”Gijjak cholgu asbobining taraqqiyoti va ijrochiligi” - Musiqa - Diplom ishlar

”Gijjak cholgu asbobining taraqqiyoti va ijrochiligi”

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

233 KB

Ko'chirib olish

”Gijjak cholgu asbobining taraqqiyoti va ijrochiligi”

MUNDAR E JA : I B OB . O`ZBEK XALQ CHOLG`ULARIDA IJROCHILIK TARIXI …..…7 1 .1. O`rta Osiyo hududida ijrochilik san`atining paydo bo`lishi… ……….. 7 1 .2 O` zbek an`anaviy musiqa asboblari … ………….. .................. .. .... ...........18 II Bob.G`ijjak cholg`u asbobida ijrochilik san`atining taraqiyoti…………28 2.1.1917-1945 yillarda ijrochilik san`atining taraqqiyoti……………….....28 2.2 1945-60 yillarda o`zbek xalq cholg`ularida ijrochilik………………….31 2.3 G`ijjak cholg`usining musiqiy ta`limda tutgan o`rni. 2.4. G`ijjak ijrochiligini o`rganioshda metodik qo`llanma va adabiyotlar........................................................................................................53. Xulosa.....................................................................................................57 Adabiyotlar ro`yxati.............................................................................58

Kirish Mavzuning dolzarbligi: O`zbekiston Resbuplikasi davlat mustaqilligiga erishgach ijtimoiy iqtisodiy hamda madaniy-ma`naviy rivojlanishining istiqbolli yo`lga kirib o`ziga xos va o`ziga mos usulni tanlab oldi. Respublikamizda o`tkazilayotgan icloxotlarni takomillashtirish iqtisodiyotimizni rivojlangan madaniy`rifatli davlatlar qatorida bo`lib shuningdek, muhim ishlarda kuchli aqliy mehnat bilan qobilyatni o`stirish va kamol toptirish katta ahamiyatga ega. Kelajakda buyuk davlat qurish fuqorilarning aqliy madaniyati bilan bog`liqdir. Oldimizda turgan maqsadlarimizni qilish yani demokratik jamiyat qurish islohatlarning taqdiri yoshlarimizning qanday madaniy va kasbiy saviyasiga erishganligiga qanday ediallarga e`tiqod qilishi qanchlik ahamiyatga bog`liq oliy bosh mezonlarimiz bilim olish imkoniyatlarimizni kengaytirish millatimizniginqg`oyasini amalga oshirishiga qodir isoblanadi.Yani o`quvchilarni tarbiyalash oldimizga turgan eng muhum vazifalaridan biridir.Prezidentimiz Islom Karimov "Yuksak manaviyat – yemgilmas kuch" asarida barcha sohalar qatori musiqa sohasi haqida ham o`z fikirlarini bildirganlar. Shuningdrk ruhiy kamoloti haqida gapirar ekanlar albatta bu maqsadga musiqa san`atisiz erishib bo`lmaydi. Shu jumladan Prezidentimizning 2009-2014 yillrga mo`ljallangan "Bolalar musiqa san`at maktabini moddiy tenika bazasini yashilash bo`yicha Davlat dasturini hayotga tadbiq etish bu borada mavjud kamchiliklarni hil turlicha imkonini beradi." Prezidentimiz Islom Abdug`aniyevich Karimov e`tirof etganidek barkamol avlodning bilim va salohiyatini oshirish ularni qobiliyatini yuksaltirish kabi omillar millatning hayotini har tomonlama yuksaltirishga izmat qiladi. Shunday qilib barkamol avlod ta`lim tarbiya chinakam ma`rifatli kishilarni aniq maqsad yo`lida aniq fikirlay oladigan o`z kura va imkoniyatlarini tayanadigan qilib shakillantirish davlatimiz seyodatining dolzarb yo`nalishlaridan biridir.

Mavzuning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishida G`ijjak sozi ijrochilik mohorati,g`ijjakda toza tovush hosil qilishning ahamiyati hususida so`z boradi.Shuni alohida takidlab o`tish muhumki,g`ijjak cholg`u asbobi pardalarga ega emas, g`ijjakda tovush hosil qilish uchun ijrochidan eshitish qobiliyati nihoyatda yahshiligini talab etiladi. G`ijjakda toza intonatsiyada ijro etish nihoyatda muhimdir. Toza intonatsiyada ijro etish uchun g`ijjak dastasiga barmoqlarni to`g`ri bosish,o`ng qo`lda komonni to`g`ri tortish,komonni ushlash holatiga katta etibor berish talab etiladi. G`ijjakda ijrochilik boshqa cholg`u asboblariga qaraganda ancha murakkabroq bo`lib ijrichidan ko`proq mehnat talab qilib tovushlar tozaligiga diqqat bilan e`tiborni talab etadi. G`ijjakda aniq parda ko`rsatilmaganligi pardalarni g`ijjakda eshitib aniqlash kerakligi uchun ijrochiga anchagina qiyin sharoitni tug`diradi. Maqsadimiz g`ijjakda mohir ijrochilarni yetkazib berishdir. O`zbekiston musiqa madaniyatini rivojlantirishda ko`p ovozli arkestir kamer ansanbillari yakka ijrochilikda o`z o`rniga ega bo`lgan gijjak soziga ega bo`lgan mohir ijrochi va sozandalarni yetkazib berish oldimizga quyilgan asosiy va muhim vazifalarimizdan biri bo`lib isoblanani. Ob`yekti. Gijjakijrochiligida toza tovush hosil qilish,g`ijjak soziga ega bo`lgan mohir ijrochi va sozandalar yetkazishda musiqa maktabi va san`at kollejlari o`quvchi va talabalarni ijrochilik mohoratini ustirishda alohida etibor berishimiz,vatanimiz uchun yetuk mutahassislar tayyorlashda omil bo`lib hizmat qiladi. Tatqiqot predmeti . Mohir ijrochi va sozandalar yetkazib berishda g`ijjak sozini qadimdanmavjudligi va cholg`u musiqa madaniyatimizga alohida o`ringa ega bo`lganligini inobatga olgan holda g`ijjak sozining nazariy va amaliy ahamiyatiga alohida etibor berib, yosh g`ijjak o`rganuvchi shogirtlarni taqdim etish. Tadqiqotning vazifasi . O`zbekistonda cholg`u ijrochilik san`atini rivojlantirishda milliy cholg`u asboblarimizning o`rni nihoyatda beqiyosdir. Shu sababli har bir cholg`u asbobda ijro mahoratini o`stirish har bir cholg`u asbobida

toza intonatsiyada to`g`ri holatni qo`yib,mohirona ijro uslublarini qo`llash,mohirona ijrochilik uslublarini egallagan holda o`zbek xalq kuylarini, qardosh rus va chet el kompazitorlarining asarlarini keng xalq ommasiga olish va kelajakda yoshlarni ham ijrochi sozanda sifatida tarbiyalash vazifasi turadi. Tadqiqotning ilmiy yangililgi 1.O`sib kelayotgan yosh avlodni yashi ijrochi sozanda etib tarbiyalash. 2.Musiqa maktablari va kollej o`quvchilarini g`ijjak sozida toza intonatsiyada ijro etish mahoratini tarbiyalash. 3.G`ijjak cholg`usida o`qishni boshlagan o`quvchilarga asosiy o`rinda barmoqlar holatini to`g`ri quyish va toza intonatsiyaga tovush hosil qilish. 4.Har bir g`ijjakchi mohirona ijrochilik malakasini egallash. Tatqiqotning nazariy va amaliy asoslari. O`zbek xalq musiqa madaniyatida g`ijjak sozi qadimdan mavjud bo`lib,asrlar davomida takomillashib rivijlanib kelmoqda. G`ijjak sozining nazariy ahamiyati shundan iboratki,g`ijjak sozi kvarta-kvinta sozida ijro imkoniyatiga ega ushbu cholg`u asbobida o`zbek qardosh,rus va chet el kompozitorlari va xalq kuylarini ijro etish imkoniyati mavjud. G`ijjak sozi jahon standartiga javob bera oladigan cholg`u asbobidir. G`ijjak sozining amaliy ahamiyati shundan iboratki, ushbu soz O`rta Osiyo va sharq xalqlari musiqa madaniyatida qo`llanib kelmoqda. G`ijjak cholg`usi yakka soz sifatida ko`p ovozli orkestor ansanbil va fortepiano jurligida ijro imkoniyatlarini kengayib bormoqda. Hozirgi kunda takomillashgan g`ijjak cholg`usi o`zbek xalq cholg`u asboblarida ijrochilik madaniyatida yakka soz, ko`p ovozli arkestor, ansanbil ijrochiligida o`z o`rniga ega bo`lgan soz bo`lib O`zbekiston musiqa madaniyatini jahon musiqa madaniyatida o`z o`rniga ega bo`lishga g`ijjak sozining ahamiyati katta.

1- BOB . O`ZBEK XALQ CHOLG`ULARIDA IJROCHILIK TARIXI . 1.1. O`rta Osiyo hududida ijrochilik san`atining paydo bo`lishi. Xalq cholg`ulari uzoq o`tmishda paydo bo`lgan. Ma`lumotlarga qaraganda, dastlabki musiqa cholg`ulari eramizdan avvalgi XIII ming yillikda dunyoga kelgan, deb taxmin qilinmoqda. Musiqachilikda dastlab urma zarbli cholg`ular paydo bo`lgan. Chunki eng qadimgi mehnat ko`shiqlari ishning ritmik tuzilishi bilan bevosita bog`liq bo`lgan. Undan keyin shovqinli cholg`ular paydo bo`ldi, ijrochilar qarsak chalib ritmni ta`kidlagan, shovqinli cholg`ular ta`sirini ko`paytirganlar. Ijrochi ayollarning chapak zarblari o`ziga xos, takrorlanmas go`zal holatni vujudga keltirar edi. Qadimgi sharq madaniyati bag`rida, o`zbek xalq cholg`ulari shakllandi. Ular ko`p asrlik taraqqiyot davomida o`ziga xos xususiyatlarni, tovush tusini saqlab qoldi. o`ziga xos tuzilishi tufayli, nay, surnay, tanbur, dutor, rubob, g`ijjak, qo`bizlar an`anaviy shakllarda bizgacha yetib keldi. Quldorlik tuzimi davrida Maroqand, Niso, Tuproqqal`a, Termiz va boshqa shaharlar mavjud edi. Ushbu shaharlar hududida olib borilgan qazilma ishlar chog`ida badiiy hunarmandchilik buyumlari, turli xil cholg`ularining tasvirlari topildi. Quldorlik jamiyati O`rta Osiyo xalqlari madaniyati rivojida muhim bosqich bo`ldi. Xalq musiqasi yanada yuksalishi bilan birga, cholg`ular ham takomillashdi. Asrimizning 30-40-yillarida uyushtirilgan arxeologik ekspeditsiyalar (S.L.Tolstov, V.A.Vyatkin, M.B.Masson va boshqalar raxbarligida) natijasida qimmatli ma`lumotlarga ega bo`lindi. Topilgan madaniy yodgorliklarda turli xil musiqa asboblari: tanbur,

rubobsimon cholg`u, qonun, ud, nay, surnay, karnay, doirasimon cholg`ular chalayotgan mashshoqlar tasvirlangan. Xalq cholg`ulari O`rta Osiyo aholisining turmushi va mehnat faoliyatining ajralmas tarkibiy qismiga aylandi. Cholg`ular jo`rligida qo`shiq, o`yin va kuylar xalqning katta-katta marosimlari va oilaviy bayramlarida ijro etilgani bizga ma`lum. Bayramlar ko`proq yil fasllari bilan bog`liq bo`lgan. O`rta Osiyoda «Navro`z», «Lola sayli», «Xosil bayrami», «Qovun sayli», «Uzum sayli» kabi mavsumiy bayramlar keng tarqalgan. Bunday ommaviy bayramlarni xalq cholg`u ansambllari, xonanda va sozandalar xamda raqqosalarsiz tasavvur qilish qiyin. Bayramlarda, madaniy marosimlarda ayniqsa karnay, surnay, doira, nog`ora va urma zarbli musiqa cholg`ulari keng qo`llanilgan. IX asr oxirida Somoniylar mahalliy feodal sulolasi O`rta Osiyoning kattagina qismini birlashtirishga muvaffaq bo`ldi. Somoniylar davlatining poytaxti Buxoro yirik madaniy markazga aylandi. Bu yerda adabiyot va musiqa taraqqiy etdi. Hayot sharoitining o`zgarishi tufayli musiqa san`atining ijtimoiy ahamiyati oshdi. Shaharliklar va yuqori tabaqa sinflari turmushida musiqaning roli sezilarli kuchaydi. O`sha paytlardayoq yakkanavoz, ansambl musiqachiligi va raqsni o`z ichiga olgan vokal cholg`u musiqa turkumlari mavjud edi. O`rta asr musiqa ijrochiligi madaniyatining o`ziga xos xususiyatlaridan biri shunda ediki, cholg`uchilar nafaqat bir necha turdagi musiqa asboblarini chala olgan, balki o`zlari ham musiqa bastalaganlar. Cholg`uchilar o`z davrining yetuk musiqachilari va shoirlari ham bo`lishgan. O`rta asr sharoitida musiqiy ixtisoslashuv maxsus musiqiy ustaxonalarning paydo bo`lishiga olib keldi. Bu yerda ustoz-shogird an`analari qaror topdi va rivojlandi. Ayni shu paytda ansambl ijrochiligi takomillashdi, musiqa san`atining asosiy ko`rinishlari shakllanib cholg`u asboblarining yangi namunalari kashf etishdi. Sharq olimlarining nazariy qarashlari mavjud ijrochilik san`ati tajribasi asosida shakllangan bo`lib, ular o`z risolalarida musiqaning jamiyatda tutgan o`rni va ahamiyati haqida atroflicha ma`lumot berganlar.

Forobiyning (873-950) "Katta musiqa kitobi" ("Kitob al-musiqa al-kabr"), ibn Sinoning (980-1037) "Davolash kitobi" ("Kitobi ush-shifo") qomusidagi "Musiqa haqidagi risola", al-Xorazmiyning (X asr) "Bilimlar kaliti", Sayfuddin Urmoviyning (1216-1294) "Olijanoblik haqida kitobi" yoki "Sharofiya kitobi", Jomiyning (1414-1492) "Musiqa haqidagi risola" kitoblarida musiqa ijrochiligi va xalq cholg`ulari haqida muhim ma`lumotlar bayon etilgan. Sayfuddin Urmaviy iste`dodli ud cholg`uchisi, xonanda, mashhur sozanda sifatida tanilgan. U Ozarbayjonning Urmaviya shahrida tug`ilgan. Sayfuddinning eng katta yutug`i lad (modius)larning mukammal sistemasini ishlab chiqqanligidadir. Ibn Zaylining (1044 yilda vafot etgan) "Musiqa haqidagi to`liq kitob"i ("Kitob ul- kabir fil-musiqiy") uning musiqa ilmidagi yagona va bebaho kitobidir. U yangi usulni – musiqada ladlarni xarflar bilan ifodalash usulini ishlab chiqdi. Abduqodir Marog`iy (XV asr), Abduqodir ibn-Royibiy (Marog`iy) Ozarbayjoning Marog` shahrida tug`ilgan, lekin hayotining ikkinchi yarmi Temur saroyida-Samarqandda o`tgan va Hirotda vafot etgan. "Musiqa ilmida ohanglar to`plami" ("Jami al-alhan fi-ilm al-musiqiy") risolasida musiqa haqidagi ta`limotni-kamoncha, yetti torli g`ijjak kabi bir turdagi musiqa cholg`usi borligi haqidagi ma`lumotlar bilan boyitdi. Al-Xusaynning (XV asr) “Musiqiy kanonlar” risolasida asosan O`rta Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan ikki torli musiqa cholg`usi-dutor haqida ma`lumot berilgan. Qutbiddin ash-SHeroziy (1236-1310) Eronlik musiqa nazariyotchisi sifatida tanilgan bo`lib, o`z risolasida kamonchali tanbur haqida ibratli mulohazalar bildirgan hamda inson ovozini musiqa asboblari ichida eng yoqimlisi deb hisoblagan. XVII asrda yashagan buxorolik musiqashunos Darvish Ali o`z risolasida tanbur, chang, qonun, rubob, qo`biz, g`ijjak kabi musiqa cholg`ulari haqida batafsil ma`lumotlar bergan. Buyuk Sharq mutafakkirlarining merosi xalq cholg`ularini o`rganish sohasida ham tarixiy qiymatga ega. Abu Nasr Muhammad Forobiyning mashhur asari «Kitob al – musiqa al -kabir» («Musiqa haqida katta kitob») ulkan ahamiyatga ega. O`rta asr olimi bu kitobida ikki xil musiqa ijrochiligi: ohangni

inson ovozi (qo`shiq san`ati) va cholg`ular vositalarida qayta tiklashga ajratadi. Forobiy mohir ijrochi sifatida musiqa cholg`ularining jamiyat hayotidagi rolini o`rganishga axamiyat beradi va u: «... Jangu - jadallarda, raqslarda, to`y - tomoshalarda, ko`ngil ochar bazmlarda hamda ishq - muhabbat qo`shiqlarini kuylashda chalinadigan o`ziga xos cholg`ular bor» deb yozgan edi. Forobiyning yuqoridagi fikri cholg`ularning nafaqat saroy a`yonlari, balki shahar va qishloq aholisi, hunurmandlar orasida shuningdek, musiqa madaniyatida yetakchi rol o`ynaganligini isbotlaydi. Kitobning ikkinchi qismi boshdan-oxir o`sha davr musiqa cholg`ulariga bag`ishlangan. Unda lyutnya, tanbur, nay, rubob, chang, qonun va boshqa musiqa cholg`ulari izchil va batafsil ta`riflanadi. Forobiy torli, mizrobli lyutnyani o`sha davrda eng keng tarqalgan cholg`u hisoblagan. Lyutnya o`ziga xos mizrob (chertma) vositasida chalingan, dastasida esa ligatura (lado)lar joylashgan. IX-X asrlarda lyutnya arabcha ud nomini oladi. Bu cholg`u ko`pgina Sharq mamlakatlarida, Kavkaz orti xalqlari orasida hozirgi kungacha saqlanib kelyapdi. Zamonaviy ud namunalari Toshkent Davlat konservatoriyasining sohaviy-tajribaviy sinovxonasida mavjud. «Musiqa haqidagi katta kitob»da Forobiy yana bir cholg`u asbobi- tanburni ham ta`riflaydi. Olimning fikricha, tanbur (dilni tirnash) udga eng yaqin turdagi cholg`ulardan biridir. Tanburda torlar noxun (metaldan yasalgan maxsus chertmak-tirnoq) yordamida chertiladi. Tanbur xuddi ud kabi keng tarqalgan va xalq sevgan cholg`udir. Tanburning ikki yoki uch jez tori bo`lgan. Uning ikki turi ma`lum: Xuroson va Bag`dod tanburlari. Bag`dod tanburlarining maqomlari kamroq (beshta), cholg`u dastasi kaltaroq bo`lgan. Xuroson tanburining maqomlari ko`p bo`lgan, dastasida cholg`u bo`g`zidan to dastaning yarmigacha oralig`ida pardalar joylashgan. Tanburning bu turi shu kungacha o`z shaklini yo`qotmay, musiqa ijrochiligi amaliyotida yakkanavoz hamda ansambl cholg`usi sifatida amaliyotda foydalanib kelinyapti.

