Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari - Milliy istiqlol g'oyasi - Diplom ishlar

Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

276 KB

Ko'chirib olish

Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari M U N D A R I J A KIRISH ................................................................................................................ 3 1. MILLIY ISTIQLOL G`OYASINING TARIXIY ILDIZLARI . 1.1. Zardushtiylikdagi real, dunyoviy qadriyatlar................................................. 7 1.2. Ijtimoiy hayot va ma`naviyatning yuksalish ildizlari.................................... 17 2. MILLIY G`OYANING IJTIMOIY MOHIYATI VA O`RGANILISHI . 2.1.Prezident I.A.Karimov asarlarida milliy g`oyaning ilmiy-nazariy asoslanishi............................................................................................................. 38 2.2. Milliy g`oya va ma`naviy hayot, jamiyatning yangilanishi........................... 49 2.3.Milliy g`oyaning asosiy, umuminsoniy tamoyillari va mafkuraviy xususiyatlari.......................................................................................................... 63 XULOSA .............................................................................................................. 67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI.......................................... 71 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Muxtasar qilib aytganda, mustaqil taraqqiyotning 20 yili davomida yurtimizning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy, ma`naviy- ma`rifiy hayotida qo`lga kiritilgan yutuqlar yurtboshimiz Islom Karimovning oqilona siyosati, yuksak siyosiy irodasi va tafakkuri, bunyodkorlik fazilatlari bilan chambarchas bog`liqdir. Jahon adabiyotining ko`zga ko`ringan, zabardast yozuvchisi va madaniyat arbobi Chingiz Aytmatov aytganidek, ,,Tarix xalq hayotining eng murakkab damlarida shunday bir shaxsni tanlaydiki (buni siyosiy seleksiya deb atash mumkin), millat taqdiri, irodasi, qat`iyatliligi, mas`uliyatliligiga bog`liqdir. Islom Karimov hozirgi Turkiston tarixida xuddi shunday buyuk shaxs hisoblanadi. Uning sa`y-harakatlari tufayligina mustaqil O`zbekiston tez va izchil mustaqil barqarorlikka erishdi, taraqqiyot yo`lidan jadal rivojlanayotgan davlatga aylandi. O`zining ma`no-mazmuni, bunyodkorlik ko`lami, mohiyat va ahamiyati bilan o`tgan yigirma yillik davr mamlakatimiz tarixiga zarhal harflar bilan bitilgan tom ma`nodagi buyuk bir davr bo`ldi. Mana yigirma yildirki, xalqimiz buyuk taraqqiyot yo`lidan og`ishmay ildamlab bormoqda. Mehnatkash va mehmondo`st, saxovatli, bag`rikeng, ma`naviyati yuksak va olijanob xalqimiz o`z oldiga, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining muqaddimasida belgilanganidek, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish maqsadini qo`ygan. Vatanimiz o`z mustaqilligini qo`lga kiritgan dastlabki yillardayoq yangi jamiyat qurishda, endigina shakllanayotgan ko`p ukladli iqtisodiyot va mulkiy tabaqalanish sharoitida oldimizga turgan umumiy vazifalarni anglab yetishda, har tomonlama rivojlangan barkamol shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazishda xalqning barcha ijtimoiy guruhlari va qatlamlarini birlashtiruvchi g`oya zaruriyati yuzaga chiqdi. Bu g`oya faqat sof milliy g`oya bo`lishi mumkinligi Respublikamiz Prezidenti Islom Karimov tomonidan ilgari surildi va uning asoslari Prezident 3

asarlarida o`z aksini topdi. Milliy g`oya haqidagi fikrlar Yurtboshimizning bir qator asarlarida, milliy g`oyaga bag`ishlangan ma`ruzalarida, ,,Fidokor” gazetasi va ,,Tafakkur” jurnalida bergan intervyularida, ayniqsa, ,,Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” asarida o`zining tugal yechimini topdi. Milliy g`oyamizning ma`naviy ildizlari juda qadim davrlarga borib taqaladi. Eng qadimgi yozma yodgorligimiz sanalgan ,,Avesto” da ham, xalq og`zaki ijodining o`lmas namunalari sanalgan ,,Alpomish”, ,,Go`ro`g`li” singari eposlarimizda ham, buyuk mutafakkir shoir va adiblarimiz, alloma olimlarimiz Mahmud Koshg`ariy, Yusuf Xos Xojib, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Imom Buxoriy, Imom Moturidiy, Farg`oniy, Alisher Navoiy, Bobur, Mahmudxo`ja Behbudiy, Abdulla Avloniy va boshqalar ijodida ham milliy g`oyamizning ma`naviy ildizlarini ko`rish mumkin. Milliy g`oya xalqning eng ezgu orzu va ulug` intilishi, g`urur va iftixori, or- nomus va ruhiy madadkori sifatida u bilan doimo birga yashab kelayotgan g`oya ekanligi, shuningdek, milliy g`oyaning bo`m-bo`sh joyda paydo bo`la olmasligi kabi nazariy xulosalar milliy g`oyaning teran ma`naviy ildizlari mavjudligini ko`rsatadi. Milliy g`oya kurtaklari turli tarixiy davrlarda paydo bo`la boshlagan, mazmunan boyib borgan, ba`zan esa unutilish darajasiga kelgan, zo`ravonlik bilan xalqdan begonalashtirish siyosati iskanjasida xiralashgan. Shunga qaramasdan, har bir davrda xalq fidoiylari tomonidan milliy g`oya his etilib, chuqur anglangan va ular o`z asarlarida turli usullarda, obrazli timsollarda uni aks ettirganlar. Shu nuqtai nazardan milliy g`oyani har tomonlama tadqiq etish, jumladan, uning ma`naviy manbalarini aniqlash, umumlashtirish, tizimlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o`rganilayotgan mavzuning naqadar dolzarb ekanligini ko`rsatadi. Ishning maqsad i va vazifalari. Bitiruv-malakaviy ishning asosiy maqsadi xalqimizning adabiy va madaniy merosida milliy g`oya ildizlari o`ziga xos shaklda aks etgani va ajdodlardan avlodlarga o`tib, tadrijiy rivojlanib kelayotganini o`rganishdan iboratdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqib, ishda quyidagilarni hal etish vazifa qilib qo`yildi: 4

-milliy o`zlikni anglashda, milliy mentalitetni rivojlantirishda va xalqni umummilliy maqsadlar tevaragida jiplashtirishda, xalqning bunyodkorlik salohiyatini yuzaga chiqarishda milliy g`oyaning ahamiyatini yoritish; -Prezident Islom Karimov tomonidan milliy g`oya tushunchasining ilmiy- nazariy asoslanganini ko`rsatish; -qadimiy yozma manbalardan, jumladan, “Avesto” dan milliy g`oyamizning ma`naviy ildizlarini aniqlash va tadqiq etish; -buyuk muhaddislar va fiqhshunos olimlar asarlarida ilgari surilgan masalalar milliy g`oyamizning ildizlari ekanligiga e`tibor qaratish; -temuriylar davrida yaratilgan ilmiy, ma`rifiy, adabiy manbalarda ilgari surilgan g`oyalar milliy g`oyamizning ma`naviy ildizlari ekanligiga urg`u berish; -mustamlakachilik davri jadidlar adabiy merosida milliy g`oyaning qayta jonlanishini, sifat jihatidan yangi pog`onaga ko`tarilib, o`rta asrlardagi ba`zi tamoyillardan voz kechilgani va yangi tamoyillar olg`a surilganini yoritish; -mustaqillik yillarida milliy o`zlikni anglash, xalqning tarixiy xotirasini qayta tiklash, ozodlik, vatanparvarlik g`oyalarini yoshlar ongiga chuqur singdirish borasida amalga oshirilayotgan keng ko`lamdagi ishlarni o`rganish. Ilmiy yangiligi va ahamiyati. Respublikamiz Prezidenti tavsiyasi va tashabbusi bilan uzluksiz ta`lim tizimining barcha bo`g`inlarida ,,Milliy istiqlol g`oyasi” fani o`qitila boshlandi. Mamlakatimiz ta`lim tizimiga milliy g`oya haqidagi fanning joriy etilishi O`zbekiston mustaqilligini oliy ne`mat sifatida asrab-avaylash, mustaqil davlatning milliy g`ayasini qadriyatlarimizning ustuvor yo`nalishi sifatida yosh avlod ong-u shuuriga chuqur singdirish imkonini berdi. Shunday ekan milliy g`oyamizning ma`naviy ildizlarini o`rganish va ilmiy tadqiq etish mavzuning yangiligini tashkil etadi. Ish natijalaridan uzluksiz ta`lim tizimida o`qitilayotgan milliy istiqlol g`oyasi haqidagi fanga qo`shimcha manba sifatida foydalanish mumkin. Shuningdek, undan umumta`lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida milliy istiqlol g`oyasi fanining ma`ruza va amaliy mashg`ulotlarida keng foydalansa bo`ladi. 5

