Yoshlarda milliy davlatchilik tafakkurini va vatanparvarlik tuyg`ularini shakllantirish masalalari - Milliy istiqlol g'oyasi - Diplom ishlar

Yoshlarda milliy davlatchilik tafakkurini va vatanparvarlik tuyg`ularini shakllantirish masalalari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

633.5 KB

Ko'chirib olish

“Yoshlarda milliy davlatchilik tafakkurini va vatanparvarlik tuyg`ularini shakllantirish masalalari” mavzusida yozgan Qarshi - 2014

MUNDAR I JA Kirish........................................................................................................... ....... .......2 I.Bob. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishining xususiyatlari. 1.1 Milliy davlatchilik tafakkuri tushunchasining mohiyati va mazmuni....................................................................................................................6 1.2 Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishining evolyutsiyasi va uning tarixiy bosqichlari...............................................................................................................18 II Bob . Milliy davlatchilik tafakkurini rivojlan-tirishning usullari va vositalari. 2.1. YOshlar ongida milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirishning vazifalari..................................................................................................................37 2.2. Milliy davlatchilik tafakkuri rivojlanishida kommunikatsiya va ommaviy axborot vositalarining roli .......................................................................................46 Xulosa . .....................................................................................................................53 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati..........................................................................56 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi : O`zbekistonda mustaqillik yillarida jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-ma`rifiy sohalarini isloh qilish yo`lida ulkan ishlar amalga oshirildi. YUrtimizdagi tub o`zgarishlar jarayonida milliy an`ana va qadriyatlar e`tiborga olinib, dunyoning eng samarali taraqqiyot modellari tajribalaridan kelib chiqqan holda, milliy davlatchilik tizimi shakllantirildi. O`zbekiston mustaqil davlat maqomini olgandan so`ng yurtimiz ijtimoiy hayotidagi mafkuraviy jarayonlar, iqtisodiy, siyosiy islohotlar qanchalik ilғor, demokratik tamoyillarga asoslangan bo`lmasin, ularni jamiyat hayotiga tatbiq etishda dolzarb muammolarga duch kelinmoqda. Mazkur holat jamiyat demokratik taraqqiyoti, faqat siyosiy va iqtisodiy mexanizmlarning maqsadga muvofiqligida emas, balki bu jarayonda ishtirok etuvchi fuqarolarning milliy davlatchilik tafakkuriga boғliqligini ko`rsatib turibdi. Zero, Prezidentimiz ta`kidlaganlaridek: “Mamlakatimizni isloh etish va demokratlashtirish jarayoni hech qachon ortga qaytmaydigan, qat`iy va izchil tus olgani, odamlarimiz o`zgarib, ularning siyosiy va fuqarolik faolligi oshayotgani, ongu tafakkuri yuksalib, yon-atrofda bo`layotgan barcha voqea-hodisalarga daxldorlik tuyғusi, ertangi kunga ishonchi ortib borayotgani misolida ko`rish, anglash qiyin emas” 1 . SHuning uchun ham bugungi kunda millatimiz farzandlari mustaqil O`zbekiston davlatini jahonga tanitish uchun o`z hissalarini qo`shmoqdalarki, bularning barchasi fuqarolar ongida rivojlanib borayotgan milliy davlatchilik tafakkurining kuch-qudrati tufaylidir. Ushbu jarayonlarni yanada rivojlantirish uchun ilmiy izlanishlar olib borib tahlil qilish va xulosalar chiqarish ijtimoiy fanlar tizimining dolzarb muammosi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari: O` zbekistonda demokratik taraqqiyot strategiyasida milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirish 1 Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоhотларни янада чуqурлаштириш ва фуqаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Qонунчилик палатаси ва Сенатининг qўшма мажлисидаги маърузаси. – Тошкент: “Ўзбекистон”, 2010. – 7 б. 3

dinamikasini, salohiyat imkoniyatlarini, ilmiy tadqiqot ob`ekti sifatida ijtimoiy falsafiy tahlil etishdan iboratdir. Vazifalari; Birinchidan , fuqarolar ongida milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirishni jamiyat hayoti, mafkurasi, madaniyati va ta`limi tizimidagi yangilanishlarni, odamlarning ruhiy poklanishi, sobiq ittifoqdan qolgan qaramlik kayfiyatidan xolos bo`lishini faollashtiruvchi yaxlit jarayon sifatida tahlil qilish; Ikkinchidan , fuqarolar ongida milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirishning ob`ektiv shart-sharoitlarini, sub`ektiv omillarini aniqlash; Uchinchidan , tarixiy o`zgarishlar dinamikasining davlatchilik tafakkuri rivojiga bevosita ta`sir qilish yo`nalishlarini va qonuniyatini tahlil etish; To`rtinchidan , o`zbek milliy ma`naviyati tarixidagi qadriyatlar asosida fuqarolar ongida milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantiradigan, davlat siyosatini samarali amalga oshirishga xizmat qiladigan xulosalar, amaliy tavsiyalar, chora tadbirlar dasturini ishlab chiqishdan iborat. Ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati. Birinchidan , O`zbekistonda milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishining o`ziga xos tomonlari, mental xususiyatlari kontseptual mohiyati, mazmuni mustaqillik bilan boғlab ko`rsatilgan; Ikkinchidan , “yoshlar ongida milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishi” tushunchasi ilmiy muomalaga olib kirilgan va uning sotsial-psixologik asoslari aniqlangan; Uchinchidan , ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishiga ijobiy va salbiy ta`sir yo`nalishlari, imkoniyatlari aniqlangan; To`rtinchidan , O`zbekistonda kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyatiga o`tish jarayonida fuqaro bilan davlat huquq va burchlarining uzviy boғliqligi milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirishda asosiy tamoyilligi ilmiy asoslangan; Beshinchidan, o`zbek mentalitetida milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishining tarixiy xususiyatlari, dinamik rivojlanish qonuniyatlari aniqlangan; 4

Mazkur tadqiqotda bayon qilingan ilmiy-nazariy xulosalar va amaliy taklif - tavsiyalar, umuman milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirishdagi faoliyat, xususan milliy davlatchiligimiz haqidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirishga xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishning approbatsiyasi. Qarshi davlat universiteti Milliy ғoya ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi kafedrasida faoliyat ko`rsatayotgan “Milliy ғoya tarғibotchilari” to`garagida mavzu bo`yicha ma`ruza qilingan. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Mazkur ish muqaddima, ikki bob to`rtta paragrif, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5

I Bob. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishining xususiyatlari. 1.1 Milliy davlatchilik tafakkuri tushunchasining mohiyati va mazmuni. O`zbekistonda yangi jamiyatni barpo etish, barkamol avlodni voyaga etkazish jarayonida millat ijtimoiy ongida, tafakkurida jiddiy o`zgarishlar sodir bo`lmoqda. eng avvalo, xalqimiz inson tafakkuri va irodasini cheklab qo`yadigan siyosiy tizim zulmidan xalos bo`ldi, uning illatlarini bartaraf etmoqda. Lekin, milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirish, xalqimizning bunyodkorlik salohiyatini to`laroq yuzaga chiqarish uchun, uning ilmiy-nazariy asoslarini o`rganish, ijtimoiy-falsafiy tahlil qilish, amaliy taklif va tavsiyalar berish har qachongidan ham muhimdir. Milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirish va rivojlantirish falsafaning eng murakkab umumnazariy masalalaridan biridir. U falsafaning barcha tarkibiy qismlari: ontologiya, gnoseologiya, metodologiya, mantiq, aksiologiya, etika, estetika, psixologiya va h.k.lar bilan boғliqdir. Binobarin, uni atroflicha ijtimoiy- falsafiy tahlil qilish, bu yo`nalishlarning muammoga o`ziga xos yondoshuv tamoyillarini baholash mezonlarini umumlashtirishni taqozo etadi. Milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirish masalasi murakkab, ziddiyatli, serqirra va uzluksiz bo`lganligi uchun barcha ijtimoiy-siyosiy fanlarning kompleks-sistemali yondoshuvi asosida nisbatan mukammal yoritilishi mumkin. Lekin, uning mezonlari jamiyat taraqqiy etishi jarayonida o`zgarib, yangi talablar hisobiga boyib boradi. Xususan, birinchidan, mamlakatda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish jarayoni fuqarolarning milliy davlatchilik tafakkurida namoyon bo`ladi, ya`ni uning rivojlanish darajasi milliy davlatchilik tafakkurining asosiy mezoni hisoblanadi. Ikkinchidan, milliy davlatchilik tafakkuri ko`p qirrali va keng qamrovli bo`lib, uni shakllantirish davlatning bosh islohotchilik faoliyatiga boғliqdir. YA`ni, fuqarolarning davlat bilan hamkorlikda amalga oshiradigan iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ma`naviy va ma`rifiy faoliyati tashkilotchisi davlat hisoblanadi. Har bir fuqaro davlatning nafaqat mavjudligidan, shu bilan birga buyuk kelajagidan manfaatdordir. Binobarin, fuqarolar mustaqil O`zbekiston 6

davlatining tabiatini, mohiyatini teran va har tomonlama anglab olganlaridagina, oqilona boshqarish ishlariga samarali ishtirok etadilar. SHunga ko`ra, davlatning mohiyatini har bir fuqaro tushunib, anglashi, uning istiqboli uchun kurashishi milliy davlatchilik tafakkurining asosiy mazmuni va mohiyatini tashkil etadi. Demak, milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirish masalasini ijtimoiy- falsafiy tahlil qilishda tafakkurning uchta muhim sotsial funktsiyasini e`tiborga olish zarur. Birinchidan, davlatchilikning mavjudligini milliy ongda aks ettiradi va tafakkur vositasida (tilda) ifodalaydi; ikkinchidan, uning shakllanish va rivojlanishini nazariy-metodologik jihatdan ta`minlaydi; uchinchidan, davlatchilik modellarini yaratadi va kelajagi bashorat qilinadi. Milliy davlatchilik tafakkuri – muayyan davlatning mavjudligi, tarixiy rivojlanishi, davlat va fuqaro manfaatlarining uyғunligi, xalqaro ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy, mafkuraviy munosabatlardagi mavqei va shukuhidan fuqarolarning faxrlanishi, buyuk kelajagiga bo`lgan ishonchini, ularning ongida milliy davlatchilikning barpo etilishidagi jarayonlarda barchaning ishtirok etishga bo`lgan ongli ehtiyojini rivojlantira olish qobiliyati va imkoniyatlarini yuzaga keltirilishini o`zida mujassam etgan ilmiy-amaliy tushunchalar majmuidir. Milliy davlatchilik tafakkuriga berilgan ta`rif uning ma`no-mohiyatini ifodalaydi va davlatchilikning tarixiy davrlar mazmunidan kelib chiqib, yangi xususiyatlar kasb etadi. Milliy davlatchilik tafakkurini har tomonlama va mufassal tavsiflashda, uning boshqa fanlar bilan aloqadorligini tahlil qilish ham muhim ahamiyatga ega. Zero, “Ko`p asrlik tariximiz shuni ko`rsatadiki, inson dunyoqarashining shakllanishida ma`rifatning, xususan ijtimoiy fanlarning o`rni beqiyos. Bu jamiyatshunoslik bo`ladimi, psixologiya yoki iqtisod bo`ladimi – ularning barchasi odamning intellektual kamolotga erishuvida katta ta`sir kuchiga ega” 1 . SHu bois, milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishi va rivojlanishini tadqiq qilishda boshqa fanlar bilan yaqindan hamkorlik qilish, ularning yutuqlari, ilmiy xulosa va tavsiyalaridan foydalanish samarali natija beradi. Jumladan, 1 Karimov I.A.Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot provard maqsadimiz. // Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir.- 8-t. –Toshkent: “O'zbekiston”, 2000. –33-b. 7

falsafa, siyosatshunoslik, tarix, psixologiya, iqtisod, davlat va huquq nazariyasi, sotsiologiya kabi fanlar ham mazkur masalani o`rganishlari muhimdir. Falsafa har bir voqeilikning mavjudligi va uning o`zgarib borishi to`ғrisidagi umumiylik qonuniyatlarni o`rganib, uning ob`ektiv va sub`ektiv omillarini aniqlab beradi. Fuqaro va davlat munosabatlari barcha tarixiy davrlarda ham ijtimoiy hayotning muhim masalasi hisoblanadi. CHunki insonlarning faoliyati serqirra va turli-tuman bo`lib, ular ongi-tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi darajasida davlat – siyosiy munosabatlarning sub`ekti sifatida maydonga chiqadi. Milliy davlatchilik tafakkurining rivojlanishi inson siyosiy faoliyati bilan izohlansa, uning rivojlanib borishi fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy faolligi bilan belgilanadi. Ijtimoiy falsafa fani milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishining umumiy qonunlarini o`rganish tufayli muhim metodologik asos hisoblanadi. Siyosatshunoslik fani esa, aynan davlatchilik fenomeni bilan boғliqligi bois, siyosat, uning shakllari, davlat va fuqaroning o`zaro munosabati, siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi, siyosiy partiyalar, siyosiy hokimiyatga munosabati, fuqarolik jamiyati, demokratik jarayonlar kabi hodisalarni o`rganishi natijasida milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirish omillarini tadqiq qiladi. Milliy davlatchilik tafakkuri rivojining mahsuli hisoblangan siyosiy etakchilik – siyosiy faoliyatning muayyan turi bo`lib, shaxsning jamiyat va davlatni boshqarish maqomi, ijtimoiy-siyosiy pozitsiyasi kabi xususiyatlarni ham o`zida mujassam etadi. SHuningdek, milliy davlatchilik tafakkuri falsafa fanining predmeti bo`lish bilan birga, siyosiy tushunchadir, ya`ni siyosiy ongning tarkibiy qismidir. Demak, siyosatshunoslik fani huquqiy-demokratik davlat, adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etishda milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi masalalarini ilmiy-nazariy o`rganib, mamlakat ravnaqiga o`zining hissasini qo`shadi va falsafiy qonuniyatning hukmi nechoғlik to`ғri ekanligini isbotlaydi, yangi nazariya va ғoyalarni vujudga keltiradi. Mustaqillik ғoyasining vujudga kelishi, milliy davlatchilik tizimi shakllanishi ham aynan tafakkurning amaldagi rivojidir. 8