Forobiy, shuningdek, nayni ham ta`riflaydi. U turli xil damli cholg`ularini ovoz hosil qilishi prinsipiga ko`ra paysimon guruhga kiritadi. Ulardan biri oddiy nay yoki bir yo`nalishda joylashgan ko`p teshikli nay. Bu turdagi naylar yoki turlicha ataluvchi naylar hozirgi kunda xam Sharq xalqlari orasida mavjud. Uni vetnamliklar sao, tojiklar tutek, tatarlar kaval, qozoqlar sibizga, ozarbayjonlar ney (juda kam uchraydi), qirg`izlar uoo, choor (cho`ponlarning cholg`u asbobi), o`zbeklar nay deb ataydi. Olim ko`pincha tut daraxtidan ishlanadigan keng tarqalgan surnay haqida ham to`xtaladi. Forobiy, shuningdek, dunay (mizmar)ni ham tilga oladi. Dunay hozirgi qo`shnay yoki turkman xalq cholg`usi gosha-dilli tyuy dyuk (qo`sh qamish naychalardan tuzilgan cholg`u)ga o`xshaydi. Forobiy risolasida o`zi yashagan davrda mavjud bo`lgan rubobni ham batafsil ta`riflaydi. O`sha davrdagi rubob ham hozirgi Qashqar rubobiga o`xshab, rezanator va ancha uzun dastadan tuzilgan. Ikki xil chertma torli rubob mavjud bo`lgan. 1 yog`och dekali va asosiy qismi yog`ochdan, 2 pastki qismi charmdan ishlangan dekali. Forobiy shahodat berishicha, chang ochiq torlarning tebranishi orqali ohang hosil qiluvchi musiqa cholg`ulari turkumiga kiradi. O`sha davrdagi changning 15 tori bo`lgan, ular diatonik sozlangan va ikki oktava oralig`iga teng tovushqatorga ega bo`lgan. Risolada ta`riflangan barcha cholg`ular ashula, raqs, yakkanavoz va ansambl ijrochiligiga jo`r bo`lishda foydalanilgan. Forobiyning guvohlik berishicha, ud cholg`usi ansambl ijrochiligida yetakchi rol o`ynagan. «Cholg`u asboblari haqida kitob» da olim tanbur, rubob, chang kabi cholg`ularini udda chalinayotgan kuyga yoki yakkanavoz xonandaga uyg`un jo`r bo`lish uchun sozlash usullarini tushuntiradi. Shunday qilib, Sharqning ulug` allomasi musiqa ilmining bir bo`limi sifatida cholg`ularni o`rganuvchi cholg`ushunoslik sohasiga asos soldi. Bu soha keyinchalik boshqa olimlarning asarlarida ham keng boyitildi va rivojlantirildi. Yashagan davriga ko`ra Buyuk olim ibn Sino Forobiyga juda yaqin. Uning "Davolash kitobi" deb nomlangan yirik qomusning "Musiqa haqida risola"

bobida o`sha davrning musiqachiligiga oid ilmiy-falsafiy bilimlari bayon etilgan. Bu risolalarda cholg`ular ta`rifiga anchagina o`rin ajratilgan. Ibn Sino o`z davri musiqalarini ikki guruhga bo`ladi: mizrobli, noxunli (barbod, tanbur, rubob) va butun rezanator qopqog`i bo`ylab tortilgan ochiq torli cholg`ulari (shohruh, chiltor, lira, chang, arfa). O`sha davrda Sharqning taniqli mutafakkiri Sayfiuddin Urmaviy musiqa ilmi tizimi (sistemasini) rivojlantirdi. U usta cholg`uchi, xonanda va mohir bastakor sifatida mashhur edi. Udda olib borgan tajribalariga tayanib, olim o`z nazariy qoidalarini bayon etdi. Urmaviyning "Taqvadorlik kitobi"da cholg`u asboblari ichida ud eng mashhur va eng zamonaviyidir deb ta`kidlaganlar. Udning besh juft tori kvarta tartibidagi 7 ta maqomi (ladi) bo`lgan. Torlari bam, masnas, masna, zir va eng yuqorisi hadd deb atalgan. Besh qo`sh torli takomillashgan ud keyingi paytlarda ham o`z tuzilishini saqlab qolgan. Udning kvartaga sozlangan besh qo`sh tori va yetti maqomi (ladasi) haqida SHeroziy (1236-1311), Jomiy (XV asr), al-Husayniy, Marogiy, ibn Sinolar ham yozishgan. Jomiyning "Musiqa haqidagi risola"sida keltirilgan ud dastasining to`la chizmasi uni sozlash haqida to`liq tasavvur beradi. Olimning tasdiqlashicha mavjud 12 maqom qadimiy yetuk musiqaning asosidir. Jomiy musiqaning tinglovchilariga ta`siri haqida to`xtalib, uning chuqur ruhiy va ma`naviy axamiyati bor, deb hisoblaydi. XIII-XVII asrlarda yaratilgan risolalarda chang, qonun, nuzxa, rubob, tanbur kabi torli cholg`ular, shuningdek, damli cholg`u nayning ta`riflari berilgan. Darvish Alining (XVII asrda) Buxoroda yaratilgan musiqaga doir risolasi an`anaviy cholg`ular haqidagi ma`lumot manbai sifatida xizmat qilishi mumkin. Unda musiqa madaniyati, chunonchi, O`rta Osiyoning yirik shaharlarida mavjud bo`lgan cholg`ular hamda mohir ijrochilar haqida nodir ma`lumotlar mavjud. Darvish Alining risolasi XVI-XVII asrlar O`rta Osiyo musiqasini o`rganish uchun qimmatbaho manbadir. Mazkur asarda mashhur xonanda va

cholg`uchilar, bastakorlarning ijodiy tarjimai hollari bayon etilgan. Darvish Ali o`tmishdoshlari singari, torli mizrobli cholg`ular orasida tebranish ohangiga ko`ra eng yaxshisi sanalgan udni cholg`ular "shohi" deb atadi. Risolada yozilishicha, chang cholg`uchilar homiysi Zuhraga bag`ishlangan. Ta`riflangan changning yetti maqom ijrosi uchun yigirma olti torli va yetti pardasi bo`lgan. Bulardan tashqari, risolada qonun, rubob, qo`biz, g`ijjak, musiqa, ekbon-nay, (damli, charmli), Xitoyda tarqalgan ruxavza (olti tordan iborat noxunli) kabi cholg`ular ham tilga olingan. Darvish Ali ta`rif bergan cholg`ulardan yettitasi, tanbur, chang, qonun, ud, rubob, qo`biz, g`ijjak o`sha davrda keng tarqalgan cholg`ular edi. Darvish Alining ma`lumotlari musiqa amaliyotida dastlab ansamblda uyg`un kalorit hosil qiladigan torli-noxunli va torli -kamonchali cholg`ular qo`llanilganligi haqidagi fikrni tasdiqlaydi. Risolada changchi Dilorom, naychilar Abduqodir va Xo`ja Abudullohlar, Mavlono Qosimi- Rabboniy, Sulton - Ahmadiy - "devona" rubobchilar, aka-uka Shayx Abu - Bakri Rabboniy va Shayx Behduchi, dono qonunchi shayx Shamsi Rabboniy va ko`pgina boshqa mashhur ustalarning nomlari tilga olingan. Darvish Alining guvohligi yana shunisi bilan qimmatliki, u qayd etgan cholg`ularning kattagina qismi (nay, surnay, chang, qonun, rubob, tanbur, g`ijjak, qo`biz, doira, nog`ora, ud) O`rta Osiyoning hozirgi O`zbekiston, Tojikiston va boshqa respublikalarida, shuningdek, Ozarbayjonda bizning kunlargacha saqlanib keldi va u takomillashmoqda. Ushbu musiqa cholg`ulari uzoq vaqt mobaynida o`zbek xalqining madaniy turmushidan mustahkam o`rin olib, uning madaniy xayotida keng qo`llanib kelingan. Shunday ekan, bu cholg`ularni o`zbek xalq cholg`ulari, deb atash o`rinlidir. Abdul Fazl Boyhaqiy (XIV asr) asarlarida torli mizrobli (rud, barbad, tanbur), damli va urma zarbli cholg`ular (karnay, litavra va baraban) singarilarning nomlari keltirilgan. Ma`lumki, Sharq adabiyotida o`tmishda shoirlar asarlariga javob yozish («nazira») sistemasi keng qo`llanilgan. Ko`plab «Xamsa» lar ham shu yo`sinda

yaratilgan. Navoiy o`zining «Sab`ai sayyor» («Xamsa» dostonlarining biri) dostonida Bahrom Go`r haqidagi qadimiy afsonani, yangicha talqin etdi. Asar qahramoni - chang cholg`uchisi Dilorom deb atalgan. Shoir uning cholg`usini musiqa timsoli sifatida gavdalantirgan. Zahriddin Muhammad Boburning (1483-1530) e`tirof etishicha, Alisher Navoiy o`z davrida ko`plab ud cholg`uchilarning o`z iste`dodlarini namoyon etishiga ko`maklashgan. «Boburnoma»da o`zbek xalq cholg`ulari ijrochilarining nomlari zikr etilgan. Bobur, shuningdek, Shoh Kulmiy-G`ijjakiy, Husayn Udiy, Xo`ja Abdulloh Marvarid Qonuniy kabi mohir ijrochilarni ham tilga oladi. Navoiy davrida nay, ud, g`ijjak, qonun, karnay, surnay, nog`ora, doira, chang ijrochiligi keng tarqalgan edi. Ularning hammasi ansambl ijrosida ham, yakka ijroda ham birdek qo`llanilgan. Chang yakka cholg`u sifatida alohida ajralib turgan. XV-XVII asr yozma yodgorliklari ma`lumotlarini qiyoslab shunday xulosaga kelish mumkinki, bu davrga kelib, O`rta Osiyoda xalq cholg`ularida ijrolik madaniyati o`z kamolotiga yetdi. O`zbek xalq cholg`ulari ijrochilari ayni chog`da o`zlari ham musiqa asarlari yaratganlar. O`sha paytdayoq mohir chang, ud, g`ijjak, qonun, nay, tanbur, bulaman ijrochilari va yetuk xonandalari bo`lgan, ular o`ziga xos ansambllar tuzishgan. Shuningdek, yakkanavoz ijrochilik ham rivojlangan. Vosifiy o`z «estaliklar» ida treldek ajoyib uslub o`ylab topgan qonun cholg`uchisi Hoji Abdullo Marvarid nomini keltiradi. U bastalagan kuy va qo`shiqlar xalq orasida keng tarqalgan. Shunday qilib, XIV-XVII asr tasviriy san`atida va adabiy merosida ildizlari uzoq o`tmishga borib taqaluvchi musiqa cholg`ulari asosiy tiplarining barqarorligini tasdiqlovchi boy material bo`lgan. O`rta Osiyo olimlarining musiqa haqidagi risolalari, badiiy adabiyot, rassomchilik bizning kunlargacha yetib kelgan o`zbek xalq cholg`ulari tarixiy taraqqiyotining uzun zanjirdagi ayrim uzilgan halqalarini qaysidir darajada tiklash imkonini beradi. Necha yuz yillar o`tdi, musiqa cholg`ulari esa yakka, ansambl va orkestr ijrochiligida o`z o`rnini egallab, bugungi kungacha yashab

kelmoqda. XVII-XIX asrlarda cholg`ular batafsil ta`riflangan yirik asarlar yaratilmadi. Bu ko`proq feodal tarqoqligining kuchayishi bilan bog`liq. Ulkan davlat ayrim- ayrim xonliklarga bo`linib ketadi. (Buxoro, Xiva, Quqon xonliklari). Bu esa musiqa san`ati taraqqiyotida aks etmay qolmadi. O`zbek musiqa madaniyati mahalliy xususiyatlar kasb eta boshladi. O`ziga xos musiqa cholg`ulari shakllandi. Musiqa turlaridan-maqomlar bundan buyon har xonlikda o`ziga xos yo`nalishda takomillashdi. Maqom ijrochilari zarurat yuzasidan o`zgarishlar kiritishdi. Shunga qaramay, musiqaning umumiy xususiyatlarini saqlab qolishdi. Har bir ijrochi maqom ijrosiga ijodiy yondashib, musiqa ijrosiga o`ziga xos takrorlanmas jihatlar kiritdi. Og`zaki tarzda cholg`ularni saqlab qolish an`anasi maqomning asosiy xususiyatlaridan biri bo`lib, busiz uning yashab qolish va so`nggi taraqqiyotini tasavvur etish qiyin. Har bir xonlikda o`ziga xos bir yo`nalishda xalq musiqasining yangi turlari yaratildi; bayramona, kuylar, xalq tomosha kuylari (dorbozlik, ko`g`irchoqbozlik) yangi tipdagi raqs kuylari. Bu kuylar o`zining quvnoqligi, sho`xligi bilan bir-biridan farq qilib turgan va keng xalq ommasini o`ziga jalb etgan. XVII asr oxiri va XIX asr boshlarida o`zbek musiqa madaniyatida xalq va professional musiqa san`atining quyidagi ko`plab yangi turlari takomillasha boshladi; katta ashula, katta o`yin, Shodiyona, Navro`z, Mavrigiy, Shashmaqom, Chor maqom (unga Dugoh, Husayniy, Chorgoh, Bayot, Gulyori-Shahnoz kirgan). Joylarda mavjud musiqa cholg`ulari va ijrochilarga bog`liq holda turlicha cholg`u ansambllari tuzilgan. Ko`p hollarda xalq cholg`ulari ansambl tarkibiga g`ijjak, tanbur, dutor, chang, nay, qo`shnay, doira kabi musiqa cholg`ulari kiritilgan. Musiqachilikda olti turkum asarlardan iborat Shashmaqom ayniqsa mashhur bo`lgan. U O`rta Osiyo xalqlari syuita (turkum) shaklidagi professional musiqasining uzoq taraqqiyoti natijasida vujudga kelgan. I.Rajabov yozadi: Shashmaqom olti xil turli lad sistemalaridan iborat, ularning har biri, o`z navbatida, mushkilot (cholg`u) va nasr (ashula) bo`limlaridan iborat bo`lgan

quyidagi maqomlarga (qismlarga) bo`linadi: «Rost», «Buzrug», «Navo», «Dugoh», «Segoh», «Iroq» ... Har bir maqom 20 tadan 40 tagacha katta-kichik qismlarni o`z ichiga oladi. Hammasi bo`lib turkumda 250 ga yaqin mushkilot va nasr qismlari bor. Bir maqomning ijrosi bir necha soat davom etgan. Xalq cholg`ulari xalq og`zaki ijodi va klassik adabiyot bilan uzviy bog`liqlikda rivojlanadi. Xalq cholg`ulari haqidagi tasavvurlarni badiiy asarlardagi musiqa cholg`ulari ifodalari, kitob miniatyuralaridagi cholg`uchilar tasviri boyitadi. Firdavsiy, Sa`diy, Navoiy, Dehlaviylarning asarlarida 60 dan ziyod xalq cholg`ularining nomi zikr etilgan. Maqomlar asosan saroy ayonlari huzurida muayyan vaqtda yoki muayyan sharoitlarda ijro etilgan. Hatto mohir qo`shiqchilarning o`ziga xos musobaqasi (ayniqsa, avjlarni ijro etishda, shuningdek, yangi qismlarini to`kishda) tashkil etilgani ma`lum. Musiqa ijrochiligi san`atida maqom janrini tiklash va rivojlantirish davom etdi. Maqom o`zining oxang va ritm qonuniyatlariga ko`ra xalq qo`shiqlari bilan uzviy bog`liq bo`lib, faqat qamrovining kengligi bilan farqlanar edi. Odatda, har bir maqom ikki katta qismga bo`lingan. Birinchisi – faqat cholg`ularda ijro etilgan qismi bo`lib mushkilot deb atalgan, ikkinchisi – cholg`ular jo`rligida aytiladigan ashula qismi bo`lib, nasr deb atalgan. Nasr o`z ichiga raqs kuyi-uferni ham olgan. Cholg`uchilar orasida musiqa tovushlarini yozib ko`rsatadigan maxsus belgilar sistemasi notatsiya yaratishga intilish paydo bo`ldi. Buni amalga oshirish shoir-musiqachi Pahlavon niyoz Mirzaboshi (Komil Xorazmiy 1825-1879) ga nasib etdi. Iste`dodli musiqa ijrochisi mohir tanburchi va g`ijjakchi Paxlavon niyoz Mirzaboshi sayohat chog`ida nota bo`yicha kuy chalayotgan cholg`uchilarni ko`rib hayratga tushdi. Mirzaboshi - Komil Xorazmiy Xorazmga qaytishi bilanoq ilgaridan diliga tugib yurgan niyati maqomlarni yozib olishga ilhom bilan kirishdi. Paxlovon noyoz Mirzaboshi Komilning shogirdi Muhammad Yoqub