Ishning aprabatsiyasi. Bitiruv malakaviy Qarshi davlat universiteti Tarix fakulteti Milliy g`oya, ma`naviayt asoslari va huquq ta`limi kafedrasi qoshidagi ,,Yosh ma`naviyatchilar” to`garagida, hamda 2011-2012 o`quv yilidagi talabalarning ilmiy-amaliy konferensiyasida ma`ruza qilingan. Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, hajmi 72 sahifani tashkil etadi. 6

1. MILLIY ISTIQLOL G`OYASINING TARIXIY ILDIZLARI 1.1. Zardushtiylikdagi real, dunyoviy qadriyatlar Mustaqillik tufayli mamlakatimizda nafaqat milliy , balki umuminsoniy qadriyatlar darajasiga ko ` tarilgan ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ulkan ma ` naviy merosni o ` rganish imkoniyati yuzaga keldi . Sho ` rolarning mustabid hukmronligi davrida millatni qullikka va mahkumlikka solish maqsadida ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan ma ` naviy boylik zararli degan niqob ostida o ` rganilishi , o ` zlashtirilishi ta ` qiqlangan edi . Bunga misol sifatida ajdodlarimizning islomgacha ibodat manbai bo ` lib kelgan zardushtiylik va uning muqaddas kitobi hisoblanuvchi ,, Avesto ” ni keltirishimiz mumkin . Zardushtiylik dini uzoq yillar davomida shakllanib kelgan va ajdodlarimiz muqaddas deb bilgan dinlardan biridir. Zardushtiylik ibtidoiy tuzumdan quldorlikka o`tila boshlangan paytlarda Markaziy Osiyoda paydo bo`la boshlagan va alohida diniy dunyoqarash sifatida shakllangan. Bu dinning asoschisi Zardusht eramizdan avvalgi 660 yilda Xorazmda tavallud topgan. Zardushtning otasi savodli kishi bo`lib, manbalarda keltirilishicha karomatgo`y avliyosifat shaxs bo`lgan. Zardusht yoshligidan yaxshi tahsil olgan, 20 yoshidan boshlab yakka xudolikni targ`ib qila boshlagan. U 28 yoshida xalq o`rtasida shuhrat qozonadi, lekin uning targ`ibotlari mahalliy hukmdorlarga yoqmaydi. Amaldorlar uni osishga hukm etadilar. Zardusht o`zi bilan 300 ga yaqin safdoshlarini olib hozirgi Afg`oniston tomonga yo`l oladi va o`z g`oyalarini shu yerda targ`ib eta boshlaydi. U 77 yoshida dushmanlari tomonidan o`ldiriladi. Bundan qariyb 3000 ming yil muqaddam yaratilgan zardushtiylik dinining muqaddas kitobi ,,Avesto”da dunyoning yaralishi, insonning xalq bo`lib kamol topishi, ezgulik uchun yovuz kuchlar bilan kurashi, erkinlik, ijodkorlik va bunyodkorlik yo`lidagi orzulari o`z ifodasini topgan. O`zbekiston Respulikasi Prezidenti Islom Karimovning ,,Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” asarida ,,Avesto” o`zbek xalqining ma`naviy olamini boyituvchi, ota-bobolarimizdan meros bo`lib qolgan buyuk yodgorlik sifatida e`tirof 7

etiladi: ,,Avvalambor, shuni aytish joizki, olis ota-bobolarimizning aql-zakovati, qalb qo`ri mahsuli bo`lmish bu noyob yodgorlikning zamon to`fonlaridan, qanchadan-qancha og`ir sinovlardan o`tib, bizning davrimizgacha yetib kelganining o`zida katta ma`no mujassam. Bunday o`lmas osori atiqalar bu ko`hna o`lkada, bugun biz yashab turgan tuproqda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo`lganidan guvohlik beradi. Ana shunday tarixiy yodgorlik namunalari bilan yaqindan tanishar ekanmiz, ularda ifoda etilgan teran fikr va g`oyalar, hayot falsafasi bizni bugun ham hayratda qoldirishiga yana bir karra amin bo`lamiz” 1 . ,,Ezgu fikr, ezgu so`z, ezgu amal” degan tamoyil ,,Avesto”ning tub ma`no- mohiyatini belgilab beradi. ,,Avesto”da zikrlangan bu g`oyalardan hozirgi zamon uchun ham behad ibratli saboq olish mumkin. Ezgu niyat, so`z va ish birligini jamiyat hayotining ustuvor g`oyasi sifatida talqin etish bizning bugungi ma`naviy ideallarimiz bilan naqadar uzviy bog`liq, nechog`liq mustahkam hayotiy asosga ega ekani ayniqsa e`tiborlidir. ,,Avesto”da borliqning yaxlitligi va bir butunligi, inson hayotining tabiat bilan uyg`unligi masalasi odamning ruhiy olamiga chambarchas bog`liq holda ko`rsatilgani ko`p narsani anglatadi. Bu holat insonning ma`naviy dunyosini shakllantirishda atrof-muhit qadim zamonlardan buyon qanday kuchli ta`sir o`tkazib kelganiga yana bir bor e`tiborimizni jalb qiladi 2 . Zardushtiylik – dunyoviy dinlar orasida eng qadimgisi bo`lib, insoniyat taraqqiyotiga bevosita va bilvosita juda katta ta`sir ko`rsatgan. Shuning uchun uni o`rganish, zardushtiylik g`oyalarini hayotga tatbiq etish insoniyat ma`naviy dunyosi shakllanishi va ravnaqi haqidagi tasavvurlarni boyitadi va kengaytiradi. Zardushtiylik dinining asosiy maqsadi urug`-qabilachilik turmush tarziga barham berib qarindoshlik, do`stlik, birodarlik, o`zaro hamkorlik va tinchlikni ta`minlovchi yagona davlatchilik g`oyasini targ`ib qilishdan iborat bo`lgan. Shu boisdan zardushtiylik dini turli qabilalar o`rtasidagi o`zaro urush-janjallarni qattiq 1 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyayt, 2008, 31-b. 2 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yenglmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 32-b. 8

qoralaydi, barcha qabila va urug`doshlarni qarindoshlik rishtalarini yanada mustahkamlashga chaqiradi. Zardushtiylik diniga e`tiqod qilmoqqa ahd qilgan inson janggu jadallarni qoralab qon-qarindosh bo`lib yashashni targ`ib qiluvchi otashparastlikka e`tiqod qilgan 3 . Bugungi kunda ham butun dunyo xalqlari tomonidan urush va tinchlikka xavf tug`diruvchi g`oyalar qoralanmoqda. Insonlarning bir-biri bilan yaxshi munosabatda bo`lishi, ahl va inoq yashashi lozimligi zardushtiylik ta`limotidayoq ilgari surilgan edi. Zardushtiylikda ,,yaxshi” va ,,yomon” hodisalar haqida gap boradi. Ahura Mazda o`zining yaxshilikka asoslangan yerini (mamlakatini) barpo etsa, Ahriman yomonlik (johillik) ka asos soladi. Ana shu tariqa yaxshilik va yomonlik, yorug`lik va zulmat, hayot va o`lim o`rtasidagi abadiy kurash paydo bo`ladi. Ezgulik ibtidosi, asoschisi, yaratuvchisi Ahura Mazda va yovuzlik ibtidosi va yaratuvchisi Ahriman o`rtasidagi kurash natijasi insonning ongli ravishda ezgulik tarafida turmog`iga bog`liq. Insonda ezgu fikr, ezgu so`z, ezgu amal mushtarak, chambarchas va yaxlit bo`lmog`i lozim, shundagina ezgulik yovuzlikdan ustun keladi, degan ,,Avesto” g`oyasini milliy ma`naviyatimizning sarchashmalaridan biridir, desak yanglishmaymiz. Zardushtiylik ta`limotiga e`tiqod qo`ygan odam tozalik va poklikka rioya qilib, it va hayvonlarga ozor bermasligi kerak. Xonadon va chorvani asrab-avaylashda katta rol o`ynaydigan itlarga buzilgan yoki qaynoq ovqat berish gunohi azim hisoblangan. Soch va tirnoqlarga bo`lgan pokiza munosabat ham Ahura Mazdaga yoqadigan xususiyat sanalgan. Bu narsa hatto hozirgi zamon kishilarida ham uchrab turadi: sartaroshxonalarda soch tolalari tezda oyoq ostidan supurilib olinadi; tirnoqlar duch kelgan joyga tashlanmaydi, ular ham yig`ilib toza joyga qo`yiladi; bolaning tishi tushsa uni yo tozaroq, yoki ,,suyak tishingni ol, temir tishimni ber” deb tomga otib yuborish odatimiz bor. ,,Zaratushtra Ahura Mazdadan so`radi: 3 Soatov G’. Zardushtiylik madaniyati va ma`naviyati. – Qarshi: ,Nasaf, 2004, 5-b. 9

