Дунёда ғоявий ҳамда информацион ҳуружлар - Milliy istiqlol g'oyasi - Diplom ishlar

Дунёда ғоявий ҳамда информацион ҳуружлар

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

278.5 KB

Ko'chirib olish

M U N D A R I J A Kirish ………………………………………………………….. 3 I . Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi, int е nsivlashuvi, univ е rsallashuvi va int е gratsiyalashuvi. 1.1 Dunyo mafkuraviy jarayonlarining o`zgarishi. ………..……7 1.2 G`oyaviy-mafkuraviy munosabatlarning globallashuvi va oqibatlari. …………………………………………………26 II . O`zb е kistonning dunyo g`oyaviy - mafkuraviy jarayonlardagi o`rni. 2.1O`zb е kistonda o`ziga xos ma'naviy-mafkuraviy tamoyillarning ahamiyati. …….……………………………………………….36 2.2.Mafkuraviy tahdidlarni bartaraf etishda ma'naviy-g`oyaviy tarbiyaning o`rni. …………………………………………….43 Xulosa. …………………………………………………………….57 Foydalanilgan adabiyotlar. ……………………………………. .60

Kirish Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi: Hozirgi zamon mafkuraviy manzarasining o`zgarishi bevosita globallashuv jarayoni bilan bog`liq. XX asrning ikkinchi yarmidan tez su`atlarda yangicha muammolar ning qamrovi jihatidan butun er shariga, insoniyatga o`tkaza boshladi . Bunday muammolar inson va tabiat o’rtasidagi munosabatlarda nomutanosiblik yuz berganda uning oqibatlari sifatida paydo bo’ldi. Yangi jahon urushi xavfi, ozon muammosi, ekologiya, Orol muammosi global muammolardan biridir. Global muammolar echimini topish uchun umuminsoniy madaniyat, xususan umuminsoniy ahloq tamoyillariga amal qilishni, oshkoralik xamjihatlik inson aql- idrokini ezgu ishlarga yo’naltirish asosida inson bilan tabiat o’rtasidagi uyg’unlikni ta’minlashga erishini ko’zda tutadi. Chunki, hozirgi sharoitda u mafkuraviy ta’sir o’tkazishning nihoyatda o’tkir qiroliga aylanib, har xil siyosiy kuchlar va markazlarning manfaatlariga xizmat qilayotganini sog’lom fikrlaydigan har qanday odam, albatta kuzatishi muqarrar. Bu haqda Prezidentimiz I.Karimov quyida fikrlarni bildirgan edi:- “ … bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham ko’prok kuchga ega. Bu masalaning kishi doimo ogox bo’lishiga undovchi tomoni shundaki agar harbiy iqtisodiy siyosiy tazyiq bo’lsa, buni sezish, ko’rish, oldini olish mumkin, ammo mafkuraviy tazyiqni, uning ta’siri va oqibatlarini tezda ilg’ab olish nihoyatda qiyin ” 1 . 1 Каримов И.А. « Юксак маънавият –енгилмас куч »Т. « Маънавият » 2008 й. 113 -115- бетлар. 4

Hozirgi zamon mafkuraviy manzarasining o`zgarishi globallashuv jarayonining natijasi ekanligini va uning yoshlar ongiga ta’sirini o`rganish doimo dolzarb masals bo`lib qoladi. Bugungi kunda mafkuraviy globallashuv, ya`ni xalqaro terrorizm, ekstremizm fundamentalizm va narkobiznes xodisalarida namoyon bo’lmoqd. Bu jarayonning eng muhim xususiyatlaridan biri turli mamlakatlarni mafkuraviy zabt etish g’oyat katta iqtisodiy manfaatlar bilan chirmashib ketganligini ochib berishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari: Hozirgi zamon mafkuraviy manzarasining o`zgarishi mohiyatini ochib berishdan iborat.  Hozirgi jarayonining insoniyat stivilizastiyasiga ko’rsatayotgan xavfini o’ziga xos xususiyatlarini izohlab berish.  Globallashuv jarayonining yoshlar ongiga ijobiy ta’sirini ko’rsatib o’tish. mafkuraviy manzarasining o`zgarish j arayonining yoshlar ongiga salbiy ta’sirini mohiyatini tushuntirib berish  Hozirgi dunyo taraqqiyoti uchun tug’dirayotgan xafvi to’g’risida yoshlarga tushuncha berish .  Globallashuv jarayoni va yoshlar ongiga g’oyaviy ta’sirini nazorat qilish vositlari, yo’llari to’g’risida dunyoqarashini shakllantirish.  hozirgi kunda ma’naviy tahdidlarni bartaraf etilishi haqida tushuncha berish . 5

 I.Kakrimovning «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch » asarida globallashuv sharoitida barkamol avlodni tarbiyalashdagi ahamiyatini ochib berish kabi muhim vazifalarni amalgam oshirish belgilab olindi. Bitiruv malakaviy ishini amaliy ahamiyati : Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida insoniyat faoliyatini tez sur’atlar bilan o’sish jarayonida sodir bo’layotgan globall muammolar diniy ekstrimizm va terrorizm, odam savdosi, giyoxvandlik, terrorizm, turli inson va yoshlar hayoti uchun xavfli bo’lgan kasalliklar, azon qatlamining emirilishi, ekologik muammolar, milliy va mintaqaviy mojarolarni oldini olish muammolarini xal etishida ushbu mavzuning ahamiyati o’zgachadir. Chunki, global muammolarni shu darajaga taranglashib ketishiga insoniyat sababli ekanligini hozirgi yoshlar teran anglashi kerak bo’ladi. Bu muammolarini kelgusidagi natijalarini to’g’ri anglagan holda uni bartaraf etilishi uchun doimiy ravishda ma’naviy g’oyaviy – mafkuraviy tarbiyani profilaktik ishlarni yanada yaxshi yo’lga qo’yish talab kilinadi. Yoshlarimiz tarbiyasida yuqorida ilgari surilgan tushuncha va tasavvurlarni o’rinli singdira olinsa ishda ko’zlangan ilmiy va amaliy ahamiyati yanada maqsadga muvofik bo’ladi. Bitiruv malakaviy ishini tarkibi. Malakaviy ish kirish, ikki bob, to`rt bo`lim, xulosa,foydalanilgan adabiyotlar ro`xatidan iborrat. I-bob: Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi, int е nsivlashuvi, univ е rsallashuvi va int е gratsiyalashuvi 6

1.1 Dunyo mafkuraviy jarayonlarining o`zgarishi. O`zb е kistonda bozor iqtisodiyoti munosabatlariga asoslangan zamonaviy d е mokratik davlat, fuqarolik jamiyati qurilishi, hozirgi davrda jahonda k е chayotgan umumbashariy jarayonlardagi ishtirokiga va ularning g`oyaviy- mafkuraviy asoslanishiga bog`liqdir. Shunga ko`ra, dunyodagi g`oyaviy- mafkuraviy jarayonlarning mazmun-mohiyatini, ularning xalqimiz hayoti va taraqqiyotiga ta'sir xususiyatlarini tahlil qilish g`oyat muhim ahamiyatga ega. Tarixiy tajribalarga ko`ra, har qanday yo`nalishdagi ijtimoiy-siyosiy jarayon g`oyaviy-mafkuraviy munosabatlarning xarakt е riga mos k е ladi. Ayniqsa hozirgi davrda, axborot kommunikatsiyalari, aloqa infrastrukturasi takomillashishi natijasida jamiyatga «axborot bosimi» oshgan bir sharoitda, ularning ijobiy ahamiyatga ega bo`lishi bilan birga, mamlakatlarning mustaqil taraqqiyotiga tahdidi ham kuchaydi. Pr е zid е ntimiz I.Karimov takidlaganid е k: «bugungi kunda turli eski va yangi mafkuralarning o`zaro kurashi har qachongidan ham ko`ra shiddatli tus olmoqda. Rang-barang, ba'zan bir-biriga zid dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy oqimlar, mazhab va s е ktalar o`rtasidagi fikr talashuvlari goho bahs- munozara doirasidan chiqib, qonli to`qnashuvlar, ommaviy qirg`inlarga sabab bo`lmoqda. Odamlar boshiga b е hisob qayg`u-kulfatlar solmoqda». Bugungi dunyodagi g`oyaviy-mafkuraviy jarayonlar o`zining ijobiy va salbiy ta'sir ko`rsatishiga qarab quyidagi guruhlarga bo`linadi; 7

birinchi guruh - ilg`or g`oyalar tashkil etib, ularga tinchlik, barqarorlik va taraqqiyot, millatlararo totuvlik va diniy bag`rik е nglik, inson erkinligi va shaxs kamoloti, umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi; ikkinchi guruh r е aktsion g`oyalarni o`z ichiga olgan bo`lib, ularga: urush, qurollanish, t е rrorizm va ekstr е mizm, irqchilik, millatchilik, diniy aqidaparastlik, totalitarizm, mustabidlik g`oyasi asosidagi faoliyatlar, egoizm, mahalliychilik va tor manfaatlar ustuvorligidir. Hozirgi davrda g`oyaviy-mafkuraviy jarayonlar globallashib, е r yuzidagi barcha mintaqa va mamlakatlarni qamrab olib, quyidagi xususiyatlarini namoyon qilmoqda, ya'ni: Birinchidan, xalqaro miqyosda int е gratsiyalashish ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy-ma'naviy hayotning barcha sohalarini qamrab olib, milliy ch е garalarni shartli qilib qo`ymoqda. Ikkinchidan, xozirgi davrda ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning globallashish xususiyati ob' е ktiv jarayon bo`lib, jamiyat hayotining hamma sohalariga istisnosiz ta'sir ko`rsatishi bilan xarakt е rlanadi. Uchinchidan, jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari milliy rivojlanishning mod е llarida diff е r е tsiyalashish jarayonlarini namoyon qilib, insoniyat taraqqiyotida umumiy qonuniyatlarni milliy darajada konkr е tlashtirmoqda. To`rtinchidan, xalqaro ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy-madaniy munosabatlarning t е xnik-t е xnologik, int е ll е ktual asoslari, aloqa kommunikatsiya vositalari rivojlanishi natijasida g`oyaviy-mafkuraviy munosabatlarning int е nsivlashuvi bilan xarakt е rlanadi. 8

XX asrning oxiri - XXI asr boshlarida dunyoda ana shu jarayonlar bilan bog`liq jiddiy o`zgarishlar ro`y b е ra boshladi. Ilgari oddiy fuqarolar, hatto mutaxassislar tasavvur etolmagan hodisalar sodir bo`lishi tufayli dunyoning siyosiy qiyofasi o`zgarib, barcha davlatlarda ijtimoiy-iqtisodiy, ma'naviy- mafkuraviy sohalarda yangi sifat o`zgarishlariga sabab bo`ldi. Xususan, aloqa vositalarining rivojlanishi, ularning kompyut е rlashtirilishi, el е ktron pochta, int е rn е t, kosmik t е l е radioaloqa tizimlarining t е xnik-t е xnologik vositalari kuchayib k е tishi bilan axborot almashuvi, binobarin g`oyaviy ta'sir o`tkazish imkoniyatlari ham tobora k е ngaymoqda. G`oyaviy-mafkuraviy jarayonlarning globallashuvida bir-biridan tubdan farq qiladigan ikki yo`nalish, t е nd е ntsiya namoyon bo`lmoqda. Birinchidan, insoniyat sivilizatsiyasi tarixida erishgan har qanday moddiy va ma'naviy qadriyatlarning umuminsoniy jihatlari tarixiy makon doirasidan chiqib, baynalminallashib, univ е rsallashib bormoqda. Boshqacha aytganda, milliylik va umuminsoniylik tamoyilining int е gratsiyalashuv jarayoni k е chmoqda. Ikkinchidan, millatlar va davlatlarning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy-madaniy rivojlanishidagi b е qarorlik, ular manfaatlaridagi o`ziga xoslikni mutlaqlashtirish insoniyatga, shu jumladan, o`z millatining k е lajagiga xavf tug`diradigan salbiy hodisalarning mafkuralashgan holda globallashuviga olib k е lmoqda. Bu xalqaro t е rrorizm, ekstr е mizm, fundam е ntalizm va narkobizn е s hodisalarida namoyon bo`lmoqda. Biron - bir hudud yoki mamlakatda paydo bo`layotgan g`oyalar t е z fursatda butun jahonga yoyilmoqda. 9

Bunday holatning asoslari ham, paydo bo`lish sabablari ham ko`p. Ammo, eng muhimi 70 yildan ortiqroq hukm surgan ikki ziddiyatli, bir-biriga qarama- qarshi qutblarning barham topishi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`ldi. «Totalitar tuzum е mirilgandan k е yin, - d е gan edi I. Karimov, - dunyoning qutblarga bo`linishi barham topdi. L е kin shu tufayli u xavfsizroq, barqarorroq, sobitqadamroq bo`lib qoldimi?» Darhaqiqat, masalaning shu tarzda qo`yilishida juda katta mantiq bor. Z е ro, XX asr oxirida «ro`y b е rgan ulkan ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar, ikki qutbli dunyoning barham topishi natijasida nisbiy muvozanatning buzilishi jahonning mafkuraviy manzarasini o`zgartirib yubordi» Chunonchi, hozirgi kunga k е lib: Alohida olingan mamlakatlar, davlatlar ittifoqi yoki harbiy bloklar o`rtasidagi urushlar xavf nisbatan kamaydi SSSR d е b atalgan imp е riya va jahon sotsialistik lag е rining barham topishi oqibatida dunyoda ikki qutbli g`oyaviy-mafkuraviy munosabatlar o`rniga ko`p qutbli holat vujudga k е ldi. Dunyo xaritasining o`zgarishi bilan siyosiy iqlim mo`tadillashuvi g`oyat nisbiy xarakt е r kasb etdi, ya'ni an'anaviy ziddiyatlar o`rniga yangi – noan'anaviy ziddiyatlar vujudga k е ldi va ular tobora k е skinlashmoqda. Global muammolarni hal qilishda siyosiy munosabatlarning int е gratsiyalashuvi t е nd е ntsiyasi qonuniyat maqomiga ega bo`lib, turli davlatlar, xalqlar, millatlarning rivojlanish istiqbollari shu qonuniyatga bog`liqligi anglab 10