Xarratov (1867-1939) mashhur tanburchi edi. U nafaqat chog`uchilik san`atini, balki hattotlik san`atini ham mukammal egallagan edi. Iste`dodli cholg`uchi Komil Xorazmiy rahbarlik qilgan saroy xalq cholg`ulari ansambilining sozandasi bo`lgan Muhammad Yoqub Xarratov (Matyoqub Xarratov) tanbur nototsiyasini tuzishda va xorazmcha maqomlarni yozib olishda qatnashgan. Ustozidan xorazmcha maqom turkumlarini qabul qilib, ularning saqlanib qolishiga katta hissa qo`shgan. Muhammad Rahimxon (1806-1825) saroyida ishlagan mashhur tanburchi va qo`shiqchi Niyozxo`ja Hojining ijodiy va ijrochilik faoliyati Xivada kechdi. U xorazm musiqa madaniyatiga katta e`tibor berdi. Matyoqub Xarratovning aytishicha, Niyozxo`ja Buxoroga «Shashmaqom»ni o`rganish uchun borgan. U Buxorodan qaytgach, buxorocha maqomlar Xiva cholg`uchilari tamonidan o`zlashtirilib, Xorazmda keng tarqala boshladi. Xorazmning mashhur cholg`uchilari Muxammadrahim Feruz, Komil Xorazmiy, Mirzo Muxammadrasul va boshqalar Niyozxo`ja bilan hamkorlikda maqomlarga yangi cholg`u bo`limlari qo`shib, ularni boyitdilar. XIX asrning ikkinchi yarmida Qo`qon shahri mashhur cholg`uchilar to`plangan markazga aylangan edi. Bu yerda Usta Xudoyberdi rahbarligida o`zbek xalq cholg`ularida ijrochilik maktabini o`rganish bo`yicha o`ziga xos maktab yaratildi. Farg`ona cholg`ulari buxorocha shashmaqomni faol o`zlashtira boshladi. Ota - Jaloliddin Nosirov (1845-1928) maqom ijrochisi, taniqli o`qituvchi, cholg`uchi, usta tanburchi edi. U dastlab musiqa ilmini onasidan o`rgandi, so`ngra maqomlarning zukko bilimdoni va mohir ijrochisi bo`lgan otasidan ta`lim oldi. Ota-Jalol Nosirov uzoq yillar mobaynida Amir Olimxon (Buxoro), Amir Muzaffarxon (Shahrisabz)," Amir Otajonlar (Karmana, hozirda Navoiy)lar saroyida o`zbek xalq cholg`ulari ansamblining doimiy rahbari va xonandasi bo`lgan. Ota G`iyos Abdug`ani (1858-1924) o`zbek musiqasining bilimdoni, buxorolik tanburchi edi. U Shashmaqomning Mushkulot qismini yaxshi bilgan va har bir maqomni unga xos usul va xususiyatlarni saqlab qolgan holda ijro

etgan. Xoji Abdulaziz Rasulev (1852-1936) o`zbek va tojik musiqasining taniqli ijrochilaridan biri, mohir tanburchi Hoji Raximqulning shogirdi. 1888 yilda Buxoroga bordi. U yerda Ota-Jaloliddin Nazirov raxbarligi ostida bir yil ichida Shashmaqomni mukammal o`rgandi. A.Rasulov Farg`ona, Samarqand, Toshkent shaharlarida o`zbek xalq musiqasi va maqomlarini faol targ`ib qildi. U o`zbek xalq cholg`ulari ijrochiligi rivojiga tanburchi, dutorchi va xonanda sifatida salmoqli hissa ko`shib, xalq va musiqa jamoatchiligining mehr-muhabbatiga sazovor bo`ldi. Yuqorida nomlari keltirib o`tilgan musiqachi-cholg`uchilar o`z ijodiy yo`lini boshlab o`z davrida ijodiy kamolotga yetdilar. Ular hammasi ma`rifatchilar, yosh musiqachilarning ustozlari edilar. Ularning pedogogik karashlari, ta`limotlari o`zbek xalq cholg`ularida ijrochilik bo`yicha yangi pedagogik hayotiy manba bo`lib, o`lmas meros sifatida saqlanmoqda.

1.2 O`ZBEK AN`ANAVIY MUSIQA ASBOBLARI. SURNAY. O`zbek va tojik xalqlari o`rtasida keng tarqalgan qadimiy puflama yog`och cholg`u asbob. Surnay yolg`iz, shuningdek, nog`ora, karnaylar bilan ham birgalikda chalinadi. Co`nggi vaqtlarda o`zbek xalq cholg`u asboblari orkestriga ham qo`shilmoqda. Surnayda chap va ung qo`l barmoqlari bilan yopiladigan oltita teshikcha bor. Yettinchi teshik esa pastki tomonda bo`lib, chap qo`lning bosh barmog`i bilan berkitiladi. Uning ovoz hajmi kichik oktavadagi lyadan, ikkinchi oktavadagi miga qadar notalari skripka kalitida yoziladi. Surnay tovushi baland bo`lgani uchun, ochiq havoda turli tantanalarda chalinadi. Surnay Kavkaz va Eron xalqlarida ham qo`llaniladi. Surnayda xalq kuylari qatorida maqom yo`llari ham ijro qilinadi. Surnay turli tuy marosimlarida, dor o`yinlarida, karnay va nog`oralar bilan ansambl bo`lib ijro qilinishi mumkin. Nikoh to`ylarida dastlabki musiqani surnay ijrosidagi "navo`` bilan boshlash odatlanilgan. Surnay navosi o`ziga xos yoqimli va zavq bilan tinglanadi. QO`SHNAY Qo`shnay qadimiy o`zbek cholg`u asboblaridan ikki qamish naychadan iborat bo`lib, ularga tovush chiqaradigan til o`rnatiladi. Qo`shnayni chalish uchun ikkita naychaga barovar puflanadi va har ikkala naychada yondosh joylashgan yettita teshikchaning tegishlilari barmoq bilan bosiladi. Ovoz hajmi birinchi oktavadagi Redan ikkinchi oktavadagi Solga qadar. Qo`shnayda o`zbek musiqasi uchun xos bo`lmagan melizmni, qochirimni chalish juda qulaydir. NAY Nay - puflab chalinadigan yog`och asbob bo`lib, O`zbekiston va Tojikisitonda juda keng tarqalgan. Nayni Buryatiya va Mongoliya Xalq Pespublikasida limba, Xitoyda li, Vyetnamda sao, Afg`onistonda esa mola deb yuritiladi.

Hay yog`ochdan (yog`och nay), jezdan (mis nay), g`arov (g`arov nay), to`nkadan (bridji nay) yasaladi. Eng ko`p tarqalgan yog`och nay bilan g`arov nayidir. Nayda barmoqlar bilan berkitiladigan oltita va lab bilan puflash uchun bitta teshik bor. Yuqoridagilardan tashqari, hech qanday vazifani bajarmaydigan qog`oz yopishtirib qo`yilgan bitta teshik va nayning oxirida to`rtta teshik bor. Bulardan eng pastga joylashgan ikkita teshik o`zining o`rniga qarab asosiy tonning balandligini aniqlaydi. Hozirgi zamon naylari qisqadir, chunki ylarning sozi naylarni tayyorlash paytida umumiy uzunligi bo`yicha belgilanadi. Nayda barmoq bilan yopiladigan teshiklar va puflab chalinadigan bitta teshik «labium» joylashgan. Sozning balandligi nayning yuqori qismini ichkarisida joylashgan tiqin (probka) va harakatlanturuvchi golovka bilan tartibga solib turiladi. Golovka yoki probkani siljitish bilan havo to`lqinini ko`paytirish va shu bilan birga, tovushni pasaytirish va kuchaytirish mumkin. QONUN Qonun-cholg`u asbobi, changga o`xshash qadimiy musiqa asbobi bo`lib, u barmoqlarga maxsus yasalgan noxun bilan tirnab chalinadi. 17-asrda Dapvishali Changiy yozib qoldirgan "Risolai musiqiy»da qadimiy cholg`u asboblaridan biri ekanligi qayd etilgan. Hozirgi kunda qonun cholg`u asbobi sinfi san`at kolleji va musiqa yo`nalishidagi oliy o`quv yurtlarida mavjuddir. DO`MBIRA Do`mbira cholg`u asbobi ikki xil bo`lib; 1.Torli tirnama o`zbek cholg`u asbobi. Dytop tuzilishidagi do`mbirada ippak yoki ichakdan qilingan ikkita tor bo`lib bu torlar qo`proq kvarta oralig`ida sozlanadi. Do`mbira dastasida bog`langan yoki doimiy parda bo`lmaydi. 2.Qozoq do`mbirasi dastaga bog`langan pardalar bilan ajraladi. Torli-tirnab chalinadigan qozoq xalq asbobi do`mbira 30-yillarda qayta ishlanib, buning pikkalo, prima, tenor, bas va kontrabas turlari ishlab chiqilgan. Pardalar xromatik qilinib ishlangan. 1934 yil tashkil qilingan Qurmang`ozi

nomidagi Qozog`iston Davlat xalq cholg`u orkestrida do`mbira asosiy o`rin egallaydi. CHANQOVUZ Chanqovuz – ikki lab orasiga qo`yilib o`ng qo`l barmoqlari bilan chalinadigan cholg`u asbobidir. Temirdan qilingan aylanma ramka oralig`ida po`lat til o`pnatilgan, chalganda barmoq bilan tilni harakatga keltirib to`lqinlantiriladi. Og`iz bo`shligi tovush beruvchi rezonans xizmatini bajaradi va oktava hajmi oralig`ida tovush beradi. Changqovuz Markaziy Osiyo xalqlari xotin- qizlari orasida keng tarqalgan. Yoqut xalqlarida erkaklar ham chanqovuz chaladi, ulardan ansambl tuzilgan. CHANG O`rta Osiyo xalqlarining qadimiy urma cholg`u asbobibi -changdir. Uning sadosi baland bo`lgani uchun, ilgari faqat cholg`u kuylarini ijro etishda ansamblga qo`shganlar, chunki davomiy jaranglovchi sadosi ashulani buzgan. Changning unisonga sozlangan uchtadan tori bo`lib, ovoz hajmi katta oktavadagi Soldan ikkinchi oktavadagi Miga qadar. Ilgari xalq o`rtasida qo`llangan changning tovushqatori diatomik tartibda bo`lgan. Notalar eshitilishiga nisbatan oktava yuqorida, skripka kalitida yoziladi. Chang rezinka qoplangan maxsus ingichka cho`p bilan urib chalinadi. Hozir Chang qayta ishlanib, tovushqatori xromatik, ya`ni yarim tonlik qilingan. Ijrochining o`tirib chalishiga qulay bo`lishi uchun vintlar o`rnatilgan oyoqlari bor. Davomli sadoni yuqotish uchun maxsus pedal ishlangan. DOIRA Doira - o`zbek, tojik va uyg`ur xalqlari orasida keng tarqalgan, tovush balandligi noaniq urma cholg`u asbob. Doira gardishiga buzoq yoki baliq terisi qoplanadi, qirqdan ortiq halqachalari taqilib, bular doirani chalganda qo`shimcha sado beradi. Doirada ikkita asosiy tovush bor. Biri past "Bum" ikkinchisi baland "bak" deb yuritiladi. Ketma-ket kelgan ikkita qisqa tovush «bakko" yoki "bakka" yoki "baxa" deb yuritiladi.Doira keng tarqalgan cholg`u

asboblardan. Doira ijrochiligidagi raqslar o`zbek va tojik xalqlari orasida juda keng tarqalgan. Shoshmaqom doira usulisiz ijro qilinmaydi. Buxoroda har bir maqom aytuvchi hofiz maqom usullarini doirada ustalik bilan o`zlashtirgan va o`z ashulalariga jo`r bo`lgan. Doira tovushlari notada puflama va simfonik orkestrdagi urma cholg`u asboblarinikidek bir chiziqqa yoziladi. G`IJJAK Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o`zbeklar orasida qadimdan keng tarqalgan kamoncha bilan chalinadigan torli cholg`u asbob, kosasi qovoqdan, o`rtasi kovak qilib o`yilgan yog`ochdan yasaladi. Kosaning ustiga baliq terisi yo pufak qoplanadi. Dastasi dumaloq bo`lib, kosaga yaqinlashgan sari ingichkalashtirib ishlanadi. Kosaga o`rnatilgan temir oyokchani ijrochi tizzasiga ko`yib o`tirib chaladi. G`ijjakda dastlab uchta tor bo`lib, ular kvarta bo`yicha sozlangan. Sozlanishi har doim aniq bir tovushda bo`lmay, ashulachining ovozi yoki chalinadigan kuyning xarakteriga ko`ra turlichadir. 20- yillarda sozandalar g`ijjak ovozini baland qilish maqsadida unison qilib sozlangan qo`shtorlar ishlatganlar. G`ijjak yakka va ansamblda chalingan, kamonchasi ot dumidan ishlanib, chalish vaqtida o`ng qo`l barmoqlar bilan tortib turiladi. 30- yillarda g`ijjak qaytadan ishlandi, to`rtta tor joriy qilindi, ular skripkadek kvinta oraligida 4- eng pastgi yo`g`on tor kichik oktavadagi solga, 3- tor birinchi oktavadagi Rega, 2-top birinchi oktavadagi Lyaga va oxirgi 1-tor oktavadagi Miga sozlanadi. Ovoz hajmi kichik oktavadagi SOLdan, to`rtinchi oktavadagi Lyaga qadar. Qayta ishlangan g`ijjak dastasi dumaloq emas, aksincha, skripka dastasidek yassi qilib ishlangan, oyoqchasi stulda o`tirib chalish uchun qulaylashtirilgan. RUBOB Osiyoning ayrim xalqlari, xususan, o`zbeklar, tojiklar o`rtasida qadimdan keng tarqalgan torli tirnama cholg`u asbob rubobdir. O`rta Osiyo xalqlariga nisbatan Janubiy Xitoyning Sinszyan viloyatida yashovchi uyg`urlar o`rtasida keng tarqalgan turi qashqar rubobi deyiladi. Rubob kosasi kazma,ya`ni o`yilib, ustiga teri koplangan, dastasiga ipak yoki ichakdan qilingan pardalar

bog`langan. Rubobda beshta tor bo`lib, uchtasi ipak tor, ikkitasi sim tordir. Bular 5 va 4 torlar katta oktavadagi Lyaga unison. Z-tor kichik oktavadagi Miga va asosiy melodik, 2 va 1-torlar kichik oktavadagi LYaga unison sozlanadi. Hozirgi vaqtda qo`llanilayotgan rubob qayta ishlanib, yarim pardalar asosida ishlangan va pardalar doimiy surilmaydigan qilib yasalgan. Bu rubobdagi beshta torning to`rttasi sim tor bo`lib, beshinnchisi ichak tordir, kvarta bo`yicha - tor katta oktavadagi Siga, 4 va 3 torlar kichik oktavadagi Miga unison, 2 va 1- torlar esa kichik oktavadagi Sidan, ikkinchi oktavadagi Lyaga qadar. Rubob notalari eshitilishga nisbatan oktava yuqorida skripka kalitida yoziladi. AFG`ON RUBOBI Afg`on rubobi-o`zbek halq cholg`u asboblari orasida o`zining tashqi tuzulishi bilan ajralib turadi. U juda boy tembr tovushiga egadir. Afg`on rubobi nafaqat respublikamizda, balki Tojikiston, Afg`oniston, Buxoro va boshqa vohalarda ham keng tarqalgan. Bu cholg`u asbobda halq kuylari bilan bir qatorda, barcha qardosh kompozitor kuylarini ham mohirona ijro etish mumkin. Afg`on rubobini Buxoro rubobi ham deyishadi O`zbekistonga ham bu cholg`u asbobini Buxorolik cholg`uchi, sozandachilar olib kelishgan. Afg`on rubobi qayta takomillashtirilgandan keyin 1960 yili Toshkentdagi Glier nomli musiqa maktab internatida afg`on sinfi ochildi va keyinchalik Toshkent Davlat konservatoriyasining o`zbek cholg`u asboblari bo`limida 1964 yili shu sinf ochildi. Bu sinfda qashqar rubobida o`qigan talabalar olinib, ular shu sinfni tugatishib, boshqa viloyatlarda ham afg`on rubobi sinfi vujudga keldi. Bizni viloyatimizdagi Termiz musiqa bilim yurtida ham shu sinf 1978 yili Toshkent Davlat Konservatoriyasini tamomlab kelgan yosh mutaxasis o`qituvchi Mardayeva Klara Abdurasulovna tashabbusi bilan tashkil topdi. Hozirgi kunda shu sinfni bitirgan yosh mutaxassis talabalar ham o`z tumanlarida shu afg`on rubobi sinfi musiqa maktablarini ochib bizlarga yaxshi talantli o`quvchilarni yubormoqdalar. Ko`pgina talabalar esa bilimlarini yanada