- Ey, Ahura Mazda! Ey, koinot nuri! Ey, olamlarni yaratgan Zot! Ey, haqiqat! Odamlarning devlarni xushnud va sarafroz qiladigan eng qabih va ashaddiy gunohlari nimalardan iborat? Ahura Mazda javob berdi: - Kimki soch tarasa, yoxud uni olsa, yoxud tirnog`ini olgach, uni hech qanday rasm-rusumsiz biror chuqurga yo kavakka to`kib yuborsa, bu qabih amal devlarni duo bilan olqishlab, kuchlantirgan, nusrat baxsh etgan bilan barobardir 4 . Bundan tashqari hozirgi kunda ham O`zbekistonning ayrim viloyatlarida kelin- kuyov olov atrofida aylantirgandan keyin go`shangaga olib kirish, qabr ustiga sham yoqish, tut va sadalar shoxiga turli lattalardan ,,alam” bog`lash singari rasm- rusumlar saqlanib qolganki, ularning mazmun-mahiyati zardushtiylik dunyoqarashiga borib taqaladi. Zardushtiylikda ekin yerlarini ko`paytirish, shudgor qilingan joylarni asrab- avaylash, uni muqaddas hisoblab sajda qilish ilohiy nizom tusini olgan. Olovga sig`inish, yer va olov xudosi Mitraga, yaylov xudosi Romanoga ibodat qilish, uy- joy qurish, uni olov bilan, uy hayvonlari, xotin, bola-chaqa bilan to`ldirish, o`simlik va daraxt ko`kartirish, katta-kichik uy hayvonlarini ko`paytirish, yerni parvarish qilish zardushtiylik dinining asosini tashkil etgan 5 . Inson va olamning o`zaro munosabati masalasi eng oliy qadriyatlardan biri sanaladi. Eng avvalo odamni o`rab olgan dunyoning yaralishi uning qonuniyatlari, bu olamning odamga ko`rsatadigan ta`siri, olamdagi barcha narsalar va odamning barcha xatti-harakatlari o`rtasidagi o`zaro munosiblik hamda o`zaro aloqadorlik sabablari, ular natijasida kelib chiqadigan oqibatlar masalasi barcha asotiriy tafakkur va diniy e`tiqodlar singari zardushtiylik dinining ham falsafiy mohoyatini tashkil etadi. ,,Avesto” da insonning tabiatga bo`lgan munosabati to`g`risida alohida to`xtalib o`tiladi. Tabiat va uning voqea hamda hodisalariga, yer-u zaminga bo`lgan, o`simliklar-u, giyohlarga, hayvon va boshqa jonzodlarga bo`lgan 4 Mahmudov T. ,,Avesto”haqida. -T.: Sharq, 2000. 5 Mahmudov T. ,,Aveto” haqida. -T.: Sharq, 2000. 10

munosabat tabiatni sof holda saqlash, ya`ni yer, suv va havoni iflos qilmaslik alohida o`qtiriladi. Tabiatga salbiy munosabatda bo`lish, uning qonunlarini mensimaslik katta gunohlardan sanalad 6 . Yer, suv, havo hamda barcha o`simliklarni e`zozlash natijasi o`laroq tabiatning hayotiyligi va gullab-yashnashidan dalolat beruvchi bahoriy guzallik - ,,Navro`z” ni shod-u xurramlik bilan kutib olish ham zardushtiylik zamonlaridan buyon bizga meros bo`lib kelayotgan bayramdir. Zardushtiylikda tabiatni yashnatish, uni asrab-avaylash, uning o`zaro bir-biri bilan bog`liq bo`lgan qonun va qonuniyatlarini buzishdan ehtiyot bo`lish masalasiga alohida e`tibor beriladi. ,,Avesto” da ko`rsatilishicha, odamlarning tabiat qonunlarini mensimasligi, birinchidan, Ahrimaniy yovuz kuchlarga yordam berish, ya`ni ezgu va yovuz kuchlar kurashida yovuz kuchlar nisbatini oshirishga yordam berish bilan barobar, deb ta`kidlansa, ikkinchidan, tabiat qonunlari mutanosibligining buzilishi insoniyatning o`zini tanazzulga, ekologik halokatga olib borishi sifatida talqin etiladi. Zardushtiylikda tabiatni sevish, uni asrab-avaylash hamda u bilan ehtiyotkorona munosabatda bo`lish oliy qadriyatlardan biri sanaladi. ,,Avesto”da ta`kidlanishicha, kishilarning nafaqat iymon-e`tiqoddan mahrum bo`lishi, balki o`zini qurshab turgan tabiatga faqat iste`molchi sifatida yondashuvi, tabiiy muhit muvozanatini buzishi, ekologik halokat – qiyomat qoyim (rastoxez), zamonaning buzilishiga olib keladi. Osmondan yerga bronza eritmasi yog`iladi, yerning osti va usti yonib ketadi. So`ngra halok bo`lganlar butun olam va barcha o`lganlar qayta tiriladi. Hayot yangitdan boshlanadi. Ko`rib turibmizki, tabiiy halokat odamlarning atrof-muhitga salbiy munosabati natijasida vujudga kelishini, tabiatni asrab-avaylash zarurligini 2,5 ming yil oldin yashab o`tgan ajdodlarimiz bashorat qila olganlar va bu tasavvurni o`zlari uchun ibodat qonuniyati – diniy e`tiqodga singdira olganlar 7 . 6 Soatov G’. Zardushtiylik madaniyati va ma`naviyati. Qarshi: Nasaf, 2004, 6-b. 7 Soatov G’. Zardushtiylik madaniyati va ma`naviyati. Qarshi: Nasaf, 2004, 7-b. 11

Bizni o`rab turgan olamni asrash, unda yashovchi insonlarni olamni butunligicha saqlab qolishga undash zardushtiylik dinidagi asosiy qadriyat hisoblanadi. Olam va odam doimo o`zaro aloqada ekanligi, olamda ro`y bergan barcha hodisalar odam organizmi (jismi) ga ta`sir ko`rsatishi, olam va odamning yagona vujud ekanligi, odamning tabiatning turli hodisalari va predmetlari shaklida qayta tirilishi ,,Avesto” ning ,,Vendidat” qismining 17 fargard, 5-bandida quyidagi shaklda beriladi: Odamzod ,,kichik olam” (,,olami sag`ir”, ,,jahoni ko`chak”) dir. Uning vujudidagi har bir unsur tabiatda ham mavjud. O`limdan so`ng yana o`sha tabiatdagi unsurlarga qaytish qiladi. Rastoxez – qiyomat ro`y berganda so`ngaklari tuproqdan, qoni suvdan, sochlari giyohlardan, tirikligi olovdan qaytib keladi 8 . Zardushtiylar davridan kelayotgan tasavvurga ko`ra jinlar, asosan, mozorlarda, yong`oq daraxti va jiydalar ostida ko`proq bo`ladi. Shunga ko`ra yong`oq va jiyda daraxti tagida yotish bexosiyat hisoblangan. Faqat mozor, yong`oq va jiydalar emas, barcha tashlandiq, xaroba va iflos joylar jinlar uyasi bo`lib, otashparastlar dunyoqarashiga ko`ra yaxshilik doimo tozalik, yorug`lik va hayot bilan bog`liq, yomonlik esa ifloslik, qorong`ulik va xarobazor ramzi. Barcha yaxshilik, go`zallik va ezgulik homiysi Ahura Mazdaga oltita yorqin kuchlar madad beradi. ,,Abadiy yaxshilik”, ,,Yaxshi fikr”, ,,Yaxshi tartib”, ,,Munosib qudrat”, ,,Ilohiy tobelik”, ,,Sihat-salomatlik”, ,,Abadiylik” singari tushunchalarning o`z ilohlari bo`lib, Ahura Mazda atrofida yaxshilik urug`ini sepib yuradi. Tabiat voqealari hamda yaxshilik bilan bog`liq turli tushunchalar real ma`no kasb etib, insoniylashgan qiyofada tasavvur qilingan. Mol, olov, temir, momaqaldiroq, bulutlar, yulduzlar, yer, suv hamda o`simliklarning o`z xudolari bo`lgan. Masalan, Mitra nur, haqiqat va poklik xudosi sanalgan. Shunday qilib, zardushtiylar dini va ta`limotidagi ,,Ezgu fikr”, ,,Ezgu so`z” va ,,Ezgu amal” birligi nafaqat ularning falsafiy-axloqiy, shuningdek, umumiy dunyoqarashini ham belgilagan 9 . 8 ,,Avesto”. Tarixiy-adabiy yodgorlik. T.: Sharq, 2001, 159-160-b. 9 Mahmudov T. ,,Avesto” haqida. T.: Sharq, 2000. 12