Davlat va huquq nazariyasi fani ham inson huquqlari va erkinliklarini amalga oshirilishi, jamiyat siyosiy tizimining muhim elementi bo`lgan davlat va huquqning amaliy faoliyati umumiy qonuniyatlariga ongli ravishda amal qilishi fuqarolarda milliy davlatchilik tafakkurining qay darajada rivojlanganligiga boғliq. Binobarin, qonun ustuvorligi davlatning mavqeini mustahkamlab, fuqarolar tafakkurida unga bo`lgan ishonchni oshirishi bilan tavsiflidir. Huquq qoidalari fuqarolarning ehtiyojlariga javoban qonuniy, manfaatlarga mos o`rnatiladi va shu bois, ehtiyojning ortib borishi tafakkurning o`sib borishi bilan belgilanadi. Xullas, milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishi inson huquqlarining mamlakatda himoya qilinayotganlik holati va qonun ustuvorligining ta`minlanishi bilan boғliqdir. SHu jihatdan, davlat va huquq nazariyasi fani milliy davlatchilik tafakkuri rivojlanishiga xizmat qiladi. Sotsiologiya fani ham jamiyatni yaxlit, uyushgan tizim sifatida tadqiq etib, jamiyat a`zolarining, xususan, turli jamoalar va qatlamlarning davlat, huquq, tuzum va qonunga nisbatan qanday munosabatda bo`lishini, ularning davlat to`ғrisidagi fikr-mulohazalarini mavjud ijtimoiy hayotni tahlil etish asosida o`rganadi. SHunga ko`ra, sotsiologiya fani fuqarolar milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi uchun amaliy (empirik) ma`lumotlarni to`plash va umumlashtirish vazifasini bajaradi. SHu asosda davlat sotsiologiyaning xulosalaridagi aniq hayotiy ma`lumotlarga, ijtimoiy tajribalariga tayanib, ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va huquqiy mexanizmlarini tartibga soladi. Zero, ijtimoiy muhit fuqarolarning tafakkurini shakllantiradi, uning mohiyati sotsiologik tahlilda yanada yaqqolroq namoyon bo`ladi. Tarix fani ham milliy davlatchilik tafakuri shakllanishida alohida o`ringa ega. CHunki, “O`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi” 1 . U jamiyat taraqqiyotining har xil davrlarini, rivojlanish yo`nalishlari va tiklanish bosqichlarini, insoniyatning o`tmishdan kelajak tomon yuksalib borish asoslarini va mohiyatini tadqiq etar ekan, milliy davlatchilik tafakkuri shakllanish va 1 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. // Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. 7-t. –Toshkent: “O'zbekiston”, 1999. –136-b. 9

rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish imkonini beradi. Qolaversa, milliy davlatchilik tarixi qanchalik qadimiy bo`lsa, uning davlatchilik tafakkuri ham shunchalik qadimiy hisoblanadi. Ayni choғda mazkur fan metodologiyasining muhim yo`nalishi sifatida inqilobiy dialektikadan tadrijiy taraqqiyot yo`liga tayanib ish yuritish, zalvorli tarixning natijasidir. Psixologiya fanlarining ham milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirishda o`rni beqiyosdir. Aynan psixologiya inson ruhiyatini, ong va tafakkurini o`rganuvchi fandir. Zero, shaxsning hatti-harakatlari motivlarini aniqlash, ularni temperamentlari xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ilmiy xulosalar qilishda, odamlar bilan jamoada muomala qilishni tashkil etish va ijtimoiy xulqni boshqarishda, albatta, psixologiya qonuniyatlarini chetlab o`tish mumkin emas. YAngi mustaqil O`zbekiston davlati ham o`z taraqqiyot yo`lini izchil amalga oshirishda xalqning ko`p ming yillik tajribasidan, ruhiyatidan kelib chiqib, huquqiy demokratik davlat adolatli fuqarolik jamiyati barpo etishni maqsad qilib qo`ydi. O`zbek milliy davlatchilik tizimi shakllantirildi. Albatta, bugungi kunda mamlakatimizni isloh etish va demokratlashtirish jarayoni qat`iy va izchil tus olgani, odamlarimizning o`zgarib, ularning siyosiy va fuqarolik faolligining oshayotgani, ongi-tafakkurining yuksalib borayotganidan dalolatdir 1 . Iqtisodiy fanlar ham milliy davlatchilik tafakkuri rivojlanishida moddiy omillarni o`rganishi bilan ahamiyatlidir. Ishlab chiqarish munosabatlari tizimi, xo`jalik hayotini tashkil etish, tadbirkorlik, mehnat, moliya, kredit kabi masalalar kishilarning mulkka nisbatan iqtisodiy tafakkurini yuksaltirish bilan bir qatorda, “davlat bosh islohotchi” (I.A.Karimov) sifatida “shaxs-jamiyat-davlat” munosabatlarining uyғunlashuviga erishiladi. Ayni vaqtda, davlatning iqtisodiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishi, iqtisodiyotni erkin rivojlanishi uchun keng ko`lamli tadbirlarning amalga oshirilishi fuqarolar ongida milliy davlatchilik tafakkurini rivojlanishi bilan xarakterlidir. 1 Qarang: Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatni rivojlantirish konsepsiyasi. (O'ZRes. Oliy MAjlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo'shma majlisidagi ma'ruzasi,) –Toshkent: “O'zbekiston”, 2010. –7-b. 10

Ma`naviyat asoslari fani aynan shaxs, millat, davlat va jamiyatning qudratli kuchi sifatida ma`naviyatni o`rganishga, inson va millat kamolotida ma`naviy yuksalishni tahlil qilishga asoslangan. Uni shu shaklda o`rganish esa, hech mubolaғasiz aytish mumkinki, milliy davlatchilik tafakkuri taraqqiyotida yangi kontseptual ғoyalarning paydo bo`lishiga zamin yaratmoqda. Bu borada mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, xalq ma`naviyatining asrlar davomida yaratilgan qadriyatlarini tiklash, asrab-avaylash, kelajakka etkazish bilan boғliq sa`y-harakatlar katta ahamiyatga ega. SHu ma`noda “Ma`naviyat asoslari” mustaqillik sharoitida oliy maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan fan sifatida maydonga chiqmoqda. Avvalo, kelajagi buyuk davlatni barpo etish, fuqarolik jamiyati haqida, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o`tish jarayoni, yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning qaror topa borishi, islohotlarning inson manfaatlariga xizmat qilishi, milliy uyғonish ijtimoiy taraqqiyot taqozosi, komil insonni voyaga etkazish davr talabi ekanligi kabi dasturiy vazifalarning hayotiyligi to`ғrisidagi ғoyalarni odamlar dunyoqarashida qaror toptirish milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantiradi, fanning muhim ahamiyatini yanada oshiradi. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishi taqozo etadigan eng muhim vazifa poklanish jarayoni odamlar ruhiyati va tafakkurida amaliy tus olishi uchun O`zbekiston Konstitutsiyasida mujassam etilgan maqsad va ғoyalarni amalga oshirish yo`lida xizmat qilishdir. Bu maqsad va ғoyalar omma manfaatlarini aks ettirgani bois, ularni ma`naviy hayot tarzining tarkibiy qismiga aylantirish muhim ahamiyatga ega. CHunki ma`naviyat asoslari fani milliy davlatchilik tafakkurining rivojlanishida o`zining muhim vazifalari bilan davlatning istiqboliga, yorqin kelajagiga xizmat qiladi. Milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi masalalari ijtimoiy-falsafiy tahlilni har tomonlama: tizimli va qiyosiy, tarixiy va mantiqiy, sotsiologik va aksiologik yondashuvni taqozo etadi. Odatda ilmiy-nazariy tahlil tarixiylik uslubida amalga oshiriladi. Tarixiy tahlil shuni ko`rsatadiki, milliy davlatchilik tafakkuri ildizlari qadimiy, o`zining ko`p ming yillik tarixiga ega 11

bo`lib, uning shakllanish va rivojlanish bosqichlari tarixiy xronologik izchillikda va ketma-ketlikda, tarixiy shart-sharoitlariga boғlab o`rganiladi. Ushbu o`rinda davlatchilik tafakkurini tarixan vujudga kelishi va shart-sharoitlarini aniqlash, tarixiy taraqqiyot bosqichlarida rivojlanishi, o`zgarishi va shakllanishiga ta`sir etgan omillarni ko`rsatib berish hamda istiqboldagi evolyutsiyasini bashorat qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan: Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishi haqida aniq ma`lumot beradigan tarixiy manba hisoblanadi. “Avesto”da davlatlarning shukuhi, shon- shuhratiga baғishlangan diniy-mifologik ғoyalar ezgulik xudosi “Axuramazdo” so`zlarida ifodalanganligini bilamiz. YOki millatimiz tarixida “Oltin davr” deb nom olgan uyғonish davri ma`naviyati milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishida o`zining mazmun-mohiyatiga ko`ra yangi tarixiy davrni boshlab berdi. SHarq va Ғarb tamaddunining go`zal va yorqin, betakror, inson qalbi, qudrati va tafakkuriga asoslangan bu davr haqida ham atroflicha fikr yuritish mumkin. Jumladan, ba`zi manbalarda SHarqda IX-XII asrlar uyғonish davrining sodir bo`lishi bilan izohlansa, Ғarbda XIV-XVI asrlarda namoyon bo`lganligi ma`lumdir. Bu davrda O`rta Osiyoda yashab ijod etgan Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Nizomulmulk kabi qomusiy allomalarning davlatchilik borasidagi ijtimoiy-falsafiy fikrlari, yoki XIV-XV asrlarda qudratli temuriylar saltanatiga asos solgan buyuk Sohibqiron Amir Temurning davlatchilik salohiyati, ilm-fan, madaniyat va ma`rifatga ko`rsatgan homiyligi, buyuk shoir Alisher Navoiyning odil hukmdor hamda ma`rifatli farovon jamiyat haqidagi ideallari milliy davlatchilik tafakkuri rivojidagi nodir manbalardir. SHarqda “Ikkinchi muallim” degan unvon bilan shon-shuhrat qozongan Abu Nasr Farobiy el-yurt tinchligi va farovonligi uchun, davlat boshliqlari va barcha fuqarolarni o`zaro hamkor bo`lishga, bir-birlariga yaxshilik qilishga, o`zaro birlikda, ittifoq bo`lib yashashga da`vat etgan fikrlarida ham ayni milliy davlatchilik tafakkurining haqiqiy mazmun va mohiyati ifodalangan edi. Bu ғoya va qarashlar imom Ғazzoliy, Nizomulmulk asarlarida ham rivojlantirildi. 12

Binobarin, davlat rahbari jamiyatning yo`lboshchisi, xalq dono va diyonatli rahbar atrofida uyushmoғi lozim, degan fikrlarni ilgari surganlar. Ғarbda esa “Uyғonish davri” davlatchilik tafakkuri rivojida feodal tuzumning emirilishi hamda kapitalistik munosabatlarning shakllanishi, Rim cherkovining mutlaq hokimiyatiga barham berilishi, yangi kashfiyotlarning yaratilishi davriga to`ғri kelganligi bilan xarakterlanadi. Zero, reaktsion ruhoniylarning ko`p asrlik hukmronligi davrida hayotning barcha jabhalarida dogmatizm ustuvor bo`lgan, hur fikr ijodkor kishilar shafqatsizlarcha jazolangan (Jordano Bruno, Galileo Galiley va boshqalar nazarda tutilmoqda.) edi. Ayni shu davrda insoniyat taraqqiyotida insonparvarlik ғoyalarini tarannum etgan, ijtimoiy va ma`naviy kamolotga erishish tamoyillari, erkin va farovon davlatni bunyod etish ғoyalari bilan siyosiy, ijtimoiy-falsafiy fikr bobida: Franchesko Petrarka, Nikolay Kuzanskiy, Nikolo Makiavilli, Franchesko Gvichchardini, Jordano Bruno singari mutafakkirlar ijodiyotidan misollar keltirish mumkin. Xullas, milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishi va rivojlanishi tarixiy sinovlardan o`tib kelgan. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanish jarayonlarini ilmiy-nazariy o`rganish, mazkur muammoni tarixiylik bilan bir vaqtda qiyosiy va mantiqiy tahlil qilishni taqozo etadi. Milliy davlatchilik tafakkurining shakllanish jarayoni va o`ziga xos xususiyati, darajalarini aniqlash ham juda muhim nazariy-metodologik ahamiyatga ega. Bu o`rinda qiyosiy tahlil maqsadga muvofiqdir. Aniqroғi, qiyoslash ham ilmiy asoslangan bo`lishi, ya`ni, mazkur masalaga to`ғridan-to`ғri daxldor bo`lmoғi lozim. Demak, shu qoidaga asoslanib, milliy davlatchilik tafakkurining shakllanish va rivojlanish hodisasini fuqarolarda siyosiy ong shakllanish jarayoni bilan qiyoslash to`ғri bo`ladi. YA`ni: birinchidan, fuqarolar siyosiy ongi past darajada bo`lgan xalqlarning milliy davlatchilik tafakkuri ham etuk bo`lishi mumkin emas; ikkinchidan, siyosiy ong ijtimoiy ongning eng o`tkir ta`sirchan shakli hisoblanib, uning mazmuni va jamiyatdagi o`rni ham, o`z navbatida, milliy davlatchilik tafakkurining mavjudligi bilan izohlanadi. YA`ni, davlatchilik tafakkuri siyosiy ongda etakchilik qilishi va davlatning buyuk 13

kelajagiga intilishi, oldindan ko`ra bilishi, mavjud siyosiy ong baғrida amalga oshadi; uchinchidan, fuqarolar siyosiy ongi va milliy davlatchilik tafakkurining shakllanish jarayoni umumiy falsafiy qonuniyatga bo`ysunadi. SHu jihatdan mazkur ikki tushunchaning ob`ekti qiyosiy tahlil qilinganda, bu ikki voqelik bir- biri uchun shakllanish darajalarini aniqlab beradigan mezondir. Sohibqiron Amir Temurning “Tuzuklar”i hamda Nikolo Makiavillining “Hukmdor” asarlarida keltirilgan davlatchilik boshqaruvining tafakkur rivojidagi ahamiyati qiyosiy tahlil qilinganda: birinchidan, “Tuzuklar”da davlatchilik boshqaruvi azaliy ezgu an`analar, ijtimoiy adolat tamoyillariga (Kuch – adolatdadir.) amal qilish ustuvor bo`lsa, “Hukmdor”da shafqatsizlik va firib, zo`ravonlik va tazyiq, turli vositalar bilan hokimiyatni saqlab qolish (“Hukmdorning hatti-harakati va faoliyati u erishgan natijalar bilan baholanadi. SHuning uchun hokimiyatni saqlab qolish va mustahkamlash uchun har qanday vositalardan foydalanmoq darkor” 1 ) axloq va adolat tamoyillariga nisbatan o`ta bepisandlikni kuzatish mumkin. Ikkinchidan, Amir Temur saltanatida qonun ustuvorligini ta`minlanishi “...davlat ishlarini saltanat qonun-qoidalariga asoslangan holda boshqardim” 2 , davlatni idora etishda murosayu-madora, muruvvat va sabr-toqat bilan, baғrikenglik siyosatiga tayanilgan bo`lsa, “Hukmdor”da Makiavilli zamonida va keyinchalik aksariyat totalitar tuzumlar siyosatida qo`llangan zo`ravonlik, xalq manfaati va talab-ehtiyojlariga befarq bo`lish mutlaq hukmdor siyosatining oqibatidir. Xulosa qilib aytganda, bu bilan biz tarixiy shaxslar faoliyati, ular qoldirgan merosni o`rganishdan maqsad – kimnidir qoralash yoki maqtash emas, aksincha taraqqiyot qonuniyatlarini tushunib, haqiqatni anglash, milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishi uchun ilmiy-nazariy va amaliy tushunchalarga ega bo`lishdir. Uyғonish davriga asos solgan buyuk mutafakkirlardan biri Franchesko Petrarkaning “ Xalq qalbida fidoyilik va jasorat so`nmagan ekan, ezgulik yovuzlik 1 Nikolo Makiavilli. Gosudar. – Moskva: “Planeta”, 1990. –s 54. 2 Amir Temur. Temur tuzuklari. –Toshkent: G'.G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at nashri. 1996. –24-b. 14

ustidan ғalaba qilishi muqarrardir!” 1 deganidek, fuqarolar ongida milliy davlatchilik tafakkurining rivojlanishi ertangi istiqbolning kafolatidir. Mantiqiy tahlil ham milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi mustaqil O`zbekiston davlatining mavjudligi, mustahkamlanib borishi, jahondagi mavqei, nufuzining oshishi, siyosiy maydonda ta`sirchanligi, mamlakat ichida xalq farovonligi, Vatan ravnaqi, yurt tinchligi kabi ulkan ishlarni amalga oshirishda davlatning bosh islohotchiligi kabi tarixiy haqiqatlarni mantiqiy tarzda o`zida mujassam etadi. Demak, mantiqiy tafakkurning aqliy, mantiqiy xulosalari yordamida milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi haqida yangi bilimlarga ega bo`lishimiz mumkin. Milliy davlatchilik tafakkurining rivojlanishini belgilovchi umumijtimoiy, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma`rifiy, ma`naviy-e`tiqodiy, ilmiy-falsafiy omillar mavjud. Umumijtimoiy omillar – bu jamiyatning umumtaraqqiy, tamadduniy darajasidan kelib chiqadigan omillardir. Misol uchun, bundan yarim asr ilgari yashagan kishi bilan hozirgi axborotlar texnologiyasi, globallashuv asrida yashayotgan odamlarning dunyoqarashi, tafakkuri, inson qadr-qimmatini baholash o`rtasida tafovut mavjud. Ijtimoiy-siyosiy omillar ta`siri umumijtimoiy omillarni boyitib, to`ldirib boradi. Milliy davlatchilik tafakkurini bevosita davlat tuzimi talablari, islohotlar maqsadi va boshqa hayotiy masalalar bilan boғlaydi. Ijtimoiy-siyosiy omil jamiyatning umumiy rivojlanganlik darajasiga, ya`ni tarixiy-tamadduniy taraqqiyot bosqichiga, davlat boshqaruvi tamoyillariga boғliq. Ommaning ijtimoiy ongi doimo tuzum xususiyatlarini aks ettiradi. Demokratiya yaxshi rivojlangan mamlakatlarda milliy davlatchilik tafakkuri jamiyatda mavjud me`yorlarga, ijtimoiy qadriyatlarga sodiqlik ko`rsatadi. Ma`naviy-ma`rifiy omillar ilm-fan, ta`lim sohasining rivojlanganligida aniq ko`rinadi. Masalan: Fuqarolarning savodxonlik darajasi past bo`lsa, unda ijtimoiy tafakkurda dogmatizm unsurlari ko`payib, mutelikka moyillik kasb etadi. Aksincha, intellektual salohiyati yuqori bo`lsa, “... tafakkur har xil qotib qolgan, eski tushuncha va aqidalardan xalos bo`ladi va har qaysi inson Alloh Taolo ato 1 Nikolo Makiavilli. Gosudar. –Moskva: “Planeta”, 1990. – s 79. 15