mustahkamlash maqsadida oliy o`quv dargohida, ya`ni Toshkent Davlat konservatoriyasiga, Toshkent madaniyat institutiga borishib, o`qishlarini davom ettirib va tugatib Termiz musiqa bilim yurtida o`qituvchilik faoliyatlarini boshlab yuborishgan. Hozirgi kunda afg`on rubobiga moslashtirilgan darsliklar yetarlicha emas, lekin shu sohada ishlayotgan mutaxassislarning umidi katta, kelajakda kompozitorlarimiz shu cholg`u asbobi uchun ko`pgina kuylar yaratishi mutaxassis o`qituvchilar esa shu afg`on rubobi moslashtirilgan darsliklar chiqarishlariga to`g`ri keladi. DUTOR Dutor- o`zbek, tojik, turkman va uyg`ur xalqlari o`rtasida keng tarqalgan torli tirnama cholg`u asbob. Dutor ikki qismdan,dasta va kosadan iborat bo`lib, ularni birlashtiruvchi qismi «bo`g`iz» deb ataladi. Dutor kosasi o`yma yoki «qobirg`a»chalarning birlashganidan yasalishi mumkin. O`yma dutor Samarqand, Xorazm va Turkmanistonda qo`llanilib, bir bo`lak tut yog`ochdan o`yib ishlanadi. TANBUR Tanbur-bu tan, yurak, dil, ya`ni yurakni qitiqlamoq, larzaga solmoq demakdir.Tanbur ham uzoq asrlardan beri o`zbek, tojik va uyg`ur xalqlariga madaniy xizmat kilib kelayotgan sernola, sersado, serohang, dilrabo milliy musiqa cholg`ularimizdan biri bo`lib, uni tinglayotgan shinavandalar qalbini larzaga solib kelmoqda. Tanburning kosasi tut yog`ochidan, dastasi esa asosan o`rik va boshqa yog`ochlardan yo`nilib, dastasiga ichak pardalar bog`landi, torlari misdan tortilib, noxun deb ataluvchi metaldan ishlangan moslama yordamida chalinadi. Tanbur fortepianoning kichik oktava "sol", "re" siga sozlanadi. Tanburchilar ko`p, ammo ular orasida el- yurt hurmatiga, shinavandalar tahsiniga sazavor bo`lganlardan: Sultonxon Hakimov, Rixsi Rajabiy, Shobarot tanburchi, Maqsud Xo`ja Yusupov, Jo`rabek Saydaliyev, Abdumutal Abdullayev, Otavali Nuriddinov,

usta Ro`zimatxon Isoboyev, Qayum Shobarotov, Emmanuel Barayev, Yoqubov, Davidov, Shonazar Sohibov (Tojikiston), Nizomiddin Mirzaxo`jayev. Hozirgi kunda xizmat kilib kelayotgan tanburchilar: Turg`un Alimatov. UD Ud juda qadimiy musiqa asbobidir. Uning bizga ma`lum bo`lgan dastlabki shakli Ayritomdan topilgan, eramizning birinchi asrlariga oid ajoyib madaniyat yodgorligida o`z aksini topgan. Ud arabcha so`z bo`lib, uning lug`aviy ma`nosi turlichadir. U birinchidan yog`ochi qora tusli daraxtning nomidir. Ud dastlab shu daraxtdan yasalgan bo`lishi kerak. Ikkinchidan, ud iborasi bayram, tuy-tomosha, xursandchilikni ifodalaydigan «iyd» iborasining ma`lum shaklidir. Bu urinda xushchaqchaqlik kayfiyatni bag`ishlovchi soz ma`nosida ham kelishi mumkin. Udning dastlabki nomi "Barbad» bo`lganligi ba`zi manbalarda ko`rsatib o`tiladi. Barbad ikki so`zdan iborat bo`lib, bar—qomat, bad -o`rdak ma`nolarida keladi. Barbad qorni katta va dastasi -kalta musiqa asbobidir. Unga o`rdak qomatiga o`xshagani uchun barbad nomi berilgan emish. Barbad eng qadimiy torli asbobdir. Uning yaratilishi haqida bizgacha turli afsonalar yetib kelgan. Bir afsonada hikoya kilinishicha, barbadni yunon olimi Fisogurs hakim (Pifagor eramizdan oldingi VI asr) ixtiro qilgan. Afsonada aytilishicha, bir kuni Fisog`ursni tushida bir noma`lum mo`ysafid uning boshiga kelib shunday dedi: “sen ertaga barvaqt turib naddof (paxta tituvchilar) bozoriga borgil. U yerda senga hikmat sirlaridan biri namoyon bo`ladi». Fisog`urs ertalab naddoflar rastasiga boribdi va u yerdan hech narsa tushuna olmay qaytib kelibdi. Mo`ysafid shu kuni tushida yana kelib, kechagi aytgan gapini takrorlabdi. Shundan so`ng Fisog`ypc ertalab uyg`onib ikkinchi marta bozorga borganda paxta tituvchilar yoyining ipidan chiqayogan tovush uning diqqatini jalb etibdi. Fisog`ursning ongida bir fikr paydo bo`libdi, shunda u yerda yotgan ot dumining tolasini olib, bir uchini tishi bilan tortib turib chertgan ekan, mayin va yoqimli bir ovoz eshitilibdi. Endi shu ipni taqib chaladigan torli asbob yaratish ustida mulohaza yurita boshlabdi. Ma`lum bir vaqt o`tgandan so`ng, kunlarning birida

Fisog`urs hakim tog` tomon yo`l olibdi. Tog`ning etagida kuchli shamol esib, qandaydir bir sehrli tovush, ya`ni hushtaksimon bir sado eshitilibdi. Shunda u atrofga nazar solib yaqin orada turgan ichi kovak, bo`shab qolgan toshbaqa kosasiga ko`zi tushibdi. Uning bosh, qul oyog`i va dumi chiqib turadigan teshiklardan o`tayotgan shamol ana shunday sehrli tovush hosil qilayotgan ekan. ”Bir narsaga yarab qolar”, deb uni yerdan olibdi. Keyinchalik toshbaqa kosasidagi eng katta teshikka — boshi chiqib turadigan yerga dasta o`rnatibdi. Unga ipni taqib, chala boshlabdi. Rubob dastlab juda sodda va oddiy shaklda tuzilibdi. Fisog`ursdan so`nggi davrlarda yashagan musiqachilar barbadni takomillashtirdilar va uning asosida ikki, uch, turt torli musiqa asbobi yasaganlar. Barbad esa ko`p manbaalarda hamma torli asboblarning yuzaga kelishida asos bo`lgan, deb ko`rsatilgan. Uning shu takkomillashgan keyingi shakli guyo ud emish. Ud qariyb XVII asrlargacha yashagan, deb taxmin qilish mumkin, Keyinchalik esa O`rta Osiyoda iste`moldan chiqib ketgan hamda boshqa qadimiy musiqa asboblarn uning o`rnini ola boshladi. O`rta Osiyo xalqlarining, jumladan, o`zbek, tojiklarning cholg`u asboblari rang-barangdir. Albatta, bu xalqlarning madaniyati qadimdan boy bo`lganligi, tinmay rivojlanganligidan dalolat beradi.

2-BOB. G`ijjak cholg`u asbobida ijrochilik san`atining taraqqiyoti 2.1. 1917-1945 yillarda ijrochilik san`atining taraqqiyoti 1917 yildan keyin o`zbek musiqa san`ati jadal va jo`shqin taraqqiy qila boshladi. Birinchi o`n yillikdayoq musiqa ta`limi, fol`klorshunoslik, ijrochilik san`ati sohalarida muayyan yutuqlarga erishildi. Musiqa o`quv yurtlari - Toshkentdagi Turkiston xalq konservatoriyasi (1918) va uning Samarqanddagi, Farg`onadagi (1919), Buxorodagi (1920) filiallarida katta ishlar amalga oshirildi. Ularda asosan o`zbek xalq cholg`ularini hamda ba`zi Ovrupacha musiqa cholg`ulari (fortepyano, skripka va damli cholg`ulari) ni chalish o`rgatilar edi. Bu musiqa bilim yurtlari tom ma`nodagi konservatoriya bo`lmasa-da, biroq, o`tgan davr musiqa madaniyati ilmini o`rganish imkoniga ega bo`lmaganlarga sodda musiqa nazariy ilmi hamda ijro san`atida saboq berilar edi. Shu tufayli yosh respublikaning ko`pgina shaharlarida musiqa havaskorligi keng quloch yoydi. O`zbek san`atining asoschisi, dramaturg, bastakor, muallim, jamoat arbobi Hamza Hakimzoda Niyoziy musiqa san`ati rivojiga katta xissa qo`shdi. 1917 yilgacha bo`lgan davrdagi xalq musikachi va ijrochilari yaratgan an`analar cholg`ularning keyingi avlodi ijodida tarkib topdi va davom etdi. Musiqachi-ijrochilar qayta tuzilgan madaniy-ma`rifiy tashkilotlarda ishga kirishib ketdi. Taniqli tanburchi va xonanda Shorahim Shoumarov 1919 yilda Toshkentdagi «Namuna» maktab-internati qoshida xalq cholg`ulari ansamblini tuzdi. Bu ansambl keyinchalik Toshkent musiqa texnikumini tashkil qilish uchun asos bo`lib xizmat qildi. 20-yillarda o`kuv yurtlari, zavodlar, fabrikalar qoshida, qishloq joylarda «Ko`k ko`ylak», «San`atchi qizlar», «Sanoyi nafisa» kabi musiqiy jamoalar tuzildi. Tashkil qilingan ijodiy jamoalar tarkibida naychi. changchi, dutorchi,

tanburchi, g`ijjakchi, doirachi, nog`arachilar va qashqar rubob sozandalari bo`lgan xalq cholg`ulari ansambllari ham bor edi. Xalq cholg`ulari ansambllari Farg`onada, Andijonda, Samarqanda ham tuziladi. Ularga mashhur cholg`uchilar usta Olim Komilov, To`xtasin Jalilov, Ahmadjon Umirzoqov, Yusufjon Shakarjonov, usta Ro`zmat Isaboyev, Matyusuf Xarratov, Usta Toyir Marufjon Toshpulatov, Muhiddin Mavlonovlar rahbarlik qilishgan. Ularning samarali ijodi tufayli, o`zbek xalq cholg`ularida ijrochilik san`atidan ko`pchilik bahramand bo`ldi. 1936 yilda Moskvada bo`ladigan dekada munosabati bilan Qori Yoqubovga Davlat filarmoniyasini tuzish topshiriladi, u filarmoniyaning birinchi direktori etib tayinlanadi. Qori Yoqubovning va boshqa musiqa san`ati arboblarining qat`iyligi tufayli, Toshkent Davlat Konservatoriyasini tuzish xaqida qaror qabul qilinadi. O`zbek xalq musiqasi an`analarining davomchisi, toshkentlik mohir xalq cholg`uchisi-dutorchi, tanburchi, naychi Yunus Rajabiyning (1897-1976) ijodiy faoliyatiga ma`rifatparvarlik keng musiqiy-ijtimoiy xususiyatlar xos edi. Besh jildlik o`zbek xalq musiqasini yozib olib, nashrga tayyorlaganligi Yunus Rajabiyning ko`p yillik ijodiy faoliyatining eng ajoyib samarasi bo`ldi. 1927 yili Yunus Rajabiy O`zbekiston radio qo`mitasi qoshida 12 cholg`uvchi (xonanda va sozandalar) dan iborat xalq cholg`ulari milliy ansambli tashkil etadi. Bu ansamblga u Toshkentdagi o`sha paytda mashhur musiqachilar - qo`shnaychi Xayrulla Ubaydullayev, dutorchilar Abdusoat Vahobov, Orif Qosimov, tanburchilar Rixsi Rajapov, Mahsudxo`ja Yusupov, g`ijjakchilar Imomjon Ikromov, Nabi Hasanov, Mahmud Yusupov, naychilar Dadaali Soatqulov, Said Kalonov, changchilar Nigmatjon Do`stmuhammedov, Faxriddin Sodiqov, Mahamatjon Rasulov, doirachi Dadaxo`ja Sottiyevlarni jalb etdi. Ansambl repertuarida o`zbek xalq kuylari bilan bir qatorda zamonaviy bastakor, shu jumladan Yunus Rajabiyning «Chorgoh», «Ko`chabog`i», «Bayot», «Birlashingiz», «Fabrika», «G`alaba», «Hammamiz», «Ilg`or», «Mirzadavlat» kabi asarlari bor edi. Keyinroq bu ansamblda respublikaning

mashhur xonandalari toshkentlik Mulla To`ychi Toshmuhamedov, buxorolik domla Halim Ibodov, samarqandlik dutorchi va xonanda hoji Abdurahmon Umarov, xorazmlik tanburchi va xonandalar Matyoqub Xarratov, Safo Mugoniy, Toshkentlik Nazira Axmedova kabi san`atkorlar ishlagan. Ayni paytda ansamblning ijrochilik repertuari «Shashmaqom»ning mushkulot va nasr qismlari: «Nasurulloi», «Navro`zi Sabo», «Talqini ushoq», «Sarvinozi talqincha», shuningdek, bastakorlarning «Uyg`oning», «Bizning qishloq», «Yashasin», «Kolxozimiz» kabi asarlar hisobiga kengaydi. 1930 yilda Toshkent musiqa oliy maktabi, 1936 yilda esa uning asosida O`rta Osiyoda birinchi musiqa oliy o`quv yurti - Toshkent Davlat konservatoriyasi ochildi. 1936-1937 o`quv yili xalq cholg`ularida ijrochilik sohasida musiqiy ta`lim rivoji uchun juda muhim davr bo`ldi. Aynan shu davrda Hamza nomidagi Toshkent musiqa bilim yurtida A.I.Petrosyans tashabbusi bilan Y.Rajabiy, A.Daroshev, A.Mansurov, B.Giyenko, N.Krestyanin, V.Marsinkovskiy, A.Maxsudov, O.Qosimov kabi o`qituvchilar umummaqbul nota sistemasi asosida o`zbek xalq cholg`ularida ijrochilik bo`yicha saboq bera boshladilar. Sh.Shoakramov, A.G`ofurov, M.Yunusov (chang), S.Yuldoshov, G.Qodirov (tanbur), A.Ilyosov, M. A`zamov kabilar ularning birinchi o`quvchilardan bo`lishdi.

2.2 1945-1960 yillarda o`zbek xalq cholg`ularida ijrochilik . O`zbek xalq cholg`ularida ijrochilik madaniyatining o`sishi, jahon klassik bastakorlari asarlarining o`zlashtirilishi, O`zbekiston bastakorlarining xalq cholg`ulari uchun maxsus asarlar yaratishdagi faol ijodiy faoliyati o`zbek xalq cholg`ularida ijrochilik san`atini yanada yuksalishi uchun muhim zamin bo`ldi. Shu bilan birga, yuqori malakali ilmiy pedagogik va ijrochi kadrlarni puxta va mukammal qilib tayyorlash masalasini ham kun tartibiga qo`ydi. O`zbek xalq cholg`ularida ijrochilikning keyingi davrlardagi yuksalishi Toshkent konservatoriyasining faoliyati bilan chambarchas bog`langan. 1948 yildan boshlab mamlakatimizdagi musiqa oliy o`quv yurtlarida, shu jumladan; M.Ashrafiy nomidagi Toshkent Davlat konservatoriyasida ham xalq cholg`ulari ijrochiligi bo`yicha ta`lim berish boshlandi. O`zbek xalq cholg`ulari bo`limiga (orkestr fakulteti tarkibida) rahbarlik qilish, o`quvchilarni saralab yig`ish, o`quv rejalarini tuzish A. I. Petrosyans tomonidan amalga oshirildi. Toshkent Davlat konservatoriyasida o`zbek xalq cholg`ulari ijrochiligi bo`yicha professional ta`limni yo`lga qo`yishda V. A. Uspenskiy, M.A.Ashrafiy, A.I.Petrosyans, I.P.Blagoveshchenskiy, B.F.Giyenko, G.G.Sobitovlar katta rol o`ynashdi. 1948-49 yillardagi birinchi o`quv yilida konservatoriyaga O`zbekiston Davlat filarmoniyasi xalq cholg`ulari orkestrining 13 cholg`uchisi o`qishga qabul qilindi. Shulardan 10 kishi: Nazir Nigmatov (qo`shnay), Abbos Bahromov, Aleksandr Yevdokimov (prima-rubob), La`li Sultonova, Mirzayev, Buriboy Mirzaahmedov (qashqar), Mahamatjon Asilov, Obid Xolmuhamedov (g`ijjak), Anvar Liviyev (doyra) 1-kursga qabul qilindi. Hamza nomidagi Toshkent musiqa bilim yurtining bitiruvchilari Axmadjon Odilov (chang), Valentina Borisenko (prima rubobi), Feoktist Vasilyevlar (qashqar rubobi) esa 2-kursga qabul qilindi.