“Ezgu fikr, ezgu so`z, ezgu amal” insonni komillik sari yetaklovchi birinchi ruh bo`lib, unga erishgan odam Olloh taologa yaqinlashib boradi. Haq yo`lida ezgu amallar ila axloqiy poklikka erishgan, shuurini tazarru to`lqinlari egallagan inson mohiyati keyinchalik o`rta asrlar falsafasining tasavvuf oqimida o`z taraqqiyot o`zaniga ega bo`ladi. Zardushtiylar tasavvurida o`z faoliyati maydonida ko`proq hayotiy ne`matlar sari intilib, ezgu amallar bajarishga intiluvchi inson komil hisoblangan. Uning abadiyligi ham yaxshi hayotiy ehtiyoj va yaxshi hayotiy orzularning tantanasi sifatida tushunilgan. Birgina dunyoning ikkiga: yaxshilik bilan yomonlik, ezgulik bilan yovuzlik, hayot bilan o`lim, yorug`lik bilan zulmatga bo`linishi va ular o`rtasidagi kurashda yaxshilik, ezgulik, hayot va yorug`likning g`alaba qilishi to`g`risidagi tasavvurlarning o`ziyoq qadim ajdodlarimizning insoniyatning azaliy orzusi hisoblangan ezgu kuchlar va ezgulik haqidagi g`oyalari o`ta mukammal, adolatning tantana qilishi to`g`risidagi qarashlari esa bag`oyat buyuk bo`lganligini ko`rsatadi. Zardushtiylarning dunyo va uning yaratilishi, inson shaxsining kamol topishi, azaliy orzu bo`lib kelgan ezgu kuchlar tantanasi to`g`risidagi dunyoqarash ,,Avesto” da o`z ifodasini topgan. Zardushtiylikda insoniyat uchun dunyoviy qadriyat darajasiga ko`tarilgan to`rt azaliy unsur: tuproq (yer), suv, olov va havoning muqaddasligi to`g`risidagi ta`limot bo`lib, bu unsurlarning keyingi dinlar: nasroniylik va islomda ma`naviy qadriyat darajasiga ko`tarilishiga turtki bergan. Shuningdek, zardushtiylikda umuminsoniy, ma`naviy-axloqiy qadriyatga aylangan va inson axloqining asl mohiyatini tashkil etuvchi ezgu fikr, ezgu so`z va ezgu amal to`g`risidagi g`oyalar ilgari suriladi. Insoniyat uchun doim aziz va ardoqli bo`lgan ma`naviy qadriyatlar ajdodlardan avlodlarga nihoyatda ehtiyotkorlik bilan og`zaki va yozma manbalar orqali yetkazib berilgan. Shuning o`ziyoq insoniyat ma`naviy qadriyatlarga qay darajada ehtiyotkorlik bilan yondashganligi va uni e`zozlaganligini ko`rsatadi 10 . 10 Soatov G’. Zardushtiylik madaniyati va ma`naviyati. Qarshi; Nasaf, 2004, 8-b. 13

Zardushtiylikda dunyoviy qadriyat sifatida e`zozlangan tuproq, ona yer, ona zaminga bo`lgan munosabat bugungi dunyo xalqlari tomonidan ham muqaddas zamin deb e`tirof etilmoqda. Uni asrab-avaylash barchamizning muqaddas burchimizdir. ,,Avesto”da ana shu to`rt unsur, ya`ni suv, olov, yer va havoga nafaqat qurbonlik berish to`g`risida to`xtalib o`tiladi, balki ularga duo, olqish aytilib, inoyat ko`rsatishlari so`ralgan. Masalan, olov (otar) eng buyuk e`zozga sazavor buyuk qadriyat sanalgan. Unga nafaqat quruq o`tin, hayvon yog`i va xushbo`y o`simlikning quritilgan bargi qurbonlik sifatida berilgan, balki qurbonlik berilayotgan paytda maxsus duolar o`qilgan va o`zlariga farovonlik, osuda hayot, uzoq umr, farzandlariga qobillik ato etishi so`ralgan: ,, Ey, Ahura Mazdaning Ozori! (olovni qo`riqlovchi iloh nomiga) Seni olqishlaymiz, seni e`zozlaymiz: eng yaxshi qurbonliklar, nazr-niyozlar keltirmoqni istaymiz. Sen jamiyki alqov va sharafga munosibsan... Ey, Ahura Mazdaning Ozori! Qo`limizdagi o`tin senga bo`lsin! Uning tutunlari senga bo`lsin! Uning xurushlari senga bo`lsin! O`tin g`aramlari senga bo`lsin! Bir go`zal zot seni asraguvchi bo`lsin! Bir binogoh senga nigohbon bo`lsin! Sen bu xonumonda yorug`lik bo`l! Sen bu xonumonda abadiy nur bo`l! Sen bu xonumonda munavvar bo`l! Uzoq-uzoq zamonlar to rastoxez (qoyomat) ga qadar poydor bo`lib, sen abad- abad, to mashhar kuniga dovur ezgu va qudrat sohibi bo`l! Ey, Ahura Mazdaning Ozori. Menga zudlik bilan qushoyish bag`ishla! Menga zudlik bilan panoh ber! 14

Menga zudlik bilan farovon tiriklik va panoh baxsh et! Menga zudlik bilan uzoq umr, donishmandlik, ashavandlik, go`zal til, hushyor ruh, o`lmas va farovon aql xirad baxsh ayla! Menga mardonalik, ustuvorlik hatto oromgohda ham bedorlik baxsh ayla! Menga barkamol va dingoh, vatansevar va anjumanaro, ahil, ezgu andishali, zulmatdan, tanglikdan qutqaruvchi farzandlar bag`ishla. Toki ular manzil, shahar, o`lka va uning nom va ovozasini ko`tarsinlar” 11 . Olovning muqaddasligi nafaqat unga beriladigan qurbonlik bilan ajralib turgan, balki olov nomi bilan (shu jumladan suv nomi bilan ham) qasam ichilgan. Agar shu qasam buzilsa, qasamni buzgan odam o`ta katta gunohkor hisoblangan. Qasamxo`r odam hech qachon afv etilmagan. Zardushtiylik e`tiqodiga ko`ra olov haqiqatni yolg`ondan ajratib beruvchi eng ishonchli vositadir. Masalan, to`y marosimlarida kelinni kuyovnikiga olib kelgandan so`ng uni poklash, oldin qilgan gunohlarini yo`qotish va oldin yashagan uyidan uning kiyimlariga ilashib kelgan turli yovuz ruhlarning, ins-jinslarning olovda yonib ketishi uchun olov atrofidan uch marta aylantirilgan. Bugungi kunning eng dolzarb muammolaridan biri suvdir. Suvni asrab- avaylash, uni tejamkorlik bilan ishlatish, suvga turli xil iflos narsalarni tashlamaslik zardushtiylik dini taraqqiy etgan davrdayoq aytib o`tilgan. Zardushtiylikda eng muqaddas hisoblangan suv dunyo davlatlari bo`yicha qadrlanib kelinmoqda. Ayniqsa ichimlik suvining kamayib ketganligi suvga bo`lgan talabni yanada oshirmoqda. Shunday ekan suvni asrab-avaylashimiz, uni keraksiz narsalarga sarf etmasligimiz kerak. ,,Avesto”da insonning moddiy ne`matlar yaratishi, ya`ni yerga ishlov berish, dehqonchilik qilish eng oliy qadriyat va savob ish deb hisoblangan. Odam halol mehnat qilib qanchalik moddiy boyliklarni ko`paytirsa, shunchalik yovuz kuchlarni mahv etgan bo`ladi, deb ta`kidlangan. Shu boisdan ham yer (tuproq) muqaddas hisoblangan. O`lgan odamni nafaqat yerga ko`mish ta`qiqlangan. Hatto odam yoki it o`lib qolgan yerga bir yilgacha 11 Soatov G’. Zardushtiylik madaniyati va ma`naviyati. –Qarshi: Nasaf, 2004, 9-b. 15

dehqonchilik qilish mumkin bo`lmagan. Agar kimda kim u yerga ekin eksa, uning jazosi katta bo`lib, u maxsus jazolovchi qamchinlar bilan 20 martadan 40 martagacha savalangan. Insoniyat qadim-qadimdan o`z tirikchiligining asosiy manbai va vositasi sifatida nonni e`zozlab kelganlar. Nonga bo`lgan munosabat insoniyatning buyuk qadriyatiga aylangan. Insonning bolalik chog`laridayoq uning ongiga nonga bo`lgan hurmat ruhi singdirilgan. Non mazdaparastlar marosimlarining eng oliy ne`mati hisoblangan. Hatto nonning tuzilishi o`ziga xos mazdaviy ramzlarni anglatgan. Itoatkorlik va halollik ma`budasi Surushga bag`ishlab o`tkaziladigan marosimda drvana (supra) va bir parcha non niyoz sifatida keltirilgan. Supra va non o`ziga xos ramziy ma`noga ega bo`lgan. Bug`doy unidan tayyorlangan non jahondagi barcha narsalardan ustun sanalgan. Non gardishi (aylanasi) yer yuzini o`rab olgan tog`larning ramzi; nonning yuzi, kengligi va sathi Quyosh ramzi hisoblangan. Non tayyorlanayotganda supra ustiga uch dona xushbo`y cho`p qo`yilgan. Bu cho`plar ezgu niyat, ezgu so`z va ezgu amalni anglatgan. Nonni teskari qo`yish Quyosh va Yerni teskari qo`yish bilan baravar bo`lgan. Bu esa ahuraviy gunoh hisoblangan. Demak, zardushtiylik dinida aytib o`tilganidek, nonni muqaddas bilish, uni oyoq ostiga tashlamaslik va nonni butun insoniyat muqaddas qadriyat sifatida bilishi zarurligi alohida aytib o`tilgan. Xalqimizning azaliy aqidasiga ko`ra har bir kishining saharlab uyqudan uyg`onishi oilasiga keladigan baraka garovidir. Kimki erta tursa, Xudo unga baraka ato etadi. Bu aqida ,,Avesto” da ham o`z ifodasini topgan. Azaliy qadriyatimizga ko`ra yalqovlik, dangasalik va ishyoqmaslik qoralab kelingan. Tong sahar turib mehnat qilish, uy yumushlari bilan shug`ullanish ro`zg`or farovonligi va serbarakaligining sababi deb hisoblangan. Er-xotindan qaysi biri uyqudan erta tursa jannatga muyassar bo`ladi deb hisoblangan. ,,Avesto”da ko`rsatilishicha, xo`rozlarning ertalab qichqirishi 16