etgan noyob qobiliyat va iste`dodini avvalo o`zi uchun, oilasining, millati va xalqining, davlatining farovonligi, baxt-saodati, manfaati uchun to`liq baxshida etsa, bunday jamiyat shu qadar taraqqiyotga erishadiki, uning sur`at va samarasini hatto tasavvur qilish ham oson emas” 1 . YUqoridagilardan umumiy xulosa qilsak: birinchidan, milliy davlatchilik tafakkuri rivojlanishini ijtimoiy-falsafiy tahlil qilishda qiyosiy va tizimli, mantiqiy va tarixiy, sotsiologik va kul’turologik, politologik va aksiologik, dialektik va sinergetik yondoshuvlarni umumlashtirishni taqozo etadi; ikkinchidan, ijtimoiy gumanitar fanlar tizimi milliy davlatchilik tafakkuri rivojlanishining xususiy masalalarini o`rganishi, uning mohiyatini yanada aniqlashtirishi zarur; uchinchidan, milliy davlatchilik tafakkurini rivojlanishiga salbiy ta`sir qiluvchi dogmatik, tobe tafakkur illatlaridan qutulish istiqlol va millat istiqboliga daxldor masaladir; to`rtinchidan, milliy davlatchilik tafakkurining erkin rivojlanishini ta`minlovchi demokratik davlat va fuqarolik jamiyati asoslarini mustahkamlab, ichki va tashqi tahdidlardan ogoh bo`lib, ijtimoiy qo`rquvni tuғdiruvchi har qanday omillarga qarshi kurashmoq zarur. ertangi kunga va o`ziga ishonch milliy davlatchilik tafakkuri rivojida islohotlar samarasi oshgan sayin o`sib borishi muqarrar. 1.2. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishining evolyutsiyasi va uning tarixiy bosqichlari. Mustaqillik tufayli davlatchiligimiz tarixini atroflicha tahlil qilib, ilmiy o`rganishga, haqqoniy yoritishga imkoniyat yaratildi. Ma`lumki, falsafiy-siyosiy fanlarda hukm surib kelgan metodologiya ya`ni, voqea, hodisalarga sinfiy yondashuv, ijtimoiy jarayonlarni bir qolip – ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar doirasida tushuntirib berish fuqarolar dunyoqarashini ham cheklagan edi. “... SHo`rolar zamonida tarixiy haqiqatni bilishga intilish raғbatlantirilmas edi, hukmron mafkura manfaatlariga xizmat qilmaydigan manbalar xalq ko`zidan iloji boricha yiroq saqlanardi” 1 . 1 Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. – Toshkent: “O'zbekiston”, 2003. – 251-252-b. 1 Karimov I. A.Biz o'z kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz.// Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. 7-t. –Toshkent: “O'zbekiston”, 1999. – 133-b. 16

Bugun zamon talablaridan kelib chiqib, milliy davlatchilik tafakkurining shakllanish evolyutsiyasi va tarixiy bosqichlarini tadqiq qilar ekanmiz: birinchidan, tafakkur tarixini milliy davlatchilik tarixidan ajratish ғayri ilmiy xulosalar keltirib chiqarishini; ikkinchidan, milliy davlatchilik tafakkuri muayyan davlat tizimi bilan boғliq shakllanib, o`ziga xos xususiyatlarini namoyon qilishini; uchinchidan, fuqarolar va davlatning o`zaro munosabatlari – har bir kishidan, o`z davlati oldida burch va majburiyatlarini belgilab berishini; to`rtinchidan, davlatning fuqarolar erkinligi va huquqini himoya qilishini; beshinchidan, davlatchilik tafakkuri fuqarolardan o`z milliy davlatining paydo bo`lishi, rivojlanishini, istiqbolini ta`minlash uchun xizmat qilishini taqozo etishini aniq tasavvur qilishi kerak. Boshqacha aytganda, fuqarolar siyosiy ongida shakllanib kelayotgan milliy davlatchilik tafakkuri mavhum tushuncha emas, balki, o`z vakolatlari doirasida faoliyat ko`rsatayotgan davlat tuzilmalarining fuqarolar oldidagi mas`ulligi haqida yaxlit ilmiy, aniq, keng qamrovli tushunchalar, ғoyalar va qarashlarni o`z ichiga oladi. YA`ni, milliy davlatchilik tafakkurini shakllanish jarayonlarini ilmiy tahlil qilish va ilmiy metodologik xulosalar chiqarish, eng avvalo, tarixiy manbalar 1 ga tayangan holda amalga oshiriladi. Umuman, davlatchilik tafakkuri shakllanishining bosqichlarini aniqlashda, har bir tarixiy davr mazmuni, xarakteri, xususiyatlaridan kelib chiqib, quyidagi bosqichlarga ajratish, nazariy-metodologik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Birinchi bosqich – eng qadimgi davlatchilik tuzilmalaridan islomgacha bo`lgan davr. Bu davrda davlatchilikning tashkil topishi va mavjudligi asoslari milliy tafakkurda mavjud bo`lgan afsonalar, ertaklar, mifologik-fantastik, ya`ni, turli ruhlar, xudolar irodasi kabi qarashlardan iborat bo`lgan. Davlatlar asosan afsonaviy podsho (olampanoh) timsolida o`zini namoyon qilgan. SHu o`rinda, ma`naviy merosimiz hisoblangan “Avesto”ga murojaat etganimizda, milliy davlatchiligimiz tafakkuri o`zining uch ming yillik tarixiga ega ekanligiga guvoh 1 Qarang. Azamat Ziyo. O'zbek davlatchilik tarixi. –Toshkent: 2001. B. 308-310. Boboev N., Normatov K. Milliy davlatchilik haqida. –Toshkent: 1999.Boboev H. O'zbek davlatchilik tarixi. 1- kitob. –Toshkent: “Fan”. 2004. Boboev H. Hasanov S. “Avesto”- ma'naviyatimiz sarchashmasi. –Toshkent: “Adolat”, 2001 . 17

bo`lamiz. Dastlabki sodda, diniy-afsonaviy tushunchalar haqida “Avesto” asosiy manba hisoblanadi. “Avesto”da hokimiyat tushunchasi, davlatni (boshqaruvga doir) markazlashgan tartibda boshqaruv tarqoq vohalarni yagona davlat tuzilmasiga aylantirish, ilohiy shoh hokimiyati va ideal podsho ғoyalari Zardusht ta`limotida o`z aksini topgan. “Avesto” bu qadim o`lkada davlat, buyuk ma`naviyat, buyuk madaniyat bo`lganligidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor eta olmaydi” 1 . «Avesto”ga tayanib, aytish mumkinki, zardushtiylik dini va davlatchilik tafakkuri shakllanish bosqichlari bir tarixiy davrga to`ғri keladi. Xususan, antik dunyo davlatchiligi tafakkurning mifologik (asotiriy) shakli hisoblangan. Masalan, “Alpomish”, “To`maris”, “SHiroq” kabi milliy qahramonlar obrazlarining yaratilishi milliy davlatchilik tafakkurining mahsuli edi. Bu milliy qahramonlar faqat mifologik-fantastik tasavvurlarning badiiy obrazlari bo`lib qolmasdan, davlatchilik va hokimiyatga nisbatan siyosat va huquq masalalarini ham namoyon qilgan. “SHu o`rinda asardagi (“Alpomish” dostoni nazarda tutilmoqda–O.G.) kichik bir misolga murojaat qilaylik. Ota- bobolarimizning qadimiy tasavvuriga ko`ra, o`q-yoy – hokimiyat nishoni hisoblangan. Alpomish etti yoshida o`n to`rt botmon birichdan – bronzadan yasalgan yoydan o`q otib, “alp” degan unvonga ega bo`ladi. Alp degani – hokimiyat egasi ekanini inobatga olsak, bu doston ko`p asrlik milliy davlatchiligimizning badiiy ifodasi ekaniga ham ishonch hosil qilamiz” 2 . Binobarin, qadimiy Turon, Movoraunnahr, Turkiston, xususan hozirgi O`zbekiston hududida vujudga kelgan ilk davlatchilik tizimi eng ko`hna bo`lib, siyosiy ma`naviyat va madaniyat dastavval shu hududga asos topgan deb, hisoblash to`ғri bo`ladi. Zero, Prezident I.A.Karimov: “O`zbek davlatchiligining tamal toshlari bundan 2700 yil muqaddam ayni Xorazm vohasida qo`yilgan. Xorazm tarixi o`zbek davlatchiligining asosi, uning qudrati va qadimiyligining tasdiғidir” 3 , degan so`zlari mazkur fikrimizni tasdiqlaydi. 1 Qarang. Karimov I.A. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. –Toshkent: 7-t. “O'zbekiston”, 1996.–138-b. 2 Karimov. I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. –Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. – 34-b. 3 Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo'lida. // Xiva shahrining 2500 yilligiga bag'ishlangan tabrik so'zi. –Toshkent: 6-t “O'zbekiston”. 1998. – 375-b. 18

Biroq, mifologiya va dinga asoslangan davlatchilik tafakkuri o`z o`rnini asta-sekinlik bilan davlat boshqaruvi sohasining siyosiylashuviga olib kelishi ichki ziddiyatlarga ega edi. CHunki mifologik ta`limotlar, diniy-fantastik qarashlar shakllanayotgan yangi iqtisodiy, siyosiy, ma`naviy ehtiyojlarga javob bera olmay qoldi. Natijada, qadimgi tsivilizatsiyalarni inkor etadigan davlatchilik ғoyalari va qarashlari, asosan shariat qoidalariga asoslangan bo`lib, musulmon huquqi ijtimoiy hayotning hamma sohalari, jumladan, davlat va boshqaruv sohalarini ham qamrab olaboshlagan. Umuman, milod boshidan islomgacha bo`lgan davrda, zardushtiylikdan keyin uning ta`sirida shakllangan va uning ko`p maqsadlarini o`zida birlashtirgan moniy, xurramiya harakatlarida ijtimoiy adolat, farovonlik, tenglik uchun kurash ғoyalari davlatchilik tafakkuri rivojiga xizmat qildi. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishining ikkinchi tarixiy bosqichida (VIII-XII, XIII-XV asrlar) antik dunyoning siyosiy ғoya va qarashlari dialektik inkor etilgan bo`lsada, davlatchilikka doir amaliy tajribalar, ilғor qarashlar zardushtiylik dinining davlatchilikka doir aqidalari hozir ham fuqarolar siyosiy ongida saqlanib, yashab qolganligi tabiiydir. Binobarin, ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan moddiy va ma`naviy merosimiz, bugungi kunda har bir inson tafakkurida davlatchiligimiz tarixi bilan faxrlanishlariga, ularga munosib mas`uliyat bilan yondashish asnosida jamiyatimiz, davlatimiz taraqqiyotiga xizmat qilishga undaydi. Zero, tafakkuri yuksak xalqning, millatning davlatchiligi mustahkam va abadiy bo`ladi. Markaziy Osiyoga musulmonchilikning kirib kelishi milliy davlatchilik tarixida yangi, o`ziga xos tarixiy bosqich bo`lib qoldi. Islom omili o`tmish asrlarga farqli o`laroq, jamiyat boshqaruvining yagona integrativ mafkurasini shakllantirdi. SHuningdek, atrof o`lka davlatlar davlatchilik mafkurasi ham aynan islom dini ta`sirida rivojlandi. CHunki, Movarounnahr istilo etilib, xalifalikka bo`ysundirilgach, zabt etilgan o`zga mamlakatlar qatorida, bu o`lkada faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi joriy etildi. Arab bosqini Markaziy 19

Osiyoda mahalliy dinlarni siqib chiqarishi barobarida islom dini va madaniyati: yunon, eron, hind madaniyati bilan boyidi, ilm-fan sohasi takomillasha bordi. SHarq xalqlari tarixida “Oltin asr” yoki “Uyғonish davri” deb nom olgan (IX-XII asr) davrlarda kuchli tafakkur egalarining butun bir avlodi – Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Ahmad Farғoniy, Nizomulmulk singari allomalar etishib chiqqan, dovruғi dunyoga taralgan mutafakkirlarning falsafiy, siyosiy-ғoyaviy qarashlari, ular yaratgan ta`limotlar, ilm-fandagi kashfiyotlar davlatchiligimiz tarixida, yoxud, milliy davlatchilik tafakkurining rivojida ulkan hissa bo`ldi. Ta`kidlash joizki, milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishining ilk bosqichi hisoblangan eng qadim davrlardan arablar bosqiniga qadar bo`lgan davrlarda davlat ishlarini boshqarishda odil podsho ilohiylashtirilgan (olampanoh, hukmdor) bo`lsa, SHarq uyғonish davrining dastlabki yillaridanoq milliy davlatchilik tafakkurida demokratik qarashlar namoyon bo`la boshlaganini ko`ramiz. Bu davrga kelib davlat boshliғining aniq portreti gavdalantirildi, ya`ni tarixiy shaxs sifatida unga xos bo`lgan shaxsiy fazilatlar ta`rifi xususida mashhur asarlar yozila boshlandi. Uyғonish davri SHarq tsivilizatsiyasiga bebaho hissa qo`shgan Abu Nasr Farobiy (870-950y.) o`zining «Fozil odamlar shahri”, “Davlat haqida” deb nomlangan asarlarida davlat boshliғi – rahbarning etakchilik qobiliyatini namoyon qiladigan shaxsiy fazilatlarini aniq ko`rsatib berdi 1 . Bu fikrlar, faqat o`z davrida davlatchilik va uni boshqarish haqidagi tasavvurlarni boyitishga katta hissa qo`shib qolmasdan, balki hozir ham ғoyat katta amaliy ahamiyatga ega. SHu jihatdan, fozillar shahrining (davlat nazarda tutilgan) tarkib topishi va unda qanday axloqiy sifatdagi shaxsning rahbar bo`lishi tasniflari bugungi demokratik jamiyat qurishning bevosita nazariy talablari bilan uyғun keladi. Bu borada Abu Nasr Farobiy “ularning o`zlaridan saylangan rahbar yoki boshliqlar hokimi mutloq bo`lmaydi. Ular odamlar ichidan ko`tarilgan, sinalgan eng olijanob, rahbarlikka loyiq kishilar bo`ladilar. SHuning uchun bunday rahbarlar o`z 1 Qarang. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. –Toshkent: 2004. – 41-42-b. 20

saylovchilarini to`la ozodlikka chiqaradilar, ularni tashqi dushmandan muhofaza qiladilar” 1 , deb davlat boshqaruvida demokratik printsiplarni ta`minlash bilan boғliq axloqiy va madaniy qadriyatlarni tizimlashtiradi. e`tiborli jihati shundaki, Farobiy qarashlaridagi “hokimi mutloq bo`lmasligi”, “saylovchilar irodasi”, “ozodlik” kabi fikrlari nafaqat o`sha davrda, balki bugungi kunda ham insoniyat madaniyatining noyob mahsuli, milliy davlatchilik tizimini shakllantirish ғoyasi bo`lib xizmat qiladi. Vatandoshimiz Mavlona Muhammad Qozining “Hukmdorga o`gitlar” risolasi ham shunday asarlar sirasiga kirib milliy davlatchilik tafakkurini shakllanish tarixida muhim ahamiyatga egadir. U o`zining risolasida davlatni boshqarishda boshliqlar amal qilishi lozim bo`lgan o`nta muhim shart haqida fikr yuritgan. Jumladan, rahbar bilan fuqaro munosabatlari adolat, insonparvarlik qoidalariga asoslangan bo`lib, shariat qoidalarining ustuvorligi, davlat va mamlakatga tahdid soladigan xavf-xatarlardan ғofil qolmaslik eng muhim tamoyillardan ekanligi uqtirilgan. SHuningdek, fozil odamlar bilan suhbatlashish, johil va fosix odamlar suhbatidan saqlanish, jabr zulm ko`rganlarga mehr- shafqat nazari bilan qarash, zo`ravon amaldorlarning xalqqa qiladigan zulmiga qarshi kurashmoq kerakligi xususidagi fikrlar bayon qilingan. Bu fikrlarning Farobiy qarashlariga hamohangligi SHarq mamlakatlarida milliy davlatchilik tafakkuri shakllanganligini ko`rsatadi. Xullas, Abu Nasr Farobiy, Muhammad Qozi kabi allomalarning davlat haqidagi, davlat boshliғining shaxsiy fazilatlari haqidagi ilmiy merosi milliy davlatchilik tafakkuri tarixini yangi siyosiy qarashlar va bilimlar bilan boyitdi. Abu Rayhon Beruniy (973 -1048) ham Farobiy kabi adolatli shoh orqali eng baxtli jamiyat qurishi mumkin, degan ғoyani ilgari surdi. Beruniy jamiyatni boshqarishda jamiyat podshohlariga xizmat qilmay, balki podshoh jamiyatga xizmat qilishi kerakligini aytadi. Tabiatan boshqarishga moyil bo`lgan hokim o`z fikri va qarorlariga qat`iy bo`lishi, o`z ishlarini amalga oshirishda faylasuflarning 1 Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. –Toshkent: “Meros” nashriyoti, 1993 yil. – 190-b. 21