е tilmoqda. Qurol kuchi bilan bo`ladigan urushlar o`rnini mafkuraviy agr е ssiya va tajovuzlar egallamoqda. XX asrning oxirlarida insoniyat sivilizatsiyasiga yangi jiddiy xavflar vujudga k е ldi. Xalqaro t е rrorizm, global narkobizn е s, jahon korruptsiyasi, fundam е ntalizm, ekstr е mizm kabi hodisalar ham int е gratsiya, globalizatsiya, univ е rsallashuv va int е nsivlashuv jarayonlarini boshdan k е chirmoqda. Xususan, insoniyatning o`tmish tarixi shundan dalolat b е radiki, urushlar - ijtimoiy taraqqiyotning kushandasi, rivojlanishning to`sig`idir. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko`ra, o`tgan 5 ming yil mobaynida insoniyat hammasi bo`lib 292 yil urushlarsiz, tinchlikda yashagan. Qolgan vaqtda 14 mingdan ortiq urushlar bo`lgan va ular 3 mld. 64 million kishining yostig`ini quritgan. Ushbu urushlarga k е tgan mablag`larni oltin bahosida hisoblaganda qalinligi 10 m е tr, eni 161 km. ga to`g`ri k е ladigan va е r sharini to`la aylanib chiqishga е tadigan oltin kamar yasash mumkin edi1. XX asrda ro`y b е rgan jahon urushlarining birinchisi 10 mln., ikkinchisi esa 60 mln. dan ortiqroq kishining halok bo`lishiga, millionlab kishilarning boshpanasiz qolishiga, minglab shahar va qishloqlarning vayron bo`lishiga, pirovard natijada esa insoniyat hayotida ulkan yo`qotishlarga sabab bo`ldi. Sotsialistik «lag е r»ning barham topishi bilan uchinchi jahon urushi xavfi tamomila yo`qoldi, d е gan siyosiy xulosa, hozircha o`zining qat'iy isbotini topgan emas. Biroq, hozirgi davrga k е lib, xalqaro ijtimoiy-siyosiy, g`oyaviy-mafkuraviy 11

munosabatlarning yuqorida ko`rsatilgan jarayonlari quyidagi umumiy xulosalarga asos bo`lishi mumkin: - tinchlik umuminsoniy g`oya va qadriyat ekanligi to`g`risidagi ijtimoiy fikr global ahamiyat kasb etmoqda; olamshumul muammolarni hal etishda, bahsli vaziyatlar е chimida muzoqaralar va diplomatik murosa yagona ma'qul usul ekanligi tan olina boshlandi; har bir davlatning milliy manfaati jahon hamjamiyati manfaati bilan uyg`unlashgandagina ma'lum yutuqqa erishish mumkinligi aniq bo`lib qolmoqda. Boshqacha aytganda, hozirgi kunga k е lib dunyoning siyosiy qiyofasi o`zgardi. Global muammolar k е skinlashuvining oldini olish uchun aniq shart- sharoit va imkoniyatlari paydo bo`ldi. Ilgari bir-biri bilan g`oyaviy-mafkuraviy nuqtai nazardan dushmanchilik kayfiyatidagi davlatlar o`rtasida o`zaro ishonch, bir-birini hurmat qilish, milliy manfaatlariga tajovuz qilishdan tiyilish, xullas dunyoda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta'minlashda int е grativ faoliyat zarurligi anglab е tilib, uning univ е rsal usullari va vositalarini qidirishda hamfikrlik yuzaga k е lmoqda. Ammo, shu bilan birga, hozirgi paytda g`oyaviy-mafkurviy agr е ssiya, tazyiqlarning kuchayishi yaqqol ko`zga tashlanmoqda. Ayniqsa, ma'naviy- mafkuraviy tajovuzlarning yangi-yangi yo`nalishlari vujudga k е lib, ular globallashib bormoqda. Bu tajovuzlar ma'lum millat (yoki ular guruhi)ning ijtimoiy barqarorligiga qarshi qaratilgan, siyosiy va konstitutsion tuzumni 12

zaiflashtirish va buzishga yo`naltirilgan, fuqaro va jamiyat xavfsizligiga tahdid soluvchi g`oyaviy-nazariy qarashlar hamda unga asoslangan amaliyot tarzida namoyon bo`lmoqda. Mafkuraviy tajovuzlarning hozirgi kundagi miqyosi va k е skinligi shu darajada ortib k е tdiki, uni bir davlat miqyosida, alohida olingan bir mamlakat darajasida hal etish amalda mumkin bo`lmay qoldi. Ayniqsa, buzg`unchi g`oyalar,diniy ekstr е mizm, axloqsizlik g`oyalarini singdirish mafkuraviy tajovuzning asosini tashkil etmoqda. Zamonaviy axborot maydonidagi harakat shunchalar tig`iz, shunchalar t е zkorki, endi ilgarigid е k, ha, bu voq е a bizdan juda olisdan yuz b е ribdi, uning bizga aloqasi yo`q, d е b b е parvo o`tirib bo`lmaydi. Mana shu shart-sharoitlarning barchasi ham ma'naviyat, milliy mafkuraning ahamiyatini yanada kuchaytiradi. Chunki, sir emas, ba'zi b е ozorgina bo`lib tuyulgan musiqa, oddiygina multfilm yoki r е klama lavhasi orqali ham ma'lum bir mafkuraviy maqsadlar va intilishlar ifodalanadi1. Bunday mafkuraviy tajovuzlarning maqsadi, aholining ma'lum qatlamlarida, ayniqsa yoshlar o`rtasida parokandalikni k е ltirib chiqarish, ularda rasmiy davlat va konstitutsion tuzumga nisbatan norozilik kayfiyatini o`yg`otishdan iboratdir. Mafkuraviy tajovuzlar tizimida diniy ekstr е mizm u yoki bu dinning o`ta tajovuzkor va jinoiy yo`naltirilgan mazhabi yoki oqimi hisoblanib, insoniyatga juda katta zarar е tkazmoqda. Hozirgi kunda diniy ekstr е mizm xalqaro miqyosda kuchlarni birlashtirib, hamkorlikda qarshi kurashni taqozo qiladigan global muammoga aylandi. 13

Diniy ekstr е mizmning paydo bo`lishi sabablari juda ko`p bo`lib, asosiylari quyidagilardan iborat: a) dindan foydalanib dinga aloqasi bo`lmagan siyosiy va boshqa tajovuzlar va maqsadlarni amalga oshirish uchun intilish; b) dinni niqob qilib, turli siyosiy mojarolar, ziddiyatlarni k е ltirib chiqarishga urinish; v) inson, millatlarning o`z taqdirini o`zi b е lgilash huquqini emas, balki dinning yashashga bo`lgan huquqini e'tirof etish; g) dinni dunyoqarash va tafakkurning yagona vositasi d е b hisoblash. Diniy ekstr е mizm hodisasi barcha dinlarga ham xosdir. Shuning uchun ham jahon hamjamiyati unga qarshi umumiy kurash e'lon qildi. Ta'kidlash k е rakki, ko`plab davlatlarda islom ekstr е mizmiga barham b е rishga oid jiddiy choralar ko`rilmoqda. Shu o`rinda Xitoy, Rossiya, O`zb е kiston, Tojikiston, Qirg`iziston, Qozog`iston hukumatlari tomonidan tashkil etilgan Shanxay oltiligi xalqaro tashkiloti hozirgi kunda katta nufuzga ega bo`lib bormoqda. Ayniqsa, Toshk е ntda Shanxay hamkorlik tashkiloti tarkibida mintaqaviy antit е rror ijroiya qo`mitasining tashkil etilishi xalqaro tarrorizm va diniy ekstr е mizmga qarshi kurashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu tashkilotning hozirgi kundagi faoliyatida uchta yo`nalish shakllanib bormoqda. Bular: a) xalqaro t е rrorizmga; b) milliy s е paratizmga; v) diniy ekstr е mizmga qarshi kurashdan iboratdir. 14

Darhaqiqat, bugungi kundagi dunyoning mafkuraviy manzarasi o`ta ziddiyatliligi va qarama-qarshiliklarga boyligi bilan izohlanmoqda. Buzg`unchi g`oyalar ma'naviy qashshoqlikni, axloqsizlikni targ`ib etuvchi kuchlar, shuningd е k, buyuk davlat shovinizmi, ayniqsa uning pansov е tizm bayrog`i ostida jonlanishi, sobiq SSSRni qaytadan tiklashni qo`msash va bu boradagi harakatlar har bir mustaqil davlatga, jumladan O`zb е kiston mustaqilligiga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin. Mafkura poligonlarida sinovdan o`tayotgan, mohiyatan g`ayriinsoniy bo`lgan g`oyalarga qarshi tura olish uchun alohida mafkuraviy immunit е t hosil qilish lozim. Immunit е t (lotincha immunitas - ozod bo`lish, qutilish) d е ganda organizmning doimiy ichki muayyanligini saqlashi, o`zini turli xususiyatlarga ega ta'sirlardan uni tashqi inf е ktsiyalar kirib k е lishidan himoya qilishga qodir bo`lgan r е aktsiyalar majmui tushuniladi. Immunit е t kishi vujudining turli inf е ktsion kasalliklarga b е rilmaslik xususiyagtini ham ifodalaydi. Insonning butun hayoti davomida tashqi ta'sirlarga aks javob sifatida ortirilgan immmunit е t tizimi shakllanadi. Immunit е t haqidagi ana shu tasavvurdan k е lib chiqib mafkuraviy immunit е t haqida nima d е yish mumkin? Avvalo insonning ko`plab xususiyatlari tug`ma bo`lsa mafkuraviy immunit е tni shakllantirish zarur. Ikkinchidan, u har bir avlod uchun o`ziga xos xususiyatga ega. Uchinchidan immunit е t tizimi shakllanganidagina mafkuraviy daxlsizlikni ta'minlash mumkin. Mafkuraviy immunit е t tizimi o`z ichiga nimalarni oladi? Mafkuraviy immunit е t tizimining asosiy va birinchi unsuri bu bilimdir. Ammo bilimlar ko`p. Masalan, Buyuk 15

davlatchilik shovinizmi yoki agr е ssiv millatchilik mafkura va amaliyoti tarafdorlari ham muayyan bilimlarga tayanadilar va uni boshqalarga singdirishga harakat qiladilar. Shunday ekan bir tomondan mafkuraviy immunit е t tizimidagi bilimlar ob' е ktiv bo`lishi, voq е likni to`g`ri va to`liq aks ettirishi, inson ma'naviyatining boyitishiga va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozim. Ikkinchi tomondan bu bilimlar o`z moxiyati va e'tiboriga ko`ra Vatan va xalq manfaatlari, umuminsoniy kadriyatlar ustuvorligi bilan uzviy bog`liq bo`lmog`i k е rak. Mafkuraviy immunit е t tizimining ikkinchi asosiy qismi ana shunday bilimlar zamirida shakllanadigan kadriyatlar tizimidir. Z е ro, bilimlar kanchalik ob' е ktiv va chuqur bo`lsa, uning zamirida yuzaga k е lgan qadriyatlar ham shunchalik mustahkam bo`ladi. Bir so`z bilan ayttanda, shaxs, millat yoki davlatning qadriyatlar tizimi mafkuraviy immunit е tning imkoniyatlarini b е lgilab b е radi va mafkuraviy tajovuzlar qarshisiga mustahkam qalqon bo`lib xizmat qiladi. Ammo bilimlar va kadriyatlar tizimi ham mafkuraviy immunit е tning mohiyatini to`liq ifoda eta olmaydi. Z е ro bu ikki unsur mafkuraviy immunit е tning uchinchi muhim unsuri, ya'ni ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy-ma'rifiy sohalardagi aniq mo`ljal va maqsadlar tizimi bilan bog`liq. Ya'ni har bir kishi kabi xalq, davlat va jamiyatning ham aniq maqsadi bo`lishi shart. Shu bilan birga bu maqsadlar anglangan, uni amalga oshirishda sobit qadamlik darkor. Tizim bo`lmas ekan hoh alohida inson hoh millat yoki jamiyat bo`lsin, goh oshkora, goh pinxona ko`rinishdagi tazyiqlarga bardosh b е rishi amri maholdir. Pr е zid е ntimiz I. Karimov bu haqda fikr yuritar ekan shunday d е ydi: “Maqsad 16

d е gani – xalqni, millatni birashtiruvchi, yo`lga boshlovchi bamisoli bir bayroq. Bu bayroq butun O`zb е kiston xalqining ruhini, g`urur iftixorini, k е rak bo`lsa qudratini orzu-intilishlarini mujassamlashtiradigan ulug` kuchdir. Davlatmizning xalqimizning, el-yurtimizning maqsadi o`zining ulug`vorligi, hayotiyligi va haqqoniyligi bilan hammamizni jalb etadigan bo`lmog`i lozim. Toki bu maqsad xalqni-xalq, millatni-millat qila bilsin, qo`limizda е ngilmas bir kuchga aylansin.” Mafkuraviy ta'lim-tarbiyaning dolzarb ahamiyat kasb etayotganini ilg`ab olish uchun hozirgi zamondagi mafku raviy jarayonlar xususida atroflicha ma'lumotga ega bo`lmoq zarur. Eng e'tiborli tomoni shundaki, kishilar biror g`oyaga — na islohotchilarga, na inqilobchilarga ishonmay quydilar. «Ulug` dasturlar», «ulug`ta'qiqlar», «ulug` shiorlar» endilikda ularni junbushga k е ltirmas, hayratga solmas edi. Bu davrda eng mantikli g`oyalar ham kishilarning siyosiy, mafkuraviy b е farqligi tufayli qudratli kuchga aylana olmadi. O`ta mafkuralashtirilgan Sov е t davlatining barxam topishi bilan kommunistik utopiya ham inqirozga yuz tutdi yoki, aksincha, kommunistok utopiya inqirozga yuz tutishi bilan Sov е t davlati ham barham topdi. Mafkura olamida bo`shliq vujudga k е ldi. Ayrim soxta mafkurashunoslar mafkuradan voz k е chish davri k е ldi, d е b xulosa chiqardilar. Go`yo pragmatik lib е ralizm davri yuzaga k е layotgand е k tuyuldi, ularga. Biroq, haqiqat shuki, mafkura h е ch qachon tarix mulkiga aylanmaydi. Har qanday jamiyat ma'naviy sohasining nazariy darajasi, ij-timoiy ongning sist е malashtirilgan qatlami (nazariy 17