otashparastlarni yovuz dev Bushasp sehri va ta`siridan xalos qiladi. Ular odamlarni sergaklikka chorlaydi. Erta saharlab turgan kishilarga baraka tilaydi 12 . 1.2. Ijtimoiy hayot va ma`naviyatning yuksalish ildizlari O`zbekiston – ulkan imkoniyatlar mamlakati. Bu zaminda tabiiy boyliklar, unumdor yer, qudratli iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy, insoniy va ma`naviy salohiyat mavjud. Eng muhimi, bu diyorda mehnatsevar va iste`dodli xalq yashaydi. Xalqimizning bugungi kunda ijtimoiy jihatdan yaxshi ta`minlanganligi bois, ularning moddiy turmush tarzi yuqori darajaga ko`tarilmoqda. Xalq moddiy farovonligini bosqichma-bosqich va izchil oshirib borishni ta`minlash, yurtdoshlarimizning munosib hayot kechirishi va kamol topishi uchun zarur shart- sharoitlarni yaratish, aholini, eng avvalo, uning yordamga muhtoj qatlamlari – bolalar, qariyalar, nogironlar va o`quvchi-yoshlarni ijtimoiy muhofazalashning aniq yo`naltirilgan mexanizmini yanada takomillashtirish zarur. Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarining joriy etilishi tufayli yurtdoshlarimizning ong-u tafakkuri va dunyoqarashi qanchalik o`zgarib ketgani ham shundan dalolat beradi. Ko`pchilikka yaxshi ayonki, o`tgan asrning 90-yillari boshlarida aksariyat odamlar bizda ham kimningdir xususiy zavodi yoki fermasi u yoqda tursin, kichkinagina do`koni bo`lishi mumkinligini tasavvur eta olmas, tasavvur etgan taqdirda ham o`ziga qabul qila olmas edi. Chunki hamma narsa davlat mulki bo`lgan eski tuzumda xususiy mulkka ega bo`lish, tadbirkorlik va kichik biznes bilan shug`ullanish bizga begona bo`lgan tushunchalar sifatida baholanar edi. Bugungi kunda esa xususiy mulk tushunchasiga nisbatan munosabat qanday o`zgarib, u hayotimizdan qanchalar chuqur joy olib borayotganiga barchamiz guvohmiz va bu holat hech kimni hayron qoldirmaydi 13 . Kishilik tarixi, bugun dunyodagi ko`pgina taraqqiy topgan, barqaror va badavlat yashab kelayotgan davlatlar tajribasi shundan dalolat beradiki, avvalo o`zining xususiy mulkiga ega bo`lgan shaxs va bunday shaxslardan tashkil topgan 12 Soatov G’. Zardushtiylik madaniyarti va ma`naviyati. -Qrshi: Nasaf, 2004, 10-11-b. 13 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 69-b. 17

toifa o`zini va oilasini boqishga, shu bilan birga, orttirgan daromadi hisobidan o`z yaqinlari va muhtoj insonlarga beg`araz yordam ko`rsatish, el-yurt uchun xizmat qiladigan maktab, kasalxona, madaniyat va sport maskanlari barpo etish, bir so`z bilan aytadigan bo`lsak, davlat va jamiyat zimmasidagi ko`pgina vazifalarni amalga oshirishga o`z hissasini qo`shadi. Eng muhimi, bunday insonlar yurtimizda tinchlik-osoyishtalik va barqarorlikni saqlash va himoyalash, yorug` kelajagimizni qurish yo`lida astoydil jon kuydirib mehnat qiladi. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida tub o`zgarishlar amalga oshirilayotgan, bozor munosabatlari ustuvor bo`lib borayotgan hozirgi sharoitda kuchli ijtimoiy siyosat yuritish taraqqiyotimizning asosiy tamoyillaridan biri bo`lib kelmoqda. Mamlakatimizda milliy ma`naviyatni har tomonlama yuksaltirish masalasi asosiy vazifa qilib qo`yilar ekan, bugungi kunda ma`naviyatimizni shakllantiradigan va unga ta`sir o`tkazadigan barcha omil va mezonlarni chuqur tahlil qilib, ularning bu borada qanday o`rin tutishini yaxshi anglab olishimiz maqsadga muvofiq bo`ladi. Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma`naviyatini uning tarixi, o`ziga xos urf- odat va an`analari, hayotiy qadriyatlarini ayri holda tasavvur etib bo`lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma`naviy meros, madaniy boyliklar, ko`hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo`lib xizmat qiladi 14 . Bizning qadimiy va go`zal diyorimiz nafaqat Sharq, balki jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo`lganini xalqaro jamoatchilik tan olmoqda va e`tirof etmoqda. Bu tabarruk zaminda ne-ne buyuk zotlar, olim-u ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib chiqqan, umumbashariy sivilizatsiya va madaniyatning uzviy qismiga aylanib ketgan dunyoviy va diniy ilmlarning, ayniqsa, islom dini bilan bog`liq bilimlarning tarixan eng yuqori bosqichga ko`tarilishida ona yurtimizda tug`ilib kamolga yetgan ulug` allomalarning xizmatlari beqiyos ekani bizga ulkan g`urur va iftixor bag`ishlaydi. Bu ko`hna tuproqda milodgacha bo`lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, hali-hanuz o`zining ko`rk-u tarovatini saqlab kelayotgan 14 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 29-b. 18

osori atiqalarimiz qadim-qadimdan o`lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me`morchilik va shaharsozlik san`ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi. Mamlakatimiz hududida mavjud bo`lgan to`rt mingdan ziyod moddiy-ma`naviy obida umumjahon merosining noyob namunasi sifatida YUNESKO ro`yxatiga kiritilgani ham bu fikrni tasdiqlaydi 15 . Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimgi toshyozuv va bitiklar, xalq og`zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-minglab qo`lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san`at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matematika, mineralogiya, kimyo, astranomiya, me`morlik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma`naviy boyligimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo`lgan xalq dunyoda kamdan-kam topiladi. Ota-bobolarimizning asrlar davomida to`plagan hayotiy tajribasi, diniy, axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etadigan bu kabi tarixiy yodgorliklar orasida bundan qariyb uch ming yil muqaddam Xorazm vohasi hududida yaratilgan, ,,Avesto” deb atalgan bebaho ma`naviy obida alohida o`rin tutadi. Avvalambor, shuni aytish joizki, olis ota-bobolarimizning aql-zakovati, qalb qo`ri mahsuli bo`lmish bu noyob yodgorlikning zamon to`fonlaridan, qanchadan qancha og`ir sinovlardan o`tib, bizning davrimizgacha yetib kelganining o`zida katta ma`no mujassam. Bunday o`lmas osori atiqalar bu ko`hna o`lkada, bugun biz yashab turgan tuproqda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo`lganidan guvohlik beradi. O`zbek xalqi ma`naviyatining yuksalishida ana shu qadimiy bebaho meros ,,Avesto”ning o`rni beqiyosdir. Avesto quyidagi besh qismdan iborat: 1. Vendidod – 22 bobdan iborat bo`lib, unda Ahura Mazda Yerdagi barcha mavjudotning yaratuvchisi ekanligi bayon etiladi. 2. Visparad – 24 bobdan iborat bo`lib, ibodat qo`shiqlaridan tashkil topgan. Zulmat kuchlariga qarshi kuchlar kuylanadi. 15 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 30-b. 19