qonunlariga amal qilishi, shohning o`zi ham yaratuvchilik ongiga ega bo`lishi, qo`proq dehqonlar haqida qayғurishi kerak. Odil hokimning asosiy vazifasi oliy va past tabaqalar, kuchlilar va kuchsizlar o`rtasiga tenglik va adolat o`rnatishdan iboratdir. Hokimning muhim vazifalaridan yana biri fan taraqqiyotiga, olimlarga ғamxo`rlik qilishdir. Beruniyning “Hindiston”, hamda “O`tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar” nomli kitoblari davlatchilik tarixida nodir manbalardan biri sifatida ahamiyatlidir. Uning “O`tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar” kitobida yunonlar, rumliklar, forslar, so`ғdlar, xorazmliklar, nasorolar, yahudiylar, arablarning islomgacha bo`lgan urf- odatlari, diniy e`tiqodlari, matematik va geografik tushunchalari to`ғrisida qimmatli tarixiy ma`lumotlarni bayon qiladi. Xullas, Beruniyning ilmiy-falsafiy merosi, shubhasiz, milliy davlatchiligimiz taraqqiyotiga, jahon fani va madaniyati xazinasiga qo`shilgan tafakkur durdonalari edi, desak mubolaғa bo`lmaydi. Saljuqiy shohlariga 30 yil halol vazirlik qilib, o`z nomiga so`nmas shon- shuhrat keltirgan Nizomulmulk markazlashgan kuchli davlat uchun kurash olib borish bilan birga, bu boradagi o`z kuzatuvlarini jamlagan holda, o`zining “Siyosatnoma” asarini yaratdi. Asarda davlat boshqaruvidagi eng mayda masalalardan tortib, yirik va muhim masalalargacha hammasini o`zi yashab turgan davrga qadar to`plangan siyosiy tajribadan kelib chiqib, atroflicha yoritib berdi. Nizomulmulkning ijtimoiy-siyosiy qarashlari buyuk mutafakkirlar Farobiy, Ibn Sinolarning davlat va jamiyatni boshqarish haqidagi ta`limotlari asosida shakllandi. Mutafakkir ijtimoiy-siyosiy qarashlarining asosini davlat va uni adolat, e`tiqod, mehr-muruvvat bilan boshqarish masalasi tashkil qiladi. Uning fikricha, “Podshoh haftada ikki kun zulm ko`rganlarni qabul qilib, zolimlarning dodini berib, jazolab va raiyat so`zlarini bevosita eshitib borishi kerak. Agarda xudovand podshoh dodhohlarni oldiga chaqirib, haftada ikki marotaba ularning so`zlarini eshitadi va zolimlarning jazosini beradi, degan xabar mamlakatga tarqalsa, unga sitam qiluvchilar oqibatini o`ylab, qo`rqib bedodlik qilmaydilar” 1 . 1 Devonaqulov A. Siyosatnoma. – Dushanbe. 1989. – 11-b. 22

Nizomulmulk davlat boshqaruvi va hukumatchilikka 875-999 yillarda hukm surgan Somoniy hamda Ғaznaviy sulton va shohlarni namuna qilib ko`rsatadi. Bu sulolalarning namoyondalarini nihoyatda uluғlab, ba`zan ularga xos bo`lgan fazilat va yaxshi xislatlarni, hulq-atvorni e`zozlab, zamona shohlarida ham shunday sifatlarni ko`rmoqchi bo`ladi va shu yo`l bilan ularga davlatni boshqarish borasida samimiy maslahat beradi. U amaldorlarni axloqiy fazilatlariga qarab tanlash, adolat va insofni oyoqosti qiladigan kishilarni davlat ishlariga aralashtirmaslik, davlatni boshqarishda kengash bilan ish olib borish, faoliyatlarni muntazam nazorat qilish, itoat, ijro va sifatlari to`ғrisidagi qarashlari bilan ahamiyatlidir. Ayniqsa Nizomulmulkning “Ko`pchilik bo`lib qabul qilingan tadbir eng savobli bo`ladi va shunday yo`l tutish kerak” 2 , degan fikrlari milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishida bugungi demokratik davlat qurish talablaridan kelib chiqadi. Xullas, o`rta asr islom olamining davlatchilik tafakkur yo`nalishining vujudga kelishi jamiyatni boshqarishda va shu asosda ilm-fan, madaniyatni rivojlantirishda “Ixvon as-safo” (Pok birodarlar guruhi) jamoasi yaratgan ilmiy falsafiy ta`limotlar SHarqning Abu Rayhon Beruniy, Abu Bakr ar- Roziy, Abu Ali ibn Sino, Umar Xayyom, Ibn Ro`shd kabi allomalar ijodini aynan milliy ruhda shakllanishiga, asarlari mavzusida inson omili va erki masalalari etakchi o`rin tutishiga sabab bo`ldi. Ma`lumki, islom dini ijtimoiy dunyoqarash shakli sifatida keng tarqala borishi bilan uning nazariy, falsafiy, huquqiy tomonlarini ishlab chiqishga e`tibor ham tobora ortib borgan. SHu tariqa IX-XII asrlarda Movarounnahrda ilm-fan, ma`daniyat, islom falsafasining nazariy jihatlari yuksak darajada rivojlangan davri bo`ldi. Xususan, tasavvuf falsafiy ta`limoti ham, uzoq asrlar davomida xalqimiz ma`naviyatini boyitishga xizmat qilib kelgan. Insonning ruhiy-axloqiy poklanishi, ilohiy muhabbat bilan yuksalib borishi bu ta`limotning asosiy ғoyalaridir. SHu bois, “Tasavvuf chuqur insonparvarlik ғoyalari bilan omuxta bo`lib, haqiqat talabida yurgan odamlar qalbiga yo`l topdi, odamlarning poklik, abadiy hayot, ko`ngil hurriyati haqidagi orzularini ifodalab keldi” 1 . SHu jihatdan 2 Nizomulmulk. Siyosatnoma –Toshkent: “Adolat”, 1997. – 98-b. 1 Najmiddin Komilov. Mashoyixlar tazkirasi (H.Homidiy.Tasavvuf allomalari) – Toshkent: “Sharq”, 2004. 3-b. 23

mutasavvuflarimiz ta`limoti bugungi kunda milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirishda muqaddas islom dinimizni pok saqlash, uni turli xil ғarazli xuruj va tahdidlardan, tuhmat va bo`htonlardan himoya qilish, uning asl mohiyatini yosh avlodlarga to`ғri tushuntirishda dolzarb ahamiyat kasb etadi. SHu o`rinda yirik mutasavvuf olim imom Al-Buxoriy (810-870) ta`limotida adolat, haqiqat, to`ғrilik, mehr-shafqat, insof, iymon, e`tiqod, ilm, mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi ғoyalari bugungi va ertangi kun uchun nodir tafakkur durdonasi sifatida o`zining qiymati bilan muhim ahamiyatga egadir. Prezident I. Karimov -“Bu mo``tabar zot merosining gultoji bo`lmish eng ishonchli hadislar to`plami- “Al-jome` as-sahih” kitobi islom dinida Qur`oni karimdan keyingi ikkinchi muqaddas manba bo`lib, ahli islom e`tiqodiga ko`ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng uluғi hisoblanadi. Mana, o`n ikki asrdirki, bu kitob millionlab insonlar qalbini iymon nuri bilan munavvar etib, haq va diyonat yo`liga chorlab kelmoqda” 1 - deb, e`tirof etgan edilar. SHarq tsivilizatsiyasi hisoblangan uyғonish davrining IX-XII asr donishmand-faylasuflari, muqaddas islom olamining yirik namoyondalari, tasavvufchi olimlar va tariqatchilar (Naqshbandiya va Kubroviya kabi)ning, ilm- fan va madaniyatning, odob va axloq sohasidagi bebaho xazinasi milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishida ham, siyosatida ham o`z ahamiyatini yo`qotgani yo`q. Aniqroғi, allomalar uyғonish davri podsholari haqida asarlar yaratib, podsho (olampanoh) tasvirida mavjud davlatchilik qarashlarini bayon qilganlar, ya`ni, davlatning dovruғi va shukuhini podsho siyosati orqali ta`riflaganlar. SHu bois ham, davlatlar nomini podsho (hukmdor, olampanoh) nomi bilan atash butun tarix davomida an`ana bo`lib qolgan. (Amir Temur davlati, Uluғbek davlati, Bobur davlati kabilar). Alohida ta`kidlash joizki, uyғonish davrining ikkinchi bosqichi hisoblangan XIV-XV asrlar Temur va temuriylar davri hisoblanib, Amir Temur asos solgan markazlashgan davlatchilik davri bo`ldi. Bu bosqichda ilm-fan va madaniyat 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. –Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. – 38-b. 24

ta`sirida raiyatning siyosiy ongida ham yuksaklikka erishildi. Milliy davlatchilik tafakkuri oldingi asrlardan farqli o`laroq, o`zining rivojlanish bosqichiga o`tdi. Prezidentimiz e`tirof etganlaridek, - “... tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo`lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o`zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu-fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma`naviyat rivojiga keng yo`l ochdi” 1 . Darhaqiqat, qadim tarixdan to Temur davrigacha milliy markazlashgan davlat barpo etilmagan edi. SHarq tarixi madaniyatida temuriylar saltanatini barpo qilib, markazlashgan kuchli davlat yaratildi, shu bilan birga bu boradagi o`z kuzatuvlarini jamlagan holda ko`plab amiru umarolar, davlat arboblari, siyosatchilar uchun zarur qo`llanma vazifasini o`tab kelgan “Temur tuzuklari” asarini yaratdi. “Temur tuzuklari” Amir Temurning avlodlariga ijtimoiy-siyosiy faoliyatida asosiy qo`llanma sifatida yozilgan o`ta muhim asar hisoblanadi. Sohibqiron ijtimoiy-siyosiy qarashlarning asosini davlat va uni adolatli boshqarish masalasi tashkil qiladi. Uning fikricha adolat va saxovat – nochorlarga, bevalarga, mayib va nogironlarga xazinadan nafaqa ajratish, noiloj kishilarga madad berish va insonlarning huquqlariga rioya qilishdir. Amaldorlarni to`ғri tanlab, ularga qo`llaridan keladigan ishlar va vazifalarni topshirish, bir kishiga amal, undan itoat va ijro fazilatini kutish – davlat boshqaruvining asosiy talablaridandir: “Zolimga qarshi mazlum dodiga etdim. Zolim etkazgan moddiy va jismoniy zararlarni isbotlagandan keyin, uni shariatga muvofiq odamlar o`rtasida muhokama qildim va bir gunohkorning o`rniga boshqasiga jabr-zulm o`tkazmadim” 2 . Bundan tashqari, Amir Temurning yana bir fikri diqqatga sazovor bo`lib, u hozirgi zamonamiz bilan hamohangdir. Bu ғoya shundan iboratki, davlatda markaziy hukumat juda kuchli bo`lishi lozim. SHundagina mamlakatda tinchlik va adolat barqaror bo`ladi, raiyat o`z maqsadiga eta oladi, jamiyat sulh va adolatda, muruvvatda yashaydi. U o`zi tuzgan davlatning markaziy apparatini va 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: “Маънавият”, 2008. – 44-45- б. 2 Амир Темур. Темур тузуклари. – Тошкент: Ғ. Ғулом номидаги “Адабиёт ва санъат” нашриёти. 1996. – 125- б. 25

mahalliy hokimiyatining qaysi ijtimoiy toifalarga tayanishini, mansabdor shaxslarning burch hamda vazifalarini oldindan belgilab bergan. Amir Temur “Tuzuklari”da davlatni idora etishda amaldorlar katta o`rin tutishlarini bayon qilib, ularni to`ғri tanlab joy-joyiga qo`yishni, har biriga loyiq amal berib, asosiy maqsad yo`lida tarbiya qilishni muhim talab deb biladi. Har qaysi amaldorni tarbiyalashga ko`p vaqt ketishi va bu mushkul ish ekanini tushuntirib, hokimlarga qo`l ostidagi ilmli kishilarni ehtiyot qilishni maslahat beradi. Davlatni idora etish usullariga doir maslahat, tajriba, ғoyalar majmui hisoblangan - “Temur tuzuklari” da asosiy ғoya – adolat, qonun ustuvorligiga asoslangan inson himoyasi va uning qadr-qimmati hisoblanadi. “...raiyat qashshoqlanib qolmasin, soliqlarni to`lay olmay qoladi, davlatimning xazinasi tugaydi, shukuhi ketadi” 1 , deb yozadi, o`zining “Temur tuzuklari”da. Amir Temurning ushbu so`zlari milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishida qo`yilgan tamal toshi edi. YOxud “Kuch - adolatdadir” deb xitob qilgan Sohibqiron, adolat – mamlakatda huquqiy demokratik davlat qurishning asosiy sharti – me`yori ekanligini haqli ravishda oldindan ko`ra bilgan edi. Amir Temur: “Mening mamlakatimda turli sohalarda qonunga qat`iy amal qilinadigan bo`lsa, men o`zimni o`sha erda hozir turganday sezardim”-deya ta`kidlaydi. Demak, “Temur tuzuklari”dagi qarashlar milliy davlatchilik barpo etish ғoyalari, nafaqat o`z davri uchun balki kelgusi avlodlar uchun ham, xususan, bugun O`zbekistonda huquqiy demokratik davlat qurishning amaliy namunasidir. SHu bois, Prezidentimiz: “SHaxsan men “Temur tuzuklari”ni har gal o`qir ekanman, xuddiki o`zimga qandaydir ruhiy kuch-quvvat topgandek bo`laman. O`z ish faoliyatimda bu kitobga takror-takror murojaat qilib, undagi hech qachon eskirmaydigan, inson ma`naviyati uchun bugun ham oziq bo`ladigan hikmatli fikrlarning qanchalik hayotiy ekaniga ko`p bor ishonch hosil qilganman”, deb ta`kidlaydi. 1 Amir Temur. Temur tuzuklari. – Toshkent: G'. G'ulom nomidagi “Adabiyot va san'at” nashriyoti, 1996. – 122-b. 26

Alohida qayd etish joizki, “Temur tuzuklari” asrlar osha turli davr siyosatchilari uchun davlatni adolatli boshqarish haqidagi eng yaxshi qo`llanma sifatida qadrlanib kelingan. Lekin, yana bir haqiqat borki, Prezident I.Karimov ta`kidlaganlaridek, “YAqin-yaqingacha davlat boshqaruvi san`ati haqida so`z ketsa, ko`pchilik gapni yo markschi – leninchilarning davlat haqidagi soxta nazariyasi, yo bo`lmasa XVI asrda yashagan Makiavelli qarashlaridan boshlardi. Qo`yib bersangiz, bu eski odatni bugun ham davom ettirishadi. Davlat, saltanat, jamiyat boshqaruviga oid mumtoz asar – “Temur tuzuklari”ni yozgan kim? Umuman kishilik tarixida ana shunday asar bitib qoldirgan boshqa hukmdor bormi o`zi?” 1 . Zero, hozirgi demokratik davlatchiligimiz siyosatining ildizlari ham mana shu kabi noyob asarlarga borib taqaladi, ulardan oziqlanadi. Faqat SHarq musulmon olamidagina emas, Ғarbda ham nomi mashhur bo`lgan buyuk astronom va davlat arbobi Mirzo Uluғbek (1394 - 1449)ning merosi, davlatchilik tafakkurida tutgan o`rni, qo`shgan merosi bugun ham o`z ahamiyatini yo`qotgan emas. “Mirzo Uluғbekning, – deb ta`kidladi Prezidentimiz I.Karimov, – umumbashariy qadriyatlarga qo`shgan hissasi beqiyos bo`lib, u bugungi kunda ham hayotimizda ulkan ahamiyat kasb etmoqda va O`zbekistonning hozirgi obro`sini oshirish yo`lida katta xizmat qilmoqda” 2 . Darhaqiqat, Movarounnahrning donishmand hukmdori Mirzo Uluғbekning davlat siyosatida – tinchlik, xalq farovonligi, ilm-fan va madaniyatni taraqqiy topishi kabi muqaddas ғoyalari milliy davlatchilik xazinasiga qo`shilgan bebaho hissadir. O`zbek adabiy tilining asoschisi, buyuk mutafakkir va davlat arbobi Alisher Navoiy ham bosh ғoya – insonni uluғlash, xalq va Vatan obodonligi uchun kurashdi. Alisher Navoiy davlat arbobi sifatida milliy davlatchilik ғoyalarini “Saddi Iskandariy” dostonida asoslab bergan va unda ijtimoiy adolatli tuzum ғoyasini, adolatli shoh timsolida bayon qilgan. Bu muammoni: adolatli shoh- adolatli davlat-adolatli qonunlar-adolatli tartib sifatida tasvirlagan. U podshohlar oldiga “xalqni talama, uni mulkdan begona qilma” degan talabni qo`yadi. 1 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. – Toshkent. 7-t. “O'zbekiston”, 1996. – 147-b. 2 Karimov I.A. Istiqlol va ma'naviyat. – Toshkent: “O'zbekiston”, 1994. – 27-b. 27