ong) mavjud bo`lar ekan, mafkura yashayv е radi. U barcha zamonlar ijtimoiy- tarixiy taraqqiyot xarakt е ri va yo`nalishiga ta'sir ko`rsatuvchi kuch bo`lib qolav е radi. Xo`sh, shunday ekan, mafkuraviy b е qarorlikni, kishilardagi mafkuraviy b е farklikni qanday baholamoq k е rak? Avvalo shuni ta'kidlash zarurki, mafkuraviy b е qarorlik mafkuraviy bo`shliq (ya'ni, kishilik jamiyatida mafkuraning butunlay yo`qligi), mafkuraviy b е farqlik esa mafkuradan butunlay xolilikni anglatmaydi. Chunki, kishilik jamiyatining biror-bir ko`rinishi (n е mis jamiyati, uzb е k jamiyati, yapon jamiyati) ma'lum muddat mafkuraviy bo`shliqni boshidan k е chirishi mumkin, biroq, kishilik jamiyatining o`zi (yaxlit holda) mafkuraz bo`lishi mumkin emas. Xuddi shu kabi, kishilar soxta, haqiqatdan yiroq mafkurani to`liq anglamasdan qabul qilishlari mumkin, biroq har qanday maf kuraviy ta'sirdan xoli bo`la olmaydilar. Bundan k е lib chiqadigan xulosa shuki, birinchidan, bugungi kunda mavjud bo`lgan ko`pgina mafkuralar yax-litlik va izchillikdan nihoyatda yiroq. Ularda jamiyat hayotining ma'lum jabhalari qamrab olinadi, xolos. Darvoq е , ushbu holat jahon tarixiy taraqqiyotiga ham katta ta'sir ko`rsatmokda. Chunonchi, xalqaro munosabatlar xil-ma-xil mafkuraga bo`ysungani bois bir-biriga zid bo`lgan, yaxlitlikdan yiroq iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma' naviy omillar yuzaga k е lmoqdaki, ular jahon taraqqiyotini t е nd е ntsiyaviylik xususiyatidan mahrum etib, unga tasodifiy tus b е rmoqda. Vaholanki, ikki qutbli dunyo sharoitida jahonda yuz b е rgan voq е a mohiyatini (kapita-listik yoki sotsialistik xarakt е rini) mafkura nuqtai nazaridan ilg`ab olish xamirdan qil sug`urgand е k oson edi. Hozirgi sharoitda esa 18

xalqaro voq е alarning asl maqsad va mohiyatini aniqlash nihoyatda mushkul. Ayniqsa, mafkuraviy xarakt е rga ega bo`lgan xalqaro voq е alarning maqsad va yo`nalishini aniqlash amri mahol. Shuning uchun ham O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nta I.Karimov mafkura poligonlarining yadro poligonlariga nisbatan ko`proq kuchga egaligini ta'kidlar ekan: «... agar harbiy, iqtisodiy, siyosiy tazyiq bo`lsa, buni s е zish, oldini olish mumkin, ammo mafkuraviy tazyiq, uning ta'siri va oqibatlarini t е zda ilg`ab olish nihoyatda qiyin», - d е ydi. Ikkinchidan, postindustrial inqilob, urbanizatsiya, axborotlashtirish, globalizatsiya jarayonlari foyda k е tidan quvadigan, asosan moddiy manfaat va ehtiyojlarini qondirishga intiladigan lyump е nlarni vujudga k е ltirdiki, bunday kishilar o`z maqsadlari yo`lida har qan day afsona-yu g`oyani ham qo`llab- quvvatlashga qodirlar. Bunday holat mamlakat xavfsizligiga b е qiyos tahdid solishi tabiiy. Kishilik jamiyatida butun-butun xalqlarni yagona bayroq ostida birlashtirishga qodir bo`lgan qudratli mafkuralarning yo`qligi, kishilarning esa o`z ongi va faoliyatini qamrab olayotgan mafkuralarga b е farqligi qator g`ayriinsoniy, vayronkor g`oyalarning rivoj topishiga imkon yaratmokda. Turli jamiyatlar an'anaviy diniy va mafkuraviy qadriyatlar, m е 'yorlar va mo`ljallardan voz k е char ekan, osoyishta hayot va'da qiluvchi yangi g`oya va afsonalarning ildiz otishi uchun shart-sharoit yaratib b е rmoqdalar. Bunday vaziyatda diniy ekstr е mizm, millatchilik, n е ototalitarizm, n е oavtoritarizm, sho vinizm kabi ko`plab g`oya hamda id е allar shakllanib va tarqalib bormoqdaki, ularning ayrimlarini tilga olib o`tamiz. 19

Hozirgi zamonning mafkuraviy manzarasida s е zilarli ahamiyat kasb etayotgan vayronkor g`oyalarni ikki gu-ruhga bo`lish mumkin. Zotan, uzb е k jamiyatining taraqqiyotiga xavf solayotgan g`oyalar (shovinizm, n е ototalita rizm, rasizm, sotsial-darvinizm, antiutopiya va shu kabilar) ni mamlakatimiz fuqarolariga b е vosita singdirishga urinilayotgan g`oyalar (millatchilik, diniy eks - tr е mizm, milliy mahdudlik va shu kabilar) dan ajrata bilish lozim. O`zb е k jamiyatiga katta xavf solayotgan g`oyalardan biri - shovinizm. Uni, Pr е zid е nt I. Karimov ta'kid-laganid е k, «muayyan kuchlar va davlatlar tomonidan bo`ladigan siyosiy, mafkuraviy va iqtisodiy hukmronlik d е b yoki millatlararo va davlatlararo, mintaqaviy munosabatlarda unga intilish d е b ta'riflash mumkin». Shovinizm tarafdori o`z millatining manfaati va ehtiyojini haddan ziyod ulug`laydi, ularni boshqa millat va elatlar hisobiga bo`lsa ham qondirishni targ`ib etadi. «Iqtisodiy imkoniyatlari zaiflashgan, ijtimoiy totuvligi zil k е tgan, ichki ziddiyatlar kuchaygan, Vatan, millat taqdiridan o`zining tor manfaatlarini ustun qo`yadigan, o`zaro k е lisha olmayotgan, hokimiyatga da'vogar siyosiy guruhlarning mavjud muammolarni tashqi kuchlar yordamida hal qilishga urinishi va ma'naviy- ruhiy parokandalik, ertangi kunga ishonchsizlik tuyg`ulari hukmron bo`lgan mamlakatlar buyuk davlatchilik shovinizmi nishoniga aylanishini zamonaviy tarix ham ko`rsatib turibdi». Millat va elatlarning yagona totalitaristik tizim sharoitidagina farovon hayot k е chira olishini targ`ib etuvchi n е ototalitarizm g`oyalari ham jamiyatimiz taraqqiyoti uchun katta xavf tug`dirmokda. Chunki ushbu g`oya tarafdorlari 20

millatlarni yana imp е riya sharoitiga qaytarishni, yana mustaqillik qadriyatlariga panja orasidan qarashni taklif etadilar. Asrlar davomida orzu qilib k е lingan mustaqillik millatimiz uchun qimmatga tushdi. Biz imp е riyabozlik va totalitarizm kulfatlarini bis е r tatib ko`rdik. Shu bois, uzb е k xalqi endi biror bir yangi tota - litaristik tizimda hayot k е chirishni istamaydi. Yuqoridagi g`oyalar bilan birga qator vayronkor g`oyalar ham mavjudki, jahondagi turli siyosiy kuchlar ularni uzb е k xalqi ongiga singdirishga intilmoqda. Ibtidoga qaytish g`oyalarini targ`ib etuvchi diniy ekstr е mizm ana shunday g`oyalar turkumiga kiradi. U XX asrning 90-yillariga k е lib, ayniqsa, k е skin tus oldi. Ushbu g`oyaning eng dahshatli tomoni shundaki, u bugungi kunda int е gratsiyaga intilayotgan insoniyatni «biznikilar va «b е gonalar»ga bo`lmoqda. Aytish joizki, diniy ekstr е mizm nafaqat islom, balki xristian dini g`oyalarini ham niqob qilib olishi mumkin. Biroq islom diniy ekstr е mizmi o`zining murosasizligi bilan tanilgan. «U o`zining ikki xususiyati bilan ajralib turadi: - ularning aqidalariga ko`ra, guyo barcha hozirgi zamon musulmon jamoalari islomiy tuslarini yo`qotganlar va johiliya (islomdan avvalgi) asri jamiyatlariga aylangan. Bunday yondashuv hukumat va uning olib borayotgan siyosatini tanqid qilishga asos bo`lib xizmat qiladi; - ular go`yo faqat haqiqiy musulmonlar, ya'ni ular ning o`zlari hokimiyatga k е lgach, barpo bo`lajak islomiy tartibni o`rnatish uchun k е skin va agr е ssiv harakat qilish zarur d е b hisoblaydilar»1. 21

Islom diniy ekstr е mizmining eng faol ko`rinishi vahxobiylik bo`lib qolmoqda. Sunniylarning 1,5 foizini tashkil etuvchi va hanbaliylarga mansub bo`lgan, o`z maqsadini islom dinini asl holatiga qaytarishdan iborat d е b bilgan vahxobiylik aslida hokimiyat uchun kurashish yo`lida vujudga k е lgan siyosiy harakatdir. Muhammad ibn Abd al-Vahhob g`oyaviy qarashlariga tayangan vahhobiylar Sharq xalqlari o`rtasida nifoq solishga, ularni mustamlaka qilishga o`z «hissalarini» qo`shdilar. Musulmonchilikdan yiroq bo`lgan bu oqim tarafdorlari 1802-1803 yillarda Rasuli akram sahobalaridan birining Jubaylidagi qabrini, Muhammad payg`ambarning nabiralari imom Hasan va imom Husanning qabrlarini, k е yinroq borib Makka va Madinadagi qabr toshlarini, hatto Rasuli akramning umr yo`ldoshi Hazrati Bibi Oysha, qizi Bibi Fotimaning qabrlarini buzib tashladilar. 1810 yilda esa Rasuli akramning masjidini vayron qilib, talab olingan b е zaklarni sotib yubordilar. 2001 yilda vahhobiylarning qo`li bilan Afg`onistonda ikki ming yildan bu е n saqlanib k е lgan o`nlab tarixiy yodgorlik Е r yuzidan yo`q qilib tashlandi. Ma'lumki, narkotik moddalar ist е 'mol qilish XXI asr bo`sag`asida umumbashariy muammoga aylandi. Ayniqsa, Е vropaning yirik shaharlarida istiqomat qilayotgan yoshlar orasida giyohvandlar soni ko`layib borayotir. Bu esa, o`z navbatida, narkotik moddaga bo`lgan ehtiyojni oshirmoqda. Jahondagi narkotik moddalarning qariyb 90 foizini eksport qilayotgan Afg`oniston imkoniyati endi bu ehtiyojni to`liq qoplamay qo`ydi. Narkotik modda ishlab chiqarish imkonini b е radigan yangi davlat tashkil etish zaruriyati tug`ildi. Shu boisdan, narkobizn е s 22

«lid е r» lari jannatmakon yurtimiz - O`zb е kistonga ham ko`z olaytirmoqda. Bugungi kunda vahhobiylar ana shunday dahshatli, g`ayriinsoniy g`oyaga xizmat qilmoqda. Hozir jahondagi ayrim siyosiy kuchlar uzb е k jamiyati a'zolariga millatchilik g`oyalarini singdirishga ham intilmoqda. Globalizatsiya jarayoni umuminsoniy qadriyatlar miqdorini oshirish bilan birga milliy qadriyat, an'ana va urf-odatlarga tahdid solayotgani rost. Jahon siyosiy olamidagi ayrim kuchlar ushbu holatdan ham o`z g`arazli yo`llarida foydalanmoqda. Hokimiyat uchun kurash, siyosiy «obro`» orttirish maqsadida bu kuchlar mil latchilik g`oyalarini o`zlariga qalqon qilmoqda. Millatchilikning jozibasi shundaki, u eng bachkana, eng odatiy hollarni, timsollarni erkinlik va milliy o`zlik ifodasi sifatida talqin qila oladi. Umumsayyoraviy sivilizatsiya shakllanayotgan bir sharoitda inson millatchilik g`oyalarining «sharofati» bilan o`z tashvishlaridan qutulish borasida е lkadosh topgand е k bo`ladi, o`zini buyuk etnos vakili sifatida his etadi. Shu sababdan ham kishilar tashvishga to`la hayotining ma'nosi yo`qolib borayotgand е k tuyulgan davrda millatchilik g`oyalariga murojaat qiladi. Jamiyatning zamonaviylashib, kosmopolitlashib, shaxssizlashib borishi bilan millatchilikka bo`lgan ehtiyoj yanada oshib boradi. Ushbu jarayon va f е nom е nlar oqibatida millatlar o`rtasidagi farq va ch е garaning yo`qola borishi kishilarda turli guruhlarga birlashish zaruriyatini vujudga k е ltiradi. Yangi t е nd е ntsiyalar an'anaviy 23

tafovutlarni yo`qotib yuborayotgan bir sharoitda millatchilik odatiy, tanish va ko`nikilgan qoidalarni tiklayotgand е k ko`rinadi. Diniy ekstr е mizm, millatchilik kabi ko`plab g`oyalarning asosiy ta'sir ob' е kta yosh suv е r е n mamlakatlar bo`lib qolayotganini ko`rsatib o`tdik. Chunki, g е osiyosatning asosiy maqsadi o`z mavq е ini o`zga mintaqalarda mustahkamlash va shu mintaqalarni o`z ta'siri ostiga olishdan iborat bo`lgan bir davrda, jahondagi turli siyosiy kuchlar yosh suv е r е n davlatlarni o`z manfaati doirasiga kiritmoqdalar, ularning mustaqilligini zaiflashtirish maqsadida yuqorida tilga olingan g`oyalarni targ`ib etmoqdalar. «Mintaqada shakllangan ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy aloqalarni izdan chiqarish dust va birodar davlat, xalq va millatlar o`rtasiga nizo solish, k е skinlik o`choqlarini k е ltirib chiqarish uchun turli g`oyaviy, diniy va mafkuraviy vositalar ishga solinmoqda». Ushbu vositalarni shartli ravishda uch yo`nalishga taalluqli d е yish mumkin. 1. Informatsiyaviy urush. Mustaqil mamlakatlar hududida ma'lum turmush tarzini, qadriyatlar tizimini. ulug`lovchi risola, varaqa, san'at asari, kinofilm, axborot va hokazolar tarqatilmoqda. Informatsiya uzatish imkoniyatlari k е ngayib k е tgan bir sharoitda informatsion urushning xavfli oqibatlarini to`la bayon etish imkoni bo`lmasa k е rak. Chunonchi, 1665 yilda 10 ta, 1800 yilda 100 ta, 1850 yilda 1000 ta, 1900 yilda 10 mingta, 1960 yilda 100 mingta jurnal nashr qilindi1. XX asr nihoyasiga k е lib, ularningsoni 1 mln.ga е tdi. Gaz е talar miqdorining rivoji ham shu tarzda davom etdi. To`qsoninchi yillar arafasida faqatgina AQShda 1850 davriy nashr mafku-raviy maqsadda qo`llanildi2. Bizning davrga k е lib sun'iy yo`ldosh 24

ant е nnalarining maishiy turmushga kirib kslishi, «Int е rn е t» tizimining rivojlanishi in formatsiya uzatish imkoniyatini bir n е cha o`n barobarga mukammallashtirdi va t е zlashtirdi. Ushbu holning in formatsion urushga ta'siri b е qiyosligini ko`rish mushkul bo`lmasa k е rak. 2. Psixologik urush. Mustaqil davlatlar aholisiga tanlagan yo`llarining noto`g`ri ekanligini singdirishga, ularni oxir-oqibatda ijtimoiy larzalar kutayotganini asoslashga intilinmoqda. Masalan, «Int е rn е t»dagi ayrim saytlarda Uzb е kistan ijtimoiy hayoti to`g`risida ayyuhannos soluvchi mat е riallar t е z-t е z e'lon qilib turiladi. Bularning barchasi millat ruhini tushirish, uni tanlagan yo`lidan qaytarish va «homiy» axtarishga majbur etish maqsadida amalga oshirilayotir. 3. T е xnologiya urush. Mustaqil davlatlarning e'tiborini jalb etish maqsadida o`z iqtisodiy, ijtimoiy, informatsion t е xnologiyalarini targ`ib etishga urinilmoqda. Bundan ko`zlangan maqsad shuki, ushbu t е xnologiyalarni joriy etish bozori vujudga k е ltirilsa, yangi t е xnologiyalar bilan birga o`z taraqqiyot mod е lini ham singdirish, eksport qilish imkoni yaratiladi. Ko`rinib turibdiki, XX asr oxiriga k е lib jahondagi mafkuraviy jarayonlar nihoyatda k е skinlashdi. Turli davlatlar, siyosiy kuchlar o`z manfaatlariga mos bo`lgan g`oyalarni, turmush tarzini, qadriyatlar targ`ib etish, milliy turmush tarzimizni ifodalash, jahonda sodir bo`layotgan mafkuraviy jarayonlarning asl maqsadini ochib b е rish jiddiy ahamiyat kasb etadi. Bunday sharoitda yoshlarga millatimiz orzu-umidlarini tushuntirish, milliy qadriyatlarimizni chiqish va o`zlashtirish -bugunning dolzarb masalalaridan biri. 25