Muhammadjon Mirzayev (1913 yilda tug`ilgan) -respublikadagi rubobchilarning eng mashhuri, kuychi-bastakori. Konservatoriyani qashqar rubobi sinfida A.I.Petrosyans raxbarligida tamomlagan. 1951 yildan filarmoniya orkestrida ishlash bilan bir qatorda, o`zbek xalq musiqa merosini o`rganish bo`yicha yosh ijrochilarga murabbiylik qilib kelgan. Xalq artistlari X.Mavlonova, M.Turg`unboyevalar bilan ijodiy hamkorlikda «Bahor valsi», «Yangi tanovar», «Gulnoz», «Dilbar», «Gulxumor», «Dildor» kabi lirik qo`shiqli raqs kuylarini yaratgan. U yaratgan qo`shiqlar orasida «Shirmonoy», «Oltin sandiq», «Uch dugonalar» ayniqsa mashhurdir. M.Mirzayev O`zbekiston xalq artisti, O`zbekiston bastakorlar uyushmasi a`zosi va bir qancha mukofatlar sohibi. Rubob ijrochiligida (keyinroq yosh ijrochilar tomonidan rivojlantirilgan) hissiy va yorqin uslub asosini yaratgan dastlabki rubobchilardan hisoblanadi. Mirza Hakimovich Toirov (1930 yilda tug`ilgan). Konservatoriyani nay ixtisosligi bo`yicha tamomlagan dastlabki bitiruvchilardan biri (1956). U o`z ustozi A.I.Petrosyans bilan hamkorlikda «Nay maktabi» o`quv qo`llanmasini yaratgan. Ushbu qo`llanma O`zbekistondagi barcha musiqa bilim yurtlarida, shu bilan birga, qo`shni respublikalarda ham nay sinflarining ochilishiga imkon yaratdi. M.Toirov 1957 yildan ijrochilik kafedrasida avval o`qituvchi, so`ngra dotsent bo`lib ishlagan. Ayni bir paytda T.Jalilov nomidagi xalq cholg`ulari orkestrida ham ishtirok ettan. M.Toirov musiqa ijrochilari Butunittifoq konkursining (1957) hamda Yoshlar va talabalarning VI jahon festivalining sovrindori (1957), Moskva, Estoniya, Qozog`iston, Ozarbayjon, Turkmaniston, Tojikistonda bo`lib o`tgan o`zbek san`ati dekadalarida qatnashgan. M.Toirov bir necha iste`dodli naychilarni tarbiyalab kamol toptirgan. Uning I.Qosimov, 0.Azizov, Sh.Ahmadjonov, R.Xolmirzayev, K.Yusupov, A.Abdurashidov kabi shogirdlari respublika ko`riklarining sovrindori bo`lishgan. M.Toirov O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist (1969). U 1987 yildan konservatoriyaning professoridir. Fozil Matyusupovich Xarratov (1926-1971) taniqli changchilardan biri edi. Musiqa bilimi va ijrochilik ilk sabog`ini o`z otasi, mashhur changchi Matyusuf

Xarratovdan oldi. Otasi (M.Xarratov) farzandining istagiga ko`ra, unga yarim xromatik tovush qatoriga mansub yangi chang yasab beradi. 1942 yilda F.Xarratovlarning oilasi Toshkentga ko`chib keladi. Fozil bu yerda avval Toshkent davlat sirkining aralash musiqa ansamblida ishlaydi. U 1950-55 yillarda Toshkent Davlat konservatoriyasida A.Odilovning chang cholg`usi sinfida o`qiydi. Keyin bir oz vaqt konservatoriyada dars beradi. Uning shogirdlari orasida G.Ne`matov, F.Shukurova, T.Xo`jamberdiyev kabi taniqli ijrochilar bor. F.Xarratov Moskvada bo`lib o`tgan Yoshlar va talabalarning VI Jahon festivalining sovrindori, O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist (1964). U «Hurmat Belgisi» ordeni bilan mukofotlangan. Feoktist Nikiforovich Vasilyev (1919—1987) dastlabki professional qashqar rubobi ijrochilaridan biridir. U 1937 yilda Hamza nomidagi Toshkent musiqa bilim yurtiga o`qishga kiradi. 1938 yildan O`zbekiston filarmoniyasi xalq cholg`ulari orkestrining cholg`uchisi edi. Ulug` Vatan urushi yillarida Turkiston harbiy okrugining ashula va raqs ansamblida ishlagan. Konservatoriyani qashqar rubobi sinfi bo`yicha A.I.Petrosyans rahbarligida tamomlagan (1952). 1949 yildan konservatoriyada qashqar rubobi, dutor, tanbur ixtisosligi bo`yicha dars bergan. S.Taxalov, A.Boboxonov, G.Ergashev, T.Rajabov, Q.Usmonov kabi mashhur rubobchilar uning qo`l ostida tarbiyalanganlar. Feoktist Nikiforovich o`zining ilmiy-metodik ishlarida («Rubob maktabi» darsligi) «qashqar rubobi uchun etyud va mashqlar» rubob chalishni o`rganish bo`yicha sistemali o`qitish metodini ishlab chiqdi. 1983 yildan F.Vasilyev professor vazifasini bajaruvchi bo`lib ish lagan edi. Feoktist Nikiforovichning nomi o`zbek musiqa madaniyati hamda 40 yilga yaqin murabbiy bo`lib xizmat qilgan Toshkent konservatoriyasi bilan chambarchas bog`liq. Valentina Yakovlevna Borisenko (1919—1990) o`zining ijodiy yo`lini O`zbekiston Davlat filarmoniyasi xalq cholg`ulari orkestrida cholg`uvchi bo`lib boshladi (1939). Prima rubobi ixtisosligida ijrochi va o`qituvchi sifatida tanildi. Hamza nomidagi musiqa bilim yurtini tugatgach (1948), Borisenko orkestrning

torli-noxunli cholg`ular guruhida konsertmeyster bo`lib ishladi. Konservatoriyani prima rubobi ixtisosligi bo`yicha I.G.Blagoveshchenskiy rahbarligida tamomladi (1952). So`ngra orkestrda ishlashni davom ettirdi. Ayni chog`da u 1950 yildan Toshkent konservatoriyasida o`qituvchi, 1962 yildan esa xalq cholg`ulari kafedrasining dotsenti bo`lib ishladi. Borisenkoning mash hur shogirdlari orasida A.Malikov, G.Salayeva (Obidova), B.Yo`ldoshev, M.Rahimov, B.Azimov, Sh.Janaydarov, A.Dadamuhamedov kabi ijrochilar bor. Sulaymon Maniyevich Taxalov (1942 yilda tug`ilgan) ajoyib ijro texnikasiga va alohida tovush jozibasiga ega bo`lgan, an`anaviy va akademik ijro usulini birdek mukammal egallagan rubobchilardandir. Konservatoriyada o`qishni tugatgach, F.N.Vasilyev sinfida (1958) qashqar va afg`on ruboblari hamda tanbur ixtisosliklari bo`yicha sa boq berdi. S.Taxalov Moskvada bo`lib o`tgan Yoshlar va talabalarning VI Jahon festivalida ishtirok etgan (1957). U xalq cholg`ulari ijrochilari Butunittifoq konkursining o`zbek xalq musiqasi nota yozuvi va tavsifini takomillashtirish sohasida katta ilmiy-tadqiqot ishlarining sohibi. U «Afg`on rubobini, chalishni o`rgatish metodikasi asoslari» nomli o`quv qo`llanma muallifidir. S.Taxalov 1985 yildan dotsent, 1988 yildan esa san`atshunoslik fanlari doktori, professor. Abdusalom Malikovich Malikov (1939—1979). Dotsent vazifasini bajaruvchi bo`lib xizmat qilgan. A.Malikovning rubob-prima ixtisosligi bo`yicha 60—65-yillarda konservatoriyada V.Y.Borisenko rahbarligida olib borgan ijodiy faoliyati alohida e`tiborga loyiq. U 1967 yildan xalq cholg`ulari ijrochilik kafedrasida ishlagan. I Respublika ko`rik-tanlovining sohibi (1971). G`ulomqodir Ergashevich Ergashev (1946 yilda tug`ilgan). Toshkent konservatoriyasining sobiq talabasi (1969). F.N.Vasilyevning shogirdi, afg`on rubobi ijrochisi, turli xil dasturlar bilan tez-tez konsertlarda qatnashib turadi. 1967 yildan TDKsida o`qituvchi, 1988 yildan kafedra dotsenti lavozimida ishlab kelmoqda.

2.3 G`ijjak cholg`usining musiqiy ta`limda tutgan o`rni. Musiqa san`at sifatida ijtimoiy ong formasidir. U kishilarning his tuyg`usini ifodalash bilan birga hayotni voqiyalik va davr inikosidir. Siz hayotda juda ko`p musiqa tinglaysiz. Rodio va telivizor orqali teatr va konserlatda kino lavhalarida,maktabda va unda musiqa yangraydi. Xalq o`z hayotini qo`shiqda, musiqiy ohangda raqsda ifoda etadi. Xor va orkestr uchun asarlardir. Musiqa tinglashni bilish zarur hisoblanadi. Musiqa grekcha Musike ilohiy afsonaviy, xudo Yupitrning menomozing qizi fan va san`at himoyachisidir. Musiqa san`st turlarini badiiy obrazni ohanglar orqali ifodalash. Musiqa insonning ruhiyati ijodiy faoliyatining rivojlantirishida katta ahamiyatga ega. Musiqa boshqa san`at turlari kabi tasir etib har tomonlama rivojlanishi uchun ahloqiy estetik tarbiyaga egadir. Boshqa san`at turlari yani badiy adabiyot teatr tasviriy san`at singari alohida o`ringa ega. Biz bolalarni bog`cha yoshidan dunyodagi barcha guzalliklar bilan tanishtira boriladi. Musiqani faqatgina eshitish va tushinish emas balki biror qo`shiqni,biror cholg`u asbobida ijro etishi ritmini tushuna bilish va o`z musiqiy bilimi orqali bolalarni tarbiya qila bilish kerak. Musiqa san`at turi u odamni yuragini jumbushga keltirishga qodir. Musiqa inson yaralgandan beri hamroq bo`lgan. Musiqa insonning hursandchilik kunlarida xalq marakalarida, bayramlarda qayg`uli kunlarda ham inson ruhida ta`sir etib insonga ruhiy ozuqa ta`sir etib insonga ruhiy ozuqa bag`ishlaydi. Musiqa butun borliqni, tabiatni, tarixni hozirgi hayotimizni kelajakni tasvirlab inson ongiga singdira oladi. Musiqa butun xalqlarni bir-biri bilan muloqotda bo`lishiga bir-birlarini tushinishga katta yordam beradi.

O`zbekiston davlat Konservatoriyasining xalq cholg`u asboblar kafedrasining hizmatlari juda kattadir. Sharq musiqa cholg`ulari deyarli juda ko`p nusxalari shrq olimlari, allomalri tomonidan ihtiro etib kelinishi. Keyinchalik boshqa davlatlarga tarqalib, ular ko`rinishi va tuzilishi jihatidan bir xil bo`lib, faqat joylashgan muhitga qarab ijro uslublari qo`yish bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, Barcha sharq xalqlarida nay, doira, surnay, ud, tanbur, dutor, chang, g`jjak va boshqa cholg`ular uchraydi. Hindiston, Pokiston, Afg`oniston, bir-biriga, Vina sopad, setor, tanbur, tabl kabi masiqa cholg`ulari Xitoy, Yaponiya, Mangoliyada bir-biriga o`xshash hamda Xitoyning Uyg`ur xalqlari yashagan. X-XII asrlarda O`rta Osiyo madaniy hayotiga musiqa cholg`u ijrochiligi rivojlangan o`sha davrlarga juda ko`p musiqa cholg`ulari musiqa ijrochiligida keng qo`llanilgan. Bu borada musiqashunos darviyshi Ali CHangi o`zining musiqa risolasida chang, ud, nay, doira musiqa chog`ulari ayniqsa besh va olti qushtorli "Ud" musiqa cholg`usi haqida malumot berib, bu musiqa cholg`usining usha davrdagi mavqiyni va musiqa ijrochiligidagi o`rnini yuqori baxolab "Ud" barcha musiqa cholg`ularining podshosidir. "Rud" musiqa cholg`usi hamon kamon vositasida ijro etilganligi haqida ma`lumot beradi. A. A Selinov Sredniy-Aziatskiy traktat musike Darvish Ali Tashkent, 1946-y st.18 tarixidan bilishimizcha IX-X asrda yashagan buyuk shoir Abu Abdullo Rudakiy o`z zamonasida "Rud" va "Chang" musiqa cholg`ularini mohir ijrochisi bo`lgan. Abu Nosir Farobiy (873-950)musiqa ilmiga katta etibor berib musiqa cholg`ularining ijrolari musiqa nazariyasi" sharq Nomatizimini yaratish va ularni yaratishi o`sh davrdagi musiqa ijrochiligiga qo`llanilshi masalalari matematika fanini mukammal o`rganishi bilan birga matematika faninig bir turi hisoblangan. Musiqa ilmini o`rgatish va uni targ`ib etishda o`zining buyuk hissasini qo`shgan. Tibbiyot dunyosining allomasi Abu Ali Ibin Sino (980-1037) musiqa ilmiga katta etibor berilgan. Barcha musiqiy namunalarda aytilishicha Abu Ali

Ibin Sino Sulton Mahmud G`aznaviy Nosir Xusraviy asosan birgalikda "g`ijjak musiqa cholg`usini ixtiro qildanligi haqida ma`lumot bergan". XIV-XVI asrda asosan madaniyat va san`atga katta o`zgarishlar yuz berdi. Mirzo Ulug`bek davrida ayniqsa Movorounnahr madaniyati ancha yuksaldi. Ulug`bek Samarqand va Xirotda mashhur buyuk allomalr, olimlar, yozuvchilar, san`atkorlar davrasida usha davrada sharqda mashhur Muhammad Xorazmiy, Qozizoda Rumiy. G`iyosiddin Ibn Ma`budiy, Ali Qushchi va boshqalar bilan birga ijod qiladi. Abdurauf Fitrat Ulug`bek zamonasida Samarqandda yashab ijod etgan musiqa ilmining namoyondalari haqida ma`lumotlar berib Samarqandlik Darvish Ahmad qonuniy, Sulton Ahmad Noiy, Qoraqo`llik Xisoriy, Xorazimlik Abu Vafo musiqashunos Sohib Balhiy, Shaxrisabzlik bastakor Abdul Baraka Navoiyning mualimi mashhur sozanda Huja Yusuf Burhon va boshqa ko`pgina allomalarimiz musiqa ilmiga katta hissa qushganlar. 1449-yili Ulug`bek vafotidan so`ng Hirot shahri poytaht bo`lib, Alisher Navoiy madaniyat san`atning rivojlanishiga juda katta hissa qo`shgan. Bu davrda sazandalardan Hasan Noyi, Qo`lmuhammad Udiy, Hasan Balaboniy, Ali Xonadoiy Muhammadiy, Ahmad G`ijjakiy, Ali Ko`chak Tanburiy va boshqalar xirot shahrida yashab ijod etganlar. Ayniqsa Alisher Navoiy musiqa dunyosining nomoyondalariga o`zi homiylik qiladi tez-tez bo`lib turadigan bazm mushoiralarda tantana va tamamalari turli musiqa cholg`ulari ijrochilari qatnashganligi haqida malumot beradi. XVI asrga kelib madaniyat san`at shu jumladan musiqa san`ati ham tushkunlikka tushadi. XVII asrga kelib Buxoro, Quqon, Xorazm xonliklarga bo`linib ketadi. Ma`lumki O`rta Osiyo xalqlari juda ko`p tarixiy voqialarni boshidan kechirib boshqa fanlar qatori musiqa ilmi ham,goh rivojlanib.goh tushkunlikka tushib musiqa cho`g`ulari ijrosi sozanda va cholg`ularni, xonandalar, musiqashunoslar turli hil holatga yashab ijod qilganlar. Ko`pgina musiqa cholg`ulari turli hil davlatlarga olib ketilib har xil holatlatga musiqa ijrochilariga qo`llanilgan. Umuman O`rta Osiyo madaniyati sharq madaniyati rivojiga katta hissa

qo`shgan.Markaziy Osiyo hududidagi O`zbekiton, Tojikiston. Qozog`izton, Qirg`izizyon, Turkmaniston davlatlariga turli-tuman musiqa cholg`ulari bo`lib, bu davlatlarda bir hil asoslarning ijrosiga mo`ljallangan, cholg`ular milliy musiqa ijrochiligiga keng qo`llanilmoqda. Ular tanbur, dutor, doira, rubob, surnay, karnay, g`ijjak, nog`ora, chang, kobuz, dumbura kabi cholg`u asboblaridir. G`ijjak cholg`u asbobining kelib chiqish jarayoni. Abdurauf Fitrat o`zining uzoq yillik musiqasi va uning tarixi asarida ma`lumot berishicha 1920-yillarda Buxoroda tanbur, dutor, nay, qushnay, surnay, dumbira, rubob va boshqa musiqa cholg`ulari ijrocholikda qo`llanilgan. O`rta Osiyoning barcha hududida dutor,dumbira,doira,g`ijjak,nay ko`p uchraydi. O`rta Osiyoning yirik shaharlaridan Toshkent, Dushanbe Olmaota, Samarqand, Buxoro shaharlarida O`rta Osiyo va umumjahon miqyosidagi musiqiy anjumanlar o`tkazib milliy musiqa ijrochiligiga hos asarlar jumladan milliy musiqa cholg`ularining ijrolari nomoyishi etilmoqda. 1973-yilda Olmaota shahrida o`tkazilgan. Osiyo davlatlari musiqiy tribunasi 1990-yil Dushanbe shahrida Borbad Marvazeyning tavalludiga 1400-yilligiga bag`ishlab o`tkazilgan umumjahon musiqiy anjumani.1975-yil Toshkent shahrida o`tkazilgan "Maqom mug`am va zamonaviy bastakorlar ijodi", Samarqand shahrida ko`p yillrdan buyon o`tkazib kelinayotgan umumjahon musiqiy anjumanlari va keyingi yillarda Samarqandda o`tkazilib kelinayotgan umumjahon musiqiy anjumanlari va keyingi yillarda Samarqandda o`tkazilayotgan"sharq taronalari"musiqiy anjumanlar shular jumlasida misol bo`la oladi. O`rta Osiyo Kavkaz va sharq zalqlari musiqa ijrochiligida g`ijjak va kamonli sozlarda ijro uslublari bir necha hil bo`lib,har qanday millat o`z ijro uslubiga egadir. G`ijjakda ijrochilik uslublari qadim-qadim zamondan boshlanib yillar,asrlar o`tmish bilan ijrochilik uslublari,cholg`u asbobining tuzilishi hali takomillashib sozlar o`zgarib kelmoqda. G`ijjak ot qim tortilgan kamon bilan