3. Yasna – 72 bobdan iborat bo`lib, qurbonlik vaqtida, marosimida aytiladigan qo`shiqlardan tashkil topgan. 4. Yasht – 22 qo`shiqdan iborat bo`lib, zardushtiylik ma`budalari madhi kuylangan. 5. Xo`rda Avesto – Kichik Avesto – quyosh, oy va boshqa xudo hamda ma`budalar sharafiga aytilgan kichik ibodat matnlaridan iborat. “Avesto”ning ko`p qismi Iskandar Zulqarnayn va arablar istilosi davrida yo`qolib ketgan. Bizgacha yetib kelgan nusxasi 1374 yilda ko`chirilgan bo`lib, hozirda Kopengagendagi kutubxonada saqlanib kelinmoqda 16 . ,,Avesto” da mehnat nihoyatda ulug`lanadi. Mehnatni yaxshilik, moddiy noz- ne`matlar manbai deb biladi. Inson saxovatli bo`lishi uchun avvalo mehnat qilishi, o`z qo`li bilan noz-ne`matlar yaratishi zarurligi uqtiriladi. ,,Avesto” da: ,,Don ekkan kishi taqvodorlik urug`ini ekadi, u Mazdaga ixlosmandlik e`tiqodini olg`a suradi, iymonni oziqlantirib turadi...”, deyiladi. Bunga amal qilish o`n ming marta ibodat qilish bilan barobar, yuzlab qurbonlik qilishga teng. Ekin ekish, mehnat qilish – yerdagi yovuzlikni yoqotishdir, deb qaraladi. ,,Avesto” da inson axloq-odobi, ma`naviyati quyidagi uchlikda: Gumata – yaxshi fikr, Gugta – yaxshi so`z, Gvarshta – yaxshi ishda ifodalanadi. ,,Men yaxshi fikr, yaxshi so`z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman”, deb ta`kidlaydi Ahura Mazda. Yaxshi fikr deganda yaqin kishilarga mehribonlik, muhtojlik va xavf-xatar ostida qolganda yordam berishga shaylik, kishilar baxt va saodati uchun faol kurashishga doim tayyor bo`lish, hamma bilan ahil va totuv yashash va boshqalar tushuniladi. Yaxshi so`zlar deganda esa o`z va`dasiga rioya qilish, so`zining ustidan chiqish, savdo-sotiq ishlarida halol bo`lishga, qarzini o`z vaqtida to`lash, o`g`rilik va talonchilik qilmaslik, buzuqlikdan o`zini tiyish va hakozolar tushunilgan. Yaxshi ishlar deganda insonning o`z xatti-harakatida yaxshi fikr va yaxshi 16 Otamurodov S., Ramatov J., Husanov S. Ma`naviyat asoslari ( Ma`ruzalar matni ). -T., 2000, 92-b 20

so`zlarda ilgari surilgan barcha ijobiy yo`l-yo`riqlarga og`ishmay amal qilish nazarda tutiladi. ,,Avesto” da naslning pokligi, tozaligiga ham alohida e`tibor berilgan, qattiq nazorat qilingan, qarindosh-urug`, aka-ukaning quda-anda bo`lishi qoralangan. Hozirgi meditsina fani aka-uka, yaqin qarindoshlar o`rtasidagi qudachilik munosabatlari kelajak avlodning sog`lom, to`la-to`kis bo`lib tug`ilishiga salbiy ta`sir ko`rsatishini to`liq aniqlagan. Buni esa bizning ajdodlarimiz allaqachon aniqlaganlari hozirgi zamon kishisini lol qoldiradi. Qolaversa, yaqin kishilarning nikoh masalalarida ma`naviy jihatlar ham borki, bunga inson qalbi yo`l bermasligi kerak. Ko`rinadiki, O`rta Osiyoda keng tarqalgan qadimiy zardushtiylikda oila va nikoh masalalari, inson muammosiga muhim ahamiyat berilgan. Insonning jismoniy va ma`naviy pokligi zardushtiylik axloqining eng qadimiy talablaridandir. Oila va nikoh yaratuvchining talabiga mos kelganligi bois uni buzish ta`qiqlangan. Agarda oilada er yoki xotin axloqsizlik, ya`ni buzuqlik gunohi sodir etsa, unday kishilar tayoq bilan jazolangan. Shu orqali oila mustahkamligi uchun kurashganlar. ,,Avesto” kitobida ajdodlarimizning necha ming yillik ma`naviy merosi izlari o`z aksini topgan. Unda johillik, zo`ravonlik, tuhmat kabi yomon xislatlar qoralanadi. Sof ko`ngilli bo`lish, xiyonat qilmaslik, savdoda bir-birini aldamaslik, haqorat qilmaslik kabi ma`naviy xislatlar targ`ib etiladi. Eng qadimgi zamonlarda asotirlar, rivoyatlar, qahramonlik dostonlari, xalq og`zaki ijodining boshqa janrlarida milliy erk va vatan himoyasi uchun jonni ayamaslik, o`zaro birlik, jipslik g`oyalari eng muhim qadriyat sifatida olg`a surilgan. Shuning uchun ham ,,Alpomish”, ,,Go`ro`g`li”, ,,Rustamxon”, ,,Kuntug`mish” dostonlari, Tumaris, Muqanna, Shiroq haqidagi rivoyatlar, adabiy merosimizning boshqa namunalarida ma`naviy qadriyatlarimizning birlamchi fundamental asoslari aks etgan. Mazkur manbalarda ota-bobolarimizning eng ulug` orzu va maqsadlari, ishonch va umidlari muhrlanib qolgan. Biz, shubhasiz, O`zbekistonning buyuk kelajagini yaratishga bel bog`laganimizda, avvalambor, ajdodlarning ma`naviy 21

merosiga tayanamiz. Zotan, xalqning ma`naviy merosida mash`aladek porlab turgan g`oyalar biz shunday erksevar, matonatli, mehnatkash va bag`rikeng xalqning davomchi – vorislarimiz degan ishonchni mustahkamlaydi, o`z mustaqilligini qadam-baqadam yuksaltirib borayotgan xalqimizning ma`naviy qiyofasini qayta gavdalantirish imkonini beradi. Buyuk madaniy, adabiy merosga ega xalqning kelajagi buyuk va farovon bo`lmog`i zarur, degan rag`batni kuchaytiradi. Ma`lumki, bu dunyoda har qaysi millatning o`z afsonaviy qahramonlari, o`zi sevib ardoqlaydigan pahlavonalari bo`ladi. Xalqimiz azaldan o`z vujudi, o`z tomirida mavjud ilohiy qudratga munosib bo`lmoqqa intilib, o`z o`g`lonlarini mardlik va halollik, jasurlik ruhida, el-yurt uchun jonini ham ayamaydigan asl pahlavonlar etib tarbiyalab kelgan. Shu ma`noda, xalq og`zaki ijodining noyob durdonasi bo`lmish ,,Alpomish” dostoni millatimizning o`zligini namoyon etadigan, ajdodlardan avlodlarga o`tib kelayotgan qahramonlik qo`shig`idir. Agarki xalqimizning qadimiy va shonli tarixi tuganmas bir doston bo`lsa, ,,Alpomish” ana shu dostonning shoh bayti, desak, to`g`ri bo`ladi. Bu mumtoz asarda tarix to`fonlaridan, hayot-mamot sinovlaridan omon chiqib, o`zligini doimo saqlagan el-yurtimizning bag`rikenglik, matonat, olijanoblik, vafo va sadoqat kabi ezgu fazilatlari o`z ifodasini topgan 17 . Shu bois ,,Alpomish” dostoni bizga vatanparvarlik fazilatlaridan saboq beradi. Odil va haqgo`y bo`lishga, o`z yurtimizni, oilamiz qo`rg`onini qo`riqlashga, do`st- u yorimizni, or-nomusimizni, ota-bobolarimizning muqaddas mozorlarini har qanday tajovuzdan himoya qilishga o`rgatadi. Bir paytlar, aniqrog`i, o`tgan asrning 50-yillarida, milliy merosimizning ko`pgina namunalari kabi ,,Alpomish” dostoni ham millatchilik ruhidagi asar sifatida qoralanib, qatag`onga uchragan edi. O`sha og`ir yillarda fidoyi ziyolilarimiz jasorat ko`rsatib, uni saqlab qolishga muvaffaq bo`lganliklarini bugun minnatdorlik bilan eslaymiz. 17 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 32-b. 22

