Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo‘shiqlarni ijro etish uslublari - Musiqa - Diplom ishlar

Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo‘shiqlarni ijro etish uslublari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

707 KB

Ko'chirib olish

“Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo‘shiqlarni ijro etish uslublari” mavzusida yozgan

MUNDARIJA. Kirish……………………………………………………….........…...... 3 I.BOB. Yosh avlodni tarbiyalashda akademik xonandalik san’atining o`rni va ahamiyati I.1Vokal maktabining yaratilish tarixi va uning ahamiyati … …………...8 I.2. Vokal va zamonaviy musiqada ovoz tarbiyasi……............... ...... ... . .. .20 II.bob.Vokal va zamonaviy qo`shiqlar vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash II. 1 Maktab o`quvchilarini vokal va zamonaviy qo`shiqlar bilan tanishtirish..... .......................................................................................... . 33 II. 2 5-7 sinf o`quvchilariga vokal va zamonaviy qo`shiqlarni o`rgatish..................................................................................................42 II. 3. Tajriba –sinov ishlarini olib borish va natijalarini aniqlash..........51 Xulosa……………………………………………………………….......56 Foydalanilgan adabiyotlar ro'y x ati............................................... . ........ .. .59 Ilovalar............................................................................................ . ......... 62 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Barkamol avlodni tarbiyalash insoniyatning eng birinchi vazifalaridan biri bo`lib kelgan. Barkamol shaxsni tarbiyalash masalasiga o`z tariximizdan juda ko`p dalillar keltirishimiz mumkin. Al Forobiyning « Fozil odamlar shahri » asaridagi g`oyani yodga olmoq unga ko`ra jamiyatning har bir fuqarosi, mansabi, tutgan o`rni ya’ni kim bo`lishidan qat’iy nazar fozil kishi, fozil inson o`z davlatining barcha qonun qoidalarini yaxshi biladi, unga amal qiladi, fikrlaydi. Avvalo bunday fikr yuritishning o`zi bobolarimizning ma’naviy darajasini naqadar yuksak bo`lganligini va albatta bunday fikr aytish bu borada ko`p asrlik meroslarni o`rganish natijasida vujudga kelishini ta’kidlash joiz. Demak, bizning barkamol shaxsni tarbiyalash haqidagi niyatimiz uchun ma’naviy asos bor. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov o`sib kelayotgan yosh avlodning kelgusida bilimli insonlar bo`lib yеtishishi uchun qayg`urib quyidagilarni ta’kidlaydilar-“Men yoshlarimizga, mening bolalarimga qarata, o`rganishdan hech qachon charchamanglar, deb aytmoqchiman. O`rganish, hech qachon ayb sanalmaydi. Nimanidir bilmasang uni o`rganish zarur. Avvalambor, endi hayotga kirib kelayotgan yoshlarga nima lozim? O`rganish, o`rganish va yana bir bor o`rganish kerak. Kasb o`rgangan, ilm olgan kishi, o`zbekona aytganda, hech qachon kam bo`lmaydi” 1 Musiqa tarbiyasi umum tarbiyaning asosiy va murakkab qurollaridan biri bo'lib, atrofdagi go'zal narsalarni yuksak idrok etishga va qadrlashga o'rgatadi. Musiqa insonni yuksak did bilan qurollantiribgina qolmay balki ma’naviy dunyoqarashlarini shakllantiradi. Musiqa inson hissiyotiga kuchli e’tibor, kuchli ta'sir ko'rsatish imkoniyatiga ega bo'lib, o'quvchilarni nafosat olamiga olib kirish va axloqiy-estetik tarbiyaning muhim vositasidir. Bobomiz Shayx Sa’diyning shunday so'zlarini keltirishimiz mumkin "Musiqa odam ruhining yo'ldoshidir". Musiqa insonga tez ta’sir etuvchi emotsional hissiyotini aktiv rivojlantiruvchi vositadir. 1 Karimov I.A. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat qilish-eng oily saodatdir. Toshkent-“O`zbekiston” 2015-yil, 240- bet 3

Shu bois o'quvchilarda inson ma’naviyatining tarkibiy qismi bo`lgan musiqa madaniyatini tarbiyalash, musiqa tarbiyasining bosh maqsadi bo'lib qoladi. Maktablarda vokal va zamonaviy qo`shiqlarni kuylash va tinglash orqali yoshlarni ma’naviy va axloqiy tarbiyalash bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri desak mubolag'a bo'lmaydi. Musiqaning estetik tarbiyadagi roli falsafa, musiqashunoslik va ijrochigagina doir adabiyotlarda yetarlicha yoritilgan bo'lsa-da, lekin akademik xonandalik san’atining shaxsni ma'naviy-axloqiy tarbiyalashdagi roli haligacha ilmiy yoritilmagan. Buning sababi bizningcha akademik xonandalik san’atining murakkabligi va uning inson ongiga ta'sirining ko'p qirraliligidir. Biz ushbu ishimizda mazkur nuqsonni to'ldirishga, ya'ni opera san'atining tarbiyaviy jihatlarini va uning yangi insonni kamol toptirishdagi rolini yoritishga harakat qilamiz. Yuqoridagilarning hammasini nazarda tutgan holda biz bitiruv malakaviy ishimiz mavzusini quyidagicha belgiladik: “Akademik xonandalikda vokal va zamonaviy qo`shiqlarni ijro etish uslublari.”. Tadqiqotning maqsadi 5-7 sinf o'quvchilarida musiqiy-estetik tarbiyani amalga oshirishda vokal va zamonaviy qo`shiqlarni eshitib idrok etishda samara beradigan uslub va vositalarni tanlab amalda qo'llash, olingan ijobiy natijalarni amaliyotga tavsiya etishdan iboratdir. Ilmiy ishining ob'ekti Qarshi shahar 29-son umumiy o`rta ta'lim maktabi o'quvchilarining 5-7- sinflarida amalga oshirib boriladigan musiqa madaniyati darslarining mazmuni hisoblanadi. Ilmiy tadqiqot ishining vazifalari tanlangan mavzuning dolzarbligi va maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagicha belgilandi: 1.O'quvchilarda tinglash malakalarini shakllantirishda vokal asarlarining imkoniyatlarini aniqlash; 4

2.O'quvchilarni vokal va zamonaviy qo`shiqlar orqali estetik madaniyatini shakllantirishda samara beradigan yo ' l va uslublarni aniqlash ; 3. Tajribali musiqa o'qutuvchilarining ish faoliyatini o'rganish va umumlashtirish; 4.Tajriba -sinov ishlari olib borish va uning yakuniy natijalari asosida ilmiy asoslangan pedagogik tavsiyanomalar ishlab chiqish. Tadqiqot ishining predmeti - opera san’ati orqali o'quvchilarda estetik tarbiyani amalga oshirish jarayoni hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining metodlari: O'quvchilar bilan suhbat, bahs-munozara yuritish intervyu olish, anketa savol-javoblarini o'tkazish va sinov-tajriba ishlarini olib borish. Bolalar zamonaviy qo`shiqlaridan o'quvchilarning estetik idroki, did va ijrochiligi uchun mos bo'lganlarini tanlab olish. Ulardan musiqa madaniyati darslarida keng foydalanishdir. Tadqiqot ishining ilmiy farazi: Akademikxonandalik san’ati orqali o'quvchilarni estetik tarbiyalash ishlarini samarali amalga oshirish mumkin, agarda: -O'quvchilarni estetik tarbiyalshni amalga oshirishda vokal va zamonaviy qo`shiqlarning o'rni va ahamiyati tarixiy va nazariy asoslansa; -Bolalar zamonaviy qo`shiqlaridan vokal to'garaklarida foydalanishning samarali yo'l va uslublari ishlab chiqilsa; -O'quvchilarni musiqa orqali tarbiyalashning maqsad va vazifalari bilan uzviy bog'liq holda amalga oshirilsa; - Jahon va o’zbek akademik vokal asarlarini yaratgan mualliflarning hayoti va ularning yozish uslublariga xos xususiyatlari bilan o'quvchilarni tanishtirib borilsa; 5

-O'rganiladigan bolalar zamonaviy qo`shiqlarining mazmuni bilan o'quvchilarni batafsil tanishtirib borilsa ko’zlagan maqsadga erishish bir muncha osonlashadi. Bitiruv malakaviy ishining metodologik asosini birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning va ikkinchi prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning mavzuga mos keladigan fikrlari, "Ta'lim to'g'risidagi qonun", "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi", o'rta asrlarda Sharqning buyuk qomusiy olimlari tomonidan bildirilgan fikrlar, taniqli pedagog, psixolog va musiqashunos, olimlarning asosiy fikrlari hisoblanadi. Tatqiqotning ilmiy yangiligi. – O`quvchilar da vokal va zamonaviy qo`shiqlarni o`rganish masalalari pedagogik muammo ekanligi yaxlit bir butun holatda tadqiq etildi. -Umumiy o`rta ta’lim maktablarida o`quvchilarni musiqiy estetik tarbiyalashga qaratilgan mashg`ulotlarning mazmuni ishlab chiqildi. -O`quvchilarni vokal janrini o`rgatishga yo‘naltirilgan zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni samaradorlik darajasi aniqlandi. -O‘quvchilarda vokal janrini o`rgatishga qaratilgan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi. -O‘quvchilarni estetik tarbiyalash dolzarb pedagogik muammo ekanligi yaxlit , bir butun holatda tadqiq etildi. -Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida o`quvchilarni vokal san’ati orqali musiqiy estetik tarbiyalashga qaratilgan mashg‘ulotlarning mazmuni ishlab chiqildi. -O‘quvchilarni musiqiy bilimdonligini rivojlantirishga yo‘naltirilgan zamonaviy pedagogik texnalogiyalarni samaradorlik darajasi aniqlandi. -O‘quvchilarni estetik tarbiyalashga yo‘naltirilgan uslubiy tavsiyalar ishlab chiqildi. . 6

Bitiruv malakaviy ishimiz uch bosqichda amalga oshirildi . Tadqiqotning I-bosqichida mavzuga taalluqli ilmiy- nazariy, pedagogik, metodik, tarixiy, psixalogik musiqiy adabiyotlar o'rganildi. 5-7 sinflarda musiqa madaniyati darslarini o'tish ahvoli kuzatildi. Qayd qiluvchi sinov o'tkazildi, musiqa darsliklari tadqiqot mavzusi nuqtai nazaridan tahlil dilindi: II-bosqichda tajriba - sinov ishlarining natijalari o'rganildi, tahlil o'tkazildi, umumlashtirilgan holda ulardan tegishli xulosalar chiqarildi. Shuningdek bu bosqichda ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqildi. III- bosqichda tavsiya, xulosalar qayta tahlil etilib, ishning milliy matni tayyorlandi. Tayyorlangan bitiruv malakaviy ishimizning ustivor g'oyasi shundan iboratki ustoz-muallim maktab o'quvchilariga bolalar zamonaviy qo`shiqlarni mohirlik bilan o'rgata olsa o'quvchi yoshlar qalbida estetik madaniyat asta-sekin rivojlanib shakillana boradi. Bitiruv malakaviy ishimiz tarkibi kirish, ikki bob, 5ta paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va ilovalardan iborat. 7

I.BOB. Yosh avlodni tarbiyalashda akademik xonandalik san’atining o`rni va ahamiyati I.1. Vokal maktabining yaratilish tarixi va uning ahamiyati. Xonadalik ijrochiligi tarixi. O‘zbekistonda xonandalik san’atining asoslarini o‘rganar ekanmiz jahon xonandalik maktablari tarixiga nazar tashlashimiz lozim. Respublikamizda akademik kuylash uslubi asosan rus xonandalik maktabi tajribasiga tayangandir. Rus akademik xonandaligi irmoqlari esa - rus xalq qo‘shiqlarining o‘ziga xos kuychanligi, kuyining kengligi va ma’nosining boyligini o‘ziga jamlagan. O‘ziga xoslikni avaylagan holda rus xonandaligi maktabi Italiya, Fransiya va Germaniya xonandalik maktablarining boy udumlarini o‘zlashtirdi. Uning rivojiga o‘z hissasini qushganlardan G.Lamakinni aytib o‘tishimiz mumkin. U 1837 yilda yaratgan “Metodu peniya- 1” va “Metodu peniya-2” asarlari, F.Evseevning 1833 yilda chop etilgan “Shkola peniya” asari, A.Varlamovning “Polnaya shkola peniya” asarlaridagi ko‘rsatmalari zamonaviy kuylash prinsiplari bilan hamohang va chambarchas bog‘liqdir. Rus xonandaligi maktabining rivojiga katta hissa qo‘shganlardan, Glinkaga qadar davr bastakorlari ham hisoblanishadi, bular: D.Bortnyanskiy, A.Verstovskiy, A.Gurilyovlardir. Lekin aynan Glinkaning ijodida milliylik yorqin ifodalanadi. Glinka rus klassik xonandaligi maktabining asoschisidir, bunga 1836 yil 27 noyabrda namoyish etilgan “Ivan Susanin” operasi prem’erasi sabab bo‘ldi deya olamiz. Rus bastakorlari milliy musiqaning an’analarini saqlagan holda unga yangi intonatsiyalar, usul va garmoniyalar olib kirdilar, bu xonandalik musiqasining rivojiga katta ta’sir ko‘rsatdi va xonandalar oldiga yangi vazifalar qo‘ydi. Rus xonandaligi maktabiga milliy ifoda, uslublarining ko‘p qirrali li gi xosdir. Bu uslublarga ega inson barcha tillarda a’lo darajada kuylay olishi mumkin. Bunda nafasdan foydalanish, tanglay ish faoliyati, ya’ni rezonatordan foydalana bilish, matnga yuqori e’tibor, badiiy haqiqat yaratish katta ahamiyatga egadir. Boshqa milliy xonandalik maktablaridan farqli, rus xonandalik maktabi 8

italyan belkanto uslubini o‘zida mujassam etdi va rivojlantirdi. Bunga rus tilidagi (italyan va ukrain tillariga o‘xshash) unli harflarning kuychanligi sabab bo‘ldi. Akademik yo‘nalishda barcha millat vakillari kuylay oladilar, lekin doim talaffuz etishda o‘zgarish ro‘y beradi. “Til ovoz naychalarining vibratsion ishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, ta’sir ko‘rsatibgina qolmay kekirdak faoliyatida ham katta o‘rin egallaydi” (L.Dmitriev). Iste’dodli akademik yo‘nalishda kuylovchi xonanda uchun kuylash qancha oson bo‘lsa, milliy yo‘nalishda kuylash ham shuncha oson bo‘ladi. O‘zbekistonda bu ikki yo‘nalishda kuylagan xonandalar bor, bular xalq artistlari K.Zokirov, N.Xoshimov, S.Yarashev, A.Azimov, S.Qobulova va boshqalar. Rus professional musiqasi aynan xonandalik san’atining rivojida katta o‘rin egalladi. Glinka “Musiqani xalq yaratadi, bastakorlar unga sayqal beradilar” – degan edi. Haqiqatdan ham rus xalq qo‘shiqlari rus bastakorlarining ilhomlanish manbai bo‘lgan. Uning asosida birinchi rus opera asarlari yaratila boshlandi. Rus professional xonandalarining ye tishib chiqishiga Rossiyada cherkov qo`shiqchiligi katta hissa qo‘shdi. Kiev Rusida xristian dinining to‘la qabul qilinishi nafaqat dinga xizmat qiluvchilarga, balki musiqiy savodi bor xonandalarga bo‘lgan talabni keltirib chiqardi. Manastrlar qoshidagi maktablarda xonandalar Musiqiy savodni to‘liq o‘rganishar edi. Qadim rus cherkov musiqasi to‘liq jo‘rsiz kuylashga asoslangan edi. (Musiqiy sozlar jo‘rligida ijro etish taqiqlangan). Shu tariqa - rus xalq qo‘shiqlari va cherkov qo`shiqchiligi, xonandalik madaniyati, professional akademik qo‘shiqchiligining dunyoga kelishida va rivoj topishida muhim o‘rin egalladi. XVI asr o‘rtalarida va XVIII asr boshlarida musiqiy teatrlar tashkil etish uchun ilk harakatlar bo‘ldi. Pyotr davrida Kunst boshchiligidagi 7 kishidan iborat aktyorlar gruhi taklif qilindi va ilk bor ariya, ariozolar kiritilgan tomoshalar namoyish etila boshlandi. 1735 yilda Rossiyaga F.Arayya boshchiligidagi italyan opera truppasi doimiy faoliyat uchun taklif etildi. Italyan operasi rus zaminida ildiz ota boshladi. Bu 9