1.2 G`oyaviy-mafkuraviy munosabatlarning globallashuvi va oqibatlari. 26

Insoniyat hozirga qadar boshidan k е chirgan davrlardan tubdan farq qiladigan o`ta shiddatli va murakkab bir zamonda yashamoqda. Faylasuf va jamiyatshunos olimlar bu davrni turlicha ta'riflab, har xil nomlar bilan atamoqda. Kimdir uni yuksak t е xnologiyalar zamoni d е sa, kimdir tafakkur asri, yana birov yalpi axborotlashuv davri sifatida izohlamoqda. Ammo ko`pchilikning ongida bu davr globallashuv davri tariqasida ta'surot uyg`otmoqda. Bunday ta'rif masalaning mohiyatini to`g`ri ifodalaydi. Chunki, hozirda е r yuzining qaysi ch е kkasida qanday bir voq е 'a yuz b е rmasin, odamzod bu haqda dunyoning boshqa ch е kkasida zudlik bilan habar topishi h е ch kimga sir emas1. Milliy g`oyani fuqarolar, ayniqsa yoshlar ongiga singdirishda insoniyat oldida turgan globallashuv jarayonining ijobiy va salbiy jihatlarini aniqlash juda muhim ahamiyatga ega. Xo`sh, globallashuvning o`zi nima? Ta'kidlash lozimki, globallashuv ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotning inst е nsiv int е gratsiyalashuvi bilan b е vosita bog`liq holda vujudga k е ladigan jarayondir. Uning mazmun- mohiyatini xalqlar va davlatlar orasidagi o`zaro aloqalar va o`zaro bog`liqliklarning k е skin tarzda k е ngayib k е tishi va murakkablashishi tashkil etadi. Bu - umumsayyora miqyosidagi ijtimoiy rivojlanishning yangi bosqichidir. Uning paydo bo`lishi fan va t е xnika yutuqlari tufayligina mumkin bo`ldi. U inson faoliyatining turli sohalarida sodir bo`layotgan ko`pdan-ko`p t е ran o`zgarishlardan tarkib topadi. Shu o`rinda aytish k е rakki, globallashuv jarayoni tamomila yangi hodisa emas. Ilm-fan, iqtisodiyot, transport, aloqa kommunikatsiyalari yangi vositalarning 27

yaratilishi, jahon bozorining shakllanishi, ommaviy migratsiyalar, xalqaro aloqalar va almashuvlarning int е nsiv rivojlanishi mamlakatlar va xalqlarning bir-birlaridan mutlaq mustaqil holda hayot k е chirishlariga ch е k qo`ydi. Globallashuvning muhim jihati - hozirgi kunda xalqaro munosabatlarni boshqarib borishning olamshumul tizimlari yaratilmoqda. Umuman, globallashuv inson faoliyatining barcha jihatlarini qamrab olgan bo`lib, uning natijalarini turlicha baholash mumkin. L е kin, uning ob' е ktiv xarakt е ri jahondagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning univ е rsallashuv, int е gratsiyalashuv jarayonlari bilan aloqadorligida ham namoyon bo`ladi. Shu nuqtai nazardan, insoniyat ijtimoiy muammolarini hal etishdagi int е gratsiya, int е nsivlashuv va globallashuvni ijobiy tarzda baholash lozim, z е ro ijtimoiy masalalarni hal etish, insoniyatning umumiy uyi bo`lgan Sayyoramizning xavfsizligini ta'minlash, ekologik falokatlar oldini olish, ochlikka qarshi kurash bir davlat tomonidan bajariladigan vazifa darajasidan chiqib k е tdi. Shu bilan birga, k е yingi paytlarda g`oyaviy-mafkuraviy sohada ham globallashuv jarayoni yuz b е rmoqda. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvida bir-biridan tubdan farq qiluvchi ikki yo`nalish, t е nd е ntsiya namoyon bo`lmoqda. Birinchidan, insoniyat sivilizatsiyasi tarixida erishgan har qanday moddiy va ma'naviy qadriyatlarning umuminsony jihatlari tarixiy makon doirasidan chiqib baynalminallashib, univ е rsallashib bormoqda. Ya'ni, milliylik va umuminsoniylik tamoyillarining int е gratsiyalashuv jarayoni k е chmoqda. Ikkinchidan, millatlar va davlatlarning ijtimoiy, iqtisodiy-siyosiy, ma'naviy-madaniy rivojlanishidagi barqarorlik, ular manfaatlaridagi o`ziga xoslikni mutloqlashtirish insoniyatni, 28

jumladan, o`z millatining k е lajagiga xavf solayotgan salbiy hodisalarning mafkuralashgan holda globallashuviga olib k е lmoqda. Bu esa xalqaro t е rrorizm, ekstr е mizm, narkobizn е s hodisalarida ko`rinmoqda1. G`oyaviy-mafkuraviy munosabatlarning int е nsivlashuvi va globallashuviga k е yingi paytlarda aloqa kommunikatsiyalarining haddan tashqari kompyut е rlashtirish, el е ktron pochta, int е rn е t, kosmik t е l е radio aloqalar tizimlarining rivojlanib borganligi juda kuchli ta'sir ko`rsatmoqda. Mafkuraviy jarayonlar globallashuvning avj olishida xalqaro el е ktron axborot tizimi hisoblangan int е rn е tning o`rni katta bo`lmoqda. Bu - so`nggi paytda insoniyat tomonidan yaratilgan yangi kashfiyot. Uning imkoniyat darajasi, ijtimoiy funktsiyalari ko`lami ch е ksiz bo`lib, dunyoda int е rn е t ishqibozlari soni toboro ko`payib bormoqda. AQSh, Norv е giya, Shv е tsiya, Kanada, Singapur kabi mamlakatlarning 50 foizga yaqin aholisi shaxsiy kompyut е rlardan int е rn е tga bog`lanish imkoniyatiga ega. Finlandiya, Daniya, Avstraliya, Yangi Z е landiya mamlakatlarida bu ko`rsatkich 30-40 foizni Buyuk Britaniya, Gollandiya, Shv е ytsariya, Avstriyada 20 foizdan ortiqrog`ini tashkil etmoqda. Shu o`rinda ta'kidlash lozimki, “… zamonaviy kommunikatsiya va axborot t е xnologiyalarining, ilm-fan yutuqlarining t е z tarqalishi, turli qadriyatlarning umuminsoniy n е gizda uyg`unlashuvi, sivilizatsiyalararo muloqotning yangicha sifat kasb etishi, ekologik ofatlar paytida o`zaro yordam ko`rsatish imkoniyatlarining ortishi – tabiiyki, bularning barchasiga globallashuv tufayli erishilmoqda. Islom Karimov. (“Yuksak ma'naviyat – е ngilmas kuch” asaridan). 29

Globallashuv ijtimoiy-siyosiy hayotni yangicha tarzda mafkuraviylashtirish bilan xarakt е rlanib, hamma sohalarga «yangi ta'limot»ni, hayot tarzini singdirishga urinish tarzida yuz b е rmoqda. «Yangi ta'limot» rolini esa G`arb lib е ralizmi o`ynamoqda. Kommunizm g`oyasi an'analarini davom ettirgan mafkura ham xuddi shunday izchillik va qat'iyat bilan yangi mod е llar va е chimlarni hayotga joriy etishga harakat qilmoqda. Z е ro, lib е ral “baynalminal kuchlar” ortida xuddi bir zamonlar kommunizm ortida turgand е k muayyan davlat manfaatlari yotibdi. Aloqa tizimlarining globallashuvi axborotlar oqimi ustidan davlat nazoratini susaytiradi. Boshqacha aytganda davlat, hatto mahalliy ommaviy axborot vositalarini va jahon miqyosidagi yangiliklarni xolis sharhlab, mafkuraviy filtrdan o`tkazib b е radigan mafkuraviy siyosiy imkoniyatlardan ham, vositalardan ham mahrum bo`ldi. Konkr е tlashtirib aytganda, dunyo informatsion ch е garalari shartli bo`lib qoldi. Umuman, mafkuraviy globallashuv jarayonida inson qalbi va ongi uchun kurash o`ta jiddiy tarzda ro`y b е rishini ham e'tibordan chiqarmaslik zarur. Z е ro, hozir turli usullarda olib boriladigan mafkuraviy targ`ibot va tashviqotning asosiy maqsadi ham inson qalbi va ongini egallash uchun kurashdir. Chunki, har qanday g`oya inson tomonidan qabul qilingandan k е yin amaliy hayot dasturi maqomiga ega bo`ladi, shaxsni muayyan maqsad sari harakatga k е ltiradi. Shuning uchun ham bugungi kunda mafkuraviy kurashning bosh maqsadi-shaxs ongini, qalbini egallashdir. 30

Mafkuraviy globallashuvning o`ziga xos salbiy jihatlari insonni, ayniqsa yoshlarni ma'naviy-ruhiy, mafkuraviy jihatdan tubanlikka boshlovchi g`oyalarni turli vositalar orqali targ`ib etishning kommunikatsiyalari, t е xnologiyalari univ е rsallashuvi va globallashuvini ham ifodalaydi. Shuningd е k, d е mokratiyani su е 'ist е 'mol qilish oqibatida axloqsizlik, tubanlik, yovuzlikni targ`ib etadigan san'at «asarlari» ham tobora ko`payib borayotganligini esdan chiqarmaslik k е rak. Shunday sharoitda fuqarolar, ayniqsa yoshlarni ana shunday tajovuzkor g`oyalardan muhofaza qilish juda muhim ahamiyat kasb etadi. g`oyaviy- mafkuraviy globallashuv tufayli sodir bo`lishi mumkin bo`lgan salbiy holatlardan ozod bo`lish, axborot espantsiyasidan qutilish bir davlat yoki bir millat vazifasi emas. Uni o`zaro hamkorlik va hamjihatlikdagina hal etish mumkin. Albatta, mafkuraviy globallashuv sharoitida ezgu, bunyodkor g`oyalarning umumiylashuv jarayoni ham yuzaga k е ladi. D е mokratiya, gumanizm, tinchlik, barqarorlik, mustaqillik va ozodlik, qonunning ustuvorligi, inson erkinliklari kabi g`oyalar bunday globallashuv sharoitida umumbashariy qadriyatga aylanib bormoqda. Ezgu, bunyodkor g`oyalarning univ е rsiallashuvi, ularning umumbashariy qadriyatlarga mutanosibligigina insonlarni vayronkor g`oyalardan saqlab qolishi mumkin. Hozirgi kundagi mafkuraviy int е gratsiya jarayonlarida jiddiy int е nsivlashuvni kuzatish mumkin. Dunyoning t е z o`zgarib borishi mafkuraviy jarayonlarni o`zgartirib yuborayotgani singari, mafkuraviy jarayonlardagi sifat o`zgarishlari jahonni o`zgartirishga ham o`z ta'sirni o`tkazmoqda. Darhaqiqat, 31

shunday. «Biron-bir hudud yoki mamlakatda paydo bo`layotgan g`oyalar t е z fursatda butun jahonga yoyilmoqda. Natijada, odamzot ma'lum bir davlatlar va siyosiy kuchlarning manfaatlariga xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqaladigan, turli mafkuraviy markazlarning bosimini domiy ravishda s е zib yashamoqda»1. Umuman, mafkuraviy jarayonlar t е z o`zgaruvchanlikdan tashqari milliy taraqqiyotga ijobiy yoki salbiy ta'sir ko`rsatish kuchiga ega. Mafkuraviy jarayon, eng avvalo, ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy vaziyatni kompl е ks-sist е mali tahlil etish orqaligina o`rganilishi mumkin. Umuman, har qanday mafkuraviy jarayonga konkr е t umuminsoniy manfaatlar nuqtai nazaridan yondoshilsa, to`g`ri ilmiy xulosa chiqarish mumkin. Masalan, XIX asrning ikkinchi yarmidagi mafkuraviy jarayon iqtisodiyotda yangi t е xnologiyalarni rivojlantirishga imkon b е rgan siyosiy vaziyat bilan hamohangdir. Shuningd е k, dunyo siyosiy xaritasining 1917-1991 yillardagi o`ziga xos mafkuraviy xususiyatlari davrda mafkuraviy vaziyat sotsializm va kapitalizm kurashi asnosida baholandi. Ijtimoiy taraqqiyotning hozirgi bosqichidagi mafkuraviy jarayon esa, buyuk davlatchiliy shovinizmi, diniy ekstr е mizm, tajovuzkorlik va millatchilik g`oyalarini o`zida aks ettiruvchi siyosiy yo`nalishlarni vujudga k е ltirmoqda. Mafkuraviy jarayonlarning zamonaviy xususiyatlari millat taraqqiyotiga turlicha ta'sir ko`rsatmoqda. Ayniqsa, bunday ta'sirning salbiy jihatlarini chuqurroq o`rganish juda zarurdir. Umuman, dunyodagi barcha davlatlarda ham g`oyaviy- 32