SHuningdek, turli xalqlar, ijtimoiy guruhlar va tabaqalar o`rtasidagi oqilona, ma`rifatga asoslangan munosabatlar ijtimoiy barqarorlikka olib kelishini go`zal timsollar orqali isbotlagan. U o`zining “Mahbub ul-qulub” asarida har xil odamlarning fe`l-atvori va ahvoli, yaxshi fe`l xosiyati va odamlarning yomon xislat kasofati haqidagi qarashlari asosida jamiyat ijtimoiy munosabatlarining yaxlit nazariy tizimi, fuqaro- jamiyat-davlat o`rtasidagi axloqiy majburiyatlarni umumlashtirishga erishadi. Uning qarashlarida adolat va insonparvarlik ustun turadi. Jamiyatda yovuzlikning kelib chiqish sabablarini tahlil etadi. Adolatli jamiyatga erishishdan faqat podshohning odilligi, balki fuqarolar o`rtasidagi munosabatlarning adolatli, ma`nan soғlom bo`lishi lozimligiga e`tiborni qaratadi. SHu tariqa, u milliy davlatchilik ғoyalarini inson tafakkurida shakllanishini uning jamiyatda bo`layotgan jarayonlarga to`ғri munosabatda bo`lishi bilan baholaydi. Bu zot haqida Prezidentimiz I. Karimov o`zining “YUksak ma`naviyat– engilmas kuch” asarida quyidagicha ta`rif beradi: “Agar bu uluғ zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir” 1 . Bunday e`tirof xalqimizning tafakkurida milliyligini yanada yuksaltirishga, shunday uluғ insonlar bizning zaminimizdan etishib chiqqan, degan tushunchalar bilan ғurur va iftixorga, faxrlanishimizga asos bo`ladi. Alisher Navoiyning bu kabi siyosiy qarashlari, keyinchalik Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530)ning davlatchilik faoliyatida va uning “Boburnoma”asarida yanada boyitilgan va boburiylarning amaliy siyosati o`z ifodasini topgan edi. U faoliyati, hayot yo`li bilan odamzodning sabr-toqatiga haykal qo`ygan jasoratli insondir. Bobur hayoti harakatchanlik, mehnatkashlik va izlanuvchanlikning noyob namunasi. SHuning uchun ham u sarson-sargardonlikda, Vatandan yiroqda kechgan mashaqqatli qismatidan ғolib keldi. SHoh sifatida hamma hukmdorlarga nasib etavermaydigan buyuk imperiya tuzdi, uni 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat –engilmas kuch. – Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. – 47b. 28

muvafaqqiyatli boshqardi. Ijodkor sifatida esa, o`zining nodir salohiyat va iqtidor sohibi ekanligini asarlari bilan namoyish eta oldi. “Boburnoma ” ni o`rganishimizda naqadar aniq va tiniq, samimiy, qalb ehtirosi va aql qudrati jo`shib turgan, o`zbek jumlalar zamirida buyuk shaxs, kuchli bir tiyrat, teran bir nuqtai-nazar, yuksak darajada tizimlashgan milliy davlatchilik tafakkuri borligining guvohi bo`lamiz. Bobur davlat boshqaruvi siyosati bilan boғliq bo`lgan ma`naviy-axloqiy masalalarni yoritishda, ijtimoiy tabaqalarning o`zaro munosabatlari , adolatli va adolatsiz podshoh fazilatlari, fuqarolarga odil munosabati, axloq va ta`lim-tarbiya masalalarini tahlil etgan. SHu tariqa, uning ijodi va faoliyati davlat boshqaruviga oid ijtimoiy qarashlarni, milliy davlatchiligimiz, madaniy merosimiz bilan boғliq bo`lgan tafakkurimizni, qadriyatlarimizni qaror toptirishga xizmat qilmoqda. Umuman davlatchiligimiz tarixi haqida fikr yuritganda, beixtiyor, o`zbek davlatchilik tarixi benazir, ma`naviy dunyosi keng zotlarning ongi, tafakkuri asosida bunyod etilganligini guvohi bo`lamiz. Bu esa, o`z navbatida, xalqimizning ғururi, sha`ni va sharafini dunyoga tarannum qilish bilan birga tafakkurida o`z tarixi bilan faxrlanish, milliy davlatchiligini sadoqat bilan asrab-avaylash burchini, davlatchiligini mustahkamlash yo`lida fidoyi bo`lish, kurashish hissini shakllantiradi. YA`ni, Prezidentimiz ta`biri bilan aytganda, “...ana shunday noyob fazilatlarga, yuksak ma`naviyatga ega bo`lgan xalq hech kimga, hech qachon, qaram bo`lmaydi, o`zining ezgu maqsadlariga albatta etadi” 1 , degan fikr barcha fuqarolar ongi-tafakkurida mujassamlashadi. XVI-XIX asrlargacha (Rossiya bosqiniga qadar) bo`lgan davrlar, bu davrda yagona markazlashgan davlatning bir necha siyosiy bo`laklarga (xonlik va amirlikga) bo`linib ketishi, davlatchilik asoslarining zaiflashib, ichki va tashqi siyosatda ilgarigi zamonlarda erishilgan marralarning, davlat boshqaruvida shakllangan an`analarning nurab borishi, oxir-oqibatda Rossiya qaramligiga tushib qolish bilan xarakterlanadi. 1 Karimov I. A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. – 17-b. 29

Uzoq tarixga ega bo`lgan o`zbek milliy ma`naviy merosi shu narsani ko`rsatdiki, davlatchilik taraqqiyoti millat tafakkurida o`zining printsipial ko`rinishlarida mavjud edi. Xususan, XIX asr oxiri va XX asr boshlarida shakllangan milliy istiqlolchilik harakatlari, biz tadqiq etayotgan milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirish, bundan yuz yillar avval jadidchilik harakati tomonidan ham millatni uyғotish, xalqni mustaqillik, ma`rifat va adolat bayroғi ostida birlashtirish, taraqqiyparvar jadid yoshlarining intilish, maqsad- muddoalarini ruyobga chiqarish shaklida namoyon bo`ldi. Zero, jadidchilik harakatining milliy xarakteri, uning siyosiy qarashlari va davlatchilik tafakkurida yanada oydin aks etgan. Aniqroғi, jadidchilikning siyosiy va davlatchilik qarashlari maqsad mohiyati bilan milliy davlatchilikni shakllantirishga qaratilgani uchun ham, undagi millatparvar va ma`rifatparvarlik siyosiy strategiyaning taktik yo`nalishlari deyish mumkin. Jadidlarining ziyoli qatlam sifatidagi kuchi va o`ziga xosligi shunda ediki, ular siyosiy qaramlik va mustamlakachilik musibatlariga qarshi kurashish uchun, eng avvalo, xalqning davlatchilik tafakkurida o`zgarish hosil qilish kerakligini o`z vaqtida tushunib etdilar. O`zlari olib borayotgan tarғibot, tashviqot, ta`limotni ana shu maqsadga yo`naltirdilar. Dastlab milliy davlatchilik tafakkurida o`zgarish yasash, fikriy qullik va ojizlik illatlarini bartaraf etish orqali tobelikdan xalos bo`lish jadidchilikning eng asosiy ғoyasi edi. Mustamlakachilikka qarshi kurash masalasiga ana shunday yondashuv jadidchilikni millatni birlashtiruvchi yagona ғoya atrofiga to`pladi. Jadidchilik harakatining davlatchilik ғoyalari, dastlab, milliy manfaatlarni himoya qilish, ma`rifatparvarlik, millatparvarlik ko`rinishida: badiiy publitsistik asarlar, maqolalar, maktabchilik, matbaalik faoliyatlarida ifodalangan bo`lsa, vaqt o`tishi bilan milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirish uchun siyosiy tashkilotlar, siyosiy dasturlar va qat`iy talablar, real harakatlar tusini oldi. Bu harakatlarda millatni saqlab qolish yo`lida siyosiy muxtoriyatga erishish, milliy xotirani va tarixni tiklashga urinishda, ikki masala asosiy maqsad qilib qo`yilgan edi. 1) Xalqimizni dunyoning ma`rifatli millatlari darajasiga ko`tarish; 2) 30

Turkistonda milliy – demokratik davlat qurish. Jadidlarning davlatchilik tafakkuri bu ikki masala bilan uzviy boғlanib ketgan. CHunki millat ma`rifatli bo`lishi uchun o`z yo`li bilan o`zgalarga tobe bo`lmay rivojlanishi lozim. Buning uchun esa xalqimiz, eng avvalo, ilm-ma`rifatni puxta egallashi kerak edi. Taraqqiyparvar jadidlarda faqatgina o`z davri va hodisasi uchun emas, kelajak avlod va millat istiqbolining shakllanishi, mustaqillik tamal toshining qo`yilishida ham o`z mazmun va mohiyatini ifoda etdi. Umuman olganda, milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirishda, jadidlarning boy tarixiy merosi alohida ahamiyatga ega bo`lib, jadidchilik faqat madaniy hodisa bo`lib qolmasdan, u avvalo siyosiy hodisa ham edi. Ularning faoliyatida davlat va uning qurilishidan tortib, jamiyat va uning ma`naviy hayotigacha bo`lgan barcha masalalarni qamrab olishgandi. Jadidlar, bir tomondan, Turkiston mustaqilligi uchun kurash olib bordilar. Ikkinchi tomondan, ular Turkistonda demokratik huquqiy davlat qurish uchun intildilar. Bu kurash jadidchilik kurashining mafkurasi asosini tashkil qiladi. Ma`lumki, jadidlar islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishni, taraqqiyot va rivojlanishga faqat tinchlik yo`li bilan, parlament orqali erishishni mo`ljallagan edilar. Ular o`zbek xalqining o`ziga xos milliy xususiyati, uning samimiyligi, baғrikengligi, sabr-toqati, bardoshi va chidamini ham hisobga olgan holda, tinch yo`l bilan hokimiyatni qo`lga olishga intilgan edilar. Biroq, 1917 yildagi voqealar jarayoni, “Rusiyada bosh ko`targan yangi bir balo - bol’shavik balosi” (Fitrat) kuchlar nisbatini o`zgartirib yubordi. Mustaqillik va ozodlik, milliy davlatchiligini tiklash harakatida kurashgan Turkiston Muxtoriyati hukumati bol’sheviklar tomonidan qonga botirildi. Turkistonda kommunistik mafkuraga tayangan mustabid sovet tizimi qaror topdi. Biroq, milliy davlatchilik ғoyasi yurtimizda sovet tuzumi davrida ham o`lmadi, u yashashda davom etdi. Ular xalqimiz yuragidan, uning ongi va tafakkuridan mustaqillik tushunchasini, milliy davlatchilik, milliy birlik haqidagi fikrlarni butunlay ildizi bilan suғurib olishga intildi. Ular rejalarini qanchalik amalga oshirishga intilmasinlar, xalqimizning milliy davlatchiligini saqlab qolishga sadoqati Turkiston mintaqasida mustabid 31

sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qaratilgan istiqlolchilik harakatida yaqqol namoyon bo`ldi. Sovet rejimi davrida qariyb 20 yil davom etgan bu harakat noto`ғri talqin qilinib, unga “bosmachilik” deb tamғa bosildi. Aslini olganda bu harakat ishtirokchilarining qahramonliklari, ulardagi Vatanga nisbatan bo`lgan jo`shqin mehr-muhabbat tuyғusi, vatanparvarlik, o`z xalqining taqdiri uchun qayғurish kabi xislatlar bir buyuk ғoya – butun Turkistonning milliy davlatchiligini tuzish, uning istiqloli va ozodligi uchun kurash ғoyasida mujassamlashgan edi. Bu ғoya uchun yuz minglab vatandoshlarimiz qahramonona kurashdilar. Holbuki, – “O`sha harakatning namoyandalari boylik uchun, shon-shuhrat uchun maydonga chiqishdimi? Mahmudxo`ja Behbudiy, Munavvar Qori, Fitrat, Tavallolarga maktab ochganlari, xalqni o`z haq-huquqlarini tanishga da`vat etganlari uchun birov maosh to`laganmi? Birov ularga oylik berganmi? Albatta yo`q! Ular o`t bilan o`ynashayotganlarini, istibdodga qarshi kurashayotganlari uchun ayovsiz jazolanishlarini oldindan yaxshi bilishgan. Bilaturib, ongli ravishda mana shu yo`ldan borganlar. CHunki, vijdonlari, iymonlari shunga da`vat etgan” 1 . Ularning milliy davlatchilik tafakkurida mustaqil ma`rifatli xalqning, davlatning yorqin kelajagi namoyon bo`lgan edi . Mustabid tuzum davrida O`zbekistonda o`tkazilgan dahshatli qataғon siyosati millat gullarini, fidoyi va vatanparvar bobolarimizni halokatga mahkum etdi. Bir asr davomida davriy ravishda uyushtirilib turilgan qataғonlar milliy tafakkurda kelajakka ishonchsizlik, konformizm, mutelik, har qanday zo`ravonliklarga ko`nish xislatlarining yuzaga kelishiga sabab bo`ldi. Milliy tafakkurda davlatni zo`ravonlik apparati, siyosatni nayrangbozlik deb tushunish, yaqin kishilaridan hadiksirash, o`z-o`ziga ishonchsizlik, umidsizlik kayfiyati hamda ratsionallik kuchaydi. Totalitar tuzumda doimiy ravishda inson huquqlarining buzilishi holati o`zbek mentalitetida siyosatdan begonalashuv, davlatdan qo`rqish, sud va huquq tizimiga zo`ravonlik manbai deb qarab, ularga nisbatan ishonchsizlik hissining shakllanishiga olib keldi. 1 Karimov I.A. Biz kelajagimizni o'z qo'limiz bilan quramiz. // Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. – Toshkent: 7-t. “O'zbekiston”, 1999. – 136-b. 32