davrda Rossiyada opera yangilik bo‘lsa, Italiyada yarim asr maboynida ijroetilib kelmoqda edi. Opera yangi janr sifatida uyg‘onish davri ta’sirida dunyoga keldi. O‘sha davrga xos polifonik uslub kuylovchiga xissiyotlarni bildirishga imkoniyat bermas edi. So‘z ko‘povozli musiqa sayqali ichida yo‘qolib, ma’nosiz bo‘lib qolar edi. Ilg‘or musiqachilar guruhi o‘z ijodlariga gomofon uslubni qaytarib musiqa so‘zga asoslanishi kerakligini ko‘rsatdilar. Bu izlanishlar zaminida yangi musiqiy gomofon shakildagi jo‘rli opera, kantata, yakka ovozlar uchun asarlar yaratildi. Rossiyaga italyan operasi kirib kelayotgan vaqtda italyan belkantosi - yuqori xonandalik mahorati ikkinchi davrni o‘z boshidan o‘tkazayotgan edi. Bu betakror kastrat-xonandalarining, o‘ziga xos kuylashning yuqori cho‘qqissini egallagan ustalarining sahnadagi hokimligi davri edi. Italiya xonandalik san’atining ulkan rivoji boshqa davlatlarning musiqiy va qo`shiqchilik san’ati rivojiga o‘z ta’sirini ko‘rsatmay qolmas edi. G‘arb durdonasi - opera Rossiyaga kirib kelgan davrda juda qiyinchilik bilan saroy ahli tomonidan qabul qilina boshladi. Jiddiy opera zerikarli tuyilar, mahorat bilan ijro etilayotgan kuylash odatiy emasdek edi. Ko`proq xor musiqasiga ahamiyat berilar edi. Bu ajablanarli holat emas, chunki Italiya operasi paydo bo`lish davrigacha xor san’ati yuqori rivoj topgandi, Yevropaning hech qaysi davlatida xor asarlari bu tariqa ko‘p bo‘lgan emas edi. Bastakor Arayya Rossiyada 25 yil faoliyat ko‘rsatdi. Yelizaveta Petrovna davrida operaga borishga odamlar majbur etilardi, Yekaterina davriga kelib operaga borish sevimli madaniy hordiqqa aylandi. Musiqa va kuylashni o‘rganish tarbiyaning muhim bo‘lagi sifatida qabul qilindi. Mahalliy xonanda va musiqachilarni tayyorlashni taqazo etuvchi shox farmonlari chiqarildi, “Gluxov qo`shiqchilik bmaktabi” tashkil etildi, bu yerda diniy qo‘shiqchilik san’ati o‘rganilishi bilan birgalikda, dunyoviy qo‘shiqchilik ham o‘rganila boshlandi. Rus bastakorlarining dastlabki asarlari qarama–qarshi fikrlar davrida yaratildi. Saroy ahli yangi san’atni rivojiga to‘sqinlik qilardilar. Rus madaniyati arboblari yangi opera yaratilishiga behisob hissa qo‘shdilar. Yangi san’at milliy 10

demokratik, ayrim hollarda esa Krepostnoy tizimiga qarshi edi. Operalarning bunday tavsiflanishi, ularni yaratgan avtorlarning sobiq Krepostnoy yoki past tabaqadan chiqqan insonlar ekanligidandir. Bular Ye.Fomin, M.Sokolovskiy, M.Matinskiy, D.Kashin va boshqalar. Rus opera xonandalari o‘ ziga xos tarzda edilar. Ammo lekin Italiya qo‘ shi q chilik maktabining rus qo‘ shi q chilariga ta ’ siri shub h asiz katta edi. Buning o q ibatida XVIII asrning 30-yillariga kelib Italyan vokal musi q asi ijrochilari har yili Rossiyaga ijodiy safar q ila boshladilar, rus xonandalari mukammal nafasga tayangan h olda ovozda chuzi q ohang hosil q ilish, kalorotura ovozi va bosh q a texnik usullar bilan ishlashni o‘ rgandilar. Rossiyada milliy opera yaratgan bastakorlar–xonandalikdan dars beruvchi birinchi o‘q ituvchilar b o‘ lganlar. Yevstigney Fomin “ Yamshiki na podstave ” milliy operasi avtoridir. M.Stepanova, I.Samoylova va O.Petrovalarni opera sa h nasiga tayyorlagan Ivan Alekseevich Rutin eng yaxshi o‘q ituvchilardan b o‘ lgan. Bastakor Bortnyanskiy saroy q oshidagi kuylash kapellasida katta pedagogik faoliyat ko‘ rsatgan. Uning asarlaridagi bosi q kuychan ohang, yu q ori notalarning y o‘q ligi, ovoz h osil q ilishdagi q ulay tessitura ovozning rivoj topishiga yordam bergan. Bu xonandalik san ’ ati rivojida katta a h amiyat q ozongan. XVIII asr oxirida Rossiya xonandalik pedagogikasi tashkil topishiga, bastakor, dirijyor va xonandalik o‘q ituvchisi Katerino Kavaso katta hissa qo‘ shdi. U nafa q at ijrochilarni, balki mutaxasislik o‘q ituvchilarini h am tarbiyaladi. Bular Kovalyova, Shelexov, Turik va boshqalar. Rus xonandalik maktabining poydevori o‘ rnatilishida rus xonandalarining artistik faoliyati ham o‘ rin egallaydi. O‘zining a’lo darajadagi qobiliyati, texnik jihati va ma’noli ijrosi bilan tinglovchilarni lol qoldira olgan aktyorlar A.Mixaylova, N.Semyonova, A.Krutitskaya, Ya.Vorobyova, N.Zlov, N.Lavrov va boshqalarni sanab o‘tish mumkin. Rus xonandalarining ijrochilik uslubini shakillanishi va bastakorlarning dasturlarini targ‘ib etilishi tilga olingan XVIII asr II-choragida 11

Moskva katta teatri rahbari A.Verstovskiyni eslamay bo‘lmaydi. Verstovskiy obrazning yaratilishida-oddiy, keng va mazmunli kuy –ohang asosiy omil deb hisoblaydi. Verstovskiy operalari rus xonandalik uslubini shakillantirdi, xonandalarni milliy ruxda tarbiyaladi. Rus xonandalarining ijrochilik uslubining shakillanishiga ular tomonidan Fransuz opera dasturini ijro etganliklari ham ta’sir ko`rsatdi. XVIII asr o‘rtasida Rossiyaga fransuz truppasi taklif etildi. Xonandalik san’atining rivojida romanslar ham katta o‘rin egallaydi. G.Teplov va F.Dubyanskiy - birinchi rus romansini bastalaganlar. Rus bastakorlarining, kamer xonandalik yo‘nalishida ijod etgan yirik namoyondasi O.Kozlovskiy edi. “Delitant” - deb atalgan bir guruh iste’dodli bastakorlarni ijodiy faolligi davri XIX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Titov shu guruh vakilidir. Rus romansi ustalari A.Alyab’ev, A.Varlamov, A.Gurilyov, N.Bulakovlarni xalq qo‘shiqlari va shahar romanslari ta’sirida yozgan asarlari o‘zining soddaligi, yurakka yaqinligi bilan ijrochilarni o‘ziga rom eta olgan. Shunday qilib xonandalik san’ati o‘zining 100 yillik, Italyan operasi kirib kelgan davrdan, birinchi rus klassik operasi “Ivan Susanin” yaratilgunga qadar, davrida juda qiyin va o‘ta zarur bosqichni bosib o‘tdi. Rus xonandalari italyan va fransuz maktablarining texnikasi, madaniyatini o‘rgangan holda milliy ijrochilikka sodiq qoldilar. Rus milliy qo‘shiqchilik maktabining asosiy xususiyatlarini tavsiflab beruvchi omillarni uning gullagan davri, XIX asr oxirlarida ijod qilgan xonandalar asarlarida yaqqol ko`rishimiz mumkin. O‘zbekistonda vokal san’atining paydo bo‘lishi. Ulug‘ inqilobdan so‘ng qo‘shiqchilik va musiqa janrlarida yuksalish va ko‘tarilish imkonlari ochilganday bo‘ldi. Kuy va qo‘shiqlarimizni atoqli ashulachilarimizdan Muhiddin Qori Yoqubov va rus musiqashunosi Mironov tomonidan bir necha ashulalarimiz notaga olinib chop ettirildi. Uspenskiy bilan birga 2 yil davomida Shashmaqom notaga olindi. Musiqa maktablaridan chiqqan talabalar Rossiyadagi musiqa texnikumlari va institutlariga jo‘natila boshlandi. Ham o‘z musiqamiz va Yevropa musiqa olimlarining yordamlari bilan kuylarimizni 12

notaga oldirishda Yevropa musiqasining ohang usullariga ergashtirmaylik. Yevropa ohang usullaridan ko‘z yumib qo‘shiq va kuylarimizni o‘z ohanggiga qolishiga tirishaylik degan fikr tug‘ildi. Bu to‘g‘rida Uspenskiyning katta tajribasi bor edi. 1918 yilning 1 sentyabri O‘zbekistonda opera teatri tashkil topgan kun hisoblanadi. O‘sha kuni xalq Konservatoriyasida Dargomijskiyning “Rusalka” operasi qo‘yildi. Keyinchalik boshqa operalar ham sahnalashtirila boshlandi. Teatr uchun kadrlar tayyorlash studiyasi ish olib bordi. Bakudagi teatr texnikumida aktyorlar o‘qiy boshladi. O‘zbekiston milliy vokal qo‘shiqchiligi haqida ancha munozaralar davom etdi. Moskva konservatoriyasi qoshidagi o‘zbek studiyasi tashkil topib unga Halima Nosirova, M. Ashrafiy, B. Inoyatov, N.Hoshimov va boshqalar o‘qiy boshladi. Ayrim nazariyachilar milliy operada bo‘g‘iz bilan kuylashni saqlab qolish zarurligini ya’ni o‘zbek xalq qo‘shiqlariga xos kuylash usulini o‘zgartirmaslik kerakligini isbotladilar. Ammo sekin-asta har qanday opera qo‘shig‘i o‘zining butun dunyo opera madaniyatiga xos qanaqadir umumiy xususiyatlarga ham ega bo‘lishi kerak deb hisoblandi. Har qanday millatga mansub qo‘shiqchi uchun nafas olib kuylash muhimligini ta’kidlab mashhur qo‘shiqchi G‘ulom Abdurahmonov shunday degan edi. “Milliy vokal uslubi nutqning xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Eng asosiysi tilning nozikligini his etishdir. Har qaysi millatda o‘zining nutq uslubi va o‘ziga xos intonatsiya xususiyatlari bo‘ladi. Mana shularni qo‘shiqda aks ettira olish kerak. Italiya maktabidan opera tovushini va uning yo‘nalishini olish, kuylash usuli esa har bir millatning tiliga mos bo‘lishi lozim.”(G‘.Abdurahmonovning Tamara qizga yozib olgan xotiralaridan). Musiqali dramadan operaga o‘tish oson bo‘lmadi. 1940 yilda “Layli va Majnun” spektakli, “Gulsara” musiqali spektakli operaga aylantirildi. Barcha kuylarning materiallarini T.Sodiqov, N.Mironovning hamkorligida yozdi. Keyin esa musiqali dramaning pattiturasi ustida ishlashga Glier ham jalb etildi.1939 yilda “Gulsara” a’lo darajada ishlangan musiqali drama sifatida ijro 13

etildi. 1939 yilning iyunida M.Ashrafiy va Sergey Vasilenko “Bo`ron” spektaklini qo‘yishgandan so‘ng o‘zbek musiqali teatri to‘la huquqli opera teatri nomini olishga sazovor bo‘ldi. 1918 yil iyul oyida Toshkentda ochilgan Turkiston xalq konservatoriyasi O‘rta Osiyodagi birinchi musiqa maskani bo‘lib u o‘sha yilning aprel oyida tashkil topgan Turkiston Dorilfununining tarkibiga kirgan. Uni Kalenin boshqardi. 1930 yilda Toshkentda Oliy musiqa maktabi ochildi va uni oradan 2 yil o‘tgach Toshkent Davlat konservatoriyasiga aylantirildi. Nazariy bahslardan amaliy ishga o‘tish munosabati bilan Toshkent Davlat konservatoriyasida o‘zbek qo‘shiqchilarining vokal tayyorgarligi masalasi vujudga keldi. Qo‘shiqlar vokal tayyorgarligi faqat O‘zbekistonda musiqali teatr san’atini rivojlantirishga xizmat qiladigan Oliy kasbkorlik ta’limi olish huquqini berib qolmadi, balki sovet davridagi qo‘shiqchilik ijodining asosi ham bo‘ldi. Toshkent Davlat konservatoriyasining bastakorlari Kozlovskiy, Mushel, Nadejdin va boshqalarning pedagogik faoliyatlari qo‘shiqchilik ijodiyotini rivojlanishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Qo‘shiq odamlarni tarbiyalaydi. Ularning dunyoqarashini shakllantiradi. Ro‘y bergan voqealarni aks ettiradi. Kishilarning insoniy fazilatlarini boyitadi, ularni bir-birlariga yaqinlashtiradi. Ularning fikr tuyg‘ularini birlashtiradi. O‘zbek vokal qo‘shiqlari Respublikadagi musiqiy vatanparvarlik, baynalminal hayotning o‘ziga xos solnomasi, xalqning mehnatdagi va qahramonlikdagi jasarotining in’ikosidir va u muhabbatni madh etuvchi asos hisoblanadi. Shularning hammasi umumiy ta’lim maktablarida, maxsus musiqa kollejlarida, institutlarda konservatoriyada musiqiy vokal ta’limini amalga oshirish jarayonida hisobga olinadi. Katta avlodga mansub san’atkorlardan T.Jalilov, Yu.Rajabiy, F.Sodiqov, I.Akbarov, D.Zokirov, Ilyos Hamroyevlar o‘sha paytdayoq milliy merosni Ovrupacha musiqa kompozitsiyasining shakllari bilan birlashtirish yo‘llarini izlay boshlagan. Mashhur xalq musiqachilari 1941-42 yillarda T.Jalilov, K.Jabborov, H.Hasanovlar bilan yaqin aloqada ishlashdi. Ajoyib vokalchi Halima Nosirovaning qo‘shiq aytish yo‘lini o‘rgandi. Shuning natijasida xalqning lirik 14

qo‘shiqlari va maqomning qadimiy kuylari fortepiano uchun ham qayta ishlana boshlandi. Hozirgi paytda milliy opera san’ati tashkil topgan va unga bastakorlar Sergey Vasilenko hamda M.Ashrafiyning “Bo`ron”, T.Jalilov va Boris Brovtsinning “Tohir va Zuhra”, T.Sodiqov va Glierning “Gulsara”, Uspenskiy va Mushelning “Farhod va Shirin”, T.Sodiqov va Zeydmanning “Zaynab va Omon”, S.Yudakovning “Maysaraning ishi”, M.Ashrafiyning “Dilorom”, I.Hamroyevning “Oyjamol” va boshqa operalar yaratilgan. O‘zbek opera san’atining yaratilishi o‘zbek xalq milliy musiqa madaniyati rivojlanganidan dalolat beradi. O‘zbek opera va balet asarlari o‘zbek xalqining o‘tmishdagi milliy badiiy madaniyati hamda o‘ziga xos musiqa san’atining boy an’analaridan foydalanish asosida yaratildi. Opera va balet asarlari ularning ohang kuy mohiyati chuqur milliy va o‘ziga xosdir. Hozirgi o‘zbek musiqa madaniyatining shakli ham vokal san’ati qo‘shiqchilik janrining barcha turlari mazmuni boy va ko‘p qirraliligidir. O‘zbekiston bastakorlarining vokal asarlari o‘zida milliy, klassik, xalq og‘zaki ijodi va zamonaviy ko‘povozli san’atni mujassamlashtirgan. Ko‘povozli vokal asarlarini ijro uslublarini joriy etish, o‘zbek musiqa madaniyatini rivojlantirish uchun muhim turtki bo‘lib kelmoqda. Mustaqillikka erishgandan so‘ng yangi davrdagi ulug‘vor o‘zgarishlarni ijtimoiy-iqtisodiy o‘sish miqyoslarini xalqning buyuk jasorati va matonatini ko‘povozli janrning vokal musiqiy janr vositalari bilan ifodalab bermoqda. Ma’lumki dunyoda hamma narsa o‘zgaradi, ya’ni rivojlanadi. O‘zbek vokal san’ati ham chuqur ildiz olib keng rivojlanib bormoqda. Barcha o‘quv dargohlarida vokal san’atini o‘qitish uslubiyoti, ijro uslubiyoti yangi zamon talabiga mos dasturlar asosida chuqur o‘rgatib kelinmoqda. O‘quv dargohlarida ijrochilarning yoshlariga mos vokal, ovoz qo‘yish mashqlari ishlab chiqilib hamisha takomillashtirilib kelinmoqda. Hamma qo‘shiq janrlariga ya’ni vokal janri, estrada ijro uslublari, milliy ijro uslublari, folklor ijro uslublari, lirik ijro uslublar, maqom ijro uslublari yo‘nalishida ovoz mashqlari shu janrlar yo‘nalishiga mos ishlab chiqilgan. Qaysi janrga xos ijro uslubi bor xonandaga 15

o‘sha yo‘nalishdagi ovoz mashqlari ustozlar tomonidan berib, tarbiyalanib borilmoqda. Keyingi yillarda musiqa ta’limi va tarbiyasi dasturi hamda yangi darsliklaridan o’zbek kompozitorlarining davr ruhini aks ettiradigan yangi qo’shiqlari bilan bir qatorda, milliy musiqiy meros namunalari ham o’rin ola boshladi. Boshlang’ich sinflarda xalq musiqasi namunalari kabi ( musiqiy fol’klor) ga asosiy e’tibor qaratilgan bo’lsa, 6-7-sinflarda maqom, doston mumtoz ashula kabi kasbiy an’anaviy musiqa namunalari ko’proq tavsiya etilgan. Ammo meros va zamonaviy milliy musiqaga asosiy o’rin berilganligini asrlar davomida shakllanib kelgan jahon xalqlari musiqa madaniyatining yuksak badiiy namunalarini chetlab o’tish, deb tushunmaslik kerak. Aksincha, milliy musiqani jahon xalqlari musiqasi namunalari bilan taqqoslash asosida o’rganishgina ijobiy natijalar beradi. A.Mansurov va D.Karimovalarning yangi 5-sinf musiqa darsligida o’quv yilining to’rtinchi choragi butunlay opera san’atiga bag’ishlangan. Bu chorakda 8 soat dars bo’lib, ularda opera san’ati, jahon opera san’atida italiyalik kompozitor Jizeppe Verdining ”Aida”, ”Rigoletto”, ”Traviata”, ”Otello”, fransiyalik kompozitor Jorj Bizening ”Karmen”, Avstraliyalik mashhur kompozitor Volfgahg Amadey Motsartning ”Sehrli fleyta”, ”Figaroning uylanishi”, Pyotr Chaykovskiyning ”Pikovaya dama”, (”Toppon xonim”), ”Yevgeniy Onegin”, Nikolay Andreevich Rimskiy – Korsakovning ”Qor qiz”, ”Sadko”, ”Shoh Sulton haqida ertak”, ”Oltin xo’rozcha”, Mixail Ivanovich Glinkaning ”Ivan Susanin”, ”Ruslan va Lyudmila” operalarining o’rni haqida qisqa ma’lumotlar berilgan. Shuningdek Muxtor Ashrafiyning ustozi S.N.Vasilenko bilan birgalikda 1939-yilda yaratgan birinchi o’zbek operasi ”Bo’ron”, keyinchalik mustaqil o’zi yaratgan ”Dilorom” operalari, Sulaymon Yudakovning ”Maysaraning ishi” hajviy operasining o’zbek musiqasi rivojidagi o’rni 16