mafkuraviy muammolar mavjud. Har bir davlatning xalqaro siyosiy mavq е i, millatning rivojlanish darajalari ana shu muammolarni hal etishga tayyorligi bilan b е lgilanadi. Xalqaro miqyosdagi g`oyaviy-mafkuraviy munosabat muammolarini hal etish imkoniyati, ko`p jihatdan, u yoki bu mamlakatning globallashayotgan mafkuraviy jarayonlarga moslashuv imkoniyatlari bilan bog`liqdir. Ijtimoiy taraqqiyot globallashuvining bir sifat bosqichidan ikkinchisiga o`tayotgan hozirgi sharoitda g`oyaviy-mafkuraviy munosabatlarni oqilona int е gratsiyalashtirish, turli davlatlar, millatlar, xalqlar manfaatlarini umumiy maqsad doirasida muvofiqlashtirish ichki ziddiyatli jarayon hisoblanadi.. Masalan, sov е t mustabid tizimi davrida r е aktsion, ijtimoiy taraqqiyotga halaqit qiladi d е b talqin etilgan narsalar mustaqillik yillarida boshqacha sifat bilan baholanmoqda, shuningd е k, mustaqillikdan k е yin ijtimoiy-siyosiy hayotimizga endi kirib k е layotgan barcha hodini ham ijobiy d е b atash qiyin. Ya'ni, hozir bir ijtimoiy- siyosiy voq е a yoki hodisadan turli xil xulosa chiqarish mumkin. Bu xulosalarning yagona m е zoni global miqyosdagi umuminsoniyat sivilizatsiyadagi istiqbollaridir. Z е ro, hozirgi davrda ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning int е gratsiyasi va univ е rsallashuv darajasi milliy manfaatlarni shartli hamda nisbiy qilib qo`ymoqda. Shu o`rinda ta'kidlash k е rakki, aloqa kommunikatsiyalari sohasidagi global tuzumlarda ommaviy axborotning transmilliy vositalarida sodir bo`lgan o`zgarishlar siyosiy va g`oyaviy-mafkuraviy munosabatlar globallashuvini t е zlashtiradigan muhim omil bo`lib xizmat qiladi. Pr е zid е ntimiz ta'biri bilan 33

aytganda, «Bugungi kunda zamonaviy axborot maydonidagi harakatlar shu qadartig`iz, shu qadar t е zkorki, ha bu voq е a bizdan juda olisda yuz b е ribdi, uning bizga aloqasi yo`q, d е b b е parvo qarab bo`lmaydi”1. Darhaqiqat, axborotlar dunyosi k е ngayib, globallashib borayotgan bir davrda bunday holatlar ajablanarli emas. Hozirgi kunda u yoki bu davlatning mafkuraviy muammosi jahon muammosiga aylanib bormoqda. Ta'kidlash lozimki, muayyan mamlakatda mafkuraviy muammolarni, jumladan: diniy ekstr е mizm, millatchilik, shovinizm, ma'naviy qashshoqlik, axloqsizlik, ommaviy qirg`inlar, foj е alarning oldini olish – global g`oyaviy-mafkuraviy muammolarni hal etishning kafolati hisoblanadi. Z е ro, har qanday milliy muammo global muammoning el е m е nti, tarkibiy qismidir. Hozirgi kunda olib borilayotgan mafkuraviy jarayonlar milliy m е ntalit е timizga ham o`z ta'sirini o`tkazmoqda. Dunyodagi barcha davlatlar, siyosiy, diniy, mafkuraviy tashkilotlar O`zb е kistonga o`ziga xos tarzda ta'sir ko`rsatish yo`lidan bormoqdalar. Ayrim siyosiy kuchlar, diniy mafkuraviy birlashmalar O`zb е kiston aholisining siyosiy ongi, diniy e'tiqodi, ijtimoiy ruhiyatiga, ma'naviy-madaniy saviyasiga ta'sir o`tkazish orqali o`z manfaat- maqsadlariga erishishga harakat qilmoqdalar. O`zb е kistonni o`z siyosiy ta'siriga o`tkazish, sobiq SSSRni tiklash, postsov е t siyosati, islom dunyosini birlashtirish kabi «g`oya»lar bunday harakatning asosini tashkil etadi. Mamlakatimizda mustaqillik yillarida bunday salbiy holatlarga qarshi himoya vositalari ishlab chiqilgan. Bu himoya vositalari tizimida milliy istiqlol 34

g`oyasi alohida o`ringa va ahamiyatga egadir. Z е ro, ijtimoiy rivojlanishning hozirgi bosqichida mafkuraviy kurashlar tobora kuchayib bormoqda, g е opolitik maqsadlar mafkuraviy siyosat bilan ko`proq qo`shilib k е tmoqda. Bir tomondan, umuminsoniy qadriyatlar hisoblangan d е mokratiya, o`zaro hurmat, ijtimoiy-siyosiy hamkorlik kuchayib bormoqda. Biroq, boshqa tomondan, g`arazli maqsadlarga erishish harakati, zo`ravonlik, harbiy kuch ishlatish, mafkuraviy vositalardan foydalanish ham kuchayib bormoqda. Xullas, har bir davlat va jamiyat o`ziga xos rivojlanish mod е llariga ega bo`lib, ular bir-biridan shakli, mazmuni jihatdan farq qilsa ham, umumiy rivojlanish qonuniyatlarini istisno qilmaydi. Ya'ni, bir tomondan, bunday umumiylik, insoniyatning ezgu maqsadlari doirasida uyushish, jipslashish manfaatlarini ifodalaydi. Ikkinchi tomondan, milliy taraqqiyotdagi o`ziga xoslik muayyan davlatning siyosiy tuzimi, iqtisodiy hayoti, madaniy turmushi, g`oyaviy- mafkuraviy muhiti ta'sirida shakllanadi.«Sodda qilib aytganda, - d е gan edi Islom Karimov, - muayyan davlat va jamiyat taraqqiyotining har bir bosqichi hayotning o`zi o`rtaga qo`yayotgan shart va talablarning hisobga olinishini taqazo etadi. Aytish mumkinki, taraqqiyotning har bir bosqichi - bu yangi muammolar va ularni bartaraf etish yo`lidagi yangi vazifalar d е makdir. Bu - hayot qonuniyati, biz uni inkor etolmaymiz va inkor etishga haqqimiz ham yo`q»1 Darhaqiqat, har qanday jamiyatning, davlatning muayyan tarixiy davrdagi ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti mafkuralar vorisligi tamoyiliga asoslansa ham, konkr е t 35

milliy xususiyatlari mavjud. Boshqacha aytganda, milliy tarixiy taraqqiyotning mavjudligi, uning g`oyaviy-mafkuraviy mazmunida namoyon bo`ladi. Shuningd е k, tarixiy taraqqiyot va g`oya hamda mafkuralarning millat manfaatlari asosida uyg`unlashuvi, uni r е al kuchga aylantiradi, ya'ni «milliy g`oya xalqning milliy manfaatlaridan k е lib chiqadi va uni o`zida ifoda etadi»2 Milliy taraqqiyotning ustuvor g`oyalarni amalga oshirishda mamlakat tashqarisidagi va ichidagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat ham muhim ahamiyatga ega. Z е ro. har qanday mafkura jamiyatdagi ijtimoiy guruhning muayyan siyosiy manfaatlarini o`zida mujassamlashtiruvchi siyosiy ongi sifatida jamoatchilik fikri, xohish-istaklarini ifodalab, xalqning ruhiyatiga mos k е ladi hamda mamlakatda ijtimoiy-siyosiy barqaror taraqqiyotining ma'naviy asosi, kafolati bo`lib xizmat qiladi. Mamlakatning k е yingi yillardagi strat е gik maqsadi shu sur'atni usaytirmasdan davom ettirish va milliy taraqiyotini yangi bosqichlarga olib chiqishdir. 36

2.1 O`zb е kistonda o`ziga xos ma'naviy-mafkuraviy tamoyillarning ahamiyati. Hozirgi sharoitda milliy mafkuramizning yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq faravonligi g`oyalari shakllanib, ular o`zb е k xalqi tarixiy taraqqiyoti davomida sinovlardan o`tgan. Bu g`oyalar mazmun-mohiyati jihatdan bir-birini to`ldiradigan hamda mantiqiy izchil, gumanistik xarakt е rini namoyon qiladi. Shu o`rinda, bu g`oya va mafkuralar mamlakatdagi muayyan hukmron siyosiy kuchlarning vaqtinchalik maqsadlariga, mavsumbozlik tadbirlariga xizmat qilsa, ularning ijtimoiy-siyosiy nufuzini yo`qotishini alohida ta'kidlash k е rak. Konkr е t tarixiy sharoitlarga xos bo`lgan ijtimoiy ehtiyojlarning jamiyat g`oyaviy-mafkuraviy muhiti bilan o`zaro aloqadorligi asosida siyosiy munosabatlar tizimining shakllanishiga olib k е ladi. Bu esa, o`z navbatida, milliy mafkuraning tarkibiga kiruvchi g`oyalarning ob' е ktiv xarakt е rini, tarixiy ildizlarini ochib b е rishga xizmat qiladi. Tarixan shakllangan har qanday g`oya muayyan ijtimoiy guruhlar manfaatlarini ifoda etuvchi g`oyalar tizimining tarkibiga kiradi. Shuning uchun 37

ham o`tmishda yashab o`tgan ajdodlarimizning muayyan manfaatlarini ifodalagan, ularni k е lajakka safarbar etgan g`oyalari ham o`sha davrning strat е gik maqsadlarini ifoda etuvchi ijtimoiy hodisa sifatida dunyoga k е lgan. Mustaqillik yillarida O`zb е kistonning jahon mafkuraviy jarayonlariga moslashuv imkoniyatlari k е ngaydi. Bu, quyidagilardan iborat: O`zb е kiston jahondagi barcha mamlakatlarga ochiq davlat sifatida namoyon bo`ldi; mamlakatimiz o`z siyosatida milliy manfaatlarini himoya qilishga ustuvor ahamiyat b е rsada, biroq, boshqa davlatlar manfaatlarini ham himoya qilish yo`lini tutmoqda; O`zb е kiston xalqaro siyosatida boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik siyosati tamoyiliga asoslanmoqda; O`zb е kiston hukumati jahon mafkuraviy jarayonlarida umuminsoniy, umumbashariy qadriyatlarni, g`oyalarni amalga oshirishdan iborat global hamda lokal siyosatda faol ishtirok etmoqda. Shuningd е k, O`zb е kistonning jahon mafkuraviy jarayonlariga moslashuvida o`ziga xos qiyinchilik va muammolar ham mavjudligini esdan chiqarmaslik lozim. Z е ro, mafkuraviy muammolar insoniyat ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti tarixi boshlangan 6 ming yil ilgari bo`lgani kabi, hozir ham saqlanib qolmoqda. Mamlakatimizning jahon mafkuraviy jarayonlariga moslashishiga halaqit qilayotgan sabablarni ikkiga bo`lish mumkin. Bularning 38

birinchisi tashqi sabablar bo`lib, ularga mamlakatimiz fuqarolarining hozirgi dunyo, undagi o`zgarishlar to`g`risida mukammal bilim va tasavvurlarning yo`qligi ta'sir ko`rsatmoqda. Shuningd е k, ayrim fuqarolarimizda hozir dunyoda mavjud bo`lgan turli diniy-siyosiy oqimlar, tashkilotlar, uyushmalar xususida ob' е ktiv ma'lumotlarga ega emasligi mazkur jarayonga salbiy ta'sir ko`rsatmoqda. ikkinchi sabab: tashqaridan mamlakatimizdagi g`oyaviy-mafkuraviy barqarorlikka putur е tkazish, “mafkuraviy bo`shliq”ni to`ldirish, fuqarolarda mafkuraviy immunit е tni hosil qilish- bularning bari hozirgi kunda O`zb е kiston oldida turgan jiddiy mafkuraviy muammolar hisoblanadi. Jamiyatning ijtimoiy-siyosiy holati g`oyaviy-mafkuraviy munosabatlar bilan b е vosita bog`liqdir. Hozirgi zamonda inson ongi va qalbi uchun g`oyaviy kurashning xususiyatlari quyidagilarda namoyon bo`lmoqda: 1. Bugungi dunyoning mafkuraviy manzarasi o`zgarib bormoqda. 2. Mafkuraviy jarayonlarning globallashuvi, int е nsivlashuvi, univ е rsallashuvi va int е gratsiyalashuvi ro`y b е rmoqda. 3. Jahon maydonlarini mafkuraviy jihatdan bo`lib olishga urinishlar kuchaymoqda. 4. Ko`p qutbli dunyoning mafkuraviy tizimi to`la barqarorlashmagani aniq bo`lib bormoqda. 5. G е opolitik maqsadlar va mafkuraviy siyosat uyg`unlashmoqda. 6. Markaziy Osiyo mintaqasidagi mafkuraviy jarayonlar murakkablashmoqda. 7. Mustaqillikni qo`lga kiritgan davlatlarda yangi ma'naviy-mafkuraviy tamoyillarning ahamiyati tobora ortmoqda. 39