ijro etilib o`zining ohangi,kuychngligi,yoqimli va mayin tovush bilan ajralib turadi. Tarixdan ma`lum bulishicha,G`jjak so`zini kelib chiqishi X-XI asrlarga borib taqaladi.Mirzo Bobur zamonalarigacha G`ijjak ikki torli bo`lib pishitilgan ichakdan tortilgan. Bobur zamonida uch torli bo`lgan. O`sha davrning mashhur cholg`u ijrochisi,sozandasi Qo`l Muhammad Udiy g`ijjakda uchinchi torni yuqori mahorat bilan ijro etgan. Uch torli g`ijjaklar 20 asrning birinchi yarmiga ijrochilikda qo`llanilib tuzilishi ijro usliblari ham 1936-yilda boshlangan cholg`u asboblarning takomollashuv jarayoni g`ijjak cholg`usida ham o`zgarishlar olib keldi .G`ijjakda to`rtinchi torni Usta Usmon Zufarov tomonidan taqilib gijjak cholg`usi to`rt torli cholg`uga aylantirildi.Sozlar kvarmadan-kvintaga o`tkazildi. Ijrochilik uslublari ham o`zgarib,g`ijjak sozida faqatgina milliy kuylar emas balki jahon xalqlari va jahon xalq milliy musiqalarini ijro etish imkoniyati yaratildi. Kamon ushlashni yangicha uslibi ham g`ijjakda ijro etishda murakkab bulgan jahon musiqalarini ijro etish imkoniyatini yaratdi. Ko`p ovozli akkordlarning ijrosi g`ijjakdagi dastaning o`zgarishi,gijjak sozini deapazonini kengaytiradi. Kamonni ushlashni yangicha uslubi ustida ilmiy izlanishlar olib borildi G`ijjak cholg`usi ustida prfessional ijro malakalarini shakillantirishdga olib keldi. G`ijjakda tehnik ijro imkoniyatlari kengaydi.Sozning kvartadan-kvintaga o`tkazilishi dastaning o`zgarishi yani g`ijjak dastagini pasga qarab yunaltirilishi g`ijjak teopazani to`rtinchi oktavami gacha kengaytirilib boradi. Ushbu ijrochilik imkoniyatlarini o`zlashtirishda. G`ijjakning o`ziga xos barqaror ijrochilik holati yaratiladi. G`ijjakda tovush hosil qilish kuchaydi va tovush o`ziga xos tembiriga ega bo`ldi. Sozlar kvartadan-kvintaga o;tkazildi. G`ijjakning tovush deapazonini kendaytirishdi.

Kamon ushlashning o`ng qo`l holati yangi professional holatga o`tishi g`ijjakda tenik ijrochilik uchun qo`lay sharoit va imkoniyatlarni yaratdi. G`ijjak ijrochilik uslublari: G`ijjak cholg`ularining asrlar yillar davomida takomillashib borishi o`sib kelayotgan yosh avlodni musiqaga bo`lgan qiziqishlarini qondirib bormoqda va mehrini qozonmoqda. G`ijjak cholg`usida o`qishni 9-10 yoshli bolalarga musiqa maktabi tugaraklariga olib borishmoqda.G`ijjak cholg`usida o`rgatishda nota yozuvlari orqali hamda ustoz shogird an`analari orqali bilish va tarbiya berib kelinmoqda. Ushbu ikki usul ham bolalarni g`ijjak cholg`usida ijro imkoniyatlarini kengaytirishi, ijrochilik uslublarini to`gri qo`llash kelajakda profesional g`ijjakchi bo`lib yetishlariga asosiy omil bo`lib xizmat qiladi. G`ijjak darsi bo`yicha dars o`tish murakkab va uta ijodiy jarayondir Qushimcha g`ijjak o`rganishda birinchi qiziqtirishi, uning kelishish qobiliyatiga,eslab qolish xotirasiga katta e`tibor berish kerak. Bormoqlari uzun bo`lishi lozim. O`quvchini darsga bo`lgan diqqat va etiborini to`la jalb etibgina qolmay,balki darsga bolgan qiziqishini ortirish kerak. G`ijjak chalishni o`rgatishdan oldin revalya torida ijro etilsa yaxshiroq natija beradi. G`ijjakda ijrochilik ko`nikmalari rivojlantirilsa gamma arpedjio, har xil mashq va etyutlar muntazam o`rganib borish katta ahamiyatga ega. Gamma,arpedjio, mashq va etyutlar ustida ishlashda ijrochilikning sifatiga, kamonning to`g`ri tortilishiga tovushning mayin va toza ijro etilishida, barmoqlarning aniq va to`g`ri bosilishiga tovushning tiniq, mayin va nafisligiga usul, ritm aniq his etilishiga pozitsiyalarning erkin almashinuviga va ayniqsa tovushning tozaligiga etiborni qaratish lozim., Birinchi pozitsiyada barmoqlar o`z o`rnini egallashi uchun va oddiy bir oktovali gammalarni tog`ri to`liq kamonda ijro etish, barmoqlarni yani chap qo`l barmoqlarini to`rt barmog`ini ishlatishi gamma chalganda yuqoriga borishda ochiq simlarda qaytishda esa 4-barmoq bilan yopiq ijro etish o`quvchiga 4- barmog`ini ham harakatini yaxshilaydi.

Barmoqlarni to`g`ri egallashi uchub qo`shimcha eslatmalarni chalganda fartopiyana jo`rligida olib borilsa, badiiy tomonini boyitadi.Ijro vaqtida fortipiya jo`rligida toza tovushni eshitib g`ijjakda ham toza tovush ijro etishga harakat qiladi. Yuqoridagi mashqlari torida mator va minor tonliklarida barcha torlarida mashqlar olib borishi mumkin. Ushbu mashq o`quvchilarini g`ijjak dastasini 1-pozitsiyani o`zlashtirishlari uchun juda qo`laylikdir. O`quvchini o`rganishi qiyin bo`lgan o`quv materiallash chetlab o`tmay, aksincha o`quvchisi bunday qiyinchiliklarni yengishiga ko`nikma hosil qilish darsini o`zlashtirishda yaxshi natijalarga olib keladi. Faqatgina o`quvchiga yengil, oddiy sanoqli asarlar berib borilsa o`quvchini murakkab bo`lgan ijrochilik texnikasini rivojlanishiga yo`l qo`ymaydi, bu esa o`quvchini ijrochilik malakasini rivojlanishiga yo`l qo`ymaydi. O`qituvchi har bir o`quvchiga vazifa tondirishda uning imkoniyat darajasini hisobga olgan holda aniq vazifa berishi va berilgan vazifani muntazam tekshirib borishi maqsadga muvofiqdir. Musiqa asrni borishdan oldin o`quvchiga oddiy bir belgi ikki brlgili gammalar bilan ,mumtazam shug`ullanishi, kamoniy to`liq ishlatadigan kamonni yarimida ijro etiladigan har bir asarni ijrosiga kirishishdan oldin asarni har tomonlama tahlil qilinishi bunda o`quvvhi asarni kalit oldi belgilari qanaqa tonlikda y6ozilganligi, asarning o`lchovi, asarda qo`llaniladigan shtrixlar, dinamik belgilar va boshqa ma`lumotlatni o`qituvchi bilan birga tahlil qilinadi.Musiqa asarning murakkabroq joyi o`qituvchi tomonidan ijro etib ko`rsatilib o`quvchi bilan qayta-qayta ijro etilishi lozim. O`quvchi shu asarga tushuncha malakasini hosil qiloshi lozim. Biz bilamizki g`ijjakda kamon ushlashning ikki hil uslubi qo`llaniladi. Birinchi an`abaviy uslub bo`lib bu uslub xalq kuylarini maqomlarini ijro etishda ko`llaniladi.Ikkinchi uslub esa 1948-yildan boshlab O`zbekiston Davlat Kanservatoriyaning datsenti san`atshunodlik fanlari nomzodi I.R.Blagovenshchenskiy tomonidanqo`llanilgan. Keyinchalik uning shogirdlari S.Xolmuhammedov va M.Asilov tomonidan davom ettirilgan va hazirgacha yaxshi natijalar berib kelmoqda.

G`ijjakda hozirgi vaqda anchagina to`plamlar darsliklar nashr ettirilgan. Masalan: 1.Gijjak darsligi S.Aliyev Felisiant.T.1961-yil. 2."G`ijjakk navolari" O.Xolmuhalidov.T.1986-yil. 3.G`ijjak daesligi.M.Toshmuhammedov.T. 1995-YIL. 4.yosh g`jjakchi J.Usmonov.T.1995-yil. 5.An`anaviy g`ijjak ijrichiligi S.Azizboyev.T.2005-yil. Ushbu darsliklarda o`quvchilarni g`ijjak o`rganishida boshlang`ich ma`lumotdan boshlab an`anaviy musiqa xalq kuylari maqomlar zamonaviy kompazitorlarini asarlari mavjud. Asar tanlashda ko`pgina skripka uchun mo`ljallangan asarlar toplami mavjud bo`lib, bu to`plamdagi asarlardan g`ijjak uchun ham foydalanilsa,foydadan holi bolmaydi. Yosh g`ijjakchi o`quvchilarimizga kechik-kechik xalq kuylarini o`rgatib borsak yaxshi bo`ladi. Biz bilamizki milliy dastur asosidagi uzliksiz ta`lim mezonlarida an`anaviy saboq boshlang`ich jarayonodan kiritilgani barchamizga malum. O`zbek musiqa, ijrichiligi boshqa sharq xalqlari kabi o`ziga hos sayqalarga boy, dardli va tarovatli ohanglarni tarannum etishga asoslangandir. Ma`lumki g`ijjak cholg`udi ancha murakkab asbob bo`lib, ushbu chog`u asbobida muntazam mashq qilib turish kerak. Mashq jarayonida vibratdita, nola, kashish, qochirim, farshlag, naxshilog, mardent singari mashqlarni mumtazam mashq qilinsa kungildagidek mashq qilib yurilmasa ijroga erishib bo`lmaydi. G`ijjakda tovush hosil qilishning ahamiyati. Bu cholg`uda Farobiy uch qismda kuy ijro etib tininglovchilarni ham yig`latgan, ham kuldirgan va hayajonga tushirgan ekan. G`ijjak oldin ikki torli bo`lgan "Boburnoma" da yozilishicha Bobur zamonida g`ijjak uch torli bo`lib, g`ijjakning uchinchi torini o`z davrining mashhur sozandasi Qo`lmuhammad Udiy g`jjakga uchinchi torni taqib yuqori mahorat bilan ijro etgan. Darvishlarning risolasida ko`pgina g`ijjaklar qatori Ustoz Zaytuniy g`ijjaki haqida qimmatli ma`lumotlar bor,u juda mohir gijjakchi bo`lib, maqomning turli

pardalarida chiroyli kuylar bastalagan edi. Alisher Navoiy g`ijjakka tarif berar ekan, g`ijjak cho`ziq notalar bilan nolalar chekib yolvoradi, deydi. Gijjak cholg`u asbobini 1936-yil, 1938-yillar A. Upetrosyans rahbarligida ustalar ijrochilar g`ijjakni nota bilan ijro etishga mo`ljalladilar. Asta-sekin takomillashiga borib g`ijjakning 4-torini usta Usmon Zufarov tomonidan taqildi. Gijjaklar oilasi yani g`ijjak alt,g`ijjak bas va gijjak kontrabas yaratildi. G`ijjak ansanbillari kvartet, kamer arkestri paydo bo`la boshladi. Arkestirda kamonchlar sozlar guruxi deapazonni katta oktava midan 4- oktava lya gacha kengayadi. Qayta taminlangan g`ijjakda an`anaviy ijro uchun hammaga imkoniyatlar yetarli bo`ldi. Shunday qilib, quyidagi g`ijjaklar oilasi yaratildi. G`ijjakning sozlanishi. G`ijjakningtorlari to`rta bo`lib. 1.Li 2-oktava. 2. Lya 1-oktava. 3.Re 1-oktava. 4.Sol kichik oktova. G`ijjak al`m. 1.Lya 1- oktava. 2. Re 2-oktava. 3.Sol kichik oktava. 4.Do kichik oktava. G`ijjak bas. 1.Lya kichik oktava. 2.Re kichik oktava. 3.Sol katta oktava. 4.Do katta oktava. Gijjak kontra bas. 1.Sol kichik oktava. 2.Re kichik oktava.

3.Lya katta oktava. 4.Mi katta oktava. Har bir cholg`u asbobi singari g`ijjakni ham avaylab asramoq zarur, g`ijjakning kosasi xonasi urik tut yoki yong`oq yog`ochidan uyib yasaladi. Suyakda baliq terisi bilan qoplanadi. Torlarni ot qilidan tortilgan kamoncha bilan tovush hosil qilinadi. G`ijjakni avaylab asrasa u ijrochiga ko`p vaqt xizmat qiladi. Ma`lumki g`jjak ob-havo o`zgarishiga sezgir bo`lib, sovuq va nam havoga qosa terisining taranligi susayish natijasida bir ov cho`kadi, bu esa albatta g`ijjakning tovush sifatiga sal`biy ta`sir yetkazadi. Kun issiq bo`lsa, teri taranglashib soz ko`tariladi. Shuning uchun g`ijjakni g`ilofga joylashtirishdan oldin kosa terisini bir hil havoga ushlab turish uchun kosa xonani yumshoq mato bilan o`rab qo`yish shart. Gijjakni kosasida dastaning vandiga yig`ilib qolgan kanifol kukuniga artib tozalab turilsa, g`ijjak yaxshi sadolanadi. G`ijjakda ijro malakalarini oshirish boshqa cholg`u asboblariga qaraganda ancha murakkab jarayondir. G`ijjakda o`rgatishni 9-10 yoshli bolalardan boshlansa ancha yaxshi bo`ladi. Chunki bolalarni o`tirish kamon ushlash holatlariga katta e`tibor berish kerak, o`quvchini o`ziga yarasha kursi kanoblar bo`lishi lozim. Ichrochining harakati katta ahamiyatga ega. U qanchalik tejamli va tabiiy o`tirsa ijro shunchalik qo`lay buladi. Ijro harakatida sezganda gavdasi o`tirish holati chap oyoqning o`zurnida qo`yilishi o`ng qo`l ustiga chap qo`lholati tabiiy va erkin bo`lmog`i kerak. Harakatni suyanchig`lga suyanmasdan oldingi yarmiga o`tirilsa maqsadga muvofiq bo`ladi.Ichrochi o`quvchi kursiga o`tirganda oyog`i ostiga tachlik qo`yiladi. Chop oyoq bir oz oldinga chiqib turadi, g`ijjak umuman ikkita tayanchi nuqta yordamida chap qo`l, chap oyoqda muvozonat saqlaydi. G`ijjakning kosasi ijrochining tanasiga zich tegib turmasligi lozim. Shunda u tordan-torga o`yib chalinayotgan chap qo`l yordamida cholg`uni zarur tomonga bir oz burishi osonlashadi. Chap qo`lning dastagi holatlari G`ijjak dastasini qanday qilib to`g`ri ushlash kerak? Ijro jarayonida chap qo`l

barmoqlarining holati qanday bo`lishi lozim? Harakatning tabiiy hamda qo`lay bo`lishiga qanday erishiladi. G`jjak cholg`usi g`ijjakchining o`ziga mos bo`lishi kerak. Chap qo`l dastani ushlaganda bosh barmoq 1-barmoq bilan to`g`rima- to`g`ri yani son torida lya-pardasi bilan to`g`rima-to`g`ri bo`ladi. Agar dastani siqib ushlasa vibratsiya qilish qiyin bo`ladi. Shuning uchun dastani qismasdan ushlab vibratsiya qilishi kerak bo`ladi. G`ijjak dastasi ijrochining yelkasiga tegib turnasligi kerak. G`ijjakda ijro eta boshlaganda 1, 2, 3, barmoqlarini torlardan juda baland ko`tarilmasligi kerak. Chap qo`l tirsagini holati to`g`ri ushlansa barmoqlar sol, re, lya, mi torlarida barmoqlar b emalol harakat qiladi. G`ijjakda 1, 2, 3, 4 barmoqlar yaqinlashib harakatlanishi uchun bosh barmoq qarshisida chalingani ma`qo`l. 1 - barmoq sol torida lya pardasini to`g`risida bo`magani ma`qo`l.Ijrochi hamma torlarda 1 – 4 barmoqlarni erki ijro etish, intonatsiya toza ijro etilsa, chap qo`l barmoqlarining erkin ijro etsa, chap qo`l barmoqlarining ishlanishi to`g`ri bo`ladi. G`ijjakda ijro etadigan o`quvchi pardaga barmoqlarining uchi dumboqchasi bilan pardalarni bosadi,tirmoqlar simalarga tegmasligi kerak,chalinayotgan barmoqlar esa ijroga shay turmog`i lozim. O`qituvchi o`quvchiga barmoqlarni to`g`ri dadil bosishiga o`rgatishi kerak.Aks holda barmoqlarni qattiq bossa yoki y etarli xuch bilan bosmasa kerakli tovushni hosil qila olmaydi. O`ng qo`l ko`nikmalari. Hozirgi g`ijjak ijrochiligida kamonni ikki hil ushlash usuli qo`llanilmoqda. Birinchisi - an`anaviy. Ikkinchisi-skripka, alt ijrochiligiga qo`llaniladigan uslub bo`lib, bu ikki hil uslub hali o`z yo`lida ishlatilsa, yaxshi natijalar beradi. An`abaviy ijrochilikdagi asarlar ijro etganda 1-uslub o`zbek kompazitorlari, qardosh va chet el kompazitorlari asarlarida 2 - uslubni qo`llash ijro etilsa yaxshi natijalar beradi. Ikkinchi uslubning ushlashga va ijroga qo`lay ekanligi ustida Blagovsmenskiy va O.Xolmuhammedovlar samarali izlanishlar olib borgan