Bu o`lmas asarni xalqimiz asrlar davomida yaratgan, o`z iymon-e`tiqodidek asrab-avaylagan, qancha avlod-ajdodlarimiz ,,Alpomish” dostoni asosida tarbiya topgan, o`zligini anglagan, ma`naviy boylikka ega bo`lgan. Demak, xalqimiz bor ekan, Alpomish siymosi ham barhayot 18 . Chunki ,,Alpomish” dostoni ijodiy tafakkurimiz, ma`naviy boyligimizning yorqin namunasi bo`lib, tarixiy ildizlarimizning qanchalik chuqur ekani, xalqimiz qanday tabiiy-ijtimoiy muhitda shakllanib, rivojlanganini , ajdodlarimizning olis davrlarda ham jamoa bo`lib, bir-biriga yelkadosh bo`lib, o`z boshiga tushgan qiyinchiliklarni birgalikda yengib yashaganini yorqin bo`yoqlarda tasvirlab beradi. Shu o`rinda asardagi kichik bir misolga murojaat qilaylik. Ota-bobolarimizning qadimiy tasavvuriga ko`ra, o`q-yoy – hokimiyat nishoni hisoblangan. Alpomish yetti yoshida o`n to`rt botmon birichdan – bronzadan yasalgan yoydan o`q otib, ,,alp” degan unvonga ega bo`ladi. Alp degani – hokimiyat egasi ekanini inobatga olsak, bu doston ko`p asrlik milliy davlatchiligimizning badiiy ifodasi ekaniga ham ishonch hosil qilamiz 19 . Bir so`z bilan aytganda, xalqimizning yengilmas bahodiri – Alpomish timsolida biz Vatanimizni yomon ko`zlardan, balo-qazolardan asrashga qodir, kerak bo`lsa, bu yo`lda jonini ham fido qilishga tayyor bo`lgan azamat o`g`lonlarimiz – bugungi alpomishlarning ma`naviy qiyofasini ko`ramiz. O`zbek xalq qahramonlik eposiga mansub ,,Alpomish”, ,,Go`ro`g`li”, ,,Rustamxon”, ,,Kuntug`mish” kabi turkum dostonlarning har biri yuksak darajada milliy xususiyatlarga ega bo`lishi bilan birga umuminsoniy, jahon ahamiyatiga molik mazmunni ifodalashi bilan ham ajralib turadi. ,,Go`ro`g`li” dostonida Go`ro`g`li ot tanlash yoki zot tanlash dilemmasiga duch keladi. Agar ot tanlasa, yurtni bosqinchilardan (Rayhon-arabdan) ozod qilish imkoniga ega bo`ladi, ammo farzand ko`rmaydi, zoti Go`ro`g`lining o`zida 18 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 33- 34-b 19 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 33-b 23

tugaydi. Agar zot tanlasa, aqlli, jasur farzandlar ko`radi, avlodlari mashhur kishilar bo`lib yetishadi. Ammo yurti, xalqi qaramlikda xo`rlanib yashaydi. Yov otlari mahalliy otlarga nisbatan chopqir, cho`l-sahroga chidamli edi. Istilochilarni yengish uchun ularnikidan qolishmaydigan chopqir va chidamli otlar zarur edi. El-yurt manfaatini o`z manfaatidan ustun qo`ygan Go`ro`g`li hech ikkilanmasdan otni tanlaydi 20 . Go`ro`g`lining ongli, erkin tanlovi, mardligi, irodasi, yurt ozodligi uchun kurashga o`zini to`liq bag`ishlashi bugungi kunda ham yuksak ma`naviy jasorat sifatida qadrlidir. Milliy ma`naviyatimiz azaldan qanday omil va mezonlar negizida shakllanib kelayotgani xalqimiz uchun eng aziz va eng milliy bayram – sharqona yangi yil bo`lmish Navro`z ayyomi misolida ayniqsa yorqin namoyon bo`ladi. Barchamiz doimo orziqib kutadigan va katta xursandchilik, shodiyona bilan o`tkaziladigan Navro`z bayrami biz uchun hayot abadiyligi, tabiatning ustuvor qudrati va cheksiz saxovatining, ko`p ming yillik milliy qiyofamiz, olijanob urf-odatlarimizning betakror ifodasi bo`lib kelmoqda. Muxtasar qilib aytganda, yangilanish va ezgulik timsoli bo`lgan Navro`z falsafasi xalqimizga mansub odamiylik, mehr-oqibat, muruvvat va himmat kabi yuksak xususiyatlardan oziqlanib kelgani, ajdodlarimiz asrlar davomida qanday buyuk umuminsoniy g`oyalardan bahramand bo`lib, ma`naviy kamol topganining yana bir tasdig`idir, desak hech qanday xato bo`lmaydi. Ko`hna tariximizni shu ma`noda ko`z o`ngimizdan o`tkazib, tahlil qiladigan bo`lsak, muhim va ibratli bir fikrni takroran aytishga to`g`ri keladi. Ya`ni ota- bobolarimiz ruhiy olamining tomir-ildizlari aynan yuqorida zikr etilgan ma`naviy zaminda, tarixda ham, bugun ham barchaning havasini tortib kelayotgan olijanob fazilatlar asosida shakllangan. Ma`naviyatning yuksalishi bilan chambarchas bog`liq bo`lgan yana bir mezon – muqaddas islom dinidir. Barchamizga yaxshi ma`lumki, din azaldan inson ma`naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzodning yuksak ideallari, haq va haqiqat, insof va adolat to`g`risidagi orzu-armonlarini o`zida mujassam etgan, 20 Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. -T.: Ma`naviyat, 2011, 35-b. 24

ularni barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g`oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir. Ayniqsa, ko`p asrlar mobaynida xalqimiz qalbidan chuqur joy olib, hayot ma`nosini anglash, milliy madaniyatimiz va turmush tarzimizni, qadriyatlarimiz, urf-odat va an`analarimizni bezavol saqlashda muqaddas dinimiz qudratli omil bo`lib kelayotganini alohida ta`kidlash joiz. Nega deganda, insoniylik, mehr-oqibat, halollik, oxiratni o`ylab yashash, yaxshilik, mehr-shafqat singari xalqimizga mansub bo`lgan fazilatlar aynan ana shu zaminda ildiz otadi va rivojlanadi. Bugungi kunda islom diniga nisbatan butun dunyoda qiziqish va intilish kuchayib, uning xayrixoh va tarafdorlari ko`payib borayotgani hech kimga sir emas. Buning asosiy sababi muqaddas dinimizning haqqoniyligi va pokligi, insonparvarligi va bag`rikengligi, odamzotni doimo ezgulikka chorlashi, hayot sinovlarida o`zini oqlagan qadriyat va an`analarni ajdodlardan avlodlarga yetkazishdagi beqiyos o`rni va ahamiyati bilan bog`liq. Va xalqimizning ma`naviyatini shakllantirishga, har qaysi insonning Olloh marhamat qilgan bu hayotda to`g`ri yo`l tanlashi, umrning mazmunini anglashi , avvalombor, ruhiy poklanish, yaxshilik va ezgulikka intilib yashashida uning ta`sirini boshqa hech qanday kuch bilan qiyoslab bo`lmaydi. Ma`lumki, xalqimiz azaldan islom dini va madaniyati rivojiga beqiyos hissa qo`shib keladi. Bu haqiqatni jahon jamoatchiligi, butun musulmon dunyosi yaxshi biladi va tan oladi. Nufuzli xalqaro tashkilot bo`lmish Islom konferensiyasi tashkilotining Ta`lim, fan va madaniyat masalalari bo`yicha tuzilmasi – AYSESKO tomonidan Toshkent shahrining 2007 yilda Islom madaniyati poytaxti deb e`lon qilingani ham ana shunday yuksak e`tirofning yana bir tasdig`idir 21 . Buyuk mutafakkir va allomalarimizning islom madaniyatini ravnaq toptirishga qo`shgan betakror hissalari to`g`risida so`z yuritganda, eng avvalo, haqli ravishda musulmon olamida ,,muhaddislar sultoni” deya ulkan shuhrat qozongan Imom Buxoriy bobomizning muborak nomlarini hurmat-ehtirom bilan tilga olamiz. Bu mo`tabar zot merosining gultoji bo`lmish eng ishonchli hadislar to`plami - ,,Al- 21 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 38-b. 25

jome as-sahih” kitobi islom dinida Qur`oni karimdan keyingi ikkinchi muqaddas manba bo`lib, ahli islom e`tiqodiga ko`ra, u bashariyat tomonidan bitilgan kitoblarning eng ulug`i hisoblanadi. Mana, o`n ikki asrdirki, bu kitob millionlab insonlar qalbini iymon nuri bilan munavvar etib, haq va diyonat yo`liga chorlab kelmoqda. Yana bir ulug` vatandoshimiz Abu Iso Muhammad ibn Iso Termiziyning ma`naviy merosi, jumladan, ,,Sunani Termiziy” asari ham musulmon olamida ana shunday yuksak qadrlanadi. Allomaning asrlar davomida olimu fuzalolarga dastur bo`lib kelgan insof va adolat, insonparvarlikni targ`ib etuvchi g`oyalari hozirgi murakkab davrimizning ko`plab axloqiy-ma`naviy masalalarini hal etishda ham muhim ahamiyat kasb etishi bilan e`tiborga molikdir 22 . Manbalarning guvohlik berishicha, Imom Buxoriy vafot etgan yili, ya`ni milodiy 870 yili tariximizdagi yana bir mumtoz siymo – Imom Moturidiy tavallud topgan ekan. Bu voqea zamirida ilohiy bir bog`liqlik, Ollohning buyuk marhamati bordek tuyuladi. Bamisoli Imom Buxoriyning nurli qalamini Imom Moturidiy olib, ul zotning xayrli ishlarini davom ettirishga bel bog`lagandek tuyuladi. Imom Moturidiy bobomizning o`rta asrlardagi g`oyat xatarli va tahlikali bir vaziyatda o`z hayotini xavf ostiga qo`yib, avlodlarga ibrat bo`ladigan ma`naviy jasorat namunasini ko`rsatib, islom olamida ,,Musulmonlarning e`tiqodini tuzatuvchi” degan yuksak sharafga sazovor bo`lgani bu nodir shaxsning ulkan aql-zakovati va matonatidan dalolat beradi. Ul zot asos solgan moturidiya maktabi Sharq mamlakatlarida bunday katta shuhrat topishining sababi shundaki, unda ilgari surilgan g`oyalar islom dinining asosini to`g`rilik, ezgulik va insoniylikdan iborat deb biladigan jamiki mo`min- musulmonlarning qarash va intilishlari bilan hamohang edi. O`zining beqiyos salohiyati bilan buyuk ilmiy maktab yaratib, go`zal Farg`ona diyorini jahonga tarannum etgan islom huquqshunosligining yana bir ulkan namoyandasi Burhoniddin Marg`inoniyning tabarruk nomini butun musulmon dunyosi yuz yillar davomida e`zozlab keladi. Bu mo`tabar allomaning Sharq 22 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 38-b. 26