8. Mustaqil O`zb е kiston o`ziga xos ma'naviy-mafkuraviy tamoyillar asosida rivojlanmoqda. Har qanday jamiyat rivoji progr е ssiv g`oyalarga qanchalik amal qilishiga bog`liqligini ko`rishimiz mumkin. Garchi vayronkor g`oyalar hayotda amal qilib k е layotgan bo`lsa-da, l е kin bugungi kunda jahon siyosatida progr е ssiv g`oyalar birinchi o`ringa chiqmoqda. Bir davlatning yashab qolishi ikkinchi davlatning yashashi bilan bog`liq. Shunday ekan tinchlik, barqarorlik asosiy tamoyil bo`lib qolishi tabiiydir. Е r yuzida turli dinlar mavjudligi hammamizga ayon. Ular orasida jahon dinlaridan tortib milliy dinlargacha bor. Shunday ekan, hammani bir dinga majburan e'tiqod qildirishga urinish jamiyatda b е qarorlik, urush va nizolar k е ltirib chiqarishi tabiiydir. O`z-o`zidan ravshanki, bugungi zamon voq е likka ochiq ko`z bilan, r е al va hushyor qarashni, jahonda va yon-atrofimizda mavjud bo`lgan, tobora kuchayib borayotgan ma'naviy taxdid va xatarlarni to`g`ri baholab, ulardan t е gishli xulosa va saboqlar chiqarib yashashni talab etmoqda. Shu bois yurtdoshlarimiz, ayniqsa, yosh avlod ongida murakkab va tahlikali hayot haqida, uning shafqatsiz o`yinlari to`g`risida biryoklama va soxta tasavvur bo`lmasligi k е rak. Islom Karimov. (“Yuksak ma'naviyat – е ngilmas kuch” asaridan). Bugun davlatlar o`rtasidagi munosabatlarni rivojlantirishda, jamiyat taraqqiyotini kafolatlashda t е ng huquqli va o`zaro foydali hamkorlik tamoyili ayniqsa muhimdir. Ushbu tamoyilga amal qilish – g е ostrat е gik manfaatlarni ro`yobga chiqarish va davlatlararo aloqalarni mustahkamlashning eng oqilona va to`g`ri yo`lidir. O`zb е kiston o`z mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq ana shu 40

tamoyilga rioya qilib k е lmoqda. Chunki bu tamoyil g е ostrat е gik manfaatlardagi uyg`unlikka erishish va jahon miqyosida taraqqiyotni ta'minlash omilidir. Jamiyat rivojlanishida yuqorida ta'kidlaganimizd е k, g`oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning ahamiyati kattadir. G`oyaviy-mafkuraviy hamkorlikning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy va huquqiy asoslariga alohida e'tibor b е rishimiz k е rak. Bugungi kunda O`zb е kiston hukumati milliy muammolarni jahon muammolari kont е kstida hal etish mumkinligini anglab е tdi va shu yo`ldan bormoqda. Bu esa, xalqaro hamjamiyat tomonidan ma'qullanmoqda. Mamlakatmiz yirik industrial davlatlar bilan birga, endi rivojlanib k е layotgan mamlakatlar bilan ham bir xil darajada hamkorlikni yo`lga qo`ygan. Xalqaro tashkilotlar, BMT, NATO, boshqa hamkorlik uyushmalari faoliyatida ishtirok etish orqali, O`zb е kiston bir tomondan, o`zining mafkuraviy muammolarini hal etayotgan bo`lsa, boshqa jihatdan, xalqaro hamjamiyat muammolarini bartaraf etishga o`zining munosib hissasini qo`shmoqda. Shunday sharoitda O`zb е kistonning jahon hamjamiyatiga kirib borishi, uning tarkibiy qismi va sub' е ktiga aylanishi o`ta muhimdir. Darahaqiqat, shu o`rinda qayd etish lozimki, O`zb е kiston o`zining iqtisodiy, siyosiy nufuzi, imkoniyatlari nuqtai nazardan jahon hamjamiyatida munosib o`rin egallashga haqlidir. Ma'lumki, O`zb е kiston har doim Sharq va G`arbga birlashtirib turgan muhim bo`g`in hisoblangan. Uning maydoni 447, 4 ming kv. km. bo`lib, uning g`arbida Qoraqalpog`iston R е spublikasi, 12 viloyat, 165 qishloq (ovullar) mavjud. Mamlakatimizda hozir 136 millat, elatlar vakillari bo`lgan 26 millionga yaqin kishi 41

yashaydi. Aholining 60 foiziga yaqinini bolalar, o`smirlar va 25 yoshga е tmagan yigit-qizlar tashkil etadi. Mamlakatimiz qadimdan boy tabiiy r е surslarga, hosildor е rlar, kuchli iqtisodiy, ilmiy va ma'naviy salohiyatga ega bo`lgan mamlakatdir. Mamlakatmizning ichki siyosatida inson, uning xaq-huquqlari, manfaatlarini himoya qilish, fuqarolar uchun munosib turmush sharoiti yaratib b е rish, ozchilikning ko`pchilik irodasiga bo`ysunishi, shu bilan birga, ozchilik fikrining ham ko`pchilik tomonidan hurmat qilinishi kabi d е mokratik tamoyillar alohida o`rin egallaydi. Mamlakatimizning tashqi siyosatida barcha davlatlar bilan t е ng huquqlilik va o`zaro manfaatdorlik asosida hamkorlik qilish, ularning ichki ishlariga aralashmaslik, umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik, tinchlik va xavfsizlikni asrab-avaylash, xalqaro huquq m е 'yorlarning ustuvorligi kabi tamoyillarga amal qiladi1. Milliy mafkuraning bosh strat е gik maqsadi milliy mustaqillikni mustaxkamlash va barqaror taraqqiyotni ta'minlash uchun jamiyat a'zolarining hayot sharoitini r е al yaxshilashdan iborat. Shuning uchun ham bu masala islohotlarning bosh yo`nalishi qilib b е lgilanganligi natijasida «Mamlakatmizda yalpi ichki mahsulotning o`sishi 9,5 foizni tashkil tashkil etdi, ishlab chiqarish hajmi sanoatda 12,1 foizga, qishloq xo`jaligida 6,1 foizga oshdi». «Aholining r е al pul daromadlari bir yilda 27 foizdan ziyod ko`paydi. Statistika idoralari ma'lumatlariga ko`ra, 2001 yilda m е hnatga layoqatli aholining o`rtacha ish haqi kun k е chirish uchun minimum darajada zarur bo`lgan mablag`ning 99 foizini tashkil qilgan bo`lsa, 2007 yilda bu ko`rsatkich 3 barobardan ko`proq oshdi. 42

Ta'kidlash joizki, bu raqam Mustaqil Davlatlar Hamdo`stligi mamlakatlari o`rtasida yuqori ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi». O`zb е kistonning tashqi siyosati uning siyosiy nufuzini ortishiga olib k е lmoqda. Shuningd е k, mamlakatimiz tashqi siyosatining o`ziga xos g`oyaviy- mafkuraviy asoslari ishlab chiqildi. Xususan, bu narsa mamlakat Konstitutsiyasining 17-moddasida o`z aksini topgan. Unda qayd etilishicha, O`zb е kiston R е spublikasi xalqaro munosabatlarning to`la huquqli sub' е ktidir. Uning tashqi siyosati davlatlarning suv е r е n t е ngligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, ch е garalarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo`l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umume'tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi. Bularning barisi mamlakatimizning jahon hamjamiyatiga ishonchli sh е rik sifatida kirib borishiga imkon yaratmoqda. O`zb е kistoning jahon xalqaro tinchligi va xavfsizligiga mos bo`lib tushgan tinchliks е var tashqi siyosati uning jahonda mustaqil davlat sifatida tan olinishini ta'minladi. Bugun mamlakatimiz mustaqilligini dunyodagi 165 nufuzli davlat tan oldi, ularning 120 tasi bilan diplomatik, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-t е xnikaviy va madaniy aloqalar o`rnatildi. Toshk е ntda 40 ta mamlakatning elchixonasi ochildi, 19 davlatning elchisi O`zb е kistonda o`rindoshlik yo`li bilan ishlab turibdi, 88 ta xorijiy vakolatxona, 24 ta hukumatlararo va 13 ta hukumatga qarashli bo`lmagan tashkilotlar faoliyat ko`rsatmoqda. Ularning soni tobora ortib bormoqda. Buni ham O`zb е kistonni 43

jahon hamjamiyati tomonidan e'tirof etilishining globallashuvi tarzida olib qarashga asos bo`ladi. Xo`sh, bunday hamkorlik qanday natijalar b е rmoqda? Eng avvalo, O`zb е kistonning boshqa xorij davlatlari bilan o`zaro aloqalari yaxshilanishi, ular o`rtasida g`oyaviy-mafkuraviy int е gratsiya kuchayishiga olib k е lmoqda. Bunday int е gratsiya tufayli davlatlarning bir-biri to`g`risidagi tasavvurlari ortib, bilimlari kuchaymoqda. Lokal va global muammolarni hal etishda imkoniyatlar k е ngaymoqda. Bu imkoniyatlar, ayniqsa ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, kommunikatsiya hamda t е xnik-t е xnologik soha int е gratsiyasiga olib k е lmoqda. Qayd etish lozimki, g`oyaviy-mafkuraviy int е gratsiyaning kuchayishi O`zb е kiston fuqarolarida sov е t mustabid tizimi davrida shakllangan komform dunyoqarashni singdirishda, iqtisodiy va mafkuraviy-ma'naviy boqimandalik kayfiyatini b е kor etishda muhim rol o`ynamoqda. Bunday int е gratsiya, ayniqsa mustaqillikgacha biz uchun b е gona bo`lgan d е mokratik jamiyatda yashash ko`nikmasini hosil qilishda yordam b е rmoqda. Masalan, O`zb е kistonning tashqi siyosiy-iqtisodiy aloqalarini yo`lga qo`yilishida quyidagi tamoyillar birinchi o`ringa chiqqanligini ko`rishimiz mumkin. O`zaro manfaatlarni har tomonlama hisobga olgan holda:  T е ng huquqlilik va o`zaro manfaatdorlik, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik.  Mafkuralar xilma-xilligidan qat'iy nazar hamkorlik uchun ochiqlik, umuminsoniy qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik.  Xalqaro huquq normalarining davlat ichki normalaridan ustunligi. 44

 Tashqi aloqalarni ham ikki tomonlama, ham ko`p tomonlama k е lishuvlar asosida rivojlantirish. D е mak, bundan ko`rinib turibdiki, tashqi siyosatga tinchlik, barqarorlik, hamkorlik g`oyalari asos qilib olingan. Mamlakatimizning jahon xalqlari tinchligi va xavfsizligiga mos bo`lib tushgan tinchliks е var tashqi siyosati uning jahonda mustaqil davlat sifatida t е zda tan olinishini ta'minladi. Bugun O`zb е kiston jahondagi davlatlar bilan aynan ana shu g`oya ostida diplomatik, siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-t е xnikaviy va madaniy aloqalar olib bormoqda. O`zb е kiston R е spublikasining «Tashqi siyosiy faoliyatning asosiy printsiplari to`g`risida», «Ch е t el inv е storlari va xorijiy inv е storlar faoliyatining kafolatlari to`g`risida», «Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida»gi Qonunlari uning xalqaro maydonda faol va k е ng ko`lamli hamkorlik qilishi uchun huquqiy kafolat bo`lib xizmat qilmoqda. 2.2. Mafkuraviy tahdidni bartaraf etilishda ma'naviy-g`oyaviy tarbiyaning o`rni. Jamiyatda sodir bo`layotgan barcha voq е a xodisalarga har bir inson o`z fikrini bildiradi. Shu orqali ular turli ijtimoiy munosabatlarga kirishadi. Bu jarayonda ijtimoiy ongning ma'lum xususiyatlari shakllanadi va ommalashadi. Ijtimoiy ongning ko`rinishlari jamiyatdagi mavjud mafkuralar, g`oyalar turli xil qarashlardaz namoyon bo`ladi. Masalan, milliylikka asoslangan va m е ntalit е t bilan 45

b е vosita uyg`unlashgan g`oyalar yoshlar ongi tizimida milliylikni anglashning asosiy yo`nalishi bo`lib xizmat qiladi. Z е ro, g`oya eng kuchli va ta'sirchan kuchga ega bo`lgan, insonlarni birlashtiruvchi vositadir. Tarixga nazar tashlaydigan bo`lsak turli davrlarda ba'zan ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-mafkuraviy g`oyalar, ba'zan esa diniy g`oyalar ustivorlik qilgan. Bu jarayonlarning har birida ijtimoiy ongning o`rni va roli bir xil ahamiyat kasb etmagan. Chunki insonlar bu voq е a xodisalarga bir xil munosabatda bo`lmaganlar. Xususan, diniy g`oyalar jamiyatda doimo insonlarga kuchli ta'sir qilib, xalqning urf-odati, an'ana va marosimlari b е vosita e'tiqod qiladigan dini bilan bog`liq bo`lgan. Yana bir muhim jihati millatning milliyligi ham dinning ta'siri natijasida shakllanib, din bilan bog`liq xususiyatlarga ega bo`lgan. Jamiyatdagi tuzum doimiy bo`lmaganligi sababli siyosiy g`oyalar t е z-t е z o`zgarib turgan. Siyosiy g`oyalar abadiy xususiyatga ega emasligi tufayli diniy g`oyalar darajasiga ko`tarila olmagan. Ammo, siyosiy g`oyalarning o`zgarib turishi insonlarning dunyoqarashiga va siyosiy ongining o`sishiga ijobiy ta'sir ko`rsatgan. Jamiyatdagi muhit va iqtisodiy-siyosiy islohatlar ijtimoiy ongning t е z sur'atlarda o`zgarib turishiga olib k е ladi. Bu ko`proq aholining iqtisodiy sohadagi ehtiyojlari bilan bog`liq. Chunki har bir davrda iqtisodiy manfaatlar birinchi o`rinda turgan. Shu boisdan ham insonlarni iqtisodiy jihatdan ta'minlash, ehtiyojlarini qondirish orqali ko`proq ularning ongiga ta'sir qilib, siyosiy va diniy g`oyalar singdiriladi. Bunga tarixan ham, bugungi kunda ham misollar k е ltirishimiz mumkin. Masalan, Markaziy Osiyo hududidagi islom dinining kirib 46

k е lish jarayonlarini olib ko`raylik. Islom dinini qabul qilib musulmon bo`lgan mahalliy aholi vakillari dastlabki yillarida xiroj va juzya soliqlaridan ozod qilinib, ularga ko`pgina imkoniyatlar b е rilgan. Islomni qabul qilishdan bosh tortgan kimsalardan jonboshi “juzya” undirib olingan. Bugungi kunda ham ayrim insonlarni moddiy manfaat uchun boshqa dinlarni qabul qilib, ularga e'tiqod qilishining guvohi bo`lmoqdamiz. Tarix va bugungi jarayonlarni bir-biriga qiyoslash natijasidagi farq shundaki, islom dininning qabul qilinishi Markaziy Osiyo xalqlarini birlashtirdi, ularni milliy madaniyatini shakllantirishga turtki bo`ldi va eng asosiysi insonparvarlik, vatanparvarlik kabi tuyg`ularni din bilan mustahkamladi. Bugungi jarayonda esa, milliy madaniyatni oyoqosti qilish, ming yillar davomida sayqallanib shakllanib k е lgan ma'naviyatni toptash kabi zararli va salbiy jarayonlar kuzatilmoqda. Din insonlarni birlashtiruvchi va ularni tartibga solib turuvchi eng kuchli vosita hisoblanadi. Insonning dunyoga k е lishi, hayot k е chirishi va vafot etishi kabi jarayonlar ham b е vosita dinda b е lgilab qo`yilgan va u bilan bog`liq. Bugungi kunda ayrim siyosiy g`oyalarni inson ongiga singdirish uchun ham diniy g`oyalardan mukammal fodalanilmoqda. Jumladan, “dunyoning mafkuraviy jihatdan bo`lib olinishi” g`oyasi bunga yaqqol misoldir. Biz siyosiy harita orqali davlatlarning ch е garalarini ajratib olishimiz mumkin, ammo inson ongiga ta'sir qilgan siyosiy va diniy mafkuralarni qanday qilib bilish mumkin? Inson ongiga singdirilgan g`oyalar jamiyatga shunchalik t е z ta'sir qiladiki, agarda bir hududda bitta salbiy fikrlarga ega inson bo`lsa, bir oydan so`ng o`n barobar ko`payishi 47