ko’rsatib o’tilgan. ”O’zbek musiqasida opera janri” deb nomlangan 4-dars mavzusi R.Glier va T.Sodiqovlarning ”Layli va Majnun”, R.Hamroevlarning ”Zulmatdan ziyo”, S.Boboevning ”Hamza”, ”Fidoiylar”, H.Rahimovning ”Zafar”, I.Hamroevning ”Oyjamol” , I.Akbarovning ”Sug’d elining qoploni”, M. Burxonovning ’Alisher Navoiy”, S.Jalilning ”Zebuniso”, M.Bafoevning ”Umar Hayyom” kabi asarlari o’zbek operalariga bag’ishlangan. O’qituvchi o’quvchilarga opera san’ati haqida ma’lumotlar berib, ularning yuksak opera asarlari bilan tanishtirar ekan, avvalo, opera janrining o’ziga xos xususiyatlari, muallifi, bu asar yaratilgan davr, asarning mazmuni haqida ixchamgina hikoya qilib berishi lozim. Tinglash uchun tavsiya etilgan opera parchalari, asosan muqaddima(uvertyura) va ariyalar bo’lishi ma’qul. Chunki uvertyura simfonik opkestr ijrosidagi sof cholg’u musiqa bo’lishiga qaramay, u operaning asosiy musiqiy materialidan qisqartirib olinadi va tinglovchiga asar haqida nisbatan yaxlitroq tasavvur paydo qiladi. Masalan o’quvchilarni S.Yudakovning ” Maysaraning ishi” operasi bilan tanishtirishda o’qituvchi operaning librettosi (so’z matni) S.Abdulla va M.Muhamedovlar tomonidan Hamzaning shu nomdagi asari asosida yaratilganligi, asarda aql-zakovatli, bama’ni va axloqi pok beva ayol Maysara puxta o’ylangan reja yordamida ochko’z qozi, badjahil mirshab Hoji Darg’a, axloqan buzuq qonunchi Hidoyatxonlarni laqillatganligi shahvatparastlarning zaif yurak torlarida o’ynab o’ta nopqulay vaziyatlarga solib, ularni xalq oldida kulgiga qoldirganligi va shu yo’l bilan yosh sevishganlar- jiyani Cho’ponali va uning sevgilisi Oyxonning baxtini saqlab qolganligini hikoya qilib beradi. Mustaqillikdan so`hg, ayniqsa yosh opera xonandalari uchun ko’p tomonlama imkoniyatlar berila boshlandi. Prezidentimiz tomonidan yosh iste’dodlar uchun ta’sis etilgan ” Nihol” davlat mukofoti yoshlar uchun eng 17

yuksak e’tibor hisoblanadi. Bundan tashqari, Nazira Ahmedova, Sulaymon Yudakov nomidagi ko’plab katta-yu kichik ko’rik tanlovlar yosh xonandalarni turli sinovlardan o’tkazib kelmoqda. Opera xonandalari uchun eng zarurr hisoblanuvchi ovoz kuchi, yashaydigan iqlim muhitiga ham bog’liqdir. O’z ijodiy kuzatishlarimiz natijasida shunga amin bo’ldikki, O’rta Osiyo, ayniqsa, O’zbekiston hududida yashab ijod qilayotgan va ulg’ayayotgan yosh avlod kuchli va baquvvat, keng diapazon, chiroyli tembr va aql-zakovat bilan yuksalmoqda. Eng asosiysi yosh xonandalarning har biri o’ziga xos ovoz sohibi. Hozirgi yosh opera xonanadalari orasida dunyo sahnalarida o’z iste’dodlarini namoyish etib kelayotganlari ham kam emas.Ramiz Usmonov, Abdumalik Abduqayumov, Najmiddin Mavlyanov, Jenisbek Piyazov, Samandar Alimov, Rahim Mirzakamolov va bir qancha yosh ijodkorlar xalqaro ko’rik tanlovlar g’olibi va davlat mukofoti sovrindorelari hisoblanadilar. Xalqimizda ”Ustozsiz shogird har maqomda yo’rg’alar” degan maqol bor. Har bir kasbni o’rganish tarixi bo’lgani kabi opera san’atining ham o’z maktabi bor. Dunyo bo’ylab eng ko’p tarqalgan italiya , fransuz, nemis va rus maktablari bo’lib, jahon opera yulduzlari mana shunday maktablarni mukammal o’rganganlar. Shuning uchun ham dunyo sahnalari ular uchun muntazirdir. Bizning yosh opera xonandalarimiz uchun ham mana shunday maktablar zarur. Bunday maktablarni egallashda eng avvalo yosh xonandalarni opera vatani bo’lmish Italiya, bundan tashqari, Fransiya va Germaniya kabi shaxarlarga opera maktabini olib kelish uchun grantlar berilsa, yoshlar istedodi yanada oshgan bo’lar edi.Grant asosida o’qiyotgan talaba, opera maktabini, ya’ni asarni kuylash usullari, kuylash davomida 18

asarning asl ma’nosini tinglovchiga yetkazib bera olish, asarnign ichki his tuyg’ularini ko’rsatib berish kabi bilimlarni puxta o’rganib kelinishi va yosh xonandalarga o’rgatilishi O’zbekistonda opera san’atiga juda katta rivoj bergan bo’lar edi. Lekin bunga qaramay, biz o’z milliy opera maktabimizni rivojlantirmog’imiz darkor. Ustozlarimiz Halima Nosirova, Saodat Qobulova, Sattor Yarashevlar o’zbek tilida yaratilgan opera , romans, xalq qo’shiqlarini mahorat bilan ijro etib, milliy maktabga asos solganlar. Ularning ijrolari ikki buyuk yo’nalishni o’z ichiga olgan, o’zbek ashulachilik an’analari va vokal ijro yo’li. Mana shu ikki yo’nalish birligidagi ijroyo’li opera maktabini asoslab beradi. O’zbek operalarini butun jahonga tanitish uchun ham milliy maktabimizni puxta o’zlashtirmog’imiz kerak. Buning uchun milliy musiqa boyligimiz bo’lmush katta ashula va maqomlar ijrosiga e’tibor berishimiz kerak. Xulosa qilib aytganda o’quvchi yoshlarni jahon xalqlari musiqa san’atida yetakchi o’rinlardan birini egallagan akademik xonandalik san’ati bilan tanishtirish va bu san’atning go’zal musiqiy xususiyatlaridan bahramand qilishning tarbiyaviy ahamiyati beqiyosdir. 19

I.2. Vokal va zamonaviy musiqada ovoz tarbiyasi Hozirgi vaqtda ovoz turini bexato aniqlay oladigan yagona uslub mavjud emas. Ba’zi hollarda bas o’zi havas qilgan tenorga ovozini o’xhastishga harakat qiladi. Natijada tovushning shakllanishi yuzaki bo’lib qoladi. Tenor esa o’zini murakkablikdan xoli qilish uchun bariton deb aytadi. Pedagog o’quvchining ovoz xususiyatlarini uning ijrochilik usulidan ajrata bilish kerak. Ovoz turini aniqlashda tembr, diapazon, registr tuzilishining xususiyatlari, markaziy tovushlar, tessiturani ushlay bilish qobiliyati, hamda fiziologik –anatomik belgilar (Ovoz bog’lamlarining uzunligi va zichligi, rezonator tizimlari va boshqalar), xronaksimmetriya kabi qator alomatlar hisobga olinishi kerak. Tajribali vokal o’qituvchisi o’quvchining ovoz tembridan ko’p narsani bilib oladi. Bu shaxsiy akustik xususiyat turli tessituralarda sinchiklab tekshirilishi lozim. Tembrning eng yaxshi sifatlarini eshitish uchun bir asarni yondosh tonalliklarga ko’chirib ijro etish mumkin. Diapazon ham ovoz turini aniqlovchi belgilardan biridir. Biroq u o’quvchida doim ham to’la hajmda ifodalanmasligi mumkin. Ko’pincha u chegaralangan bo’ladi. Ba’zi hollarda uchraydigan “metso soprano” va “soprano” tonlarini o’z ichiga olgan, nihoyatda keng diapazon ham foyda bermaydi. Ovozni to’g’ri tasnif qilishda registr tuzilishini o’rganish yordamchi vositadir. Erkaklar ovozlarining turi, hajmi va kengligi. Tenor (do kichik oktava – do 2 oktava) ovoz kengligiga ega. 20

Altino tenor – juda harakatchan yengil yuqori registrda jaranglaydi. Lirik tenor – yumshoq harakatchan ovoz jarangi deyarli hamma joyda bir tekis taraladi. Xarakterli tenor - lirik ovozning chiroyli va yoqimliligini belgilaydi. Lirik drammatik tenor – keng ovoz hajmi kengligiga ega ovoz. Drammatik tenor – kuchli, jarangdor bo’lib, drammatik holatlarni tasvirlay oladigan ovoz. Bariton – (A – kichik oktava – G – birinchi oktava lya - katta okatavadan sol - birinchi oktavagacha). Lirik bariton - xarakteri bo’yicha tenor tembriga yaqin, lekin bariton xususiyatiga ega ovoz. Drammatik bariton - unchalik yorqin bo’lmagan ovoz, katta kuchga ega va pastki registrdagi ovoz bo’linmalarini ham ijro eta oladi. Bas ovoz – (fa- katta oktavadan – fa-birinchi oktava).Yuqori bas – (yorqin jaranglash, baritonal tembrni eslatadi.) Markaziy bas- xarakterdagi aniq bilinadigan tembrga ega ovoz. Pastki bas – chuqur, kuchli va past tovushga ega. Oktavadagi bas-asosan xorlarda aytiladigan ovoz. Kontr oktavagacha tushishi mumkin. Bas - bu ham xarakterli tenorga o’xshab sahna imkoniyatiga qarab ijro eta oladi Ayollar ovozlarining turi. Soprano do – birinchi oktava (do uchinchi oktava) ovoz kengligida yuqori pag’onalarda yengil jaranglaydi. Koloratura ovozi – Juda chiroyli tembrni, o’ta o’zgaruvchan melizimlarga boy va katta harakatchanlikka ega ovoz. Bu ovoz do-birinchi oktava, uchinchi oktava do – re-mi va undan ham kengroq ovoz hajm kengligiga ega. 21

Lirik koloratura ovoz – o’ynoqi, yengil texnik harakatchan va mayin ohangdor ovoz. Lirik soprano ovoz - yengil hamda baquvvat yuqori ovozlar. 3-oktava “do” dan oshmaydi. Lirik drammatik soprano - ancha to’la ovoz, ko’krak tembri jarangdor bo’ladi. Drammatik soprano ovozi - kuchli, vazmin ovoz. Drammatik tembrda jaranglaydi. Metso soprano -kichik oktava lya – ikkinchi oktava lya gacha. Yuqori metso ayollar ovozi - ko’krak ovozi bo’lib mayin tembrli bo’ladi. Pastki metso ayollar ovozi – ancha pastda bo’lib, yo’g’on eshitiladi. Kontralto – (mi kichik oktava , fa – ikkinchi oktava) eng pastki va kamdan- kam uchraydigan ayollar ovozi. Juda katta va keng jarangga ega. Bolalar ovozlarining turi. Soprano-(diskant)yuqori ovoz, yengil, o`zgaruvchan yumshoq yangraydi. Katta ta;sir kuchioga ega (do-birinchi oktava, fa, sol-ikkinchi oktava) Alt- bolalar pastki ovozi-kuchli va birmuncha yo’g’on jarangdor tembrga ega. (sol, lya- kichik oktava, re – mi ikkinchi oktava) Ta’lim jarayonida ovoz turlarini, uning hajmini, kengligini aniqlash orqali ovoz xarakteriga mos bo`lgan vokal mashqlari – vokalizlar hamda qo`shiqlar kuylatib boriladi, bu esa ovoz hajmi kengligini chiroyli, rang-barang tembrda va jarangdor bo’lishiga imkon yaratadi. Akadеmik xonandalik pеdagogikasi. Akadеmik xonandalik pеdagogikasi xonandani o’qitish tizimida muhim o`rin egallaydi, ya'ni u tanlagan mutaxassislik bo`yicha chuqur nazariy bilimlar va amaliy malakalar yuzasidan tushuncha bеradi. Barcha pеdagoglar xonandalarni vokal san'atiga o`qitish jarayonida quyidagi to`rt tamoyilga asoslanadilar. 22

O`qitishda tadrijiylik va davomiylik tamoyili. Bu umump е dagogik tamoyil bo`lib, ta'lim jarayonida soddadan murakkabga qarab borishni nazarda tutadi. Tadrijiylik xonanda diapazonini k е ngaytirishda — vokal mashqlari, r е p е rtuar tanlash, lirik hissiyotdan dramatik hissiyotga o`tish uchun qo`llaniladi. R е p е rtuarni murakkablashtirish ovoz zo’riqishi va ovozni yo`qotishga olib k е ladi. O`quvchi bilan ishlaganda birinchi navbatda ovoz t е mbri, uning yorqinligi, sifati va uchqurligi uchun g`amxo’rlik qilish zarur. Bu ishlarni amadga oshirayotganda ovoz zo’riqishidan saqlanish lozim. Musiqiy – badiiy va vokal - t е xnik rivojlanish tamoyillari birligi. Xonandaning vokal t е xnikasi rivojlanishi badiiy maqsadga yo`naltirilgan bo`lishi k е rak. Badiiy maqsadlar u yoki bu t е xnik uslubni tanlash va tanlangan uslub ustida ishlash yo`llarini aniqlab b е radi. Shu sababli musiqiy mulohaza badiiy did va k е ng ma'nodagi vokal qobiliyatlarini o`stirish va tarbiyalashni talab etadi. Mashg`ulotlarning barcha bosqichlarida badiiy rivojlanish t е xnik rivoj bilan uzviy birlikda bo`lishlari k е rak. Tabiiyki dastlab o`quvchi va o`qituvchining diqqat - e'tibori ko`proq t е xnik b е lgilarni rivojlantirishga qaratilgan bo`ladi. Mashg`ulotlarning so`nggi bosqichlarida esa o`quvchining artistlik qobiliyatlarini rivojlantirish, badiiy ijrochilik masalalari asosiy o`rinni egallaydi. O`quvchiga bo`lgan shaxsiy munosabat tamoyillari. Har bir xonanda b е takror shaxs (fiziologik - anatomik, ruhiy, musiqaviy nuqtai nazardan). Har bir o`quvchi imkoniyatining ch е garasi turlicha bo`ladi, z е roki ovozning chidamliligi va mustahkamligi uning shaxsiy xususiyatiga bog`liq. Ayniqsa, o`quvchining ruxiy xususiyatini hisobga olib borish zarur, uni bilib borish, ovoz zo’riqtirishi va ruhiy «sinish» ga yo`l qo`ymaslik lozim. Har bir o`quvchi bir - biridan ovoz t е mbri, diapazoni, ovoz .kuchi, chidamliligi, sifati bilan farq qiladi. Bu masalada o`quvchining xarakt е ri, t е mp е ram е nti, qobiliyati, xotirasi, jasorati xususida gapirmasa ham bo`ladi. Yuqoridagilarni nazarda tutgan holda har bir o`quvchi uchun maxsus mashqlar tuzish yaxshi samara b е radi. 23

Doimiy o`z-o`zini takomillashtirish tamoyili. O`qituvchi o`quvchi bilan qancha ishlamasin o`quvchi mustaqil o`z ustida ishlamasa, h е ch qanday natija bo`lmaydi. Bu tamoyil mahoratni butun ijodiy hayot davomida tinmay rivojlantirishni, unga sayqal b е rish muhimligini anglatadi. Xususan talabaning o`z ustida mustaqil ishlashi nihoyatda muhim. Muntazam fidokorona m е hnat xonandani mahorat cho’qqisiga olib boradi. Tamoyil — asosiy g`oya, ammo uslublar esa yo`nalishdir. Kuylayotganda nafas apparatining hosila tizilmalari faoliyati tomoq organ hosila tizilmalarining faoliyati bilan bog`liq bo`ladi. Shu boisdan nafas hosila tizilmalarini alohida o`rganish nihoyatda shartlidir. Tovush hosil qilish jarayonida nafasning erkin chiqishi tomoqdagi «ovoz t е shigi» ning bo`sh va erkin harakat qilishiga bog`liq. Ovoz pardalarining yaxshi t е branishi natijasida nafas apparatidan chiquvchi havo oqimi b е vosita harakat qiladi. Vokal m е todikasi adabiyotida nafas masalasiga alohida e'tibor b е riladi. Xonandada erkin va ravon nafas chiqarishni shakllantirish katta ahamiyatga ega. Nafas tavsifi turli tarixiy davrlarda turlicha nuqtai nazarlarga ega bo`ldi. U asosan op е ra musiqasi xarakt е rida bo`lib k е ldi. Masalan, XVII asrdagi op е ralarning vokal partiyalari asosan nutq va kuylash o`rtasida bo`lganligi sababli ko`krak nafasi ustun turgan. XIX asrga k е lib vokal partiyalari «murakkablashdi», kulminatsiyalar diapazonning ko`proq yuqori qismiga ko’chishi diafragmatik va ko`krak diafragmatik nafaslarga kuchishni taqozo etdi. Kuylashda asosan quyidagi an'anaviy nafas turlari qo`llaniladi. Yuqori ko`krak nafasi . Bu nafas ko`krak qafasini k е ngaytirish va yuqori ko’tarish hisobidan olinadi, diafragma esa uning harakati ta'sirida passiv harakatlanadi. Shu asnoda nafas olganda qorin tortiladi, ko`krak qafasining yuqori qismi, umrov suyagi, ba'zan kiftlar ham s е zilarli darajada ko`tariladi. Diafragmatik nafas . Bu nafas turidan ko`pchilik xonandalar foydalanadilar. Nafasni tortganda ko`krak qafasining pastki qismi k е ngayishi bilan birga qorin ham biroz «shishib» oldga qarab chiqadi. 24