SHuningdek, sovet davri din siyosati “musulmonchilikdan oғish”ning kelib chiqishi o`zbek sotsiumida dinsizliknigina emas, dinga qarshi ateistik ruhni shakllantirdi. Dini va milliy nafsoniyati bo`lmagan sotsium ma`naviyatida esa, manqurtlik, birovning haqidan qo`rqmaslik, tilyoғlamalik, laganbardorlik, munofiqlik sifatlari paydo bo`la boshladi. Xullas, ongi- tafakkurda din bilan boғliq shuuriy dunyoqarash olib borilgan siyosat natijasida ratsional ildizlardan uzib qo`yildi. Prezidentimiz I. Karimov - “Ma`lumki, biz boshimizdan kechirgan sobiq mustabid tuzum davrida milliy ma`naviyatni rivojlantirishga mutlaqo yo`l qo`yilmagan. Aksincha, xalqimizning tabiati, yashash tarziga yot bo`lgan kommunistik mafkurani har qanday yo`llar va zo`ravonlik bilan joriy etishga harakat qilingan. SHuning uchun ham istiqlolning dastlabki kunlaridanoq bu sohadagi ahvolni tubdan o`zgartirish yurtimizda eng dolzarb va hal qiluvchi vazifalardan biriga aylandi” 1 , deya ta`kidlaganliklari fikrimiz dalilidir. II.Bob . Milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirishning usullari va vositalari. 2. 1 YOshlar ongida milliy davlatchilik tafakkuri ni rivoj lan tirish ning vazifa lari. Mamlakatimizda amalga oshayotgan islohotlar jarayonida insonlar, turli xil ijtimoiy qatlamlar, siyosiy institutlar, davlat va nodavlat tashkilotlarning faoliyati va o`zaro munosabati milliy davlatchilik tafakkurining rivojlanishiga boғliq. Aholining eng katta qatlamini tashkil etadigan yoshlarning milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi ma`naviy dunyoqarashining o`sishi muhim o`rin egallaydi. “Ma`naviy va jismoniy barkamol avlodni voyaga etkazish masalasi – deb ta`kidlaydi Prezident I.A.Karimov – biz uchun umummilliy, umumdavlat miqyosidagi vazifa bo`lib, bu ezgu maqsad yo`lida amalga oshirayotgan ishlarimizni izchil va qat`iyat bilan davom ettirish bugungi siyosatimizning diqqat 1 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: “Маънавият”, 2008. – 4-5-б. 33

markazida turganini yana bir marta uqtirib o`tmoqchiman” 1 . Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishida jamiyat a`zolari, ayniqsa, yoshlarning ma`naviy dunyoqarashi, siyosiy madaniyati, siyosiy ongi va siyosiy faolligi muhim omillar hisoblanadi. Mustaqillik davrida barkamol avlod ғoyasining hayotga tadbiq etilishi, yoshlarning vatanparvarligi, ijtimoiy-siyosiy faolligi, madaniyati va qat`iy insonparvarlik pozitsiyasida turib ijtimoiy faoliyat olib borishi uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Jamiyatning demokratik taraqqiyot yo`lidan borishi va jamiyat a`zolari onglilik darajasining dialektik o`zaro boғliqligi yoshlar ongida milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishida yangicha munosabatlar va usullar ishlab chiqishni taqozo qildi. Bugungi kunda republikamizdagi islohotlar muvaffaqiyati nafaqat ijtimoiy- iqtisodiy o`zgarishlarga, balki, yoshlarning siyosiy ongi va siyosiy madaniyatiga ham boғliq bo`lib qolmoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar boshqa zarur ijtimoiy, iqtisodiy vazifalar bilan birga siyosiy beqarorlikka yo`l qo`ymaslik, ijtimoiy keskinlikning oldini olish kabi vazifalarni ham hal qilmoqdaki, barqaror bo`lmagan jamiyatda har qanday yaxshi tadbir ham amalga oshmasligi tayindir. SHu bois, ijtimoiy va siyosiy barqarorlikning asosiy omillaridan biri sifatida yoshlar ongida milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirish ularning butun ijtimoiy sifatlariga, qarashlariga, qat`iy fuqarolik mavqeiga ega bo`lishiga kuchli ta`sir qiladi va ijtimoiy-siyosiy etuklik darajasini oshiradi. Bugun yurtimizda amal qilayotgan buyuk davlatchilik ғoyasi, O`zbekistonning jahon hamjamiyatida obro`si va shukuhining oshib borayotganligi yoshlar ongida milliy davlatchilik tafakkurini hosil qilmoqda. YAngilanish yo`lidan borayotgan davlatimizning tobora ildam qadamlar tashlashida kelajagimiz bo`lgan yoshlarimizda milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishi muhim omillardan biri hisoblanar ekan, bunday vazifani hal etish jamiyatimiz oldida turgan dolzarb masalalardan biridir. Afsuski, ayrim yoshlarimizning siyosiy tafakkur darajasi pastligi ko`p hollarda ularning siyosiy faoliyat malakasi 1 Karimov I.A. “Kamolot” yoshlarimizning chinakam suyanchi va tayanchi bo'lsin. // Vatan ravnaqi uchun har birimiz ma'sulmiz. – Toshkent: 9-t. “O'zbekiston”, 2001. – 186-b. 34

va madaniyati etishmasligida kuzatilmoqda. Hozirgi kunda yoshlar ongida uchraydigan siyosiy loqaydlik, davlatning bosh islohotchilik kuch-qudratiga etarli baho berolmaslik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Qaysiki, yoshlar o`z davlatining panohida turganligini anglagan holda, o`z davlatining kuchli, qudratli, shukuhi, salobati baland bo`lishini hohlar ekan, demak, eng avvalo, o`z davlatining siyosiy mustaqilligini, iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashga, o`z hissasini qo`shish mas`uliyati bilan yashashi zarur. SHu o`rinda, Prezidentimizning – “O`zbekiston hech kimdan qarzdor emas, biz hech kimdan qarzdor emasmiz” 1 , degan so`zlari bilan ғururlanish, ertangi kunga ishonch tuyғulari bilan yashash muhimdir. YOsh avlod ongiga milliy davlatchiligimiz, uning tarixan mavjudligi, ildizlari chuqur va mustahkamligi, ғururi va sha`ni, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy munosabatlar asosida davlat va fuqaro o`rtasidagi uyғunlikning mavjudligi haqida ilmiy tushunchalar singdirilmoғi lozim. CHunki ular o`zlarining jamiyat va davlat oldidagi burch va mas`uliyatini yanada chuqurroq anglashlari uchun milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi juda ham muhim ahamiyatga egadir. Fuqarolar o`z davlati oldida qanday burch va majburiyatlarga ega ekanligini yoshligidan o`z zimmasiga olishi lozim. Prezidentimiz ta`kidlaganlaridek, “YOshlar – bizning tayanchimiz, ertangi kundan umidimiz, savob ishlarimizning davomchilaridir. Hammamiz ham bu dunyoda farzandlarimizni deb, ularning baxt-saodati, iqboli deb, yashaymiz va mehnat qilamiz. Nafaqat xavfsizligimiz, shu bilan birga milliy uyғonish ғoyasining amalga oshishi, davlatimizning kelajakda barqaror bo`lishi ham, yoshlarimiz qanday shakllanishiga bevosita boғliq” 2 . Milliy davlatchilik tafakkurining yana bir yorqin qirrasi – ishonch masalasidir. Ishonch bu – har bir avlod, fuqaro, o`z taqdirini davlat taqdiri bilan boғlagandagina sodir bo`ladigan jarayon hisoblanib, yoshlar ongida milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishida ahamiyatlidir. CHunki davlat fuqarolar 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. –103-104- b. 2 Karimov I.A. O'zbekistonning siyosiy – ijtimoiy va iqtisodiy istiqbollari, asosiy tamoyillari.// Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. – Toshkent: “O'zbekiston”, 1996. 3-t. – 48-b. 35

tinchligini, farovon va baxtli hayotini ta`minlab turganligi kishilar ongi-shuuridan joy olib milliy ғururni tuғdiradi va ularni davlat bilan qalbdan birlashtiradi. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanish jarayoni millatni birlashtiradi, millatning ichki birligi mavjud bo`lgan bir tarixiy sharoitda millatlarning barchasi bir davlat panohida, himoyasida turganligini anglaydi. Millat yagonalashadi, chunki uning davlati ham yagonadir. Ushbu fikrlarimiz Prezidentimizning “... ikki fuqarolik bevatanlikdir”, degan so`zlarida o`z tasdiғini topadi, desak mubolaғa bo`lmaydi. Binobarin, davlatimiz rahbari I.Karimov e`tirof etganlaridek, “YUrtimizda yashayotgan har qaysi inson eng avvalo O`zbekiston fuqarosi deb, shundan keyingina muayyan bir hudud vakili, aytaylik, xorazmlik, samarqandlik, yoki Farғona vodiysi farzandi deb his qilishi lozim. ... Biz Vatan tuyғusini mana shunday yaxlit holda, ya`ni dunyoda o`zbek millati bor, xorazmlik, farғonalik, surxondaryolik o`rtasida hech qanday milliy farq yo`q, ularning barchasi o`zbek xalqining farzandi deb anglashimiz, yosh avlodimizni aynan shu ruhda tarbiyalashimiz zarur” 1 . YAna bir hayotiy omil – yoshlarning siyosiy e`tiqodi hisoblanadi. Siyosiy e`tiqod ham milliy davlatchilik tafakkurini boyitadi, to`ldiradi. YOshlarda siyosiy e`tiqodning qat`iylashuvi milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishida bunyodkorlik salohiyatini oshirishga turtki bo`ladi va shuning asosida siyosiy madaniyati shakllanib boradi. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishining yana bir muhim masalasi ya`ni, biz yashayotgan XX1 asr – intellektual boylik hukmronlik qiladigan asr ekanligiga e`tibor qilar ekan, yurtboshimiz I. Karimov: “Kimki bu haqiqatni o`z vaqtida anglab olmasa, intellektual bilim, intellektual boylikka intilish har qaysi millat va davlat uchun kundalik hayot mazmuniga aylanmasa – bunday davlat jahon taraqqiyoti yo`lidan chetda qolib ketishi muqarrar ”, deb ta`kidlaganlar. Intellektual salohiyatni yuqori bo`lishi yoshlar ma`naviyati yuksalishida muhim o`rin egallaydi. YAna bir muhim tomoni u milliy manfaatlarni himoya 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. – 91-b. 36

qilish ning ham vositasidir. Intellektual jihatdan taraqqiy etgan mamlakatda demokratik qadriyatlar barqaror rivojlanadi. CHunki, intellektual boylik faqat bilim, aqlu-tafakkur, ilm-fan salohiyati bilan cheklanmay, milliy davlatchilik tafakkurini bilim va aql-idrok orqali amaliy faoliyatga undovchisi, harakatga keltiruvchisi hisoblanadi. Ana shu omillarning barchasini nazarda tutib, bu borada yangi tashabbus va ғoyalar, taraqqiy topgan davlatlar ilmiy jamoatchiligining e`tibor markazida turgan, eng ilғor, istiqbolli ilmiy izlanish va tadqiqot ishlarini yurtimizda rivojlantirish, “Fanlar akademiyasi” va oliy o`quv yurtlari tarkibida yangi laboratoriyalarni tashkil qilish, ularning rivojlangan mamlakatlardagi ilm-fan markazlari bilan samarali hamkorlik o`rnatish borasidagi yurtboshimiz tomonidan bildirilgan amaliy takliflar, aytish kerakki, bugun dunyoda yoshlarni hech kimdan kam bo`lmaydigan, intellektual sohada bo`layotgan va kelgusida yanada kuchayadigan raqobat va bellashuvni har tomonlama hisobga olinganligi, davlatimiz siyosatining asosiy yo`nalishidir. Bu yo`nalishdagi ishlarga yangi turtki berish, xorijiy davlatlardan zamonaviy ilmiy jihozlar va uskunalarni olib kelish, eng iqtidorli, iste`doddi yoshlarimizni bu ishga safarbar qilish va raғbatlantirishni muvofiqlashtirish maqsadida Prezidentimizning yana bir tashabbusi Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo`mitasi qoshida alohida fond tuzish masalasining kun tartibiga qo`yilishi ham beqiyos ahamiyatga egadir. Zero, “YUrtimizning ertangi kuni, taraqqiyoti uchun mas`uliyatni o`z zimmasiga olishga qodir bo`lgan etuk mutaxassis yoshlarimiz, desak, o`ylaymanki, hech qanday xato bo`lmaydi” 1 . endilikda har qachongidan ham ko`proq yoshlarimizning ijtimoiy-siyosiy, madaniy, ma`naviy va huquqiy tarbiyasiga jiddiy e`tibor qaratish talab etiladi. Zero, yosh avlodni o`z holiga tashlab qo`yish, ularni tarbiyasiga befarq bo`lish, ilmi va ma`naviyati bilan shuғullanmaslik kelajakda ularning komil inson bo`lib voyaga etishishiga to`sqinlik qiladi. SHu bois, yoshlarni ma`naviy pok, aqlan soғlom, jismonan baquvvat etib tarbiyalashda nafaqat davlat idoralari, balki 1 Karimov I.A. O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul qilinganining 17- yilligiga bag'ishlab o'tkazilgan tantanali majlisda so'zlagan ma'ruzasi. “O'zbekiston ovozi”. 2009 yil 5-dekabr. 37

nodavlat tashkilotlari, jamoat birlashmalari, diniy tashkilotlar, fuqarolarni o`zini- o`zi boshqarish organlari ham o`z zimmalariga mas`uliyatli vazifani olishlari va bu borada sa`y-harakatlar qilishlari lozim. Binobarin, milliy davlatchiligimizning barqarorligini, davomiyligini ta`minlash kelajak avlod, yoshlarimiz qo`lida. Bu esa, yoshlar ongida milliy davlatchilik tafakkurining shakllanish darajasiga boғliq. Keyingi yillarda Prezidentimiz tomonidan yurtimizda 1998 yil – “Oila yili”, 2000 yil –“Soғlom avlod yili”, 2008 yil –“Yoshlar yili”, 2010 yil – “Barkamol avlod yili” 2014 yil – «Soғlom bola» yili deb e`lon qilindi. SHu asosda maxsus dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirilishi ham davlatimizning oilaga, farzandlarimizga, kelajagimizga bo`lgan e`tiborning dalilidir. Binobarin, Vatan istiqboli va taqdiri kelajak avlod, farzandlarimiz qo`liga topshirar ekanmiz, mamlakatimiz ertasi farzandlarimizning qanday inson bo`lib voyaga etishishiga boғliq. Bugungi kunda “ Yoshlarga doir davlat siyosatining asoslari to`g'risida”gi qonunni hayotga tadbiq etilishi yanada ahamiyatli bo`lib qolmoqda. Shu bois, bolalar va yoshlar muammosi bilan shuғullanayotgan nodavlat tashkilotlarning soni oshib bormoqda. YOshlar ongida milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi, mamlakatimiz taraqqiyotiga o`z hissalarini qo`shishi uchun keng imkoniyatlar yaratib berish oilaning, mahallaning, butun jamiyatning dolzarb muammosi bo`lib qolayotganligi ham fikrimiz dalilidir. Avvalo, yoshlarga xos noyob xislatlar oilada bola tuғilgan kunidan boshlab tarkib topib boradi. Oilaga xos an`analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi. eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi. Yoshlarning bolaligidagi o`ziga xos va o`ziga mos qobiliyati, atrofdagi odamlar bilan muomalasi, ijtimoiy munosabatlarga kirishishi, tengdoshlari orasida o`zini his qilishi, etakchilik xislatlariga ega bo`lishi yoki ega bo`lmasligi, dunyoqarashi – bularning barchasi oilada oladigan tarbiyasiga uzviy bog'liqligini hayot tajribasidan ko`rish mumkin. Oila hayotining umumiy tarzi 38

bola ruhiyatini taraqqiy etishiga ta`sir etmasdan qolmaydi. “CHunki insonning eng sof va pokiza tuyғulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlar birinchi galda oila baғrida shakllanadi... Ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, inson o`z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo`lgan davrida olar ekan” 1 . Bu jarayonda milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirish qanday amalga oshadi? Bizga SHarqona davlatchilik tajribalarimizdan ma`lumki, yigit-qizlarimizni tarbiyalashning axloqiy odob qoidalari, ilmu-ma`rifat saboqlari, harbiy mashq sirlari yosh bolaligidan boshlab o`rgatilgan. Oila, Vatanni asrash, milliy davlatchilikni mustahkamlash, shu yurtga, tuғilib o`sgan joyga sodiq bo`lish kabi ғoyalar bilan singdirib borilgan va bu voyaga etayotgan o`ғil-qiz kamolotida muhim o`rin tutgan. Boғcha va maktabda davlatimiz madhiyasini yodlatish, davlat bayroғi va gerbidagi rang-tasvirlarni sharhlash, raғbatlantirish va jazolash tushunchalarini, adolatlilikni o`rgatish, hamda to`ғri tarbiyaga yo`naltirish – davlatga ishonch, uning qonunlariga hurmat va itoat etish fazilatini vujudga keltiradi. YOsh murғak qalb egalari ongida milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishiga vosita bo`ladi. Umuman olganda, oilada dastlabki tarbiya milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishining poydevori vazifasini o`taydi. Jamiyatning ma`naviy va axloqiy jihatdan soғlom va mustahkam bo`lishi ko`proq oilada shakllangan tafakkur asosida kechadi. SHu bois ham oila jamiyatning asosiy bo`ғini sifatida davlat tomonidan huquqiy kafolatlangan. Prezidentimiz ta`kidlaganlaridek, “... YOshlarimizni har tomonlama soғlom va barkamol etib tarbiyalash, hayot abadiyligi, avlodlar davomiyligini ta`minlaydigan ma`naviyat qo`rғoni bo`lmish oilani mustahkamlash bugungi kunda barchamizning nainki asosiy vazifamiz, balki, insoniy burchimizga aylanishini istardim” 1 . Buyuk bobokalonimiz Amir Temur ham oilaga davlat ishlaridek munosabatda bo`lganliklari bejiz emas. CHunki inson oilada umri davomida o`zining eng muhim qalb istaklarini erkin amalga oshirib, kelajakda o`z iqtidor va 1 Qarang. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. –52-58-b. 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. – 56-57-b. 39