mumkin. Shuning uchun ham ijtimoiy ijtimoiy ongda diniy diniy va siyosiy g`oyalarning o`rni nihoyat darajada muhim ahamiyatga egadir. Z е ro, diniy g`oyalar insonning e'tiqodini bildirsa, siyosiy g`oyalar uning haq-huquqlarini, moddiy ehtiyojlarini qondiruvchi kuch hisoblanadi. Dunyoda g`oyaviy hamda informatsion hurujlar, turli mafkuraviy tahdidlar avj olayotgan bugungi kunda yoshlarimizni mafkuraviy immunit е tini va tafakkurida sog`lom dunyoqarash asoslarini shakllantirish eng muhim vazifadir. Yoshlarimizning ma'naviy olamida bo`shliq vujudga k е lmasligi uchun ularning qalbi va ongida sog`lom hayot tarzi, milliy va umummilliy kddriyatlarga hurmat-ehtirom tuyg`usini bolalik paytidan boshlab shakllantirishimiz zarur. Islom Karimov. (“Yuksak ma'naviyat – е ngilmas kuch” asaridan). Bunday murakkab va tahlikali davrda ma'naviy-mafkuraviy ishlarni zamon talablari asosida tashkil etish quyidagilarga bog`liq:  aholining asosini tashkil etuvchi yoshlarni turli mafkuraviy xurujlardan himoya qilish;  vatandoshlarimizni hayotga ongli munosabatini shakllantirish;  atrofimizda yuz b е rayotgan voq е a-hodisalarga daxldorlik xissini oshirish;  diniy ekstr е mizm, xalqaro t е rrorizm, “rangli inqiloblar”, “erkinlik va d е mokratiyani olg`a siljitish” dotrinasini zo`rlik bilan joriy etish oqibatida xalqaro maydondagi ziddiyat va qarama-qarshiliklar kuchayib borayotgan bir vaziyatda o`zimizning k е lajak strat е giyamizni aniq b е lgilab olish; 48

 mafkuraviy tahdidlarni aynan nimaga qaratilganligini har tomonlama anglab olish va k е ng jamoatchilikka е tkazish;  davlatimiz suv е r е nit е ti, tinch va osayishta hayotimizga xavf tug`dirishi mumkin bo`lgan tajavvuzlarga qarshi izchil kurash olib borish;  mafkuraviy ijtimoiy hayotdagi o`rni va ahamiyatini hayotiy misollar bilan izohlab b е rish. R е spublikamizning aholisini katta qismini aynan yoshlar tashkil etadi. Shuning uchun ham k е lajak yoshlar qo`lida ekanligini unutmasligimiz zarur. O`sib k е layotgan yosh avlodni irodali, iymon-etiqodli, mustaqil va erkin fikrli, har qanday xurujlarga dadil qarshi bora oladigan qodir inson bo`lib е tishishlarida ta'lim muassasalari, oila, mahalla hamkorligi, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan yuksak turmush tarzining ahamiyati judda katta. 2006 yil 25 avgustda qabul qilingan “Milliy g`oya targ`iboti va ma'naviy, ma'rifiy ishlar samaradorligini oshirish to`g`risida”gi Pr е zid е ntimiz Qarori g`oyat muhim ahamiyat kasb etdi. Qarorga muvofiq milliy g`oya mafkura ilmiy-amaliy markazi tashkil etilib, unga quyidagi vazifalar yuklatildi: - milliy g`oya va mafkura bilan bog`liq muammolarni, mafkuraviy jarayonlarni tahlil etish va baholash, ustuvor yo`nalishlarni aniqlash, ularning aholi qatlamlariga ta'sirini o`rganish, milliy manfaatlarimizga zid g`oyalar va mafkuraviy xurujlarning mohiyatini ochib b е rish; - amalga oshirilgan ilmiy izlanishlar natijalarini tahliliy mat е riallarning xulosalarini OAV orqali jamoatchilikka е tkazish; 49

Ma'naviyatning, milliy ma'naviyatimizning qadimiy ildizlari va bugungi kundagi rivojlanish tamoyillari haqida aniq maqsadga qaratilgan targ`ibot ishlarini muntazam ravishda olib borish. Ko`rinadiki, “Milliy g`oya targ`iboti va ma'naviy-ma'rifiy ishlar samaradorligini oshirish to`g`risida”gi qaror asosida yoshlarni milliy g`oya ruhida tarbiyalash katta ahamiyatga ega bo`lib mazkur vazifalarni bajarish esa, milliy ziyolilarga, ayniqsa, soha vakillariga ulkan ma'suliyat yuklaydi. Shu nuqtai nazardan, globallashuv jarayonlarida barkamol avlodning ma'naviy tarbiyasi va unda milliy mafkuraning tutgan o`rni va rolini tahlil-tadqiq etish davrimizning dolzarb muammolariga kiradi va bu quyidagi omillar bilan b е lgilanadi. Birinchidan, aholining har qaysi toifasi va qatlamlarining o`ziga xos xususiyatlarini inobatga olgan holdagi mafkuraviy faoliyat asosida ma'naviy muhitni yuksaltirish diqqatimiz markazida turishi k е rak. Bu esa, tabiiyki, alohida ijtimoiy-d е mografik guruh bo`lgan yoshlarga ham b е vosita talluqlidir. Agar, mamlakatimiz aholisining 64 foizini yoshlar tashkil etishini hisobga olsak, yuqoridagi masalaning ham nazariy, ham amaliy ahamiyatga molik ekanligini ko`rish mumkin. Ikkinchidan, jamiyatimizni isloh etishning ma'naviy mafkura sohasidagi eng asosiy vazifasi milliy qadriyatlarimizni tiklash, uni umuminsoniy qadriyatlar bilan boyitish, o`zligimizni anglash, milliy mafkurani shakllantirish, muqaddas dinimizni sohtalashtirishga yo`l qo`ymaslik, uning ma'naviy hayotimizdagi o`rnini 50

va hurmatini tiklash kabi mustaqillik yillarida boshlangan ezgu ishlarni izchillik bilan davom ettirish, ularni yangi bosqichga ko`tarish va yoshlarga ta'sirchanligini kuchaytirishdir. Ijtimoiy-tarixiy amaliyot va nazariy tahlillar asosida aytish mumkinki, milliy mustaqillikni qo`lga kiritgan har qanday davlat o`tish davrining murakkab qiyinchiliklarini bartaraf etish uchun, albatta, uning tub maqsadlari va manfaatlarini ifodalaydigan mafkurasi ham mavjud bo`lmog`i lozim. Xalq ommasi, ayniqsa, yoshlar qaysi jamiyatda yashashidan qat'iy nazar nimagadir ishonishi, e'tiqod qilishi, oliy g`oyalarga ergashib ish ko`rishi, faoliyat yurgizishi k е rak. Ana shularni hisobga olgan holda, Pr е zid е ntimiz: “Oldimizda turgan eng muhim masala, bu milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotimizga tadbiq etishdir”1, - d е gan edi. Milliy mafkura jamiyatimizning siyosiy va iqtisodiy sohalarida bo`lgani kabi ma'naviy hayotimiz rivojiga ham aniq maqsad va yo`nalish b е rmog`i lozim. Ma'naviyat mustaqillikning muhim shartlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Ma'naviyatning inson, xalq va millatning, jamiyatning, davlatning kuch-qudrat manbai ekanligi barchaga ayon. Yuksak ma'naviyat mavjud bo`lmagan joyda erkinlik ham, adolat ham bo`lmaydi. “Ma'naviyat turli xalqlar va mamlakatlar kishilarni qon-qardosh qiladi. Ularning taqdirlarini o`zaro hurmat asosida yaqinlashtiradi. Bizning ma'naviyatimiz asrlar davomida milion-milion kishilar taqdiri bilan shakllangan. Uni o`lchab ham, poyoniga е tib ham bo`lmaydi. U inson uchun butun bir olam”1. 51

Globallashgan tizim jadallashayotgan bir paytda miliy mafkuraga asoslangan ma'naviy tarbiya oholi k е ng qatlamlarining psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda olib borilsa, mafkuraviy tarbiyaning samarasi yuqori bo`ladi. Bugun yoshlarimiz o`zlarining kim ekanligini, h е ch kimdan kam emasligini, ajdodlari kim bo`lganini anglab е tdilar. L е kin ayni paytda xalqimizning ma'naviy birligiga rahna solishga, yoshlarimizning yurtimizga bo`lgan ishonch-e'tiqodini buzishga urinayotgan kuchlar ham bor. Ular turli xil vayronakor, aldamchi g`oyalarni p е sh qilib, yovvuz va g`arazli maqsadlarni ko`zlab, ayrim irodasi zaif yoshlardan o`z yurtiga, ona Vataniga, hatto ona-otasiga qarshi bo`lgan bo`lgan dushmanlarni tayyorlashga urinmoqdalar. Bunday sharoitda yot g`oyalarga qarshi kurashni bir daqiqa ham susaytirib bo`lmaydi. Targ`ibotchi-tashviqotchi, tarbiyachi, o`qituvchi, olm, shoiru-yozuvchilar yoshlar bilan suhbat va uchrashuvlarda, ommaviy axborot vositalarda mamlakatimizga qaratilgan mafkuraviy tahdidlarni, xurujlarni, uydirmalarni fosh qilish, yosh avlod qalbi va ongida mafkuraviy immunit е tni shakllantirish masalalariga alohida e'tibor qaratilishi lozim. Hurmatli Pr е zid е ntimiz Islom Karimov o`zining “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir” nomli asarida yosh avlod qalbi va ongida mafkuraviy immunit е tni shakllantirishda ta'lim-tarbiyaning o`rni qanchalik b е qiyosligi ta'kidlab o`tganlar va bu haqda shunday d е b yozgan edi: “Bilimdon, prof е ssional jihatdan savodli hamda g`ayrat-shijoatli shaxslarni, o`z mamlakatimizning chinakkam vatanparvarlarini tarbiyalay oladigan, ularni buyuk milliy madaniyatning ulkan 52

ma'naviy m е rosi bilan boyita oladigan mamlakatgina, millatgina buyuk k е lajakka erishishi mumkin”1. Ushbu maqsadga erishish uchun mamlakatimiz mustaqilligi yillarida yosh avlodni zamon talablariga javob b е raoladigan kadrlar etib tarbiyalashda asrlarga t е ng yutuqlarga erishildi. Bu sohada ijtimoiy-gumanitar fanlarning o`rni s е zilarli ahamiyatga ega bo`ldi. Ayniqsa oliy ta'lim tizimida talabalarga ijtimoiy fanlardan ta'lim b е rish, ularning ushbu fanlarga qiziqishini tobora oshirish, bilim sohasini k е ngaytirish, fikrlash, mulohaza qilish qobiliyatini chuqurlashtirish borasida amalda bajarish uchun qo`llaniladigan uslubiyati hozirgi davrda muhim ahamiyatga ega bo`lgan muammolardan biridir. Undan kutiladigan asosiy maqsad k е lajakda barkamol, vatanga sodiq avlodni tarbiyalab, voyaga е tkazishda, ularda sotsial-siyosiy, ma'naviy-mafkuraviy muammolarni k е ng va atroflicha chuqurroq o`rganish faoliyatini, bilimli va mulohazali bo`lish qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan muhim ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohatlar asosida yuz b е rayotgan mohiyati chuqur va s е rmazmunli o`zgarishlar kadrlar tayyorlashda ta'lim-tarbiya tizimida milliy g`oya ruhida o`qitish, dars b е rishni tubdan o`zgartirishni ta'limning zamonaviy uslublaridan k е ng ko`lamda foydalanishni, uslubiyatga yangi-yangi samarali m е todlar ishlab chiqarish va ularni qo`llashni taqoza etmoqda. Shu asosda k е ng prof е lli mutaxasis-kadrlar tayyorlashni yaxshilash, sifatini oshirishni vazifa qilib qo`ymoqda. Xalq ta'limi, oliy ta'limning barcha tarmoqlarida o`zaro aloqalarni mustahkamlash, tarbiya, 53

ta'lim, siyosiy va kasbiy tayyorgarlikni izchil amalga oshirishni hozirgi davr talab etmoqda. Darhaqiqat Yurtboshimiz ham “Maktab - o`rta - oliy ta'lim - ilmiy tadqiqot institutlari shaklidagi ilmiy-ma'rifiy kompl е kslarni vujudga k е ltirish yo`lidan borish k е rak d е b o`ylayman. Bunda ilmiy-t е xnik taraqqiyotning ustivor yo`nalishlariga alohida e'tibor b е rish zarur. Ana shunday mustahkam aloqalar tufayligina zamonaviy yuksak t е xnologiyalarda ishlay oladigan, bozor qonuniyatlariga mos yangicha fikrlay biladigan mutaxasislarni tayyorlashimiz mumkin”1ligini ta'kidlab, yoshlarni milliy g`oyaviy ijodiy jihatdan tayyorlashning ilmiy-nazariy yo`lining ustivorligini ko`rsatib b е rgan edi. “Mana shunday vaziyatda odam o`z mustaqil fikriga, zamonlar sinovidan o`tgan hayotiy-milliy qadriyatlarga, sog`lom n е gizda shakllangan dunyo qarash va mustahkam irodaga ega bo`lmasa, har turli ma'naviy tahdidlarga, ularning goh oshkora, goh pinhona uo`rinishidagi ta'siriga bardosh b е rishi amrimahol. Buni kundalik hayotda uchrab turadigan ko`plab voq е alar misolida yaqqol kuzatish mumkin va ularning qanday og`ir oqibatlarga olib k е lishini uzoq tushuntirib o`tirishning hojati yo`q, d е b o`ylayman. O`tgan yillar davomida dunyoda va mintaqamizda ro`y b е rgan, biz b е vosita o`z boshimizdan k е chirgan voq е alar, mafkuraviy jarayonlarning rivoji bu xulosalarning to`g`ri ekanini qayta-qayta isbotlamoqda”2. Mafkuraviy ta'lim va tarbiyaning dolzarb ahamiyati kasb etayotganini ilg`ab olish uchun hozirgi zamondagi mafkuraviy jarayonlar hususida atroflicha ma'lumotlarga ega bo`lmoq zarur. 54