Qorin nafasi. Bunda qorin faol harakat qilib, ko`krak qafasi esa harakatlanmaydi. Bunday nafas turida havo chuqur tortiladi, havo chiqarilganda esa ovoz apparati erkin harakat qiladi, bo’g`ilish sodir bo`lmaydi. Vokal san'atining tarixi va amaliyoti shuni ko`rsatadiki, yaxshi kasbiy ovoz hosil qilish uchun yuqoridagi har bir nafas turidan to`g`ri foydalansa bo`ladi. Shu narsa muayyanki, nafas olish qaysi nafas mushaklari orqali amalga oshirilishi bilan emas, balki nimaning hisobidan nafas chiqarishni tartibga solib kuylash muhimdir. Nafas tartibi uch guruhga bo`linadi: 1. Ko`krak qafasi mushaklari . Bunday nafas chiqarish ko`proq kattga kuchli ovoz egasi bo`lgan ashulachilar tomonidan amalga oshadi. Ammo ularning ovoz kuchi d е yarli bir xilda bo`ladi. 2. Qorin mushaklari. Bunday nafas usulidan foydalanuvchi xonandalarning ovozlari dinamik tuslarga boy bo`ladi. 3. Ko`krak qafasi va qorin mushaklari birligi. Bunday nafas chiqarish turini qo’llovchi xonandalar ovozlari ovoz kuchliligi va dinamik tuslarga boy bo`ladi. Shuni ta'kidlash lozimki ko`krak qafasi mushaklari qorin mushaklariga nisbatan harakatlanishda ancha ch е klangan bo`ladi. Ovoz sifati nafasni tartiblashga bog`liqligi sababli xonanda o`zida nafasning aralash turini shakllantirishi lozim. Bu xonandada dinamik nyuansirovkalardan unumli foydalanishga imkoniyat yaratadi. Kuylashda hiqildoqning o`rni. Hiqildoq shunday joyki, unda xonanda ovozining ilk tovushlari hosil bo`ladi. U o`zida quyidagi sifatlarni mujassamlashtiradi: tovush baland — pastligi, tovush kuchi, t е mbri, uchqurligi, vibrato. Kuylash jarayonida hiqildoq faoliyati quyidagi ikki m е xanizm bilan farq qiladi: a) hiqildoqning tashqaridan yopishgan mushaklar ta'sirida o`z joyidan siljib turishi. b) ovoz pardalari funksiyasiga ishtirok etuvchi hiqildoqning ichki mushaklari ishi. Katta xonandalar tajribasidan shu narsa aniqlanganki, kuylash jarayonida hiqildoq ma'lum o`rin egallaydi va kuylash oxirigacha shu tarzda 25

turadi. Bu narsani L. Dmitrev xonandalarning katta guruhini tadqiq etayotganda tasdiqlagan. Olim shunday xulosaga k е ldiki, hiqildoqning kuylashda o`rin barqarorligi ovoz turiga bog`liq ekan. Bas va bariton ovozli xonandalar hiqildoqni doimo pastga tushiradilar. Soprano va m е tso soprano ovozli xonandalar esa kuylash jarayonida hiqildoqni ko’taradilar yoki o`z o`rnida saqlab turadilar. (Turli ovoz turlariga doir ovoz pardalari uzunligi va hiqildoq pastidagi trubkaning uzunligi munosabati ifodalangan sx е ma namoyish etiladi). Ovozlari yaxshi qo’yilgan kasbiy xonandalar unlilar kuylaganda hiqildoqlari diapazonning hamma joyida muhim o`rin egallaydi. Ushbu alohida holat hiqildoqning o`z joyidan yo past, yo o`z o`rnida, yoki yuqorilab harakat qilishi mumkin. Bu o`rinda hiqildoq funktsiyasi individuallik kasb etadi. Hiqildoqning ichki mushaklari amaliyotda o`zining stabilligi bilan ajralib turadi — past hiqildoq o`z holatini barcha unli tovushlarni kuylaganda esa butun diapazon davomida o`z holatini o`zgartirmaydi. Ya'ni hiqildoqqa kiruvchi t е shik hamisha toraygan bo`ladi, va bu past parda bo`shlig`ida imn е dansni vujudga k е ltiradi. Kuylashda og’izni to`g`ri ochish ovozni yaxshi yangrashiga yordam b е radi va talaffuz aniqligini ta'minlaydi. Lablar o`z holatida ma'lum darajada standartlashtiriladi. Kuylashda yumshoq tanglay muhim rol o`ynaydi. Uning ko’tarilishi natijasida ovoz yuqori pozitsiyada yangraydi. Xonandalik ovozi r е gistri d е b yagona fiziologik m е xanizmdan vujudga k е luvchi bir turda yangraydigan qator tovushlar tushuniladi. Erkaklar va ayollar ovozlarining r е gistr tuzilishlari turlicha bo`ladi. Erkaklar ovozi ikki r е gistrga — ko`krak r е gistri, falts е t r е gistriga va bir o`tuvchi r е gistrga ega bo`ladi. Ayollar ovozlari esa uch r е gistrga — ko`krak, markaziy va bosh r е gisgrlarga o’tish nuqtasiga ega bo`ladi. Ko`krak r е gistrida o`tish nuqtasigacha bo`lgan notalar kuchli yangraydi va xonandaning sub' е ktiv hissiyotlariga binoan yangrash ko`krakda k е chadi. Shu sababli bu yangrash r е gistri ko`krak r е gistri d е b ataladi. R е gistrdan r е gistrga o`tish notalari sub' е ktiv tarzda noqulaydir. Xonandalar ularni ham ko`krak 26

r е gistrida ham falts е t r е gistrida kuylaydilar. O`tish nuqtasidan yuqori bo`lgan notalar erkaklarda falts е t r е gistrida yangraydi. Vokal ta'limi olmagan xonandada falts е t r е gistri kuchsiz yangraydi, t е mbri ham past bo`ladi. Falts е t tovushlari bosh suyaklarida yangrashi sababli «bosh ovozi» d е b ham ataladi. Ko`krak r е gistrida pardalar bichimlari zich umumlashadi va bor massasi bilan t е branadi. Falts е t r е gistrida parda bichimlarining ch е tlari t е branadi, natijada ovoz pardalari orasida t е shik qoladi va undan havo oqimi erkin o`tadi. Shuning uchun falts е t tovushlari «tuflash» xarakt е riga ega bo`lib, kuchsiz va ob е rton jihatidan bo`sh, nochor yangraydi. Op е ra kons е rt xonandasi mukammal tarzda ikki oktavali ovoz egasi bo`lmog`i lozim. Bunda diapazon pastdan yuqorigacha silliq t е kislangan bo`lishi k е rak. Bunday t е kislikka yuqori tovushlarni yopiqlashtirish bilan erishiladi. Erkakcha ovozning yuqori qismini «yopish» XIX asrning o`rtalarida vujudga k е ldi. Bu o`sha davrdagi op е ra musiqasi oldiga qo`yilgan talablardan k е lib chiqdi. Bunga ayniqsa, V е rdi, Vagn е r va boshqalarning t е ssi turali ariyalari sabab bo`ldi. Ovoz r е gistri t е kislanishi rivojining asosiy qoidasi — bu diapazon markazining yumshoq yangrashini tabiiyligini topishdan iboratdir. Bu ovoz bichimlarining tarang tortilmay ishlashiga bog`liq. Bunda quyidagilar foydali: mo’'tadil kuch, hujumning yumshoqligi, «o», «u» tovushlarda kuchaytirilgan qarshilik, ravon va turtmasdan nafas olish, tayanch hissiyotini yaxshilab tutish, yaxshi mikstlangan o`rta r е gistrni yuqori r е gistr rivojining qulay usuli d е b hisoblash mumkin, chunki ulardan yuqoriga qarab int е rvallar tuziladi. Ayni holda yuqori notalarda h е ch narsani o`zgartirmaslik prinsipi amalga oshadi. Aralash tipdagi tovush chiqarishni rivojlantira turib mazkur ovoz tipi sp е tsifikasini hisobga olib borish zarur. Masalan yaxshi ko`krak r е zonatsiyasi bas ovoziga xosdir, shuning uchun mikstlashni ko`proq aynan ko`krak r е zonatsiyasidan joriy etish lozim. 27

Ayollar ovozlari r е gistr tuzilishining erkaklar ovozlariga nisbatan farqi shundaki ayollar ovozi diapazonining markaziy qismida tabiatan mavjud bo`lgan aralash tovush yangrashidan iborat. Past ovozli ayollar ovozida markazdan pastga qarab ko`chishini o`zlashtirishning asosiy printsipi aralash tovush chiqarishni asta — s е kin pastga qarab ko`chirish va sof ko`krak r е gistrida tovush chiqarishdan iborat. Bosh va ko`krak r е zonatorlari . R е zonator bu o’pkaning egiluvchan d е vorlari ichiga joylanadigan havo miqdoridir. U o`z toni va ob е rton (asosiy tonga alohida tus b е ruvchi qo`shimcha toniga mos tushuvchi ma'lum chastotali tovushga aks—sado b е radi. Yaxshi bosh r е zonatoriga ega bo`lgan ovoz yorqin jarangdor va «t е mirsado» bo`ladi. Ko`krak r е zonatorli ovoz esa to`la va «go`shtdor» bo`ladi. Bosh r е zonatorlari tanglay yuqorisida gumbaz bo`lib, u boshning yuz tomoniga joylashgandir. Bosh r е zonatori tushunchasiga doir barcha «gumbaz»lar suyak va togaylar d е vorlaridan iborat. Shu bois ularda o`z hajmi va r е zonatorli xususiyatlar o`zgarmasdir. Burunning eng katta qo`shimcha bo’shlig`i — gaymarov (yuqori jag’) suyagining burun bushlig`iga tutash bo’shliq diam е tri 3 sm bo`lib, 3000 gts chastotali r е zonans b е rishi mumkin. Xonanda ovozi r е zonatorga mos tushsa, uning ovozi to`g`ri shakllangan bo`ladi. Ammo bosh r е zonator yaxshi jarangdor ovozning asosiy sababchisi d е b o’ylasak xato bo`ladi. Tomoqdan chiquvchi ilk tovushda ko`proq yuksak ob е rtonlar mavjud bo`lsagina unga bosh r е zonator javob qaytaradi. Bosh r е zonansni his etish nuqtasi har kimda har xil bo`ladi: birovda yuz niqobida, boshqasida yuqori tishlarning old qismida, uchinchisida p е shona qismlarida, to`rtinchisida esa qattiq tanglayda. Bosh r е zonatorni his etishga undovchi maxsus mashqlar mavjud. Bu mashqlar undoshli «m» va «n» tovushlarni kuylaganda namoyon bo`ladi. 3000 gts ob е rtonga ega bo`lgan «m» unli tovushi, qattiq hujum m е todi bilan pardalarning yumilishi yoki nafas tayanchi buning omilidir. Ko`krak r е zonatorlari nafas yo`llari (trax е yalar) va bo`g`iz nafas yo`llari (bronxlar) dan iborat. Trax е ya 15 sm dan iborat bo`lib taxminan 500 gts 28

chastotada r е zonans b е radi. Aynan shu chastota bosh r е zonatorli ovozda «lo`ndalik», «go`shtdorlik» va ko`krak koloritini vujudga k е ltiradi. Ovoz pardalari ko`krak turidagi vibratsiyada ishlay olsagina ko`krak r е zonatori kuchli bo`lishi mumkin. Tovushda yorqin ifodalangan quyi chastotalar mavjud bo`lganda ko`krak r е zonatori unga javob qaytaradi. Ko`krak r е zonatorining roli bosh r е zonatorga o`xshash. Ko`krak r е zonatori orqali kuylovchi fonatsiya sifatini yaxshilashga mo`ljal oladi, unda r е zonatsiyalash ovoz pardalari ishini y е ngillashtiradi. Tovush bir vaqtda bosh va ko`krak r е zonatorlarida yangraganda ovoz pardalari aralash turda t е branadi. Bu to`la tovush hujumi hisoblanadi. Tovush hujumi va uning turlari. Hujum tovushning paydo bo`lishidir. Tovush hujumining uch turi mavjud: kuchli (qattiq), yumshoq, va nafas tovushi hujumlari. Kuchli (qattiq) hujumda ovoz pardalari bichimlari zich yopiladi, shundan k е yin ovoz parda osti bosimi orqali shiddatli turtki bilan ular yana ochiladilar. Bunday hujum turi tovushga aniqlik, yorqinlik ato etadi, tovush muayyan intonatsion va aniq yangraydi. M. Garsia o`zining «Kuylash maktabi » kitobida bunday hujumni “coup de glotte”- tomoqli zarba deb ataydi. Bu uslub uning kuylash maktabi asosidir. Tajribasiz yosh xonandalarni tarbiyalashda kuchli (qattiq) hujumdan foydalanysh ma'quldir. Bu ovoz pardalarini zich ochib yopilishini vujudga k е ltiradi va tovush ijobiy shakllanadi. Bunda nafasning ortiqcha “oqib” chiqishiga yo`l qo`yilmaydi, tovush nafas tayanchi asosida to`liq chiqadi. Ayrim asarlarni kuylashda ifodalilikka erishish maqsadida kuchli (qattiq) hujumdan foydalanysh mumkin. Bu hujum tomoqdan siqilib chiqadigan ovozlar uchun foydalidir. Ovoz pardalari bichimlari tomoqdan oqib chiqayotgan havo oqimi natijasida ishga tushadi, shuning uchun ular kuchli yopilishga imkon topmaydilar va tovush bo’gilishi xarakt е riga ega bo`lmaydilar. Ammo bunday hujumdan uzoq muddat foydalanish zarar keltiradi, kuylashda notalarga qayrilish paydo bo`ladi. 29

Nafas tovushi hujumi qattiq hujumga o`xshab, ayrim vaqtda ifodalilik vositasi sifatida foydalanish mumkin. Tovush tayanchi tushunchasi. To`g`ri tayanchli xonandalik ovozi hosil bo`lishiga ovoz tayanchi, hissi d е b ataladi. Tayanch hissiyoti tovush hissiyoti kabi murakkab hissiyotlar sinfiga mansubdir. Unga parda osti bosimi hissi, nafas va tomoq mushaklarining kuchayganligi hissi va vibratsiya hissi kiradi. Tiralgan ovoz hosil qilishga undovchi bir qator usullar mavjud. K е ng qabul qilingan usul — bu tovush paydo bo`lishidan oldin nafasni biroz to`xtatib, so`ng tovush chiqarishdan iboratdir. Tayanch hissiyotini topuvchi xonandaning ovoz apparati qulay, barqaror va y е ngil harakat qiladi. U o`z ovozini nimagadir tayanib yagrayotganday s е zadi. Ushbu hissiyot xonandada o`z ovozini yaxshi boshqarishga imkon b е radi, hamda uzoq davomli kuylash jarayonida toliqmaydi. Tayanchni yo’qotib qo`yganda tomoqda t е zda toliqish ro’y beradi, tovush tomoqqa yopishadi, turli nuqsonlar paydo bo’ladi. Ular ovoz prof е ssionaligini yuqotishiga — ovoz chayqalishiga,diapazonni qisqarishiga olib k е ladi. Tayanch hissi ovoz hosil qilishni to`g`ri o`zlashtirish jarayonida rivojlanadi. Ilk mashg’ulotlarda tayanch mavjud bo`lmaydi. Tovush ustida ishlash jarayonida u asta — s е kin shakllana boshlaydi. Tovush hosil qilish to`g`ri yo`lga qo`yilsa tayanch hissi xonandaga xos tarzda shakllanadi. Uni doimiy ravishda mustahkamlab borish tavsiya etiladi. Vokalizatsiya turlarini rivojlantirish. Vokal texnikasini o`zlashtirish jarayonida vokalizatsiya turlarini o`rganish lozim bo`ladi. Hozirgi zamon op е ra kons е rt r е p е rtuari vokalistdan vokal—t е xnik vositalarning imkonli arsenalini o`zlashtirishni talab etadi. Chunki xonanda qadimgi ariyalardan tortib eng zamonaviy kompozitorlik asarlarni ijro etishiga to`g`ri k е ladi. Kuylashda ovoz boshqarishning asosiy turi kantil е nadir. U ovozning bir t е kisda ravon, barcha notalar bog`lanib kuychan chiqishidan iboratdir. U barcha milliy vokal maktabida kuylashning asosiy yo`li hisoblanadi. Ammo l е gato qilib 30

kuylash kantil е na (kuychanlik) xarakt е rini to`la ifodalay olmaydi. Kuychanlik ovozning erkin, ravon oqib chiqishini talab etadi. Vibrato kuychanlik xarakt е riga ega bo`lgan t е kis —ravon tovushni hosil bo`lishida asosiy faktor hisoblanadi. Yaxshi qo`yilgan xonandalik ovozigina barqaror vibratoga ega bo`ladi. Kuychanlik harakt е riga ega bo`lish b е vosita ovozni to`g`ri boshqara bilishga bog`liq. T е kis kuylashning boshqa turi “portamento” — ovozni t е kis siljita bilish, uni yuqoriga va pastga qarab glissando qilib kuylashdan iboratdir. Portamento vokal usuli sifatida ishlatiladi va kompozitor tomonidan maxsus b е lgilanadi. Ovoz boshqarishning boshqa turi chaqqon, tеz sur'atda kuylash, ya'ni koloraturaviy tеxnika. V е 1 Kanto davrida XVII asrning ikkinchi yarmi va XVIII asrda barcha ovozlar uchun asarlar faqat kolorotura uslubida yaratilar edi. XIX asrda Rossinidan k е yin G`arbiy Е vropa musiqasida asarlar asosan yuqori ovozli xotin- qizlar partiyalarida koloratura qo`llanib k е lindi. Chaqqon t е zlik t е xnikasini o`zlashtirish barcha ovozlar turi uchun shart. U maxsus yaratilgan vokal mashqlari va vokalizlar kuylab mashq qilish jarayonida rivojlanadi. Chaqqon kuylashni o`zlashtirishning asosiy tamoyili vokal tuzilishi va ijro etishni asta — sekin murakablashtirib borishdan iborat. Kuylashda intonatsion aniq tozalikni, hujumning aniqligi va barcha tovushlarni aniq — ravshan kuylashni diqqat bilan nazorat qilib borish lozim. Avvalida uncha katta bo`lmagan gammalar, arp е djiolashtirilgan yo`llar, forshlaglar va grupp е ttolarni kuylashni o`zlashtirish lozim. Chaqqon t е zlik ustida ishlash tomoq uchun o`ziga xos gimnastikadir. Chaqqon t е zlik ustida ishlash, xonandaning diapazonini rivojlantirishni osonlashtiradi. Chaqqon t е zlik t е xnikasi murakkab turlaridan biri tr е ldir. Kichik yoki katta s е kunda tovushlarining t е z sur'atda almashinishiga “ tr е l” d е b ataladi. B е 1 Kanto davrida “tr е l” barcha ovozlar turi uchun shart bo`lgan. U vaqtda tr е lning sakkiz turi mavjud bo`lgan. Tr е l ko`proq tomoqning erkin va yumshoq egiluvchanligini shakllantiradi. Tr е lda kuylaganda nafas yaxshi rivojlanadi. Vokal t е xnikasining barcha ovozlar uchun majburiy bo`lgan turi tovushni filirovka (kuchli tovushni sekin ingichkalashtirib borish) qilishdan iborat. Filirovka so’zi fransuzcha « ip » d е gan ma'noni anglatadi. 31