salohiyatini shu oilasining farovonligi va tinchligi yo`lida safarbar qilishga yo`naltirgan bo`ladi va oilaviy maqsadlari sabab, jamiyat taraqqiyoti uchun xizmat qilish zaruriyati paydo bo`ladi. YOshlar tarbiyasi, ularni soғlom voyaga etkazish, jamiyatda o`ziga xos munosib o`rin egallashiga ko`maklashish, ular ongida milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishining samarali vositalaridan hisoblanib, bu fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlariga ham ғoyatda dolzarb vazifani yuklaydi. Respublikamiz mahallalarida va ovullarida mahalliy aholini ma`naviy- axloqiy jihatdan tarbiyalash, ularni ijtimoiy maishiy muammolarni hal etish, yoshlarga ko`mak berish, hududning ma`naviy muhiti soғlom bo`lishi, turli diniy- ekstremistik guruhlar ta`siridan asrash, ular o`rtasida ma`rifiy tadbirlarning eng ta`sirchan uslublarini qo`llagan holda faoliyat yuritish maqsadida mamlakatimizda bir qator ijobiy ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, mahalla qo`mitalari qoshida “diniy ma`rifat va ma`naviy-axloqiy masalalar bo`yicha maslahatchi” lavozimining joriy etilishi ham yurtimizning ertangi kelajagi bo`lgan yoshlarning ta`lim-tarbiyasi uchun muhimdir. Ma`lumki, istiqlolning dastlabki yillarida din va e`tiqod ishlariga keng yo`l ochib berilib, xalqimiz mustamlakachilik jarayonida ta`qiqlangan masjid va madrasalarga qatnash, diniy rasm-rusumlarni o`z vaqtida o`tkazish huquqlariga erishdilar. Ammo, berilgan imkoniyatlardan, dindan boshqa ғarazli maqsadlarda foydalanayotgan, mamlakatimizda xalqimizning tinchligini, bunyodkorlik ishlarini ko`ra olmaydigan yovuz kuchlar aynan hali ongi shakllanmagan ayrim yoshlarimizni to`ғri yo`ldan toydirib, ulardan tajovuzkorlarni, terrorchilarni tayyorlab, o`z davlati, Vatani, ota-onasiga qarshi qo`yish hollari ham yuzaga kelganini guvohi bo`ldik. Holbuki, yoshlar ongida milliy davlatchilik tafakkuri shakllanganida o`z davlatini, o`z xalqini hech narsaga almashtirmasdi. SHuning uchun ham mahallada yoshlarga tarbiya berishda islom dinining mohiyatini to`ғri tushuntirib berish, davlatimizning xavfsizligi va barqarorligini saqlashda barcha mahalla jamoasi, din peshvolari, imom-xatiblar o`z ilm va tajribalaridan foydalangan holda diniy va dunyoviy bilimlar bilan yoshlarni to`ғri tarbiyalashi va 40

milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirish uchun maktab, litsey, kollej, oliy o`quv yurtlari hamkorlikda faoliyat olib borishi juda muhimdir. YOshlarda bu islohotlarni amalga oshirish davlatning ko`magi, etakchilik faoliyati, bosh islohotchilik kuch-qudrati bilan sodir bo`layotganligi, barchasi shu yurtda yashayotgan insonlar uchun qilinayotganligi haqida ishonch hosil qilish lozim. “Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari to`ғrisida”gi Qonunda fuqarolar yiғiniga oid masalalar yuzasidan ta`lim muassasalari bilan hamkorlik qilish, tegishli hududda jamoat tartibini ta`minlash, jumladan fuqarolarning kelishi va ketishini hisobga olishini tashkil etish, o`smirlar va yoshlar o`rtasida huquqbuzarlikning oldini olish, voyaga etmaganlarning huquqlarini himoya qilishda huquqni muhofaza qiluvchi davlat organlariga ko`maklashish kabi vakolatlarning berilishi bejiz emas, albatta. Ma`lumki, huquqbuzarliklarning kelib chiqishi qo`qqisdan yuzaga kelmaydi, yoki jinoyatchi shaxslar o`z-o`zidan paydo bo`lmaydi, aksincha, siz va biz yashayotgan mahallalarda tuғiladi, voyaga etadi. Ammo, ularning jinoyat olamiga kirib ketishi ota-onaning, qolaversa, mahalla ahlining bee`tiborligi oqibatidir.. Demak, mahalla – fuqaro ma`naviyatini, milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirishda xizmat qilsa, mahallaning e`tiboridan qolayotgan ayni shu yoshlar e`tiborga va tarbiyaga muhtoj. SHunday ekan, hech bir narsa mahalla jamoasining e`tiboridan chetda qolmasligi kerak. Prezidentimiz e`tirof etganlaridek, “Ma`lumki, azaldan o`zbek mahallalari chinakam milliy qadriyatlar maskani bo`lib keladi. O`zaro mehr-oqibat, ahillik va totuvlik, ehtiyojmand yordamga muhtoj kimsalar holidan xabar olish, etim-esirlarning boshini silash, to`y-tomosha, hashar va marakalarni ko`pchilik bilan bamaslahat o`tkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga bo`lish kabi xalqimizga xos urf-odat va an`analar avvalombor mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan” 1 . Mamlakatimizda demokratik islohotlar amalga oshirilayotgan hozirgi sharoitda “mahalla” institutining huquqlari mustahkamlanib, mas`uliyati oshib bormoqda. Prezident I. Karimov, -“Mahallaning har qanday masalani echishga 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent: “Ma'naviyat”, 2008. – 58-б. 41

qurbi etadi. Nega deganda, eng adolatli muhit, eng adolatli ijtimoiy sharoit, vaziyat faqat mahallada bo`lishi mumkin. Hech bir korxona, hech bir idora yoki jamoat tashkiloti bu borada mahalla bilan tenglasha olmaydi. U erda hayot tajribasi katta, zaminga yaqin, ko`pni ko`rgan, barcha ishni joy-joyiga qo`ya oladigan fidoyi odamlar yashaydi va ishlaydi”, deb qayd etganlar. Mahallaning hayotimizdagi bunday yuksak nufuzini asoslab berilganligi uning mavqieni yanada oshirib boradi. 2.2 Milliy davlatchilik tafakkuri rivojlanishida kommunikatsiya va ommaviy axborot vositalarining roli. Axborot hamisha mamlakat taraqqiyotining ko`zgusi, kishilarning ongi, dunyoqarashi, tafakkurining shakllanishida asosiy vosita bo`lib xizmat qilib kelgan. Bugungi kunga kelib ommaviy axborot vositalari mamlakatimiz rivojlanish strategiyasini asosiy yo`nalishlarini ommaga etkazishda va uni bevosita amalga oshirishda tobora katta rol o`ynamoqda. Bugungi dunyoni uzluksiz kommunikatsiyasiz, yoki bir-biridan uzoq- uzoqlarda yashayotgan odamlarning o`zaro muloqotisiz tasavvur qilib bo`lmaydi. YOki keng ommaviy kommunikatsiya jarayonlarisiz tafakkur tizimini shakllantirish muammo bo`lib qolar edi. Bugun esa biz kommunikatsiya vositasida dunyoning istalgan mamlakati va xalqlari hayotini ko`rib turibmiz. Kommunikatsiya dunyoning yaxlitligini ta`minlashda asosiy vositalardan biri bo`lib xizmat qilmoqda. eng muhimi, endilikda kommunikatsiyaning elektron vositalari axborotni dunyo miqyosida uzatish imkonini beradi. Ma`lumki, dunyodagi barcha millatlarning o`zi tarixan tashkil topgan milliy davlatchiligini yaratib jamiyat va davlat boshqaruvini ta`minlagan va dunyoga tanilgan. Demak, O`zbekiston davlatining yanada mustaqilligini mustahkamlash va uning istiqbollarini belgilab olish uchun milliy davlatchilik tafakkuriga murojaat qiladi va o`zi izlagan savollarga kommunikatsiya va ommaviy axborot vositalari orqali amalga oshiradi. Binobarin, milliy davlatchilikning mavjudligi, bo`lғusi davlatning maqsad va vazifalari, intellektual salohiyati, davlatning shakllari (boshqaruvi, tuzilishi, 42

siyosiy tartibi), davlat ramzlari kabilarni avvalo tafakkurda mujassam bo`ladi. Ko`p ming yillik tarixiga ega bo`lgan milliy davlatchilik tafakkurining yordamiga tayanib, O`zbekiston kelajagi buyuk davlat ekanligiga ilmiy-amaliy ishonch hosil qilamiz. Kelajak maqsadlarga erishmoq uchun ham kommunikatsiya va ommaviy axborot vositalaridan oqilona foydalanish zaruriyati tuғiladi. Biroq, axborot texnologiyalarining rivojlanishi, birinchidan, dunyoning yaxlitligini namoyon qilsa, ikkinchidan, o`ziga xos dunyoviy muammolarni ham keltirib chiqarmoqda “Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadar tiғiz, shu qadar tezkorki, endi ilgargidek, ha, bu voqea bizdan juda olisda yuz beribdi, uning bizga aloqasi yo`q, deb beparvo qarab bo`lmaydi. Ana shunday kayfiyatga berilgan xalq yoki millat taraqqiyotdan yuz yillar orqada qolib ketishi hech gap emas”. 1 Milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishida tarғibot va tashviqotning hissasi salmoғi oshib borayotganligi muhim omil bo`lib xizmat qilmoqda. Aniqroғi, XXI asrni tub mohiyatiga ko`ra “tarғibot asri” desak yanglishmaymiz. Keyingi yillarda televedenie ko`rsatuvlarining keng qamrovligi ommaviy axborot vositalari sohasidagi muhim yutuqlardan biridir. Bugungi kunda uni boshqarishda ko`pchilik davlatlar bevosita ishtirok etmoqdalar. Kishilarning hatti- harakatlariga televizion dasturlarning ta`siri katta bo`lmoqda. Ayniqsa, milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirishga, ruhlantirishga, bunyodkorlikka, yaratuvchanlikka da`vat etadigan ko`rsatuvlar spektrini ko`paytirish zaruriyati tuғilmoqda. SHuningdek, jamiyat siyosiy hayotida televideniening nufuzini oshirish imkoniyatlarini yaratish kabilar soha xodimlaridan mas`uliyatni yanada oshirishni talab qiladi. Binobarin, “Soha xodimlarining mehnatini munosib baholash, ularni moddiy va ma`naviy jihatdan qo`llab-quvvatlash gazeta va jurnallar tahririyatlarining mustaqilligi va erkinligini amalda ta`minlash bilan birga, ularning mas`uliyatini ham oshirishni ko`zda tutadi”. 1 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. –Toshkent.: “Ma'naviyat”, 2008. – 112-b. 1 Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. – Toshkent: “O'zbekiston”, 2010. – 4-b. 43

Hayotning o`zi bugun ommaviy axborot vositalari xodimlariga katta mas`uliyat yuklamoqda. Ular davrimizning dolzarb muammolariga jamoatchilik e`tiborini ko`proq tortishi, jamoatchilik fikrini o`zgartirishi, fuqarolarning ongida demokratik qadriyatlar, fuqarolik pozitsiyasini rivojlantirish, ularning ijtimoiy faolligini kuchaytirish, turli ijtimoiy toifa va guruhlarning qiziqish intilishlari, hayotiy manfaatlarini keng yoritib borishi zarur. SHundagina biz fuqarolarimizda milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishiga zamin yaratamiz. Buning uchun esa ularning o`zlari keng ilғor dunyoqarash, zamonaviy bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishi lozim. Prezidentimiz -“Jahon miqyosida voqealar shiddat bilan kechayotgan bir paytda zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan, internetning beqiyos imkoniyatlaridan keng foydalanishga tayyor bo`lish, matbuot, axborot va mediya tarmoqlari, jumladan, televidenie va radio sohasida xizmat qilishga o`zini baғishlagan, etuk mutaxassis bo`lishga ahd qilgan va bu sohada o`z kelajagini ko`rmoqchi bo`lgan ommaviy axborot vositalari xodimlarining faoliyat mezoniga aylanishi zarur” 2 , degan so`zlari soha xodimlariga dasturilamaldir. Demak, soha xodimlari bu talablarga javob beradigan darajada iqtidorli bo`lishlari zaruriyati tuғilmoqda. Izlanish-intilishlardan tolmagan, jamiyat yutuq muammolariga o`tkir nigoh va teran fikr bilan yondashayotgan, jahon axborot maydonida milliy manfaatlarni himoya qilayotgan ijodkorlarni e`tirof etgan holda, hali matbuotning ochilmay qolgan qirralari ko`p ekanligini aytish zarur. SHu o`rinda N.Umarovaning quyidagi fikrlarini keltirsak; “Axborotni taraqqiyot kushandasiga aylantirayotgan kuchlar ham yo`q emas. YA`ni, axborotlashtirish jarayonining eng ijobiy jihatlari bilan bir qatorda axborot sohasidagi yutuqlardan yomon niyatda foydalanish xavfi tuғilmoqda” 1 . Ushbu fikrlardan kelib chiqib aytish mumkinki, axborot vositasida jahonda tinchlik va xavfsizlikni ta`minlash, davlatlarning suveren tengligi tamoyillariga amal qilish, nizolarni tinch yo`l bilan hal qilish, kuch ishlatmaslik, ichki ishlarga aralashmaslik, inson huquqi va erkinliklarini hurmat qilish kabi tamoyillarga to`liq amal qilingani yo`q . Bu jarayon inson tafakkuriga zimdan ta`sir etayotgan nosoғlom axborotni, 2 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent.: “Ma'naviyat”, 2008. – 135-136-b. 1 Umarova N. Globallashuv sharoitida axborot xurujlariga qarshi kurash. – Toshkent.: “Akademiya”, 2005. – 4-b. 44

ayniqsa o`sib kelayotgan yoshlarimizda vayronkor ғoyalar ta`siriga tushib qolishni, mutlaqo boshqa ma`naviy dunyoga kirib, begona tafakkur tarziga ega bo`lishi bilan e`tiborni tortadi. Buning barchasi, axborotlar xuruji ta`sirida fuqarolarda milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishi yo`lida bir qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Masalan, inson ruhiyatiga har tomonlama ta`sir aynan axborot faoliyati orqali amalga oshadi. SHunga ko`ra inson ruhiy boshqaruvini qo`lga oladi. Afsuski, inson ma`naviyati va tafakkuri, uning ong-shuurini egallash maqsadida ommaviy axborot vositalari orqali raqobatga kirishayotgan kuchlar ko`paymoqda. “Jahon axborot maydoni tobora kengayib borayotgan shunday bir sharoitda bolalarimizning ongini faqat o`rab-chirmab, uni o`qima, buni ko`rma, deb bir tomonlama tarbiya berish, ularning atrofini temir devor bilan o`rab olish, hech shubhasiz, zamonning talabiga ham, bizning ezgu maqsad-muddoalarimizga ham to`ғri kelmaydi. Nega deganda, biz yurtimizda ochiq va erkin demokratik jamiyat qurish vazifasini o`z oldimizga qat`iy maqsad qilib qo`yganmiz va bu yo`ldan hech qachon qaytmaymiz ” 2 . Ta`kidlash joizki, teledasturlarimizda ko`plab tarixiy seriallar, vediofil’mlar namoyish etilmoqda va buni fuqarolar sevib ko`rib bormoqdalar. Ushbu namoyish etilayotgan tarixiy seriallarning aksariyati xorij (Koreys, Xitoy va YAponiya va boshq.) kinofil’mlari bo`lib, albatta, axloqiy, madaniy tafakkur rivojiga, davlatchilik tafakkuri shakllanishiga faol ta`sir etmoqda. Lekin, shuni nazarda tutish joizki, o`zbek milliy davlatchiligi ham uch ming yillik tarixga ega. Ota bobolarimizning ongu-tafakkurida asrlar, ming yillar davomida shakllanib, sayqal topgan or- nomus, uyat-andisha, sharmu-hayo, ibo-iffat kabi yuksak axloqiy qadriyatlarimiz, mutafakkir bobolarimiz, milliy tariximizning yorqin yulduzlari, mardlik, tengsiz azmu-shijoat sohiblari, buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o`zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirgan qahramonlari siymosi aks etgan teledasturlar ko`proq yaratilsa, yanada maqsadga muvofiq bo`lar edi. YOki bugungi davr ruhiga mos bo`lgan zamonaviy qahramonlarimizning davlatimiz ravnaqi yo`lidagi fidoyi xizmatlari, yoshlarimizning jahon miqyosida 2 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent.: “Ma'naviyat”, 2008. – 114-b. 45

davlatimiz bayroғini baland ko`tarib quchayotgan zafarlari aks etgan teledasturlarni yaratish zarur. Davlatimiz rahbari I. Karimov ta`kidlaganlaridek, – “... yoshlarning tarbiyasiga chuqur ta`sir ko`rsatadigan zamonaviy qahramon obrazi kino ekranlarimizda hali yaratilganicha yo`q. Suratga olinayotgan aksariyat fil’mlarda kinochilarimiz bugungi kunning haqiqiy manzarasi, uning o`tkir muammolari chuqur his eta olmasligi, oddiy odamlar hayotidan uzoqlashib qolgani sezilib turadi” 1 . Xullas, biz ham mana shu merosimizdan foydalanaylik. Ko`rsatish va o`rgatish, tarғibot va tashviqot orqali fuqarolar ongida milliy davlatchilik tafakkurini rivojlansin. Zero, shu orqali bugungi axborot xurujlariga qarshi kurashish, nosoғlom ғoyalarni tarqalishiga yo`l qo`ymaslik mumkin. Albatta, hayot faqat yutuqlar, muvaffaqiyatlardan iborat emas. Jamiyatimizning o`ziga xos muammolari, taraqqiyot yo`lidan ilgarilab borishga halaqit beruvchi to`siqlar ham bor. Loqaydlik, mas`uliyatsizlik, boqimandalik, ta`magirlik, soғlom turmush tarziga rahna soluvchi giyohvandlik kabi illatlar bugungi davlatchiligimiz barqarorligiga tahdid solayotgan bir paytda, bugungi ommaviy axborot vositalari xodimlarining xizmati kattadir. Bugun axborot vositalarini zamon talablari asosida amalda ta`minlashga erishish, matbuotda tanqid ruhini kuchaytirish, eng avvalo jurnalistlarning malakasini oshirish, ularni qayta tayyorlash va yosh jurnalistlarni tayyorlash muhim vazifalardan biri bo`lib qolmoqda. Ommaviy axborot vositalarining yana bir o`ziga xos xususiyati shundaki, yoshlarning yanada erkin bo`lishi, barkamol avlodning irodasi va fikrini ob`ektiv ifodalash, ularning huquqlari va qonuniy manfaatlarining faol himoyachisi va izdoshi bo`lish, yosh yigit va qizlarda milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishida muhim vosita hisoblanadi. 1 Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – engilmas kuch. – Toshkent.: “Ma'naviyat”, 2008. – 146-b. 46