edilar. Bu izlanishlar hozirgi kunga ham kelib o`z samarasini berib kelmoqdadir. Tovush hosil qilish. G`ijjakda musiqa maktablarida yangi o`rgana boshlagan o`quvchilarga 1-navnatda g`ijjak tarixi, g`ijjak ijrochiligida shuxrat qozongan cholg`uchilar haqida ma`lumotlar berish uchun o`rgatish lozim. G`ijjakni yangi o`rgana boshlagan o`quvchi qo`llari toliqib qolmasligi uchun ikki o`lchovli kamon bilan o`rgatish kerak. Chunki 9-10 yoshli bolaga o`lchovli kamonda ijro etishni o`rgatilsa qo`llari barmoqlari tez charchab toliqib qoladi, g`ijjak o`rganishga qiynalib g`ijjakni chalmaydi hamda qiziqishi susuya boradi shu sababli kichik kamonda o`rgatishi maqsadga muvofiq.O`quvchi kamonni to`g`ri,qo`lay va tabiiy ushlashni mashq qilgandan so`ng,uni ochiq torlarda mashqlardan boshlanadi.Tovush toza va yoqimli va sof sadolanishi uchun kamonni yurgizishda katta etibor berilmog`i kerak. 1.Kamonni doimo torning bir joyida har rak bilan dasta oralig`ida yurgiziladi. 2.Komonni to`g`ri va tekis harakatlantirish kerak. 3.Kamonni barcha simlarda bir hil bosish bilan tortish lozim. Kamonni pastgi P,yurqoriga v belgilar bilan belgilanib qo`yiladi.G`ijjakda tovuzush hosil qilish uchun kamonni to`g`ri to`liq boshidan ohirigacha tortishi birinchi kamonni pastga tortishi yuqoriga tortishi kamonni bo`lib-bo`lib tortishlarni o`rgatish kerak,kamonni har xil bo`laklarga bo`lib ijro etilsa maqsadga muvofiq bo`ladi. G`ijjakda tovushlar hosil qilish uchun kamonni har xil yo`nalishi va uslublarda qo`llaniladi va bu qo`llanilishda qandaydir uslubli ya`ni shtrihlarni qo`llaymiz.Shtrixlar haqida fikirlar yuritadigan bo`lsak.Kamonni to`g`ri tekis ravon pastga yoki yuqoriga harakatiga 1-Detali shtrixi hosil bo`ladi.Detali kamonni butun uzunligi hamda uning o`rta quyi va yuqori qisimlari ham

chalinishi mumkin. Kamonni qayerda ijro etishi musiqaning temnimazmuniga bog`liq. 2 Legato shtrixida kamonning bir kamon ming to`tr qismida . Legato shtrixining chegarasi liga chizig`i bilan belgilanadi. Legadoni o`zlashtirishda asosiy shart kamonni to`g`ri taqsimlash.Legatoda chuzimidagi bir necha notalar liga chizig`i bilan qamrab olingan no`lsa,kamoni uzunligi ham shunga teng qismiga taqsimlanadi.Legato 2 xil bo`ladi. 1.Faqat bir torda ijro etiladigan legato ya`ni kamonni pastgi yoki yuqoriga ravon va teki harakati orqali tovush hosil qilinadi. 2.Bir necha torlarda ijro etiladigan legato.Bunday holda kamonni bir necha torlarga yaniy sol-re, re-lya, lya-mi torlarida kamonni pastga yoki yuqoriga harakati orqali tovush orqali hosil qiladi. Legato ikki, uch, to`rt torlarda orfedjio sifatida fan ijro etilishi mumkin.Bunday ijrolarda oldin detamo keyin liga, oldin liga keyin detamo shtrixlar ham qo`llanilishi ham mumkin. Aralash shtrixlar ijro etishda kamon to`g`ri toqsimlash katta ahamiyatga ega.Ushbu misolimizda oldin Detalis shtrixini alohida-alohida ijro etib,keyin yana kamonni birinchi yarmiligiga ijro etiladi.Ikkinchi misolimizda birinchiliga shtrixi kamonni birinchi yarmida ijro etilib detami shtrixining birinchisi kamonni yuqori qismida ikkinchi kamonni pastgi qismida ijro etiladi. Biz hozir oddiy aralash shtrixini ko`rdik.Shunday shtrixlar qo`llanigan kuylar ijrochida kamonni to`g`ra taqsimlash katta ahamiyatga ega. Markato shtrixi detali shtrixini urg`u aksent bilan yani alohida etibor bilan chalinishidir. Markato shtrixi kamonni torga qattiq bosim tez shaxdam ijro etiladi. Markato shtrixi nota ustida (>)belgisi bilan ifodalanadi. G`ijjakning torga qattiq bosib,markato shtrixi kamonini torli qillarida ijro etilishi ifodalanadi. Martm(martem)uzib chalinadigan shtrix.Tovushni akset bilan boshlab kamonni tez tortib sekin to`xtatiladi.

Har bir tovushdan so`ng uni cho`zilishini tovush cho`zilishining yarmiga teng pauza bo`lishi kerak qo`yilgan nuqta (.) martlelini ifoda etadi. Stakkato. Ikki yoki undan ortiq tovushlarning kamoni bir yo`nalishida qisqa va uzib-uzib chalish uslubidir. Bu shtrixda ikki shtrix,yani martim va skatta shtrixlari mujassamlashgan.Skakato ketma-ket keladigan martimni bir tomonda ijro etish demakdir. Stakkato asosan kamonni yuqoriga bo`lgan harakatida chalinadi. Kamonni har xil yo`nalishda tortilishida har xil shtrixlar paydo bo`ladi.G`ijjak ijrochiligida murakkabroq bo`lgan shtrixlar ham bor ya`ni "Viotishtrix" kamonni sakratib chalinadigan Stikkato,Uchar stakato(stasoto baland) sotie (santle) Rukoshem (risosket).Torni chertib tovush hosil qilishi. Pssikato ( pissikato ). Pissikatodan so`ng kamon bilan chalishni boshlasak arso so`zi yozilad,kamon bilan chala boshlaymiz. G`ijjak o`tirib chalinadigan cholg`u asbobi bo`lib , g`ijjakning sixchasi chap oyuqning tizaga yaqin joyiga ijrochilikda qo`lay bo`lgan joyda o`rnashtirib, g`ijjakning yuqori qismi qo`loqqa yaqinroq holda ushlanadi. Chap qo`l panjalari bilan g`ijjak dastasidan ushlanadi. 1,2,3,4 barmoqlar esa dastaning ustiga ijroga tayyor holfa turadi. O`ng qo`l esa kamon dastasini ushlab uning qo`llari tor ustiga gorizantal holatda harakatlantiriladi. Shu harakat natijasida torlardan oldinga aytib o`tganimizdek kamonni ikki xil usuli bor. Xalq ijrochiligida qo`llaniladigan uslub juda tez ijrochilini boshlab qilmaydi. Ijrochilikda katta mahoratga erishish kamon ushlashning yangicha usulibini talab qiladi shu sababli g`ijjakda yangi uslubda ushlab ijro mahoratini o`stirish uchun gamma va etyudlarni muntazam ijro etib borish, kelajakda mohir ijrochi sozanda bo`lishda hamma va etyudlarning ijrosida yaxshi natijaga ega bo`lmaydi. G`ijjakda o`zbek kompozitorlari chet el rus va qardosh xalqlar musiqa asarlarini ijro etishda har xil shtrehlarni qo`llashda har xil qiyinchilikdagi asarlarni ijro etishda majbur bo`lganliklaridan ijrochilar kamonni yangicha uslubda ushlaydigan bo`ldilar.

G`ijjak ijrochiligida kuyni kamonni tortilishida kuyni ijro etilishimizdan boshlab ko`plab shtrixlarni qo`llaymiz. Ushbu shtrixlar g`ijjak uchun zarur bo`lib musiqa asarlarining chiroyiga-chiroy qo`shadi. Kompozitor yoki bastakorning ichki xis-hayajon va kechirmalarini ifodalaydi. G`ijjak urganuvchi o`quvchi barmoqlarini g`ijjak turlariga qo`ya boshlaganidanoq uni toza intonatsiyada chalishga ikki o`rtada borish kerak. O`quvchining g`ijjakda ijro etgan nazorat qilib to`rta o`quvchi ham eshitish qobiliyati shakillana borib g`ijjakda toza ijro etishga o`rgana boradi. Ushbu holda o`quvchi g`ijjakda nosoz tovushni chalgan bo`lsa, pianinoda eshitgan tovushi yordamida g`ijjakda toza tovushni chalishga harakat qiladi. O`quvchini barmoqlari g`ijjak dastasiga yaxshi tusha boshlagandan so`ng qisqa- qisqa mashqlar berilib boriladi. O`quvchi mashq chalayotganda o`qituvchi pianinoda tegishli garmonik akkordlar muvofiq bo`ladi. Garmonik akkordlar yordamida o`quvchining eshitish qobiliyati yanada rivojlana boradi. Shu bilan birga o`quvchi mashg`ulotlarda boshida pianino jo`rligida ijro etishda odatlanadi. O`quvchining toza chalishiga erishishda gammaning ahamiyati juda katta. Gamma ijrosida bir oktava oralig`iga ya`ni do-dan, ikkinchi oktava do-gacha toza intonatsiya ijro etishga harakat qilish kerak. Eng avallo gammani bir oktavaga o`rganiladi. Gammani ijro etyotganda tovushning musiqiy sadosiga katta ahmiyat berib sof ijroni chalishga intilish kerak. Birinchi pozitsiyadan boshlab ton va yarim tonlarni sof chalishni o`quvchidan talab qilish lozim. Chunki birinchi pozitsiyada g`ijjak dastasida bemalol joylashgan barmoqlar to`rtinchi pozitsiyadan keyin pardalarning torayib borishi sababli, siqilib qoladi. Ana shunda birinchi pozitsiyada ton va yarim tonlarda barmoqlar orasidagi iikinchi kenglikka qarab ajratishga o`rgangan o`quvchi yuqori pozitsiyalardan ton va yarim tonlarni yaxhsi ajrata olmay qiynaladi. Shuning uchun o`quvchining eshitish qobiliyatini birinchi pozitsiyadan boshlab ton va yarim tonlarni sof chalishga o`rgata borish zarur.

Gammani chalganda og`ir tezlikda kamonni boshidan oxirigacha harakatlantirgan holda, avval Detali so`ng Legato usulida chalish ijro etish yaxshi natija beradi. Bir oktava gammani butun nota cho`zimida yaxshi ijri etishni o`rganib, keyin notaga chorak notaga 16 talik notada ijro etishni o`rgangandan so`ng ikki oktava orasida chalishga otilsa yaxshi natijalar beradi. To`liq kamonda bir oktava oralig`ida butun yarim chorak notaga ijro etish chidam bilan yaxshi natijaga erishish g`ijjakchiga birinchi navbatda toza tovush hosil qilish ikkinchidan kamonni to`g`ri tortishiga erishilsa keljakda g`ijjakchiga mohir ijrochi sifatida shakillanishiga yordam beradi. Gammani chalishdan maqsad toza ijroga erishish, ko`p mashq qilish ijro etish natijasida g`ijjak aplikaturasi yaxshi rivojlangan bo`lishi kerak. G`ijjakda gammalarni ijro etish birinchi oktavadan boshlab uch oktava oralig`ida ijro etish, birinchidan toxza tovushni qo`llay bilishdir. G`ijjakda uchinchi, to`rtinchi, beshinchi, oltinchi, yettinchi pzitsiyada ijro etish mahorati qo`llaniladi. Gijjakni pozitsiyalarga tushib toza intonatsiyada ijro eta olishni kelajakda yaxshi ijrochi san`atkor bo`lishiga muhim zamin yaratadi. Gammalarni birinchi bir oktava oralig`da yaxshi ko`nikma hosil bo`lgandan so`ng ikki oktava oralig`ida ikki oktavani o`rgangandan so`ng uch oktava oralig`ida ijro etsa yaxshi natijalar beradi. O`quvchining ijro malakalarini o`zlashtirishni va o`rganishi uchun o`ziga xos xususiyatlarga ruhiy holatlariga ko`p jihatdan bog`liqdir. Avvalo o`qituvchi mashg`ulotlarni o`quvchining shaxsiy xususiytlarini, qobilyatlarini hisobga olgan holda boshlaydi. Bunda o`quvchini qiziqtira olish hamda mashg`ulotlarni jonli o`tkazish muhim ahamiyatga ega. Ushbu jarayon o`quvchiga qiziqish o`yg`otib uning tasavvurini xayolini va ijodiy faoliyatini ilhomlantirmog`i kerak. Mashg`ulot davomida uning faoliyati ortib borsa, talabaning materialni gammalarini o`zlashtirishi samarali bo`ladi. Mashg`ulotlarning boshlang`ich davri faqat texnik ko`nikmalarini o`zlashtirishdan iborat bo`lmasligi kerak aks holda o`quvchi tez orada darslarga qiziqmay qo`yishi mumkin. Texnik ko`nikmalar bilan birga o`quvchining imkoniyatlariga mos keladigan oddiy kichik asarlar, gammalar, ashulalar,

qo`shiqlarni avval eshitib, ovozda sof va ta`sirchan kuylab so`ng cholg`uda ohangni topib chalishni o`rgatish mumkin. Bu uslub o`quvchining eshitish qobilyatini rivojlantiribgina qolmay balki, uning musiqiy qobilyatini tarbiyalshga umuman ijroda ijobiy ta`sir etadi. Ma`lumki, mustaqil bo`lishga va erkinlikka intilish xususiyatlari bolalikdan boshlanadi. Bu tabiiy intilishni saqlash uni to`g`ri yo`lga solib,rivojlantirmoq o`qituvchining vazifasidir. O`qituvchi shogirtiga har doim ziyrakli va mehribonlik bilan yondashmog`i kerak bo`ladi. Ayrim hollarda o`qituvchi o`quvchiga ”G`ijjakni to`g`ri ushlash”, ”barmoqni to`g`ri ushlash”, ”kamonni bir joyga yurgiz”, ”kamonni to`g`ri ushlash ” kabi ogohlantirishlar beradi. Ammo nega shunday qilish zazurligini unga tushuntirmaydi va tushintirmaydi. Bolalarga ijrodagi xatolarinianiq va to`g`ri tushuntirib xatosini o`z vaqtida to`g`rilansa,ijrodagi kamchiliklar asta-senik kamayib boradi. Shuning uchun ma`limning boshlang`ich davrida mashg`ulotlarning muhim qismini amaliy ko`rsatma shaklda o`tkazish olib borilidi. Unga gammani yoki etyudni vazifa qilib berib borilsa,dars davomida yaxshi tushuntirilsa,o`z vazifasini bajarish o`quvchiga ancha osonlashadi. O`z vazifasini tekshirilayotganda ijro qanchalik chala bo`lmasin o`quvchiga yana tushuntiriladi. O`quvchi chalayotgan asar qaysi tonallikda bo`lsa usha tonnalikda gammalar ya`ni asar re majorda bo`lsa,re-major gammasini 1-2-3- oktava oralig`ida har xil cho`zimlarda ijro etilsa,yaxshi natija bo`ladi. Gammalarni bir necha xil shtrixlarga ya`ni detali, liga,mgato,martm,markato shtrixlarida ijro malakalarini egallasa,asar ijroda yaxshi ta`sir qiladi. Etyudlar ham xuddi shunday bo`lib, etyudlar biror bir cho`zimni yoki kamonni pozitsiyaga ijro etish ko`nokmalarini egallash uchun ijro etiladi. Etyudlar asar mazmuniga tonalligiga biron bir shtrixni egallash uchun muntazam mashg`ulot olib borishi uchun beriladi. G`ijjakda yuqori mahorat bilan chalish bilan ijroga sozanda tirishqoq, mashaqatli, mehnatdan qo`rqmaydigan, sabr-toqatli, intizomli bo`lmog`i darkor. Asosiy va eng muhimi o`quvchi muntazam va bir tartibda mashq qilmog`i kerak.