Ravon darajada ovoz dinamikasini o`zgartirib borib fort е dan piano va yoki pianodan fort е gacha kuchaytirish san'ati vokal t е xnikasining muhim shartlaridan hisoblanadi. Filirovka tovush boshqarishning a'lo darajadagi namunasidir. Ovoz formantalari .Musiqa tovushlari olamida xonandalik ovozi muhim o`rin egallaydi. Akustikadagi ovoz d е b t е branishning tarqalishi, ya'ni to’lqinning elastik muhitda yoyilishiga aytiladi. Ovoz tovushi - bu havo zarralarining t е branishi. Ushbu to’lqinlarning paydo bo`lish manbai ovoz pardalaridir. Tovush to`lqinlari tomoqda vujudga k е lib, har tomonga, tana to`qimalariga, tomoq atroflariga, ya'ni organizm ichiga va uning havo yo`llari orqali og`izdan tashqariga chiqib, tashqi bo`shliqqa tarqaladi. Tovushlar tonli (ma'lum balandlikka ega bo`lgan) va shovqinli (aniq balandlikka ega bo`lmagan) turlarga bo`linadi. Tonli tovushlar t е branish manbai ma'lum chastotada t е branganda hosil bo`ladi. Barcha unli tovushlar unlilik xarakt е riga ega, bo`lgan jarangsiz undosh tovushlar esa jarangsiz shovqinli tovushga ega. Har qanday musiqa tovushi aniq baland pastlikka, kuchga va t е mbrga ega bo`ladi. Tovush balandligi bu t е branish harakatlari chastotalarining sub' е ktiv idrok etishidir. T е branish har qancha t е zlashsa, bizga tovush shuncha yuqorilab eshitiladi. Insonning ovoz pardalarida tovush baland—pastligining sifati vujudga k е ladi va bu yagona uslub bo`lib xizmat qiladi. Organizmda bu qonunni o`zgartira oladigan birorta a’zo yo’q. Ikki yondosh to`lqin orasidagi to`lqinning uzunligi mavjud. Ma'lumki tulqinlar t е branishining ,tarqalish t е zligi 342 m/s е k, qancha to`lqin soni ko`paysa, to`lqin uzunligi shuncha kamayadi. Tovush balandligi g е ristrlar (gts) bilan o`lchanadi. Kuylashda qo`llanadigan to`lqin chastotalari tovush diapazonining bizning qulog`imiz idrok eta oladigan katta qismini egallaydi. Ovoz tarbiyalashning fonetik uslubi. Kuylash - musiqiy sanatning, ijro, kuylash vaqtida matnni ifodali yetkazib berish zarurligiga chambarchas bog‘liq bo‘lgan yagona turidir. Kuylash asosan unlilar yordamida amalga oshiriladi. Ovozning kuychanligini rivojlantirishda fonatsiya bilimiga tayangan holda to` g‘ ri unlilarni tanlash kerak (s o‘ zning ichidan). “ I ” -unlisi pozitsiya jihatdan «yu q ori» b o‘ lib sadolanishda «ya q in» va yor q indir. Unlilar orasida eng yu q ori farmantaga ega, shuning uchun jarangdor, yor q in, ya q in va yotincho q deb q abul q ilinadi. Boshda rezonatsiyalash hissini u ig‘o tadi. “E ” unlisi - ham “ yor q in ” va “ ya q in ” sadolanadi. “ I ” ga q araganda tar q o q yangrasa, “ A ” , “ O ” va “ U ” larga nisbatan k engro q yangraydi. Til o g‘ iz b o‘ shli g‘ ida erkin joylashadi va u og‘ izni keng ochishga imkoniyat 32

beradi. “ E ” - tovushi o‘ rtacha impedansga ega b o‘ lib, erkaklar ovozning yu q ori registrini shakllanishi uchun q ulaydir. U yana tovush xujumining aktiv b o‘ lishiga q ulay, hi q ildo q sust ishlaganda qo‘ l keladi. “ A ” unlisi - tilning tinch holatida hosil q ilinadi, yut q in toraygan, O g‘ iz esa keng ochilgan b o‘ ladi. Bu harf jarangli b o‘ lgani uchun ijro etish orti q cha harakat talab etmaydi. Uning yor q in va jarangli, ya q in sadolanishi ovoz teshigi ish faoliyati va xi qq ildo qq a tepa ovoz paylarining tashkillanishiga bo g‘ liq. Agarda hi q ildo q da yu q ori obertonlar yaxshi hosil qilinmagan b o‘ lsa “ A ” tovush sifatida xira va uzo q sadolanadi. “ A ” harfini “ yopi q ro q” kuylash lozim. “ O ” unli tovushi – “ A ” tovushining barcha hislatlariga ega, lekin tembr jihatdan t o‘q ro q (xiraro q ) sadolanadi va katta impedansga ega. Aynan shu sifati erkaklar ovozi diapazoning yu q ori q ismidagi tovushlarini yopi q ro q b o‘ lishi uchun ishlatiladi. “ U ” unli tovushi eng chu q ur, t o‘q rangli sadolanuvchi “ uzo q” , “ baxmal ” tovush. “ U ” - katta impedansga ega, undan ham erkaklar ovozi diapazoni yu q ori q ismini yopish uchun ishlatsa b o‘ ladi. Fonetik uslub tovush birikmalarini tu g‘ ri tanlashga yordam beradi, bu esa ovozning g o‘ zal sifatlarini namoyish etishga yordam berishi ani q . Xulosa qilib aytganda o`quvchi yoshlar ovozini to`g`ri tarbiyalash har bir vokal o`qituvchisining burchi hisoblanadi. Bolalar ovozi yoshligidan to`g`ri tarbiyalansa undan kelgusidai shirador ovozga ega bo`lgan mahoratli xonanda yetishib chiqadi. II.bob.Vokal va zamonaviy qo`shiqlar vositasida o’quvchilarni estetik tarbiyalash II.1.Barkamol avlod tarbiyasida vokal va estrada qo‘shiqchiligining o‘rni Yosh avlodning tarbiyasida musiqaning , qo‘shiqning o‘rni beqiyos . Ma’lumki , qo‘shiqchilik san’ati qadim zamonlarda vujudga kelgan va hozirgi kunlarda ham o‘z rivojini davom ettirayotgan ijodiyot turidir . Qo‘shiq azal- azaldan insoniyat hayotida hamroh bo‘lib kelgan va insonning ma’naviy va madaniy , g‘oyaviy va axloqiy tarbiyasida bosh tarbiyachi rolini o‘tagan . Bugun ham qo‘shiq hayotimizda ma’naviy va madaniy , axloqiy tarbiyani joriy qiladigan asosiy omillardan biridir . Bu borada “ Milliy istiqlol g‘oyasi : asosiy tushuncha va tamoyillar ” risolasida ham alohida keltirilgan . Yurtimiz mustaqillikka erishgach , Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov rahbarligida 33

musiqa va qo‘shiq san’ati rivojiga katta ahamiyat qaratildi , bu san’at turi millatning qiyofasi , tarbiya vositasi sifatida baholandi . Buning bosh sababi – milliy anglash , milliy yuksalish va milliy uyg‘onishdir . Haqiqatan ham qo‘shiq insonlarning qalbiga tez kirib boradigan , qalb pardalarini chertadigan , dillarning tub-tubida cho‘kib yotgan vatanparvarlik tuyg‘ularini anglatib yuboradigan, ezgu ishlarga da’vat qiladigan kuchli omildir. Insonning ruhan poklanishida qalban ulg‘ayishiga chorlaydigan, irodasi, iymon- e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch ham qo‘shiqdir. Barkamol inson, komil inson tarbiyasida musiqaning, qo‘shiqning kuchi va ahamiyati kattadir. Barkamol inson va barkamol jamiyat haqida fikr yuritar ekanmiz, Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning nutq, ma’ruza va suhbatlarida, yaratilgan asarlarida ana shu barkamol inson qiyofasini shakllantirish manbai va asosi bo‘ladigan, ushbu qiyofani komillik darajasini belgilaydigan omillar bosqichma- bosqich qayd etilganining guvohi bo‘lamiz. Islom Karimov mamlakatimizning yorqin kelajagi , bu kelajak sohibi bo‘ladigan yuksak ma’naviyatli barkamol avlod haqida “ Yuksak ma’naviyat – ye ngilmas kuch ” asarlarida shunday deydilar : “Tabiiyki , milliy g‘oyamiz shu yurtda yashayotgan barcha odamlarning olijanob niyatlarini , hayotiy manfaatlarini mujassam etadigan yurt tinchligi , Vatan ravnaqi , xalq farovonligi degan yuksak tushunchalarni o‘z ichiga oladi ... Vatan ravnaqi va taraqqiyoti – ma’naviyati yuksak va mustahkam , barkamol avlodga bog‘liq . Tarix haqiqati shuni ko‘rsatdiki , tomirida milliy g‘urur , Vatan ishqi jo‘sh urgan odamgina buyuk ishlarga qodir bo‘ladi ” 2 . Ta’kidlab o‘tish joizki , ma’naviy-axloqiy barkamollik , insoniy komillik bizga ota - bobolarimizdan o‘tib kelayotgan bebaho merosdir . Aslida insonning eng oliyjanob va muqaddas burchi – Vatanga , millatga fidoyi bo‘lib xizmat qilishdir . Tabiiyki , yoshlarning ma’naviy dunyosini shakllantirishda tarixiy va milliy ma’naviy omillar bilan birga vatanparvarlik ruhidagi qo‘shiqlarning kuchi va ahamiyati kattadir . O‘zbekiston mustaqillikka erishgach , davlatimiz rahbariyati 2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch Toshkent Ma’naviyat 2008 yil 90-bet. 34

tomonidan qo‘shiqchilik san’ati rivojiga , ayniqsa Vatanparvarlik ruhidagi qo‘shiqlarga katta e’tibor berilmoqda . 1996 yildan beri O‘zbekistonimiz bo‘ylab keng qanot yozgan “O‘zbekiston – Vatanim manim ”, “ Yagonasan , muqaddas vatan ”, “Sharq taronalari ” Xalqaro musiqa festivali kabi tanlovlar , Mustaqillik , Navruz va boshqa davlat konsert tadbirlari dasturiga kiritilgan vatanparvarlik ruhidagi qo‘shiqlar ijrosi shuning dalilidir . Oxirgi yillar ichida o‘zbek ijodkorlari tomonidan minglab Vatanni , tinch hayotni madh etuvchi qo‘shiqlar yaraldi . Bugungi kunda har bir professional xonandaning repertuaridan Vatan mavzusidagi qo‘shiq o‘rin olgan . Vatanparvarlik asarlari asosida yosh avlodni va jamiyatni haqiqiy vatanparvar millat etib , Vatan manfaati bilan yashash , uning istiqboli va taraqqiyoti yo‘lida xizmat qilish va kurashishni tarbiyalash , insonning ongiga Vatan tuyg‘usini singdirish mumkin Qo‘shiqchilik san’at turli millatning qiyofasi, tarbiya vositasi sifatida baholanyapti. Buning bosh sababi – milliy anglash, milliy yuksalish va milliy uyg‘onishdir. Qo‘shiq san’ati insoniyatning tarixiy taraqqiyot yo‘lida jamiyat bilan birgalikda sayqallanib kelmoqda. U shaklan va usluban juda ko‘p o‘zgarishlarni boshidan o‘tkazgan, davrlar o‘zgargan sayin transformatsiyalanib kelmoqda. XX asrga kelib bu janr “estrada qo‘shig‘i” qiyofasida dunyoni zabt eta boshladi va eng ommabop janrga aylandi. Dunyo miqyosida estrada qo‘shiqchilik san’ati kundan-kunga rivojlanib, yangi turli oqimlar va ko‘rinishlarni kashf etmoqda, estrada osmonida yangi yulduzlar paydo bo‘lmoqda. Bu yangicha ko‘rinishlar va stilistik uslublar Respublikamizning estrada san’atiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib kelmoqda. Biz o‘zbek estrada qo‘shiqchilik san’atiga umumiy baho bersak, aytish mumkinki, milliy estradamizning bugungi ko‘rinishi, kechagi tarixi bu sohada katta ishlar qilinganidan dalolat beradi. O‘zbek milliy estradasiga asos solgan taniqli san’atkor Botir Zokirovdan boshlab, bugungi bu sohaning kenja avlodi ham jahondagi eng katta sahnalarda jahon qo‘shiq shinavandalarini qoyil qoldirishga erishganlar va erishmoqdalar. Misol qilib Sevara Nazarxon, Rovshan Namozov, Sogdiana, Xurshid Inagamov, Diana Ziyatdinova, Sardor Milanolarning jahondagi eng murakkab va nufuzli Xalqaro tanlovlarda va baland sahnalarda 35

o‘zbek millatini, o‘zbek madaniyatini, o‘zbek san’atini yuksak pog‘onalarda targ‘ib qilayotganlarini g‘urur bilan aytishimiz mumkin. Ular kam bo‘lsa-da, o‘zbek xalqidan ham dunyo sevib eshitadigan san’atkorlar yetishib chiqayotganligi quvonarli hol. XX asrning 60–80-yillarida O‘zbekiston hududida barmoq bilan sanoqli estrada xonandalari faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsalar- da, bugungi kunda, istiqlol tufayli yoshlarning ijodiy erkinlikka ega bo‘lishi, senzura masalasida hamma to‘siqlar olib tashlanganligi, zamonaviy ovoz yozish studiyalarining texnik imkoniyatlari o‘sib ketgani tufayli, teleradio efirlarida minglab yosh ijrochilarning chiqishlarini kuzatmoqdamiz. O‘sib chiqayotgan yosh estrada san’atkorlari orasida ustoz va maktab ko‘rgan, haqiqiy iste’dod va ovoz egalari: Sevara Nazarxon, Gulsanam Mamazoitova, Yulduz Turdieva, Ozodbek Nazarbekov Dilnoza Ismiyaminova kabi professional , yuqori badiiy didga ega xonandalar bilan bir qatorda o‘zlarini “ yulduz ” darajasida xisoblagan , musiqa savodidan xabarsiz , ma’naviy va madaniy ongi past , san’at va sahna talablariga javob bera olmaydigan , saviyasi past havaskor yoshlarning chiqishlariga chidashga majbur bo‘lyapmiz . Bunday ahvolga ijobiy baho berish qiyin . Bugungi sahna va teleradio efirlaridagi achinarli ahvol bo‘yicha ko‘p savollar tug‘ilmoqda . Xo‘sh , umuman , bugungi yoshlar qanday qo‘shiqlarni kuylashmoqda ? Ularning san’at to‘g‘risidagi tasavvuri nima bilan izohlanadi ? Radio va televidenie efirlari qanday xonandalarni va qanday qo‘shiqlarni targ‘ib qilmoqda ? O‘sib kelayotgan yosh avlod bog`chadan boshlab maktab va Oliy yurtlarda qanday musiqa asarlari orqali tarbiyalanmoqda ? O‘zbeknavo estrada konsert birlashmasi , O‘zbekiston milliy teleradio kompaniyasi havaskor san’atkorlar va qo‘shiqlar saviyasini oshirish masalasida qanday chora-tadbirlar o‘tkazmoqda ? Teleradio kompaniyasida musiqiy dasturlarni efirga uzatayotgan muharrir va rejissyorlarning ma’lumoti , ma’naviy , madaniy , axloqiy dunyoqarashi qay darajada , musiqa va san’at targ‘iboti bilan shug‘ullanishga ularning ma’naviy huquqi bormi? Ayonki , qo‘shiqchilik san’ati , yosh avlodning ma’naviy va madaniy tarbiyasi ko‘proq davlat tashkilotlari faoliyati bilan bog‘liq . Zamon talablariga javob bera oladigan , o‘zbek Estrada san’atini yuqori 36