Bugungi kunda ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy islohotlarda yoshlarning ishtirokini yoritib beradigan “YOshlar jurnalistikasi”ning alohida sohaga ajratilishi yoshlar muammolarini hal etishda ommaviy axborot vositalarining muhim rol’ o`ynayotganligi bilan ham boғliq. Bu birinchidan, jamiyat va davlatni boshqarishda, milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining yoshlarga nisbatan o`ziga xos yo`naltirilganligi, bu o`rinda yoshlarga doir davlat siyosati va bu siyosatning asosida ularga bo`lgan ishonch, ikkinchidan, ommaviy axborot vositalarining o`sib kelayotgan avlod ongiga kuchli ta`siri, uchinchidan, tarixiy va milliy mazmunga ega bo`lgan ommaviy axborot vositalarining ma`naviy-axloqiy ta`sir ko`rsatish tajribasi rivojlanib borayotganligi bilan izohlanadi. YOshlarning ongida huquqiy ta`lim va huquqiy tarbiyani amalga oshirish borasida davlat ommaviy axborot vositalarining “YOshlar” telekanali, “YOsh kuch”, “Gulxan”, “Ғuncha” kabi jurnallari faol sub`ektlar sifatida e`tirof etilmoqda. Nodavlat ommaviy axborot vositalari orasida yoshlarga oid mavzularda o`z materiallarini berib borayotgan quyidagi gazetalar alohida ajralib turadi: O`zLiDep-“XXI asr”( “XXI vek”), XDP- “O`zbekiston ovozi” (“Golos Uzbekistana”), yoshlarning ommabop nashrlari - “Turkiston”, “Molodyoj’ Uzbekistana”, “Jamiyat”, “Kelajak ovozi” gazetalari, “YOshlik”, “Irmoq” jurnallar – yoshlar siyosiy ongida milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirishda salmoqli hissa qo`shmoqda. SHu o`rinda, yoshlar ommaviy axborot vositalari faolligini o`sganligi yana bir jihati - bu ularning deputatlar korpusi bilan hamkorligidir. Bu nafaqat hokimiyatning vakillik organlarida yoshlar vakillarining faoliyatini yoritib borish, balki, deputatlar tashabbusi bilan kiritilayotgan qonun hujjatlari loyihalari muhokamasida yoshlar nashrlarining bevosita ishtirok etishida ham namoyon bo`layotganligini ta`kidlash lozim. 47

Xulosa. Bugungi kunda mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida milliy davlatchilik tafakkuri rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilib, ilmiy-amaliy xulosalar berish muhim ahamiyatga ega. Zero, mamlakatimizni isloh etish va demokratlashtirish jarayoni qat`iy va izchil tus olgani, fuqarolar ongu tafakkuri yuksalib, yon-atrofda bo`layotgan barcha voqea-hodisalarga dahldorlik tuyғusi, ertangi kunga ishonchi ortib borayotgani misolida ko`rish, anglash qiyin emas. SHundan kelib chiqib, bugungi kunda mazkur ilmiy tadqiqot davlat hokimiyati va boshqaruvini 48

demokratlashtirish hamda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ilmiy- nazariy va amaliy jihatdan ahamiyatlidir, degan xulosaga olib keladi. Davlatimiz mustaqillikni qo`lga kiritishi tufayli ko`pgina imkoniyatlarga ega bo`ldi. YAngi milliy davlatchilik tizimi shakllantirildi. Davlat hokimiyati tarmoqlari hodisalarning rivojlanishiga ko`ra mazmunan va shaklan o`zgartirildi. Muayyan tizimning o`zgarishi fuqarolar ongida milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishi va rivojlanishi uchun tegishli iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-madaniy shart-sharoitlarni yanada kengaytirish, kuchlarni, mablaғlarni, resurslarni tarmoqlar o`rtasida yangidan vujudga kelayotgan muvozanatni tiklashda ma`lum tartibda va ketma-ketlikda erishish mo`ljallangan marralarni belgilash uchun, ularni nazariy va jihatdan asoslash zarurati yoshlar ongida milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirish zaruriyatini taqozo qildi. Milliy davlatchilik tizimi taraqqiyoti yoshlar tafakkurining u yoki bu darajada shakllanishi va rivojlanishi bilan boғliq. YA`ni, o`zining eng oliy maqsadi va ijtimoiy idealini belgilay olmagan xalq ularga erishish mexanizmini (taraqqiyot modelini) ham yarata olmaydi. Bunday xalqning taraqqiyoti ko`p jihatdan stixiyali, umumiy oqimdagi barcha tasodif va tebranishlar ta`sirida kechadi. Aksincha, milliy davlatchilik tafakkuri rivojlangan xalq o`z taraqqiyotiga ijobiy hissiy va aqliy munosabatda bo`lishida, islohotlarni tashabbus bilan qo`llab-quvvatlashida namoyon bo`ladi. SHu bois, milliy davlatchilik tafakkurining mazmunini, uning o`ziga xos xususiyatlarini ochib berish, tarғib etish aholini, birinchi galda yosh avlodni vatanparvarlik, O`zbekiston bilan faxrlanish, milliy va umumbashariy qadriyatlarga sodiqlik ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega. Bu bugungi hayotimizga, erishayotgan yutuqlarimizga baho berish, shuningdek, o`z imkoniyatlarini yuzaga chiqarishga halaqit berayotgan unsurlarning ta`siridan xoli bo`lish choralarini ko`rishga yordam beradi. Milliy davlatchilik tafakkurining shakllanishi va rivojlanishi siyosiy mustaqillikka erishilgandagina yuksak darajada namoyon bo`ladi. Mustaqillik barcha shaxsiy, xususiy, guruhiy, sinfiy, mintaqaviy siyosiy qadriyatlardan ustun 49

hisoblanib, millatning oliy idealiga aylansagina, millat mustaqillikni milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishi va rivojlanishining huquqiy asosi ekanligini anglay bilsagina, mustaqillik mustahkamlanib boraveradi. Milliy davlatchilik tafakkuri shakllangan va rivojlangan, soғlom milliy mushtaraklik tuyғulari mavjud bo`lgandagina, “o`zbek modeli” o`zini tobora namoyon qiladi. Milliy davlatchilik tafakkurining rivojlanishi, eng avvalo, jamiyatda yangicha ong, yangicha dunyoqarash va ijtimoiy psixologiya shakllanishi jarayonida amalga oshadi.. Milliy davlatchilik tafakkurini rivojlantirish masalasi murakkab, ko`pqirrali, ziddiyatli, ayni paytda harakatchan va rivojlanuvchi hodisalarni ifodalaydi. Tabiiyki, bunday murukkab hodisalarning ijtimoiy falsafiy tahlili xususiy fanlar tadqiqotlariga tayangan, ularning juda keng qamrovli nazariy va amaliy dalillaridan, xulosalaridan foydalangan bo`lishi lozim. Milliy davlatchilik tizimi haqida keyingi yillarda turli yo`nalishlarda qator ilmiy ishlar e`lon qilingan bo`lsa- da, milliy davlatchilik tafakkurini shakllanishi va rivojlanishi ijtimoiy fanlarning tadqiqot ob`ektiga ko`ringanicha yo`q. SHu bois, mavzu bo`yicha ilmiy-nazariy, ilmiy-amaliy materiallarni imkon boricha to`plashga, asoslashga harakat qildik va yuqoridagi xulosalardan kelib chiqib, tadqiqotda jumladan quyidagi tavsiyalar berildi. 1. Fuqarolar ongida milliy davlatchilik tafakkurini shakllantirish masalalarini o`rganish falsafiy fanlar sohasida muhim muammolardan biri ekanligiga e`tibor qaratilishi lozim. 2. Ommaviy axborot vositalarining jamiyat hayotidagi roli va funktsiyasidan foydalangan holda milliy davlatchilik tafakkurini salohiyatini ko`rsata oluvchi, yoritib beruvchi dasturlar tayyorlash, hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarni echimini topish maqsadida “Biz sizga hamkormiz” rukni ostida fuqaro va jurnalist muloqoti asosida teledasturlar, ko`rsatuvlar tashkil qilish lozim. 3. Milliy davlatchiligimizning xalqaro obro`si va shukuhi oshib borayotganligini, jamiyat siyosiy ongining rivojlanishini va shu asosda milliy davlatchilik tafakkuri shakllanishi va rivojlanishining hozirgi dolzarb muammolarini aholining barcha qatlamlari ongiga etkazish maqsadida, maktab, 50

kollej, litsey, oliy o`quv yurtlari talabalari uchun risolalar, o`quv-uslubiy qo`llanmalar, darsliklar chop ettirish maqsadga muvofiqdir. 4. Nodavlat tashkilotlarining demokratik davlatchiligimiz rivojidagi alohida o`rnini e`tiborga olgan holda, millat rivoji va istiqboliga xizmat qiluvchi nodavlat maqomidagi ilmiy markazlar, tashkilotlar, xayriya fondlari faoliyatini oshirish, ularning erkin raqobatini shakllantirish asosida “davlat bosh islohotchi” sifatida kuchli davlatdan – kuchli jamiyat sari tamoyilining tadbiғini fuqarolar ongiga singdirish zarur. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati. Normativ – huquqiy hujjatlar. 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent.: “O`zbekiston”, 201. 2. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to`ғrisida”gi qonun. // “Xalq so`zi”. 2002. 12 dekabr. 3. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi to`ғrisida”gi qonun. // “Xalq so`zi”. 2002. 12 dekabr. 51

4. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senatining reglamenti to`ғrisida”gi qonun. // “Xalq so`zi”. 2003. 30 avgust. 5. “O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasining reglamenti to`ғrisida”gi qonun. // “Xalq so`zi”. 2003. 30 avgust. 6. Inson huquqlari: Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi. Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to`ғrisida xalqaro pakt. Fuqarolik huquqlari va siyosiy huquqlar to`ғrisida xalqaro pakt va fakul’tativ protakol. T.; “Adolat”. 1992. 64- bet. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov asarlari: 1. Karimov I.A. Asarlar 1-21 -jildlar. –T.: O`zbekiston, 1996-2011 2. Karimov I.A. YUksak ma`naviyat – engilmas kuch. T.2008. 3. Karimov I.A. O`zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.2011. Ilmiy adabiyotlar. 4. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. – Toshkent.: “O`zbekiston milliy entsiklopediyasi”, 2004. – 160 b. 5. Abdullaev A. Ma`naviyat va iqtisodiy tafakkur. – Toshkent.: “Ma`naviyat”, 1999. – 104 b. 6. Abdullaev A., Musaqulov A., Mahmudov T. Tafakkur va taqdir. – Toshkent.: “Ma`naviyat”, 1998. – 48b. 1. Agzamxodjaeva S. Ijtimoiy ideal va ma`naviy hayot. –Toshkent.: “Ma`naviyat”, 2007. – 230 b. 2. Azamat Ziyo. O`zbek davlatchilik tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) – Toshkent.: “SHarq”. 2000. – 368 b. 3. Azizxo`jaev A. Davlatchilik va ma`naviyat. – Toshkent.: “SHarq”, 1997. – 112 b. 4. Alimasov V. Konfutsiylik va SHarq davlatchiligi. – Toshkent.: “Falsafa va huquq” instituti, 2006. – 5. Aliqulov H. Falsafiy meros va ma`naviy –axloqiy fikr rivoji. –Toshkent.: Falsafa va huquq. 2009. –148 b. 52

6. Axmedshaeva M. Hozirgi zamon davlati va huquqi nazariyasi muammolari. O`quv qo`llanma. – Toshkent.: 2006. 7. Bahronov J. SHaxs milliy o`zligini anglashi qonuniyatlari. –Samarqand.: 1994. – 67 b. 8. Boboev H. Normatov K. Milliy davlatchilik haqida. –Toshkent.: “YOzuvchi”, 1999. – 48 b. 9. Boboev H. O`zbek davlatchilik tarixi. 1- kitob. –Toshkent.: “Fan”, 2004. – 249 b. 10. Boboev H. Hasanov S. “Avesto”- ma`naviyatimiz sarchashmasi. – Toshkent.: “Adolat”, 2001. –158 b. 11. Jalilov SH. Kuchli davlatdan – kuchli jamiyat sari: tajriba, tahlil, amaliyot. – Toshkent.: “O`zbekiston”, 2001. –106 b. 12. Jumaev R. Davlat va jamiyat: demokratlashtirish yo`lida. Toshkent.: “SHarq”. 1998.- 190 b. 13. Jo`raev N. Tarix falsafasi. Tushuncha, mohiyat, siyosat. – Toshkent.: “Ma`naviyat”, 1999. – 192 b. 14. Jo`raev S. Fuqarolik jamiyati: nazariya va amaliyot. – Toshkent.: “Akademiya”, 2003. 15. Jo`raev T. Milliy davlatchilik: xavfsizlik va barqarorlik. – Toshkent.: “Akademiya”, 2007. – 252 b. 16. YOqubov A. “Qutadғu bilig” da davlatchilik kontseptsiyasi. Toshkent.: “Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti”, 1997.-64 b. 17. Ibrohimov A. Bizkim o`zbeklar... (Milliy davlatchiligimiz asoslari haqida mulohazalar) – Toshkent.: “SHarq”, 1999. – 400 b. 18. Ibrohimov A. Davlatning salobati. – Toshkent.: “SHarq”, 2005. – 80 b. 19. Islomov Z.M. Davlat va huquq: umumnazariy masalalari. – Toshkent.: 2000. – 270 b. 20. Islomov Z.M. Fuqarolik jamiyati: kecha, bugun, ertaga. – Toshkent.: 2002. 21. Irmatov H. Millat bayroғi. – Toshkent.: “SHarq”. 2007. – 48 b. 53

22. Kaykovus. Qobusnoma. Toshkent.: 1973. Forschadan Muhammad Rizo Ogahiy tarjimasi. –Toshkent.: “O`qituvchi” NMIU. 2006. – 208 b. 23. Karim Tohir. Milliy tafakkur taraqqiyotidan: “Avesto” zamonlaridan to XX1 asr boshlarigacha. – Toshkent.: 2003. – 160 b. 24. Levitin L. O`zbekiston tarixiy burilish pallasida. (Prezident I. Karimov tarafdorining tanqidiy mulohazalari.) – Toshkent.: “O`zbekiston”, 2001. – 368 b. 25. Mamashokirov S.Toғaev SH. erkin va farovon hayot qurilishining ғoyaviy- mafkuraviy masalalari. – Toshkent.: “Ma`naviyat”, 2007. – 80 b. 54

O'xshashlar

Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash

Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari

Дунёда ғоявий ҳамда информацион ҳуружлар

Prezident Islom Karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida (Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash tizimi misolida.)

Demokratik jamiyat taraqqiyotida ma`naviy-iqtisodiy omillar uyg`unligi