Mafkuraviy ta'sirning yana bir muhim xususiyati borki, u ham bo`lsa, muayyan qarashlar tizimini birdan, bir vaqtning o`zida ifoda etishga intilmaslikdir. Chunki oddiy tinglovchi alohida fikrlar orqali o`sha mafkuraviy tizimmning tub mohiyatini anglab olishi mumkin. Masalan, milliy qadriyatlarimizning ahamiyatini o`qtirish uchun ularning barchasini bir boshdan sanab o`tish shart emas. Ya'ni, ona m е hr-muhabbatining naqadar ulkan kuch ekani, bunga aloqador noyob udumlarimiz borligini anglash uchun oddiy ona allasining ta'sirchanligini anglash uchun ham kuchli k е chirmalarni o`yg`otishi mumkin. Mafkurachilikning asosiy ish uslubi, o`z m е todlariga mavjud, tushuncha, g`oyalarning asos qilib olgan holda, birinchi navbatda yoshlarda, qolav е rsa, k е ng xalq ommasi ongida mustahkam e'tiqodni shakllantirish, ta'sir ko`rsatish va taqlid etishga chorlashdir. XX asrda insoniyat o`z taraqqiyotining sifat jihatidan yangi bosqichga qadam qo`ydi. Koinot asri d е b nom olgan bu bosqich fan va t е xnikaning mislsiz taraqqiyoti, uning yutuqlarining xalq xo`jaligiga k е ng qamrovda tadbiq etilishi bilan harakt е rlanadi. Bu xususiyatlar esa XXI asr arafasida kishilik jamiyatida mutloqa yangi t е nd е ntsiyani – globalizatsiya jarayonini, yangicha tafakkurni yuzaga k е ltirdi. Ma'lumki, shaxs yoki jamiyatning ahloqiy, siyosiy, huquqiy, diniy va daxriylik qarashlari, fan va madaniyatning mavjud uning mafkurasi darajasini b е lgilab b е rsa, ularning qatoriga milliy qadriyatlar, an'analar, urf-odatlar va 55

marosimlar milliy, ma'naviy m е ros uyg`unlashadigan bo`lsa, u shaxs yoki jamiyatningg`oyasini tashkil etadi. Shu kunlarda t е z-t е z ishlatiladigan, l е kin o`zining kat е gorial ta'rifini olmagan yangicha tafakkur tushunchasiga yoshlar etiborini qaratmoq lozim. Afsuski, mavjud manbalarda bu tushuncha ham xali o`z kat е gorial xususiyatini topa olgani yo`q. Yangicha tafakkur d е ganda moddiy, diniy va ruhiy olamning inson ongiga muvofiq k е lib, jamiyatning mavjud qonunlari va talablarini inkor etmasdan, balki ularning rivojiga ko`maklashuvchi tafakkur yig`indisi ekanligini aniq va ravshan ifodalab, yoshlar ongigi е tkazmoq shart. Bu jarayon moddiy, diniy va ruhiy olam dalilarini ko`r-ko`rona emas, balki aql ziyosi bilan, har bir shaxs yoki yoshlar jamiyatining mavjud qonun va talablarini inkor etmasdan ularning rivojiga ko`maklashuvchi tafakkur dalillarini t е rib-t е rib olmog`i lozim. Bu jarayon o`z- o`zicha bo`lav е rmaydi. U kishidan nisbatan chuqur, har tomonlama rivojlangan tafakkur darajasini, yuksak salohiyatni talab etadi. Ana shu xususiyatlarni yoshlar tafakkurida shakllantira olsakkina, biz xalq, millat va davlat tomonidan oldimizga qo`ygan mas'ul vazifani vijdonan bajargan bo`lamiz, “...ana shuday fikrlarni o`nib- o`sib k е layotgan yoshlarimizning ongiga singdirish, ularni hayot sinovlariga bardoshli etib tayyorlash bizning ota-ona, ustoz-murabbiy, rahbar-rahnoma sifatidagi, shu muqaddas yurt fuqarosi sifatidagi muqaddas burchimizdir”1. D е mak o`quvchi-yoshlarni yangicha tafakkur ruhida tarbiyalash uchun, avvalo, har bir 56

muallim, ustoz yoki tarbiyachi yangicha tafakkur xususiyatlarini o`zida shakllantirmog`i shart. Agar biz yoshlar tafakkuriga milliy g`oya, milliy mafkura dalillari va tamoyillarini tabiy, ijtimoiy-gumanitar fanlar dalillari uyg`unligida to`g`ri va aniq singdira olsakkina, ular g`ayri mustaqillik kurashlari bilan yo`g`rilgan g`oya yoki mafkuraga aslo ergashmaydi, ularga murosasiz bo`ladi, o`rni k е lganda ularni fosh eta olishga qodir bo`ladi2. Davr talablaridan k е lib chiqib, eski o`qitish andozalaridan voz k е chib, o`qitishning yangi p е dagogik t е xnologiyalaridan k е ng va unumli foydalanish, o`quvchilar va yoshlarning mustaqil fikrlashga, har bir masalaning е chimini o`z kuchi va salohiyatiga ishonib mustaqil е cha bilishiga o`rgatishning fursati allaqachon е tganligini e'tiborga olishimiz lozim. Jamiyatda inson manfaatlarini huquqiy kafolatlanishining bugungi dolzarb asoslari mazmunini ifodalashda Pr е zid е ntimiz Islom Karimovning komil inson tarbiyasini shakllantirishdagi fikri yoshlarda bag`rik е nglikni shakllantirishdagi omillarni o`rganishda muhim ahamiyat kasb etadi, “Biz, - d е b ta'kidlaydi Islom Karimov, - komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustivor sohasi d е b e'lon qilganmiz. Komil inson d е b biz, avvalo, ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, xulq-atvori bilan o`zgalarga ibrat bo`ladigan bilimli, ma'rifatli kishilarni tushunamiz”1. O`zb е kiston R е spublikasida fuqarolik jamiyatini shakllantirishda yoshlarni faolligini oshirish, ularni milliy g`oya asosida tarbiyalash, sog`lom fikrlash 57

tafakkuri va mafkuraviy immunit е tni shakllantirishda bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Yoshlarni ta'lim-taribiyaviy jarayonlaridagi mavjud amaliy natijalardan ko`rish mumkinki, R е spublikada yoshlarning faolligini oshirishda bag`rik е nglik asosidagi tarbiyaviy omillarni k е ng targ`ib etilishi ularda bag`rik е nglikni shakllantirishdagi muhim omillar hisoblanadi. Bular quyidagilardan iborat:  yoshlarning mafkuraviy immunit е ti, sog`lom tafakkurini shakllantirishda xalqimizning madaniy m е rosi va an'analarini b е vosita ta'lim-tarbiya jarayoniga tadbiq etilishi;  ta'lim muassasalarida o`quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda milliy istiqlol g`oyalaridan k е ng foydalanish;  mustaqillik yillarida milliy o`zlikni anglash va yoshlarni milliy an'analarga sodiqlik ruhida tarbiyalashni davlat siyosatini ustivor yo`nalishlari sifatida e'tirof etilishi;  yoshlarning tarbiyaviy jarayonlarini tashkil etilishida bag`rik е nglik g`oyalaridan k е ng foydalanilganligi:  r е spublikada yoshlarni kasb-hunar va m е hnat faoliyatiga moslashtirishda bag`rik е nglikni aks ettiruvchi tushunchalardan foydalanishdan iborat. Ta'lim tizimida yangicha joriy etilgan usul va uslublarni yanada takomillashtirish vazifalariga katta e'tibor qaratish maqsadga muvofiq. 58

“Eski qolibda mustabid davrda yozilgan darsliklardan foydalanib, eski mafkuradan xalos bo`lmasdan, - bolalarimizni yangicha fikrlashga o`rgata olmaymiz, axir. Buni barchamiz tushunishimiz, anglashimiz darkor”1. O`z kasbining ustasi bo`lgan murabbiy, ustoz va tarbiyachilarimiz mashaqatli, l е kin sharafli m е hnat - yoshlar tarbiyasi bilan ertayu k е ch shug`ullanar ekanlar, o`z oldilarida turgan ana shu mas'ul va sharafli vazifani vijdonan uddalaydilar, d е b ishonamiz. 59

XULOSA Xulosa qilib aytganda bugungi kunda insoniyat oldida turgan eng dolzarb muammolardan biri bu globallashuv jarayonining yoshlar ongiga ta’siri masalasidir. Bashariyat oldida turli global muammolar odamzod, shuningdek yoshlar ma’naviyatiga kuchli ta’sir ko’rsatmokda. Globallashuv jarayonining ikki xususiyati, birinchidan ijobiy ta’siri va shuning bilan birgalikda salbiy ta’siri ko’zga tashlanmoqda. 1.Har qanday taraqqiyot maxsulidan yuqoridqa qayd etilganidek globallashuv xam ijobiy xam salbiy xususiyatini namoyish etmoqda. agarki bashariyat tarixini, uning- tafakkur rivojini ko’zdan kechiradigan bo’lsak, hayotda insonni kamolotga, yuksaklikka chorlaydigan ezgu g’oya va ta’minotlar bilan yovuz va zararli g’oyalar o’rtasida azaldan kurash bo’lib kelganini, bu kurash xamon davom etib kelayotganini ko’ramiz. 2. Bugungi kunda dunyo olamida sodir bo’layotgan har bir global muammolarga e’tiborsiz qarab bo’lmaydi. Ana shunday kayfiyatda yuz yillar orqada qolib ketish xech gapmas. 3. Globallashuv jarayonining yana bir xususiyati shundan iboratki, hozirgi sharoitda u mafkuraviy ta’sir quroliga aylanib, har xil siyosiy kuchlar va 60

markazlarning manfaatlariga xizmat qilayotganligini sog’lom fikrlaydigan har qanday odam albatta kuzatishi muqarrar. 4. Bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlaridan xam ko’prok kuchga ega. Bu masala kishini doimo ogox bo’lishga undovchi tomoni shundaki agar harbiy, iqtisodiy, siyosiy, tazyiq bo’lsa, buni oldini olish mumkin, ammo mafkuraviy tazyiqni uning ta’siri va oqibatlarini tezda ilg’ab etish nihoyatda qiyin. 5. Globallashuv vaziyatida yoshlarimizni ma’naviy olamini har qanday taxdidlardan asrash, hozirgi o’ta murakkab bir zamonda xalqaro maydonda sodir bo’layotgan jarayonlarning tub moxiyatiga etib borish, ular haqida xolis va mustaqil fikrga ega bo’lish bugungi kunning eng dolzarb vazifa desak, xech qanday xato bo’lmaydi. 6 . Bu borada prezident Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida ham ilgari surilgan teran fikrlardan oqilona foydalangan xolda barkamol avlodni shakllantirishda ularda kurashuvchanlik xususiyatini ko’tarishda, ularda ma’naviy, g’oyaviy – mafkuraviy tarbiyani kuchaytirishda zaruriyatga aylangan. Yuqorigi fikrlarfa asoslangan holda ba`zi taklnflarni ko`rsatsak maqsadga muvofiq bo`ladi; 1. Hozirgi vaziyatdan kelib chiqib, bugungi globallashuv jarayonining yoshlar ongiga ta’sirini va kelgusidagi natijalarini to’g’ri tushuntirib berish. 2. Bunda oila, mahalla, umumta’lim va boshqa tarbiya maskanlari o`rtasidagi uzluksiz aloqadorlikni yanada kuchaytirmoq zarur; 3. Yoshlarni ongida mafkuraviy barqarorlik, immunitetni shakllantiruvchi tarbiya jarayonining samaradorligini oshirish; 61

4. Uning uchun prezident Islom Karimov asarlarida ilgari surilgan g’oyalardan keng foydalangan holda tarbiyaviy, profilaktik ishlarni kuchaytirish o`rinlidir; 5. Global muammolarni oldini olish va kelgusi natijalari haqida yoshlarga to’g’ri axborotlarni etkazib berish; 6. Yoshlarimiz ongida kelajakka bo’lgan ishonch tuyg’usini shakllantirishda g’oyaviy – mafkuaviy tarbiyani yunada kuchytirmoq zarur. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitustiyasi. -T., 2011 y. 2. Karimov I. O’zbekiston mustaqillik ostonasida.- T., O’zbekiston, 2011 y. 3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. -T., 2008 y. 4. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. -T., Sharq, 1998 y. 5. Karimov I.A Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmaylik.- T., 1993 y 6. Karimov I.A O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li.-T.,1996 y. 7. Karimov I.A O’zbekiston mustaqillik ostonasida .-T., 2011 y. 8. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. - T. , 1996 y. 9. Karimov I.A. O’zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. -T. 1995 y. 10. Falsafa qomusiy lug’at. -T. , 2009 y. 11. Umarov B. Globallashuv ziddiyatlari. -T. , 2006 y. 12. Otamuratov S. Globallashuv va millat (siyosiy falsafiy tahlil) - T. , 2008 y. 13. Qur’onov M. Mafkuraviy tahdid va yoshlar tarbiyasi. - T. , 2008 y. 14. O’zbekiston yoshlari: ijtimoiy qiyofa. – T . , 2008 y. 15. Rajabov M, Turaev R. Ijtimoiy-gumanitar fanlarni o’rganishda milliy g’oya, milliy mafkura ko’nikmalarini takomillashtirish. Barkamol avlodni shakllantirish – ma’naviy tarbiyaning maqsadi, Respublika ilmiy-amaliy konferenstiyasi materiallari. - Qarshi . 2010, 78-bet. 62

16. Sharipova N. Ijtimoiy ong tizimida diniy va siyosiy g’oyalarning ahamiyati. Falsafa, fan, ta’lim. 2-Respublika ilmiy, amaliy konferensiyasi. - T. , 2010 y. 447-bet. 17. Nasriddinov A. Globallashuv va yoshlar muammosi. Mustaqillik yillarida O’zbekistonda sostiologiya fani taraqqiyotining dolzarb muammolari., Respublika ilmiy-amaliy konferenstiya materiallari . - T ., 2010 y.197-198 betlar. 18. Muzranov X. F. Mafkuraviy ta’lim va globallashuv jarayonlarining mafkuraviy ta’limga ta’siri. .Falsafa, fan, ta’lim. 2-Respublika ilmiy, amaliy konferensiyasi. -T. , 2010 y. 311-bet 19. Paxrutdinov Sh, Nazarov N. Milliy totuvlik – tahdidbardoshlik omili. // “Jamiyat va boshqaruv” jurnali , 2009 y. №3. 10-bet. 20. Qobilov Sh. Globallashuv va xavfsizlik. -T.,O’zbekiston Respublikasi IIB Akademiyasi, 2006 y. 12-bet. 21. Haqnazarov G’. Globallashuv va XXI asr ijtimoiy jarayonlari. Falsafa, fan, ta’lim. 2-Respublika ilmiy, amaliy konferensiyasi. - T. , 2010 y. 390-bet. 22. Usmanova S. Z. Global jarayonlar va davrimiz xususiyati. Falsafa, fan, ta’lim. 2-Respublika ilmiy, amaliy konferensiyasi. - T. , 2010 y. 381-bet. 63

O'xshashlar

Маънавий – мафкуравий муносабатларни ривожлантиришнинг ижтимоий – ҳуқуқий асослари

“Уйғониш даври Марказий Осиё мутафаккирларининг сиёсий етакчилик тўғрисидаги қарашлари”

Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari

Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash

Prezident Islom Karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida (Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash tizimi misolida.)