pog‘onalarga olib chiqadigan , xalqaro miqyosda o‘zbek estrada qo‘shiqchiligini munosib targ‘ib qila oladigan yuqori malakali yosh mutaxassislarni tayyorlash masalasi davlat ta’lim dasturining asosiy mezonidir . Professional , yuqori malakali estrada xonandasini tarbiyalash masalasi ko‘pqirrali va nihoyatda murakkab jarayondir . Har bir yosh ijodkorning barcha tomonlarini hisobga olib yondashishimiz zarur : uning iste’dod qirralari va doirasi , uning umumiy musiqiy tayyorgarlik darajasi , ovoz diapazoni va vokal texnik imkoniyatlari , ijodiy fikrlash doirasi , fizik holati . Har bir vokal pedagogining vazifasi bo‘lajak estrada san’atkorining vokal imkoniyatlari va ijodiy qirralarini ochib berishdan iboratdir Kasbiy estrada xonandalarini tayyorlovchi O‘zbekiston davlat konservatoriyasining “Estrada xonandaligi” ta’lim yo‘nalishida yosh professional estrada xonandalarining professional ko‘nikmalari: vokal texnikasini, ijrochilik mahoratlarini, yangi stilistik janr va yo‘nalishlarini mukammal darajada egallashga va yuqori ma’naviy-g‘oyaviy ruhda tarbiyalashga qaratilgan. Yosh xonandaning kasbiy yetukligi – uning estetik qadriyat nima ekanligi, insonlar tinglab zavqlanishi uchun sahnaga chiqqanda yetuk darajadagi ijro mahoratini, estrada yo‘nalishidagi zamonaviy stilistik yo‘nalish va uslublarni egallaganini, ijrodagi ovoz texnikasi ko‘nikmalari borligini, musiqa va sahna qonunlarini puxta egallagan, qolaversa, o‘z milliy madaniy merosini buzmagan holda zamonaviy ko‘rinishda yarata olishdan iboratdir. Vokal pedagogikasining vazifasi – bo‘lajak estrada san’atkorining vokal imkoniyatlari va ijodiy qirralarini ochib berishdan iboratdir. Shu bilan birga, yosh xonandaning ijro dasturi, ya’ni repertuar masalasi zarur omillardan biridir. Bu juda zarur masaladir. Erkinlik shiori ostida oxirgi yillar davomida teleradio orqali yangrayotgan qo‘shiqlarning deyarli ko‘pi professional san’at va g‘oyaviy- axloqiy jihatdan talablarga javob bera olmaydigan, mavsumiy qo‘shiqlardir. Jamiyatning estetik va madaniy tarbiyasini buzayotgan, na musiqada, na she’rda, na ijroda, na sahna ko‘rinishida saviyasi past, axloqiy bema’ni va bachkana chiqishlar yosh avlodning didini buzmoqda, ma’naviy hayotimizni sayozlantirmoqda, san’at muxlislari tomonidan ochiq e’tirozlarni 37

ko‘paytirmoqda. Albatta bu achinarli hol respublikamizda qo‘shiqchilik sohasida kuchli erkinlashtirish jarayoni, ijodkorning erkin ijod qilish imkoniyati berilganligi, repertuar masalasida to‘siqlar olib tashlanganligi tufayli ro‘y beryapti. Sayoz xonandalarga litsenziya berayotgan va saviyasi past qo‘shiqlarni targ‘ib qilayotgan davlat tashkilotlari – “O‘zbeknavo” va teleradio kompaniya faoliyatini ijobiy baholab bo‘lmaydi. “Bunday holatlarning oldini olish uchun san’atkorlar orasida sog‘lom ijodiy muhit tashkil qilish, o‘sib kelayotgan yosh avlodning ma’naviy olami va madaniy saviyasini yuksaltirish, yoshlarimizning milliy va jahon musiqa madaniyatining mumtoz asarlari bilan birga, ularning kayfiyati va intilishlariga mos keladigan zamonaviy estrada san’ati namunalaridan keng bahramand bo‘lishi uchun zarur shart- sharoitlar yaratish, musiqiy ta’limni yanada rivojlantirish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi”, – deydi Birinchi Prezidentimiz I.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” 3 asarlarida. Xaqiqatan ham masalaning yechimiga juda jiddiy yondashishimiz zarur. Shu masalada quyidagilarni taklif qilamiz: Biz birinchi o‘rinda san’at va madaniyat qonunini ishlab chiqib , qabul etishimiz darkor . Bu qonun milliy g‘oya, milliy mafkura asosida tuzilishi darkor. Unda: – san’at va madaniyat kriteriylariga aniq izoh berish; – san’atimizni yanada rivojlantirish mexanizmlarini ishlab chiqish; – yosh avlodning ma’naviy va madaniy yuksaltirish tizimining nazariy va metodologik tamoyillarini ishlab chiqish, hayotga tadbiq etish; – mumtoz va klassik san’atimizni har hil xurujlardan himoya qilish tizimini; – professional shoir va bastakorlarning qalam haqini oshirish tizimini ishlab chiqish; – professional ijodkorlarning mualliflik huquqini himoya qilish tizimini ishlab chiqish, xalqaro konvensiyaga kirish; – xususiy nashriyotlar, xususiy ovoz yozish studiyalarining faoliyatini to‘g‘ri yo‘naltirish; – targ‘ibot etuvchi davlat tashkilotlarining faoliyatini to‘g‘ri yo‘naltirish, badiiy kengashlarning tizimini tiklash va yo‘naltirish; – jamoatchilik nazoratini kuchaytirish mexanizmlarini ishlab chiqishimiz darkor. 3 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch Toshkent Ma’naviyat 2008 yil 143-bet. 38

Biz yoshlarning estetik va ma’naviy tarbiyasini boqchadan boshlab tarbiyalashimiz darkor. Bola yoshligidan yuksak professional, milliy istiqlol va odamiylik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan musiqa durdonalari asosida tarbiya olishi zarur. Bolalarimizning ma’naviy, madaniy, estetik didini shakllantirish juda murakkab va mas’uliyatli jarayon. Biz avvalo bu jarayonni boshqara bilishimiz kerak. Bu masalada bizning takliflarimiz: · Boqcha va maktab tizimidagi “Musiqa” darslariga jiddiy e’tibor berish lozim, musiqa fanidagi soatlarni ko‘paytirib, o‘qituvchilarning kasbiy saviyasini o‘stirish tizimini yaratish lozim. Bolalar musiqasini yaratuvchi maxsus bastakorlar va shoirlarning sermahsul ijodi uchun, bolalar xor va ansambl jamoalari bilan hamkorlikda yangi asarlar yaratishi uchun qulay imkoniyatlarni yaratib berishimiz lozim. · Bog‘cha va maktab bolalari uchun maxsus musiqiy tarbiyaviy dasturga asoslangan musiqiy lektoriyalar tizimini yaratishimiz darkor. · Bolalar musiqa adabiyotini nashr etish masalasini davlat o‘z zimmasiga olishi darkor. Bu adabiyotlar davr talabiga mos ravishda bo‘lishi shart. · Televidenieda bolalar uchun mahsus ma’rifiy- tarbiyaviy musiqa ko‘rsatuvini tashkillashtirish zarur va bu ko‘rsatuvni faqat professional musiqashunoslar olib borishi shart. 14 yoshgacha bo‘lgan iqtidorli bolalar assotsiatsiyasini tuzib, iste’dodli bolalarning ulg‘ayishida shart-sharoitlar yaratish tizimini ishlab chiqish lozim. · Bolalar xor xonandaligini rivojlantirish tizimini ishlab chiqish zarur. Bolalar xor jamoalarini ko‘paytirish bo‘yicha dastur ishlab chiqish va yilda bir marta bolalar xor festivallarini o‘tkazish sharoitlarini yaratib berish darkor. Biz bugunimizni ham, ertamizni ham musiqasiz, qo‘shiqsiz tasavvur qila olmaymiz. Qo‘shiqchilik janrining rivojlanishi va taraqqiyotini ham jamiyatning taraqqiyotidan alohida ko‘rib bo‘lmaydi. Jamiyat rivojlanar ekan, qo‘shiqchilik janri ham taraqqiy etadi. Buyuk mutafakkir Aflotun aytgan ekan: “Davlatning, millatning qudratini qay darajada ekanligini bilmoqchi bo‘lsang – uning musiqasini, uning qo‘shiqlarini tingla”. Xaqiqatan ham musiqa san’ati har bir davrning akssadosi, jamiyatda kechayotgan o‘zgarishlarning ko‘zgusidir E rtangi hayotimiz va o‘sib kelayotgan 39

yosh avlodning ma’naviy va madaniy darajasi bugungi yangrayotgan musiqamizga bog‘liqdir. Jahondagi eng buyuk musiqa yo’nalishlaridan bo’lmish opera san’ati o’zbek xalqining ham turmush madaniyatiga kirib kelishi, jahon xalqlari o’rtasida o’ziga yarasha obro’- e’tiborini yaqqol ko’rsatib turibdi. O’zbekistonda dastlab opera san’atiga ustozlarimiz Halima Nosirova, Saodat Qobulova, Sattor Yarashev, Nasim Hoshimov, Qo’rqmas Muhiddinov va boshqa ko’plab san’at darg’alari o’z hissalarini qo’shganlar. Dastlab O’zbekistonda yaratilgan ko’plab operalarning birinchi ijrochilari ham shular edi. Bir qator kompozitorlarimizning yaratgan operalari , o’zbek xalqining hayoti, turmush tarzi, milliy ma’naviyati va boy tarixini yorqin ko’rsatib bera olgan. Mustaqillikdan so’hg, ayniqsa yosh opera xonandalari uchun ko’p tomonlama imkoniyatlar berila boshlandi. Prezidentimiz tomonidan yosh iste’dodlar uchun ta’sis etilgan ” Nihol” davlat mukofoti yoshlar uchun eng yuksak e’tibor hisoblanadi. Bundan tashqari, Nazira Ahmedova, Sulaymon Yudakov nomidagi ko’plab katta-yu kichik ko’rik tanlovlar yosh xonandalarni turli sinovlardan o’tkazib kelmoqda. Opera xonandalari uchun eng zarurr hisoblanuvchi ovoz kuchi, yashaydigan iqlim muhitiga ham bog’liqdir. O’z ijodiy kuzatishlarimiz natijasida shunga amin bo’ldikki, O’rta Osiyo, ayniqsa, O’zbekiston hududida yashab ijod qilayotgan va ulg’ayayotgan yosh avlod kuchli va baquvvat, keng diapazon, chiroyli tembr va aql-zakovat bilan yuksalmoqda. Eng asosiysi yosh xonandalarning har biri o’ziga xos ovoz sohibi. Hozirgi yosh opera xonanadalari orasida dunyo sahnalarida o’z iste’dodlarini namoyish etib kelayotganlari ham kam emas.Ramiz Usmonov, Abdumalik Abduqayumov, Najmiddin Mavlyanov, Jenisbek 40

Piyazov, Samandar Alimov, Rahim Mirzakamolov va bir qancha yosh ijodkorlar xalqaro ko’rik tanlovlar g’olibi va davlat mukofoti sovrindorlari hisoblanadilar. Xalqimizda ”Ustozsiz shogird har maqomda yo’rg’alar” degan maqol bor. Har bir kasbni o’rganish tarixi bo’lgani kabi opera san’atining ham o’z maktabi bor. Dunyo bo’ylab eng ko’p tarqalgan italiya , fransuz, nemis va rus maktablari bo’lib, jahon opera yulduzlari mana shunday maktablarni mukammal o’rganganlar. Shuning uchun ham dunyo sahnalari ular uchun muntazirdir. Bizning yosh opera xonandalarimiz uchun ham mana shunday maktablar zarur. Bunday maktablarni egallashda eng avvalo yosh xonandalarni opera vatani bo’lmish Italiya, bundan tashqari, Fransiya va Germaniya kabi shaharlarga opera maktabini olib kelish uchun grantlar berilsa, yoshlar istedodi yanada oshgan bo’lar edi.Grant asosida o’qiyotgan talaba, opera maktabini, ya’ni asarni kuylash usullari, kuylash davomida asarning asl ma’nosini tinglovchiga yetkazib bera olish, asarnign ichki his tuyg’ularini ko’rsatib berish kabi bilimlarni puxta o’rganib kelinishi va yosh xonandalarga o’rgatilishi O’zbekistonda opera san’atiga juda katta rivoj bergan bo’lar edi. Lekin bunga qaramay, biz o’z milliy opera maktabimizni rivojlantirmog’imiz darkor. Ustozlarimiz Halima Nosirova, Saodat Qobulova, Sattor Yarashevlar o’zbek tilida yaratilgan opera , romans, xalq qo’shiqlarini mahorat bilan ijro etib, milliy maktabga asos solganlar. Ularning ijrolari ikki buyuk yo’nalishni o’z ichiga olgan, o’zbek ashulachilik an’analari va vokal ijro yo’li. Mana shu ikki yo’nalish birligidagi ijro yo’li opera maktabini asoslab beradi. O’zbek operalarini butun jahonga tanitish uchun ham milliy maktabimizni puxta o’zlashtirmog’imiz kerak. Buning uchun milliy musiqa boyligimiz bo’lmush katta ashula va maqomlar ijrosiga e’tibor berishimiz kerak. 41

Xulosa qilib aytganda o‘quvchi yoshlarni jahon xalqlari musiqa san’atida yetakchi o‘rinlardan birini egallagan vokal va zamonaviy qo`shiqlar bilan tanishtirish va bu san’atning go‘zal musiqiy xususiyatlaridan bahramand qilishning tarbiyaviy ahamiyati beqiyosdir. 42

II.2 . 5-7 sinf o‘quvchilariga vokal va zamonaviy qo‘shiqlarni o‘rgatish . 5- sinf o'quvchilarini o'smirlik davri psixologiyasi o'zining jo'shqin rivojlanish, xulq atvorida keskin o'zgarishlar yuz berishi bilan ajralib turadi. Shuning uchun ham psixolog olimlar bu davrni o'tish davri ya'ni bolalikdan kattalar safi tomon ulg'ayib borish davri deb hisoblaydilar. Musiqa o'qituvchisi bu yoshlardagi o'quvchilar bilan ish yuritishda, muloqotda ular bilan musiqa mashg'ulotlarini olib borishda va ayniqsa, ularni kuylatishda bu psixalogik o'zgarishni hisobga olishi tavsiya etiladi. O'smirlarda yosh o'tishi bilan yangi-yangi hussiyotlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Ular jismoniy jihatdan tez rivojlana boshlaydilar va bu o'sish ularning hayotda o'z- o'ziga bo'lgan ishonchini mustahkamlab boradi va u shaxs o'z -o'zini anglay boshlaydi, axloqiy tushunchalar haqida mustaqil fikr yurita boshlaydilar. . Musiqa vositasining eng muhim jihati ham shundaki, u barcha organizmdagi o'sish jarayonini boshqaruvchan bosh miya yarim sharlari faoliyatiga o'z ta'sirini o'tkaza oladi. Musiqa sadolari yarim sharlarida joylashgan asab to'qimalarining tub-tubida joylashgan boy energiya zahirasida o'z ta'sirini o'tkaza oladi va o'smirlarni his hayajonga sola olish imkoniga ega bo'ladi. Psixolog olimlarning ta’kidlashlaricha, bu zahira qatlamlariga faqat musiqa vositasida ta'sir etish mumkin. Asab hujayralari va ularni bir-biri bilan bog'lab turuvchi neyronlar mantiqiy, abstrakt va umumlashgan tafakkuz jarayonini keltirib chiqaradi. Ayni paytda po’st va po'st usti zahiralarini o'rta darajada harakatga keltirish oqibatida paydo bo'ladigan jizzakillik, o'zi bilarmonlik va qo'polliklarini tormozlashtirib ularni mo'tadil holatga keltira olishga ham alohida e’tibor berib borish tavsiya etiladi. 43

Shuni hisobga olish kerakki, qo'zg'alish protseslari tez sodir bo'lganidek u tezda o'tib ham ketadi. Bu jarayon anchagina murakkab jarayon bo'lib, u yosh o'tishi bilan mu’tadil holatga keladi. Asabiylik holatida yo'l qo'ygan kamchiliklaridan o’zlari keyinchalik uyalib ham yuradilar. O'smirlarda suyak va muskullarining o'sishida farq sezila boshlaydi, gavda suyaklarining yiriklashuvi natijasida o'smirlarning harakatlanish tezligi susaya boradi. Ular qo’polroq harakat qiladilar. Chaqqonlikni ma'lum darajada yo'qotadilar. O'smirlik yoshida o'pkaning hajmi anchagina kengayadi va natijada nafas olish tezlashadi. Barcha harakarlarni bajarish va ayniqsa, qo'shiq kuylash jarayonida bunga alohida etibor berish zarur bo'ladi. O'ta darajada katta organizmi cho'zib, nafasni tiqiltirib qo'yish o'smirlar uchun zarardir. Yurak faoliyatining intensiv tezlashuvi ham ularni toliqtirib qo'yishi mumkin. O'smir yoshlarda yuz beradigan o'zgarishlarning eng muhimi, bu ularda mutatsiya holatining yuz berishidan iboratdir. O'smirlik yoshida bo'ladigan o'zgarishlar ularning ovoz paylariga ham o'z ta'sirini o'tkazmay qolmaydi. Ovoz paylari va ovoz pardalari bu o'g'il bolalarda ikki hissa bo'ladi. Ma'lumki, torlar qanchalik uzun bo'lsa, undan shunchalik past ovoz hosil bo'ladi.Ovoz paylarining ikki hissa o'sishi ham ularning ovozlarini ikki hissa pasaytirishga olib keladi. Ovoz pardalarining yo'g'onlashib borishi ham ulardagi ingichka nafis ovoz o'rniga qo'pol, yo'g'on ovozning paydo bo'lishiga olib keladi. Mutatsiya bu ovozning bir turdan –ikkinchi turga o’tish jarayonidir. Endi o'g'il bolalarning ovozida erkaklarga xos yo'g'on, qo'polroq ovoz hosil bo'ladi. Ammo u darrovgina yuz beradigan hodisa bo'lmay ikki-uch yil davomida ba'zan ingichkalashib, ba'zan yana yo'g'onlashib turadi. 44