Mashg`ulotlar ertalab va kunduz kuni charchamasdan doim olib borilmog`i kerak. O`quvchi g`ijjak o`rganishni endi boshlagan bo`lsa mashg`ulotlar uzoq davom etmasligi kerak. Yani 4-5oy davomida kuniga 1-2 soatdan dam olib qilinishi kerak, aks holda kamonni ushlab turgan o`ng qo`lni toliqib qolishi chap qo`l barboqlarini zeriktirib qo`yadi, g`jjak chalishiga hohishi suna boradi. Bu esa o`quvchini qiziqishiga salbiy ta`sir qiladi. O`quvchida boshlang`ich ko`nikmalar barqarorlanishi va ijodi qiziqishi kuchaygan sari mustaqil mashq qilish vaqti ko`payib borishi kerak. Mashg`ulotning samaradorligi unga ajratilgan vaqtning miqdori bilan chegaralanmaydi. O`quvchining bilimini tushunchasi ijro jarayonida yetakchi hal qiluvchi omildir. Bajariladigan ishni aniq tushunchani o`quvchi vaqtdan unumli foydalanib kerakli mashqni uzlashtirib oladi. O`quvchi mashq davomida nima qilishni nimaga intilishini va uni qanday yo`l bilan amalga oshirishni biladigan bo`ladi. Buning natijasida diqqat etiborini jamlab fikrni bir yerga yig`ib ishlash ko`nikmasi paydo bo`la boshlaydi. O`quvchi mashqni kichik kuyni avval solfedjio uslubida ijro etishi nihoyatda muhimdir. Shu bilan birga notalarni aytib kuylash lurganini eslab qolish qobiliyatini oshiradi. Xotirani rivojlantirishiga va shu notalarni baland,pastlik darajasini tez aniqlashga yordam beradi. Har kungi mashg`ulot ga o`quvchi mashq gamma, etyudlarni muntazam ijro etishga odotlanmog`i kerak. Bunda maqsad o`ng qo`l va barmoqlar holatlarini asta-sekin shakillantirib ijroga mumkin qadar moslashishdir. Tovushlarni sof sadolantirib chalishga, yani intonatsiya tabiyalashda gamma va etyudlarni ahamiyati jada katta shuningdek gammalarni mumtazam oddiydan murakkabga qarab intilib chalish chap qo`l barmoqlarini tezkorligini va chaqqonligini oshiradi. Gamma va uch tovushliklar, etyudlarni turli shtrixlar va musiqa o`lchovini har xil ko`rinishlarida mashq qilish tavsiya etiladi. Etyudlarni chalish o`ng va chap qo`l harakatlarini uyg`unlashtirib yahlid holicha keltiradi. Ijro texnikasini rivojlantirishida muhum ahamiyat kasb etadi.

O`quv mashqlarni avval vazmin sur`atda ijro etilsa, tovushning sifatli sadolanishini, sofligini ijro mahoroti erkinlashadi. O`quv mashqlarini o`zlashtira borgan sari ijro sur`ati tezlashadi. So`ngra yana asta-senik vazminlikka qaytiladi. G`ijjakda boshlang`ich ma`lumotga ega bo`lishda, g`ijjak tarixi mazkur g`ijjakchi sozanda va ijrochilar haqida ma`lumotga ega bo`lsalar yanada yaxshi bo`ladi. G`ijjakchi ijro ko`nikmalarini egalashi bilan gammalar,uch tovushliklar, etyudlarini mumtazam oddiydan murakkabga yani bir belgili gammadan boshlab yetti belgili gammagacha ijro etishi minor gammalarini tabiiy garmonik melodik turlariga etibor berib ijro mahoratini ustirsa shu bilan bir qatorda etyudlarni hususiyatlarini etiborga olib, har bir shtrixlarga mos etyudlar ijro etsa, kelajakda ulug` ijrochi sanatkorlardek ijrochi sanatkor bo`lib tarbiyalanib boradi.

2.4. G`ijjak ijrochiligini o`rganioshda metodik qo`llanma va adabiyotlar. G`ijjak cholg`usi o`zbek xalq cholg`ulari ichida anchagina murakkab cholg`ulardan bo`lib qadim zamonlarda takomillashib sozlari va ko`rinishlari o`zgari mukamillashib kelmoqda. XX asrning 1936- yillaridan boshlab g`ijjak cholg`usini takomillashishiga alohida e`tibor berimoqda. Toshkent Davlat Konservatoriyasining birinchi g`ijjak o`qituvchisi O.Xolmuhammedov S.Aliyev, I.P.Blagovshinskiy, R. Felisiand, M.I.Toshmuhammedovlar samarali izlanishlar olib borib g`ijjak cho`g`usida o`ziga hos maktab yaratiladi. 1936-yildan boshlangan g`ijjakni takomillashtirishjarayoni natijasida g`ijjaklar oilasi yaratildi. Ovoz diapazoni kengaytirildi, g`ljjak dastasi yuqoridan pastga tomon kengaytirilgani ovoz diapazonini kengaytirishga olib keladi. Kamonni tez ijro mahoratiga mos ushlash holatiga o`tkazildi. G`ijjak ijrochiligida hazirgi kunga kelib ijro uchun qo`layliklar yaratilib ijro uchun murakkab bo`lgan o`zbek kompazitorlari, rus qardosh va cget el kompazitorlari asarlari barcha xalqlar kuylarini ijro etish imkoniyati to`g`ildi. O`shbu imkoniyatlarning yaartilishida g`ijjakchi o`qituvchilarning g`ijjak darsligi, g`ijjak uchun o`quv qo`llanma, g`ijjak uchun metodik qo`llanma va bir qancha adabiyotlar yosh g`ijjakchilarni o`qitishda asosiy manba bo`lib hizmat qilmoqda. Metodik qo`llanma sifatida S.Aliyev, R.Felisianning "G`ijjak darsligi,"

"G`ijjak navolari," P.Felisiant va O.Xolmuhammedovning "G`ijjak uchun pyessolar", M.I.Toshmuhammedovning "Yosh g`ijjachi". S.Azizboyevning "An`anaviy g`ijjak ichrochiligi", F.Qo`chqorovning "Milliy cholg`ularni o`rganish" kabi metodik qo`llanma va darsliklar nashr ettirilgan. G`ijjak cholg`u asbobida gamma va etyudlarni ham alohida ahamiyatga ega bo`lib shtrixlarni qo`llashda M.I.Toshmuhammedovning "G`ijjak daesligi" kitobini 7-betidan boshlab, g`ijjak ijrochiligida qo`llaniladigan shtrixlar haqida metodik tavsiya noma berilgan. Ushnu darslikning 7-betidagi ravon shtrixlar urg`u bilan aksent chalinadigan shtrixlar, kamonni sakratib chalinadigan, shtrixlar haqida metodik tavsiyalar berilgan. Ushbu qo`llanmada "Vibratsiya", "Flajoletlar" mashg`ulotlar haqida metodik yavsiya qiluvchi o`quvchi tomonidan mustaqil mashg`ulotlat qay tarizga olib borilishi haqida tavsiyalar berilgan. Musiqa ustida ishlashda nimalarga etibor berilishi kerak. Har qanday asarlarni ijro etishda nimalarga etibor berilishi aniq va tushunarli qilib bayon etilgan. Ushbu g`ijjak daesligida g`ijjak tarixi kelib chiqish jarayoni torlarga o`tishdagi mashqlar dastaga barmoqlarni qo`yishi holari, kamonni g`ijjak torlari ustida garezontal tortishga alohida ahamiyat berishlariga katta etibor qaratish kerakligi tushuntirib o`tilgan. Gammalar ijrosida alohida ahmiyat berib, boshlabg`ich g`ijjak ijrochiligida har bir oktavali qo`lay gammalarniijro etishda ijro malakasi olib boradi. Barcha "G`ijjak daesligida" g`ijjakchining o`tirish holati, o`na va chap qo`l barmoqlarning to`g`ri ushlash holatlari ko`rgazmali rasmlar orqali metodik tavsiyalar berilgan. S.Aliyev va P.Felisiantning "g`ijjak darsligi" kitobida "G`ijjak tarixi" nazariy hamda amaliy ijro metodikasi ko`rsatib berilgan bo`lib gammalar ijrosida, qaysi pozitsiyada qanaqa barmoqlar holatiga etibor berib ijro etish kerakligi ko`rsatilib o`tilgan. G`ijjakning har bir torida barmoqlar holati 4-barmoqning qay holda ishlatilishi gamma ijro etganda yuqoriga ijro eta borishda ochiq torda ijro gammaning qaytish ijrosida umuman olganda ochiq torlarda etmaslik yani 4-barmoq bilan ijro etish ko`rsatilib o`tilgan.

Uch oktavaga ijro etish metodlari, etyudlar ijrosida har bir shtrix uchun alohida etyudlar nerilgan bo`lib Liga, Ligato, Detali, Martle, Markato shtrixlarda birinchi – ikkinchi va uchinchi pozitsiyada yozilgan etyudlar metodik ko`rsatmalar berilgan. G`ijjak darsligi kitobida kichik qirg`iz, o`zbek xalq kuylaridan boshlanib o`zbek kompozitorlari bastakorlari va rus hamda chet el kompozitorlarning skripkada muljallangan asarlari o`rin olgan edi. Ushbu darsligdagi asarlar skripkaga mo`ljallangan bo`lsada skripka va g`ijjakda bir hil pozitsiyada ijro etsa bo`ladi. Ushbu g`ijjak daesligida oddiydan murakkabga bosqichma-bosqich tizimli asosda asarlar,gammalar va etyudlar juda yaxshi berilgan. Ikkinchi M. I. Toshmuhammedovning "G`ijjak darsligi " kitoblarda mustaqillik yillari chiqorilgan yangi g`ijjak darsligi bo`lib metodik qismida g`ijjakni boshlang`lich o`rganuvchilar uchun g`ijjakni sozlanish tarixi, g`ijjakning ko`rinishi holati, g`ijjakka qanday etibor berish kerakligi asrash, g`ijjakda chalishni o`rganish metodi chap qo`l holatlari, o`ng qo`l holati, shtrixlarni qo`llash, vibratsiya flajoletlar mashg`ulotlar metodikasi, mustaqil dars tayyorlash,musiqa asarlari ustida ishlash, pozitsiyalarda qay holatga chalish va aplikaturalar aniq va metodik tavsiyalar bilan ko`rsatilgan. Kitobda gammalar, etyudlar o`zbek xalq kuylari g`ijjak uchun moslangan o`zbek va qardosh xalq kuylari kiritilgan. Gammalar qush notali,gammalar badiy qismida xalq kuylari va bastakorlar asarlari kiritilgan. Ushbu darslik uch qismidan iborat bo`lib: 1-qismi G`ijjakda chalishni o`rnatish metodikasi. 2-qismi G`ijjak o`rnatishda dastlabki saboqlar. 3-qismi An`anaviy ijro ko`nikmalari. Ushnu darslikning anchagina yaxshi bo`lib ustunlik tomonlari shundaki, an`anaviy ijrochilikda nola, qolishi qochirimlar an`anaviy ijrochilikda qo`llaniladigan aplikatura uslublari kiritilgan. Daeslikdagi anchagina ijrochilikda keyin bo`lgan "Navruziy ajam", "Sharop," "Qo`shchinor " kabi o`zbek xalq kuylarini ijro uslublari ko`rsatmalari bilan birga berilgan. Ushbu qo`llanmada an`anaviy g`ijjak ijrochiligida o`ttirish holati chap qo`lning ushlash

holati,o`ng qo`lda kamon ushlash holatlari bilan ko`rdatib metodik tavsiyalar berilgan. An`anaviy ijro pastanovkasi prafessional ijro holatidan anchagina farq qilishi va an`anadagi ijrodagi holatni pozitsiyalar holatida g`ijjakda qo`llaniladigan bezakalar tushunarli tarizda ko`rsatib berilgan. An`anaviy g`ijjak ijrochiligi qo`llanmasida makamlarning cholg`u Mushqo`lot qismidagi kuylardan bastakorlarning asarlaridan kiritilgan "Xafifi segoh", "Malaksan", "Ey sabo", "Quqon ushshog`", "Ey sarfi" va boshqa bir qancha kuylar kiritilgan. G`ijjak darsligi va o`quv qo`llanmalarida kuylar to`plami,gamma va etyudlar to`plamlari mavjud hisoblanadi. 1.G`ijjak darsligi S.Aliyev. R.Felisiant. Toshkent 1961-1965. 2.G`ijjak uchun pyessolar R.Felisiant. O.Xolmuhammedov. Toshkent 1965. 3.G`ijjak navolari O.Xolmuhammedov. Toshkent 1986. 4.Yosh g`ijjakchi J.Usmonov. Toshkent 1995. 5.G`ijjakchi darsligi M.Toshmuhammedov Toshkent 1995. 6.An`anaviy g`ijjak ijrochiligida S.Azizboyev Toshkent 2005. 7.O`zbek an`anaviy musiqa ijrochiligi xrestomatsiyasi. 8.Milliy cholg`ularni o`rganish F.Qo`chqorov. 9.Skripka pyessolar M.B.Reysn.Toshkent 1954. 10.Yuniy skripach I.K.A.Fortunova.Toshkent 1964. 11.Xristomatsiya dlya skripki Yu.Utkin. 12.Xristomatsiya dlya skripki M.Garmeskiy.Toshkent 1989. O`zbek xalqi jahon musiqa xazinasiga o`zining milliy musiqa durdonalari bilan munosib hissa qo`shib kelayotgan o`ziga xos xalqdir. Mustaqillik tufayli cholg`u musiqamiz ham har tomonlama rivojlanmoqda, yangi mazmun bilan boyitilib bormoqda. Shu o`rinda musiqa san`atimizni ham rivojlanish pog`onasidagi shaxdan qadamlar bilan ilgarilab borayotlaning, oldinga intilayotganini guvohi bo`lamiz. Madaniy merosimiz tarkibida alohida o`rin tutgan musiqa san`atinihar taraflama kerak mukammal o`rganish musiqa sohasida tahsil olayotgan

yoshlarimizning asosiy burchlari va vazifalari hisoblanadi. G`ijjak cholg`u asbobini o`rganish uchun ko`plab darsliklar, o`quv qo`llanmalar, xalq kuylari to`plami yosh g`ijjakchilarning bilim olishga hizmat qiladi.

Xulosa 1.O`rta Osiyo hududida ijrochilik san`atining paydo bo`lishi qadimdan O`rta Osiyo va Kavkas xalqlarda ustoz shogirt ab`analari qo`llanilib kelinganlugi mashxur g`ijjakchi ustozlar, cholg`uchi sozandalar haqida ma`lumotlar anbiqlandi. 2.O`zbek an`anaviy musiqa asboblarini hozirgi davrga kelib g`ijjakda nota bilan ijro etish uslublarining yaratilishi va hozirgi vaqti g`ijjak cholg`usida o`zbek, rus, qardosh va chet el musiqalarining ijro etish uslublari yoritib o`tilgan. 3. G`ijjak cholg`u asbobida ijrochilik san`atining taraqiyoti g`ijjakda tovush hosil qilishning ahamiyati davomida o`zgatib qo`lay ijro uslublari va g`ijjakda deapazon, sozlarning o`zgarishi,g`ijjak dastasining pastga qarab yug`onlanishi natijasida g`ijjakda tovush hosil qilish kamonni yangicha uslubda qo`llanilish sifati va toza intonatsiyada tovushlar hosil qilina bordi va g`ijjak cholg`u musiqa madaniyatida munosib o`rniga ega bo`lgan sozga aylandi. 4.1917-1945 yillarda ijrochilik san`atining taraqqiyoti g`ijjakda mohir sozandada cholg`uchi bo`lib yetilishida gamma va rtyudlarning ahamiyati katta ekanligi ijrochi tushungan holda gamma va etyudlarga etibor berib mashq qilsa, mustaqil tayyorlansa kelajakda yaxshi ijrochi sozanda bo`lib yetilishi va yaxshi natijalarga erishishi mumkin. 5.1945-60 yillarda o`zbek xalq cholg`ularida ijrochiligi mustaqilligimizdan oldin va keyin chiqarilgan.darslar metodik qo`llanmalar va adabiyotlarni ko`rib chiqish kerakligini aytib o`tdim va ko`rib chiqdim. 6.G`ijjak ijrochiligini o`rganioshda metodik qo`llanma va adabiyotlar, g`ijjak darsliklari va ijrochi sozanda va ustozlarning g`ijjak uchun mo`ljallab chiqargan darsliklari ahamiyatga mashqdir. Bu darslik va o`quv qo`llanmalar kelajakda mustaqil O`zbekistonimizning madaniyatini yanada yuksaltirishga xizat qiladi.

Foydanalanilgan adabiyotlar : 1.I.A.Karimov "Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch" Toshkent. 2008. 2.I.A.Karimov "Asosiy vazifamiz taraqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish" Toshkent. 2010. 3.I.A.Karimov "Jahon moliyaviy iqtisodiy inqiroz.O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo`llari va choralari".Toshkent. O`zbekiton 2009. 4.Umum o`rta ta`limning davlat ta`lim standarti. Toshkent, 1999. 5. H.Nurmatov. ”O`zbek xalq musiqasi” Toshkent 1996. 6. S.Aliyev. ”G`ijjak darsligi” Toshkent 1961. 7. O.Xolmuhammedov. ”G`ijjak uchun pyesalar”. Toshkent. 1965. 8. . O.Xolmuhammedov. ”G`ijjak uchun pyesalar”. Toshkent. 1989. 9. M.Toshmuhammedov. ”G`ijjak darsligi”. Toshkent 1995. 10. J. Usmonov. ”Yosh g`ijjakchi” Toshkent 1995 11.S.Azizboyev. ”An`anaviy g`ijjak ijrochiligi”. Toshkent 2005 12. G`.Qo`chqorov. ”Milliy cholg`ularni o`rganish”. Toshkent 2002 yil. 13. A.P.Hamedov. “O`zbek an`anaviy musiqa ijrochiligi xrestomatsiyasi”. Toshkent 1995-yil. 14. Q.Qurbonov.”G`ijjak ijrochiligida o`ng qo`l holati va ijro shtrixlari” 1992-yil. 15. A . И . Петросяни “ Инструментоведение ” 16.Ю.Уткин.”Христоматия для скрипки” 17. К.А.Фортунатова. “Юнгий скрипач” 18.О.Ibrohimov. 4-sinf uchun darslik. 19. A.Mansurov. 5 - sinf uchun darslik. 20.X.Nurmatov. 6 - sinf uchun darslik. 21.D.Ommonullayeva. 7 - sinf uchun darslik.

O'xshashlar

Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o’rni

Musiqa va san’at maktablarida boshlang’ich fortepiano о‘qitish texnologiyalari

Musiqa madaniyati darslari samaradorligini oshirishda interfaol usullardan foydalanish

O`zbek opera asarlarini o`rgatishda musiqiy idrok masalalari

O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijodining Qashqadaryo musiqa madaniyatida tutgan o`rni