab qolish qobiliyati mavjudlt\igini namoyon qilishi kerak. Professonal- musiqachiga zarur bo‘lgan sifatlardan hech bo‘lmaganda bittasining tushib qolishi uning bu kasbga yaroqliligini shubha ostiga olishi mumkin. Musiqiy ritmni anglash va o‘zida namoyon qilishda rivojlangan qobiliyati mavjud bo‘lmagan yoshlar, o‘zlarini professonal musiqiy faoliyatga undan ham burun dirijyorlik faoliyatiga bag‘ishlamasliklari darkor. 70$