Yettinchi sinfning oxirlariga borib ovoz endi anchagina mustahkam, o'zining yangi holatiga o'tgan bo'ladi. Qiz bolalarda mutatsiya davri deyarlik sezilmasdan o'tishi mumkin. Ularda ham ovoz paylari qisman uzayadi va ovoz pardalari yo'g'onlahsadi. Natijada, ilgari bolalarcha ovoz o'rnini endi katta qizlarga xos yo'g'onroq, kuchliroq ovoz egallaydi. O'g'il bolalarda ham, qizlarda ham mutatsiyaning o'tayotganligini ularning hiqildoq atrofidagi paylarining, pardalarning qizarib qolishidan bilib olish mumkin. Ayni shu o'smirlik yoshidagi o'quvchilarni, loringologlar tez-tez ko'rikdan o'tkazib turishlari tavsiya etiladi. 5- sinf o'quvchilarining ovozi musiqa o'qituvchisining ham qat'iy nazoratida bo'lishi kerak. Ayrim metodist o'qituvchilar qo’shiq ayttirishni mutlaqo taqiqlab qo'yishni maslahat beradilar. Ammo bunga mutlaqo qo'shilib bo'lmaydi. Ularni doimiy nazorat ostida ushlab borish va zarur bo'lgan hollarda, loringolog maslahati bilan ularni kuylashdan ozod qilishni tavsuya etiladi. Musiqa o'qituvchisi o'smirlarning ovozlarini tekshirish jarayonida ham mutatsiyaning yuz berayotganligini hisobga olib borishlari lozim bo'ladi.O'g'il bolalarning ovozlarida bo'ladigan o'zgarishlarni kuzatib borish natijasida ularni ovoz diapazonlari endi katta oktava "lya"- "si" notasidan to 1- oktava "mi"- "fa" notalarigacha bo'lgan oraliqni ola olishlari mumkinligini kuzatdik. Ayni paytda ularni differensial guruhlarga ajratib olishni ham tavsiya etadilar. 2 ovozdagi o'g'il bolalar katta oktava "lya" pardasidan 1-oktava "re" gacha bo'lgan oraliqda kuylay olishlari aniqlandi. 1 ovozdagi o'g'il bolalar esa "do" kichik oktavadan "re" gacha bo'lgan oraliqda kuylay olishlari mumkin. 45

Qizlar ovozi esa deyarlik o'zgarmaganligi uchun, ilgarigiday skipka kalitida yozilaveradi va skripka va al't singari o'zgartirmasdan kuylanadi. Soprano, partiyasining ovoz diapazoni "si" kichik oktavadan 2-oktava "fa" gacha bo'lgan oraliqni o'z ichiga oladi. Al't partiyasi esa "lya" kichik oktavadan 2-oktavagacha bo'lgan oraliqda kuylaydi. Ayni paytda shuni hisobga olish lozimki, ularning ovozlari hali yetilib, qotmagan bo'lganligi uchun o'ta darajadagi past va ayniqsa o'ta darajadagi baland tovushlarda kuylatmaslik lozim. Shunday ovozlar ham borki, ularning ovoz diapazonlari 4-5 notadan nariga o'tmaydi. Dars jarayonida ular bilan alohida mashq olib borishning imkoniyati bo'lmasada, ular bilan ba'zi-ba'zida alohida ish olib borish lozim bo'ladi. Musiqa o'qituvchisining muhim ishlaridan biri barcha o'quvchilarga issiq va sovuq taomlarni iste'mol qilishdan saqlanish loziligini maslahat berib borishdan iboratdir. Yangi paydo bo'lgan ovozlarda haddan tashqari ko'p kuylash, qattiq baqirish ham ovozning buzilib qolishiga olib kelishi mumkin. O’quvchilarning musiqa madaniyati darsiga bo’lgan qiziqishini o’stirish uchun dars samaradorligini oshirish, o’quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda darslarni to’g’ri tashkil etish davr talabidir. Musiqa ta’limi jarayonini nazariy jihatdan tahlil qilish, ilg’or muallimlar tajribalarini o’rganish shuni ko’rsatadiki, darsni turli bosqichlarga bo’lib o’tish o’zini ijobiy natijalarini beradi. 1.O”quvchilarni darsga moslashtirisgdan iborat bo’lib, o’quvchilarda hayrihohlik munosabatlarini hosil qilinishi, bajariladigan ishlar bilan tanishtirishni yakka tartibdagi va jamoa vazifalarini belgilashni ta’minlaydi. 46

2.O’quvchilarni bilim va malakalarini mustahkamlash bilan bog’liqdir. Bunda o’quvchilarning mustaqil fikrlay olishlari uchun bilimlari doirasini kengaytirishga, mavzuga ijodiy yondashish ko’nikmalarini o’stirishga, fikrlash qobiliyati faolligini takomillashtirishga erishiladi. 3.Eshitish, idrok etishi orqali bilimlar darajasi aniqlanadi. Shu jarayonda o’quvchilarning idrok etish qobiliyatlari tekshirib ko’riladi. O’qunchilarni musiqa darsiga moslashish alomatlarini shakllantirib borishga ham e’tiborni qaratmoq lozim. Darsning boshlanish qismida quvnoq sho’x, jozibali biror musiqa asari tinglash tavsiya etilsa , bu musiqa o’quvchilarda ko’tarinkilik kayfiyati hosil qiladi. Eng muhimi darsning sifatli, qiziqarli o’tishiga yordam beradi. O’qituvchi tomonidan o’quvchilarda hosil bo’lgan bilim darajasini o’rganish hamda oldingilari bilan taqqoslab borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ijod o’quvchilarni xotirasini aktivlashtiradi, fikrlashni, kuzatuvchanlikni, maqsadga intilishni rivojlantiradi. Musiqiy ijodkorlik-fikrlash bilan birga emotsional aktivlikni hamda tez bir qarorga kelish qobiliyatlarini shakllantiradi. O’quvchilarni ijodi bu mustaqil faoliyat bilan bog’liqdir. Musiqa madaniyati darslarida o’quvchilar ijodida asosan musiqiy amaliyotni o’rganish va qiziqtirishda namoyon bo’ladi. Ijodiy faoliyatga tayyorlash uch yo’nalishda kuzatiladi. 1. Hayotiy musiqiy taassuritlar bilan boyitishda. Masalan: Ertaklar, she’rlar, milliy an’analar, kitobdagi asar qahramonlari va musiqiy o’yinlarni o’tkazishda asosiy negizni yaratadilar. 2.Bu o‘quvchilarni ijodiy harakat usullari bilan tanishtiradi. Bu maqsadda ularga sodda asarlar, qo‘shiqlar, ritmik usullar bilan ohang talaffuzlari beriladi. Musiqiy ijod namunalaridan: Masalan, asarga ritmik 47

kirish qismini yaratish ( O‘rganiladigan qo‘shiq asarlariga kirish qismi berilishi mumkin bu ijodiy harakat qobiliyatini rivojlantirishga qaratiladi.) 3.Bunda oldin o‘qituvchi ko‘rsatadi, keyin hamkorlikda qo‘shiq tahlili va maqsadga yo‘naltirilgan ijro rejasi aytiladi. Bu yaxshi tanish qo‘shiqlar orqali tushuntiriladi. Bir xil va har xil ohang har xil musiqiy obraz va musiqiy xarakterlarni ifodasiga bog‘liq bo‘lgan asarlar orqali o‘quvchilarni ijodiy faoliyatga tayyorlash katta ahamiyatga egadir. Masalan: ohang kuylarining variantlarini yaratish uchun, o‘quvchi talaffuzi, ritmik tajriba va ohanglarni mavjudligini tushunishi lozim ( she‘r matni, musiqaning ritmik tuzilishi, ohang tuzilishi) 4. O‘quvchilarda ijodiy faoliyatlarini shakllantirishda ijodiy topshiriqlar katta rol o‘ynaydi. Buni bajarish ko‘proq o‘qituvchiga bog‘liqdir. O‘qituvchi ijodiy topshiriqlarni taklif etishda o‘yin formasini qo‘llaydi. Topshiriqni bajarishda o‘yin qoidalari va mazmun aytib turiladi. O‘yin darsda emotsional hozirjavoblikni tashkil etishi kerak. Bu juda muhim bo‘lib, o‘quvchilarda ijodiy yo‘nalishlarini shakllantiradi. 6-sinfda vokal-xor ishlari quyi sinflarda hosil qilingan kuylash malakalarini yanada takomillashtirishga qaratilgan, ya’ni; 1. “Kontilenali” stakkatoli kuylash malakasini rivojlantirish; 2. Ovoz diapazonlarining о‘rta registrini mustahkamlash; 3. Ovoz diapazoniga mos mashq va qо‘shiqlarni nota yozuviga qarab kuylash; 4. Kuylashda talaffuz aniqligi va uning ansambliga erishish; 5. Kuylashda forsirovkaga (zо‘riqishga) yо‘l qо‘ymaslik; 6. Ikki va uch ovozli asarlarni kuylash; 48

7. Qо‘shiq repertuarida turli mazmun va xarakterli qо‘shiqlarni badiiy jihatdan mukammal bо‘lgan asarlarni kuylatish; Ovozlarni maromiga tushirib kuylash va nutqni rivojlantirish uchun vokal aytim mashqlariga e’tibor qaratiladi. Mashqlarni ma’lum tizim asosida kuylash muhimdir. Birinchi turdagi mashqlarga turli tonalliklardagi tovush qatorlarini (gammalar) qismlarini yuqoridan – pastga va pastdan yuqoriga harakatda kuylash (arpedjio holida ham) mumkin. Yuqorida aytilganidek bolalarda ovoz diapazoni bir oz kengayib, past (kо‘krak) о‘rta (aralash) va yuqori (bosh) registrlar aniq bilina boshlaydi va bu xususiyatdan о‘qituvchi ikki ovozli kuylash malakalarini tarbiyalash bilan birgalikda olib boriladi. О‘z navbatida bu jarayon о‘quvchilarda eshituv, diqqatni kuylashda mustaqillikni rivojlantiradi. Jamoaviy aytim xor ijrochiligini tushunish kо‘p ovozlik gо‘zalligini tushunish va his etishga yordam beradi. Musiqiy eshituvchi xususan, garmonik eshituvni samarali rivojlantirishga yordam beruvchi usullardan biri, oddiy uch ovozli akkordlarni kuylash. Bunda ikkinchi ovozlar ikki guruhga bо‘linadilar. Birinchi guruhp pastki ovozni, keyingi guruh, о‘rta ovozni kuylaydilar. О‘rta ovoz eng murakkab hisoblangani uchun о‘qituvchi bu guruhni sof va aniq kuydovchi о‘quvchilardan tuzadi. О‘qituvchi akkordni chaladi va har bir partiyaga о‘z tovushini topishni taklif etadi. Oldin patki, keyin о‘rta va nihoyat yuqori ovozlar о‘z tovushlarini kuylab, hosil bо‘lgan akkordni о‘qituvchi kо‘rsatmasiga kо‘ra chо‘zib turadilar. Akkord – tovushlarni unlilarga yoki yopiq ovozda kuylash mumkin. Vokal xor ishlarida xromatizm elementlaridan foydalanish, uning tuzilishini kо‘rgazmali qurol va fortepiano ijrosida tushuntirish lozim. Asarning cholg‘u jо‘rligi qо‘shiq kuyini aniq kuylashga yordam beradi. Ikkinchi turdagi mashqlarni yirik asarlar-maqom, opera, balet, simfoniya konsertlardan fragmentlar (qismlar) kuylash hosil qiladi. Shu о‘rinda 6-sinf Feruz – I, Savti suvora, Nasrullo I, Ushshoqi Samarqand kabi о‘zbek 49

an’anaviy musiqasining nodir namunalari, G.Mushelning “Raqqosa” baleti, Monsartning “Figaroning uylanishi” operasi, L.Betxovenning “Uch qahramonlik” simfoniyasi, S.Jalilning “I simfoniyasi”, N.Norxо‘jayevning “Uvertyura” kabi kompozitorlik musiqa san’atining murakkab va yirik janrlarini о‘rganish nazarda tutilgan. Shunday asarlardan baholi qudrat parchalar kuylash yirik asarlarning mazmun doirasini chuqurroq tushunishni, ulardan emotsional ta’sirchanlikni о‘stirishga yordam beradi. Har bir dars mavzusini yoritishda mazmunan yaxlitlikka erishishda salmoqli omil bо‘la oladi. 6-sinf musiqa madaniyati dasturiga 20 ta qо‘shiq asari kiritilgan. 4 Ularning aksariyati о‘quvchilarda vatanparvarlik ruhini, о‘z vatani tarixidan mag‘rurlanish, kelajak ravnaqi uchun xizmat qilishiga da’vat, his- tuyg‘ularni tarbiyalashiga xizmat qiladi. Bunday qо‘shiqlarga “О‘zbekiston madhiyasi” (M.Burhonov) musiqasi, “Yoshlar ramziy qо‘shig‘i”, “Istiqlolim”(A.Mansurov musiqasi), “Yurtim kamoli” (N.Norxо‘jayev), “Gulshan diyor-О‘zbekiston” (SH.Ramazonov), “Biz tinchlikni istaymiz” (K.Kenjayev) asarlarini misol keltirish mumkin. Yana bir turkumni “Ey mehribonim”, “Mustahzod”, “Pari navo” kabi musiqiy folklor asarlari tashkil qilinadi. Bu qо‘shiqlarning badiiy va tarbiyaviy ahamiyati haqida qancha aytilsa ham oz. “Yoshlik deydi”, “Eh, orzular”(N.Norxо‘jayev musiqasi), “Yoshlik yо‘llari chaman” (K.Kenjayev), “Chamandagi gullarmiz” (N.Norxо‘jayev musiqasi) asarlari yoshlikning yirik, beg‘ubor orzulari, rang-barang dunyosini aks ettiruvchi qо‘shiqlardir. 4 .Begmatov S, Mamirov Q, Mansurov A, Karimova D, Rо‘ziyev I. 6-sinf uchun darslik. G‘.G‘ulom nomidagi “Adabiyot va san’at” nashriyoti. Toshkent 2001 yil. -88 bet. 50

Kо‘rinib turibdiki, 6-sinf uchun mо‘ljallangan vocal va zamonaviy qo`shiqlar badiiy va mazmun jihatdan rang-barang, ma’lum bir ijrochilik malakalarini talab etadigan, shu bilan birga ular yoshiga mos holda tanlangan. 7-sinf musiqa madaniyati darsini о‘tilishining oxirgi sinfi hisoblanadi. Shuning uchun bu sinf dasturiga kо‘proq mumtoz о‘zbek qо‘shiqlari, ya’ni maqomlarga keng о‘rin berilgan. Bu sinfda I chorak yil mavzusi Surxandaryo –Qashqadaryo, Samarqand-Buxoro vohalarining musiqiy uslublari, II chorak Farg‘ona – Toshkent va Xorazm vohalarining musiqiy uslublari, III chorak Shashmaqom, IV chorak Xorazm maqomlari, Farg‘ona – Toshkent maqom yо‘llari deb nomlangan. Shular bilan birgalikda, о‘zbek bolalar kompozitorlari yaratgan asarlarga ham keng о‘rin berilgan. 7- sinf dasturida jami 50 ta qо‘shiq kiritilgan. Shulardan 30 ga yaqini milliy mumtoz qо‘shiqlarimiz, ya’ni maqomlardan iborat. Bu vocal va mumtoz qо‘shiqlarni о‘rganish orqali yuqori sinf о‘quvchilarining ifodali kuylash malakalari shakllarini yanada takomillashtirish, xalq musiqa madaniyatini chuqur о‘rganish, uning asosida vokal va zamonaviy musiqa tafakkurini rivojlantirish maqsadida folklor va maqom, vokal ansambllariga о‘quvchilarni jalb etishning ahamiyati katta. 5 Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak o‘quvchilarning estetik madaniyatini shakllantirishda opera asarlarini tinglash va bolalar opera asarlaridagi qo‘shiqlardan namunalar kuylashning ahamiyati kattadir. Shuningdek bolalar vokal va zamonaviy qo`shiqlarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o‘rgatish orqali o‘quvchilarning tarbiyasini yanada rivojlantirish mumkin. 5 .Begmatov S, Mamirov Q, Mansurov A, Karimova D, Rо‘ziyev I. 6-sinf uchun darslik. G‘.G‘ulom nomidagi “Adabiyot va san’at” nashriyoti. Toshkent 2001 yil. -88 bet. 51

II .3. Tajriba-sinov ishlarini olib borish va natijalarini aniqlash Men o‘tkazgan ilmiy tadqiqot ishlarim yuzasidan shunday xulosaga keldimki, o‘quvchilarni vokal va zamonaviy qo`shiqlar asosida estetik tarbiyalashni maktab, bog‘cha, oiladan boshlash lozim. Radio, televidenie, kino, multfilmlar orqali olinadigan axborotlar o‘quvchilar ongini o‘stirib,ularda estetik tuyg‘ularini shakllantirishga yordam beradi. Musiqa madaniyati darslarining asosiy maqsadi yosh avlodni qo‘shiqlar tinglash va kuylatish orqali axloqan pok, vijdonli vatanparvar, barkamol inson qilib voyaga yetkazishdan iborat. O‘quvchilar ulg‘aygan sari ularni vatan haqida, ona zamin haqida tasavvurlari kengayib boradi. Shunday ekan, musiqa madaniyati darslarini shunday tashkil etishimiz kerakki, o‘quvchilar umumiy ta’lim olish bilan birga,estetik tarbiyani shakllantiruvchi vocal va zamonaviy qo`shiqlardan bahramand bo‘lsinlar. Interfaol uslublarning samaradorligi musiqiy ta`limni ma`lum maqsad asosida, shunigdek maqbul shakl, usul va vositalar yordamida tashkil etilishi bilan ta`minlanadi. Jumladan: texnik vositalar, kompyuter va boshqa musiqiy cholg‘u uslublari, ko‘rgazmali jihozlar, amaliy mashg‘ulotlar, pedagogik va psixologik vositalar o‘qituvchilarning ilg‘or tajribalari darslarning noan’anaviy shakllari, baholashning yangi tuzimi kabilar, pedagogik texnologiyalarning samaradorligini aniqlashning mu h im mezonlari bo‘lib x izmat qiladi. Interfaol uslublarning samaradorligini aniqlash me`zonlari dars jarayonida o`quvchilar tomonidan quyidagicha o`quv faoliyatlarini nazariy hamda amaliy tarzda bajarish borasidagi bilim, ko`nikma va malakalarning o`zlashtirish darajasi bilan belgilanadi. Musiqiy o h angni tinglay olish va kuylash ta’lim mazmunining asosini tashkil etish. Shuningdek, cholg‘uchilik, musiqiy harakatlar, ijodkorlik faoliyatini keng ko‘lamda tashkil etish, musiqiy tavsiflarini ifodalash imkoniyatini yaratadi. O‘zbek xalq musiqiy asarlaridan namunalar: shashmaqom 52

sho’balari, mahalliy musiqa uslublaridan namunalar tinglash orqali o‘quvchilarda musiqiy savodxonlik shakllanadi.Dars olib borishdan avval albatta texnologik xarita tuziladi. Masalan: O`zbek xalq qo`shiqlarini o`rganish mavzusi bo‘yicha Tashkiliy qism: Mavzu: “Vokal va zamonaviy qo`shiqlarini o`rganish” Hurmatli o‘quvchilar, bugun biz sizlar bilan yangi pedagogik texnologiya bo‘yicha dars o‘tamiz. Buning uchun 4 guruhga bo‘linamiz (kartochkalar yordamida) 1.“Bumerang texnologiyasi”. “Guruh nomi, shiori, ramzi, qo‘shig‘i, sardorni aniqlaymiz”.Men sizlarga qog‘oz, qalam tarqataman, sizlar esa yuqorida berilgan vazifani muddatida bajarasiz. 2.“Aqliy xujum” texnologiyasi. Har bir guruh sardori meni qo‘limdan kartochka olib, qaysi qo`shiqlari va cholg`ularini ta’riflashni belgilab oladi va quyidagicha savollarni izohlab beradi: 1. O`zbek kompozitorlari yaratgan romanslar 2. O`zbek operalaridagi ariyalar 3.Vokal asarlari 4. Bolalar zamonaviy estrada qo`shiqlari Umumlashtirish: 1. O‘zbek romanslari va ariyalarining bir-biridan farqi nimada ekan? 2. Mashg‘ulotni o`tishda qanday interfaol uslublardan foydalandik? 3. Mashg‘ulotda qaysi guruh mashg‘uloti yoqdi? O‘quvchilarni yiqqan ball tizimi asosida baholaymiz mashg‘ulotni yakunlab uyga vazifa beraman. Mazkur mavzu bo‘yicha tajriba sinov ishlarimizni quyidagi anketa savollari asosida olib bordik. Buning uchun bir-biriga yaqin bo‘lgan sinflardan 2 ta guruhni tanladik. Uning biri nazorat sinfi tarzida olinib, unda darslar qanday tarzda o‘tilgan bo‘lsa, shu holda tabiiy ravishda davom ettirildi. 53

Ikkinchi guruh esa tajriba guruh tarzida olinib, unda maxsus ishlar olib borildi va mavzuga oid bilim, qo‘nikmalar bilan o‘quvchilar tayyorlanib borildi. Bunda biz o‘quvchilarda milliy g‘urur va milliy iftixor tarbiyasini shakllantirish uchun maxsus tayyorlangan dastur asosida, aniq talablar qo‘yilgan holda darslarni tashkil qilishga harakat qildik. Tajriba-sinov o‘tkazilgan sinf o‘quvchilari olgan bilimlari va ko‘nikmalarini nazariy guruhi o‘quvchilari bilan solishtirish uchun ushbu bilimlarni asosiy mezonini ochib beruvchi anketa savollar tuzib chiqdik, hamda bu savollar bilan har ikki guruh o‘quvchilariga tarqatma material sifatida berdik. Anketa savollari quyidagilarhni o‘z ichiga oldi 1.O’zbekiston kompozitorlaridan kimni asarlarida estetik tarbiyaga mansub bo‘lgan g‘oyalar ochib berilgan? 2.Vatanga muhabbat tuyg‘ularini tarbiyalovchi vokal asarlarini tinglaganingizda nimalarni tasvirlaysiz? 3.Vatanni madh etuvchi vokal asarlarining ahamiyati, mamlakatimizni rivojlantirishdagi o‘rni haqida ma’lumot bering? 4.Musiqa madaniyati darslarida o‘tilgan vokal va zamonaviy qo‘shiqlarda qaysilarini ko‘proq eslab qoldingiz? 5.O‘zbekistonda vatanparvarlik,ttarbiyasiga oid bayramlarni aytib bering. 6.Vatanparfvarlikni madh etuvchi vokalva zamonaviy qo`shiqlar. Tajriba va nazariy guruhlari o‘rtasidagi tafovutni aniqlab olish uchun o‘quvchilar bergan javoblarini uch asosiy darajaga bo‘lib chiqdik. Ularning ilm va malakalari, o‘quvchilarining ko‘rsatgan ballari asosiy mezon qilib olindi. Maxsus topshiriqlar olib borilgan tajriba sinfi o‘quvchilari yaxshi javoblar berdilar. Ularning bilimini quyidagi darajalarga bo‘lib chiqdik: yuqori, o‘rta va past daraja tarzida. 54

Yuqori daraja - biz o‘rgangan bilim va axbrotlarga tegishli xulosalar chiqara olgan, puxta bilimga ega bo‘lgan o‘quvchilar kiritildi. O‘rta daraja - berilgan savollarga yetarlicha javob bera olmagan bo‘lsalarda, ma’lum bilimga "ega ekanligi, aniq fikrlari, bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lgan o‘quvchilar kiritildi. Past daraja - savollar haqida shunchaki ega ekanliklari yaqqol sezilib turgan o‘quvchilar, umumiy gaplardan nariga o‘ta olmagan, aniq bilimlarga ega bo‘lmagan o‘quvchilar kiritildi. Nazorat sinfidagi aksariyat o‘quvchilarni bergan javoblari aynan shu darajaga to‘g‘ri keladi. Tajriba va nazorat sinf o‘quvchilarining anketa savollari quyidagi jadvalda o’z aksini topgan.Anketa savollariga o‘quvchilardan olingan javoblar.1-jadval Guruh vazifasi O’ quvchilar soni Javoblar sifati Anketa savollariga berilgan javoblar 1 2 2 4 5 6 Sinov tajriba o‘tkazilgan guruh 27 Yuqori 20 20 19 18 19 18 O’ rtacha 4 5 5 4 5 4 Past 3 3 3 4 4 4 Jami 27 27 27 27 27 27 Nazorat guruhi 27 Yuqori 5 7 6 6 5 7 O’ rtacha 5 5 4 4 5 6 Past 17 15 17 17 '17 14 Jami 27 27 27 27 27 27 Mazkur jadvaldan ko‘rinib turibdiki, maxsus ishlar olib borilgan tajriba sinf guruhi yuqori darajada. Javoblar soni 27 kishidan - 28 kishini tashkil etsa, nazorat sinfida esa bu ko‘rsatkich 27 kishidan hammasi bo‘lib 3-6 kishini tashkil etmo q da. Olib borilgan sinov-tajriba kuzatuvlarimiz shuni ko‘rsatdiki, dar s berayotgan 55

o‘quvchilarni mavzu yuzasidan bilim malakalari past darajada ekanligi va o‘zlari ham yetarlicha ma’lumotga ega emasliklarini ko‘rsatdi. Bu ikki guruh o‘rtas i d a g i tafovutlarni farq qilishi, nazorat sinflarda bu borada berilgan bilimlar qanchalik past ekanligini ko‘rsatdi. Ushbu tafovutlarni quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin Yuqori daraja tajriba sinf i da 20 20 19 18 19 18 Yu q ori daraja nazorat sinf i da 5 7 6 6 5 7 Farq 15 13 13 12 14 11 Olingan natijalarda n shu narsa ma ’ lum bo ` ldiki o‘qitish samaradorligini baholash mezonida tajriba sinfining , nazorat sinfidan o‘zlashtirish darajasi yuqoriligi ayon bo ` ldi . Bundan xulosa shuki , tajriba sinfidagi o‘zlashtirish, nazorat sinfdagi o‘zl ashtirishdan yuqori ekan ligi ko ‘ rindi Umumiy xulosa qilib aytganda o‘ q uvchilar da musiqa madaniyati darslarida vocal va zamonaviy qo ` shiqlarni kuylatish asosidaestetik tarbiyani s hakllantirish bo‘yicha o‘tkazilgan tajriba sinov ishlarining samaradorligi aniqlandi. Xulosa 56

Musiqa san’ati insonni axloqiy, madaniy-ma’rifiy tarbiyalshda muhim vosita hisoblanadi. Shu bois, hamma davr va jamiyatda musiqa san’ati va uning taraqqiyotiga katta e’tibor berib kelingan. O’zbek musiqa madaniyati qadimiy va boy merosga ega. Uning mazmunida xalqimizning milliy ruhiyati hayoti oliy insoniy faoliyatlari, badiiy ma’naviyati istiqlol va mustaqillik uchun kurashi, orzu umidalri aks etadi. Musiqa ta’lim tarbiyasining maqsadi yosh avlodni, maktab o’quvchilarini, milliy musiqa merosimizga vorislik qila oladigan, umumbashariy musiqa boyligini idrok eta oladigan madaniyatli inson darajasida voyaga yetkazib tarbiyalshdan iboratdir. Buning uchun o’quvchilar musiqa san’atini butun nafosati, go’zalligi bilan o’rganishalri, uni badiiy idrok etish, jamoaviy tarzda kuylash, raqs tushish va ijodkorlik malakalarini egallashlarida musiqa madaniyati mashg’ulotlarida keng foydalanish talab etiladi. O’quvchilarning musiqiy iqtidorini rivojlantirish, musiqa san'atiga mehr-ishtiyoqini oshirish, musiqadan zarur bilim va amaliy malakalar doiarasini tarkib toptirish ularning musiqa haqidagi bilimlarini kengaytirishda jumladan opera asarlarini tahlil eta olish mazmuni-mohiyatini to’g’ri tushinish kabilarni amalga oshirish ustoz- o’qituvchidan katta mahorat, samarali uslublardan foydalanishni taqozo etadi. Musiqa sabog’iga badiiy axloqiy “Shuni unutmasligimiz lozimki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlaridan yaratiladi. Boshqacha aytganda, xalqaimizning ertangi kuni qanday bo’lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq”.(I.Karimov”Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch” 61-bet). O’quvchilarda vokal va zamonaviy qo`shiqlarni o‘ragatish uslublarini maktabda tajribada tadqiq qilish jarayonida quyidagi xulosalarga keldik 57

1. Vokal va zamonaviy qo`shiqlarni tarbiyaviy imkoniyatlaridan foydalanish ma'naviy barkamol insonni shakllantirishda muhim omil bo’lib xizmat qiladi. 2.Bolalar zamonaviy qo`shiqlaridan namunalar kuylash jarayonida o’quvchilar qo’shiq matnida mazmun moqiyatini go’zallikka yanada oshno bo’lishni, xullas insoniylikka xos barcha ijobiy fazilatlarni o’zida mujassamlashtira boradi. 3. Vokal janrining qamrovi ancha kеngdir, uning tarbiyaviy imkoniyatlari insonni ma'naviy jihatdan kamol topishida muhim o’rin tutadi va yaxshi samaralar bеradi. 4.Tinglangan vokal asarlari tinglovchi tomoshabin va o‘quvchilarning badiiy estеtik tafakkurini shakllantirshga yordam bеradi. 5.Opera asarlarini o‘rganish orqali bolalarning estetik madaniyati rivojlanadi. Yosh avlodning musiqa madaniyatini shakllantirish va rivojlantirishda opera san’atini o‘rganish muhim o‘rin egallaydi. Mustaqil rivojlanish davrida xalqimiz o‘z oldiga qo‘ygan buyuk maqsadlarining ushalishini ta’minlovchi eng ishonchli yo‘llaridan biri: bu – ta’lin va tarbiya, yosh avlodni har tomonlama kamol toptirish ma’naviy va ma'rifiy rivojlanishini eng yuksak darajaga ko’tarishdir. Bu ulkan vazifalarni bajarishda “Musiqa madaniyati” mashg‘ulotlaridan unumli foydalanish, musiqaning ta’sirchan vositalarini ishga solish kerak. Bugungi kunda amalga oshirilayotgan tub yangilanishlar yangi shart-sharoitlar o‘qituvchining mehnat faoliyatiga salbiy-pedagogik tayyorgarligiga ham talablar qo‘ymoqda. Ilgari fan o‘qituvchisi asosiy e’tiborni o‘z predmeti bo‘yicha ta’lim metodlarini takomillashtirishga qaratgan bo‘lsa, bugun ta’lim jarayonuda o‘quvchilarning tarbiyasini va rivojlanishini umumlashtirgan holda olib borish talab etiladi chunki musiqa sa’ati 58

bugumgi kunda yoshlarimizga yetuk ma'naviyat ruhida kamol topishida boshqa san’at turlariga qaraganda kuchliroq ta’sir etmoqda. Xullas komil insonni tarbiyalashda biz ustoz o‘qituvchilar birdek harakat qilishimiz, barcha imkoniyatlardan samarali foydalanishimiz lozim. 59

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 . KarimovI.A. - Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo`lida xizmat qilish –eng oliy saodatdir. Toshkent “O'zbekiston” 2015– yil. 240-bet. 2.Karimov I.A Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz far ovonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent “O'zbekist on” 2010 – yil. 3.Karimov I.A - Mamlakatimizni modernizatsiya qilish yo’lini izchil davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir. Toshkent “O'zbekiston” 2010 – yil. 4. Karimov I.A - Yuksak manaviyat yengilmas kuch Toshkent “Ma’naviyat” 2009-yil.130-140 betlar 5. KarimovI.A. Demokratik islohotlarni chiqurlashtirish va modernizatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish yo’lidir. 20-jild. Toshkent “O'zbekiston” nashriyot- matbaa ijodiy uyi. 2012 –yil. -319 bet. 6. Karimov I.A. O”zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent. O’zbekiston -2011 yil 7 . Abdullaev R. Opera dramaturgiyasi. Toshkent. 2007-yil. 8.Begimatov S. Mamirov Q., Mansurov A., Karimova D, Ro’ziyev I. Musiqa 6-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil 9.Jabborov A. Musiqiu drama va komediya janrlari. O’zbekiston kompozitorlarining ijodiyotida. Toshkent. 2000-yil.. 10.Ismoilova.M. E. Xalq qo’shiqlari vositasida o’quvchilarning ma’naviy ahloqiy fazilatlarini shakillantirish. Toshkent “Istiqlol” 2000-yil. 1 1 .Ismoilova M. Vokal o’qitish metodikasi. Oliy va o’rta maxsus musiqiy ta’lim talablati uchun o’quv uslubiy qo’llanma.Toshkent ”Musiqa” nashriyoti.2011yil. -61 bet. 12.Ismoilova M.E. Bayramjonim-bayramjon. Umumiy o`rta ta’lim maktab o`quvchilari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “Musiqa” 2016 yil –232 bet. 60

13. Ibrohimov.O. J. Sadoqov. 7-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi manbaa ijodiy uyi. Toshkent 2004-yil. 14.Mansurov A., Hakimova D. Musiqa 5-sinf uchun darslik G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil. 15. Hasanboyeva O. Hasanboyev.J, H.Hamidov. Pedagogika tarixi. Toshkent 2004-yil. 16. Rizayeva M, Yosh xonandaning kamoloti. Toshkent “Cho’lpon”2003- yil. 17.Sharipova T. M. “Musiqa o’qitish metodikasi” (O'zbekiston’quv qo’llanma Toshkent 2008-yil). 18.Rahimov.H. O'zbekiston vatanim manim. III kitob mehnati Toshkent 1992-yil 19.Norxo’jayev.N. Rahimov H. O'zbekiston vatanim manim. IV kitob G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2000-yil 20. Muhammodova G. Xonandalik uslubiyati asoslari. O'z.D.K. Toshkent 2007-yil. 21.KarimovaD. “Musiqiy pedagogik mahorat” asoslari “Iqtisod moliya”2008-yil. 22.“San’at yo‘nalishlarida yoshlarni na’naviy-axliqiy tarbiyalash: izlanish, echim, va istiqbollar” mavzusidagi Respublika ilmiy-amaliy konferensiya materiallari to’plami. Buxoro-2013-yil. 23. Qodirov D. An’anaviy qo`shiqchilik. O`quv qo`llanma. Toshkent “Turon Iqbol” 2008-yil 24.Hamidova M.A. Xonandalik san’ati “San'at” jurnali nashriyoti. Toshkent 2009-yil. 25.Xolboyeva G. Yakkaxon qo’shiqchilik asoslari. Toshkent 2008-yil. 26.Yuldasheva N. Raxmatova N. O’zbek musiqa adabiyoti. “Iqtisod- moliya” Toshkent. 2010-yil. 61

Ilovalar 63

O'xshashlar

O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijodining Qashqadaryo musiqa madaniyatida tutgan o`rni

Boshlang‘ich sinflarda musiqa madaniyati darslarini o‘tish texnologiyasi

O'zbek opera san'ati va uning rivojiga hissa qo'shgan kompozitorlar

Umumiy musiqiy ta`limning texnologiya va uslublari

Musiqa madaniyati darslari samaradorligini oshirishda interfaol usullardan foydalanish