olamida ,,Burhoniddin va milla”, ya`ni ,,Din va millatning hujjati” degan yuksak unvonga sazovor bo`lgani ham buni yaqqol isbotlaydi. Marg`inoniyning o`lmas merosi, xususan, ellik yetti kitobdan iborat ,,Hidoya” - ,,To`g`ri yo`l” deb atalgan asari, mana, sakkiz asrdirki, musulmon mamlakatlarida eng nufuzli va mukammal huquqiy manba sifatida e`tirof etib kelinayotgani albatta bejiz emas. Butun dunyoga ma`lum va mashhur bo`lgan buyuk alloma va aziz avliyolarimiz orasida Abdulxoliq G`ijduvoniy va Bahouddin Naqshbandiyning muborak siymosi alohida ajralib turadi. Ota-bobolarimiz ulug` avliyo Bahouddin Naqshbandiyga chin dildan ixlos qo`yib, uni ,,Bahouddini balogardon” deb ta`riflab kelishida teran ma`no bor. Uning ,,Diling Ollohda, qo`ling mehnatda bo`lsin” degan hayotbaxsh hikmati dinimizning olijanob ma`no-mohiyatini yorqin ifodalab, xuddiki shu bugun aytilgandek jaranglaydi. Uyg`onish davrining buyuk allomalaridan biri Muhammad Muso Xorazmiyning o`nlik sanoq sistemasini, algoritm va algebra tushunchalarini dunyoda birinchi bo`lib ilm-fan sohasiga joriy etgani va shu asosda aniq fanlar rivoji uchun o`z vaqtida mustahkam asos yaratgani umuminsoniy taraqqiyot rivojida qanday katta ahamiyatga ega bo`lganini barchamiz yaxshi bilamiz. Bugungi kunda odamzotning ilm-fan va zamonaviy texnologiyalar borasida erishayotgan ulkan yutuqlarini ko`z oldimizga keltirar ekanmiz, beixtiyor ana shu buyuk bobomiz misolida bunday yuksak marralarga erishishda o`zbek xalqining ham munosib hissasi borligidan qalbimiz iftixorga to`ladi. Yana bir ulug` ajdodimiz – Ahmad Farg`oniy insoniyat tarixidagi ilk Uyg`onish davrining eng zabardast va kuchli namoyandasi, o`z zamonasining fundamental fan asoschilaridan biri sifatida bashariyat dunyoqarashi va ma`naviyatining rivojlanishiga beqiyos ta`sir ko`rsatdi. Uning bebaho merosi o`z davri olimlari uchun dasturilamal bo`lib xizmat qilgani tarixiy manbalar orqali yaxshi ma`lum. Allomaning ,,Astronomiya asoslari haqida kitob” nomli asari o`n ikkinchi asrdayoq lotin va ivrit tillariga tarjima etilgani ham bu fikrning dalilidir 23 . 23 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 41-b. 27

Yevropada Al-Fraganus nomi bilan mashhur bo`lgan bu allomaning ilm-fan rivojidagi nufuzi shu qadar yuksak ediki, uning ismi sharifi yer kurrasidagina emas, balki samoda ham shuhrat topdi. O`n oltinchi asrda Oydagi kraterlardan biriga uning nomi berilgani bu fikrni isbotlaydi. Atoqli astronom Yan Geveliy tomonidan 1647 yili nashr qilingan ,,Selenografiya” kitobida Oydagi kraterlardan ikkitasi ikki buyuk vatandoshimiz – Ahmad Farg`oniy va Mirzo Ulug`bek nomi bilan ataladi. Milliy tariximizning yana bir yorqin yulduzi Abu Rayhon Beruniy faoliyatiga haqqoniy baho berar ekan, amerikalik fan tarixchisi Sarton XI asrni ,,Beruniy asri” deb ta`riflaydi. Bunday yuksak va haqli baho avvalo qomusiy tafakkur sohibi bo`lmish buyuk vatandoshimizning ilm-fan taraqqiyotiga qo`shgan beqiyos hissasi bilan izohlanadi. Shu o`rinda ta`kidlash joizki, Beruniy ilmiy masalalarda ham, tarixiy voqea- hodisalarga, o`z zamondoshlariga baho berishda ham o`ta xolislik va haqqoniylik bilan fikr yuritgan. Shu bois ham u hayotda ko`p aziyatlar chekkan, hatto umrining oxirida turmush qiyinchiliklariga duchor bo`lgan, ammo har qanday og`ir sharoitga qaramasdan, e`tiqodidan qaytmagani uning o`z ma`naviy ideallariga naqadar sodiq bo`lganidan dalolat beradi 24 . Ana shunday noyob fazilatlar sohibi bo`lmish mashhur alloma Ibn Sinoning ,,Tib qonunlari” asari necha asrlar davomida Yevropaning eng nufuzli oliy o`quv yurtlarida asosiy tibbiyot darsliklaridan biri sifatida o`qitib kelingani, dunyo miqyosida ,,Meditsina”, ,,Sog`lom turmush tarzi” degan tushunchalarning fundamental asosi bo`lib xizmat qilgani, albatta, chuqur hayotiy va ilmiy zaminga ega. Aniqroq qilib aytganda, bu benazir allomaning butun ilmiy faoliyati dunyo taraqqiyotini insonparvarlik ruhida, ya`ni ma`naviy negizda rivojlantirishga ulkan ta`sir o`tkazdi, deb aytishga barcha asos bor. Shu o`rinda buyuk bobolarimizning ma`naviy olami xususida fikr yuritganda, Sohibqiron Amir Temur haqida alohida to`xtalishimiz tabiiydir. Chunki tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo`lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o`zidan ham amaliy, ham nazariy meros 24 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 42-b. 28

qoldirdi, ilmu fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma`naviyat rivojiga keng yo`l ochdi. Buyuk Amir Temurning nabirasi, benazir alloma Mirzo Ulug`bekning o`rta asrlar sharoitida namoyon etgan ilmiy jasorati bugungi kun olimlarini ham hayratga solmasdan qolmaydi. Taqdir bu ulug` zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkarda Amir Temur bunyod etgan saltanatning vorisi bo`lishdek o`ta mas`uliyatli vazifa aynan unga nasib etdi. Mirzo Ulug`bek qariyb qirq yil mobaynida Movarounnahr diyorining donishmand hukmdori sifatida xalqning azaliy orzusi – tinchlik, totuvlik, ilm-fan va madaniyatni taraqqiy toptirish yo`lida ulkan shijoat va matonat ko`rsatdi. Bu benazir alloma o`zida minglab yulduzlarning harakatini jamlagan mukammal astronomik jadvalni yaratdi. Ushbu jadvalda zikr etilgan ilmiy ma`lumotlarning naqadar aniq va to`g`ri ekanligi bugungi eng zamonaviy asboblar ham tasdiqlaydi. Ulug`bekning hayoti va ilmiy faoliyati xalqimiz ma`naviyatining poydevoriga qo`yilgan tamal toshlaridan biri bo`lib, yurtimizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganligini ko`rsatadi. ,,Ziji jadidi Ko`ragoniy” deb nomlangan Ulug`bek astronomik jadvali o`rta asrlarda lotin tiliga tarjima qilinib, Yevropa olimlari orasida keng tarqalgani fikrimizning yaqqol isbotidir. O`zbek xalqi ma`naviy dunyosining shakllanishiga g`oyat kuchli va samarali ta`sir ko`rsatgan ulug` zotlardan yana biri – bu Alisher Navoiydir. Biz uning mo`tabar nomi, ijodiy merosining boqiyligi, badiiy dahosi zamon va makon chegaralarini bilmasligi haqida doimo faxrlanib so`z yuritamiz. Alisher Navoiy xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g`ururi, sha`nu sharafini dunyoga tarannum qilgan o`lmas so`z san`atkoridir. Ta`bir joiz bo`lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so`zlovchi biron-bir inson yo`qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e`tiqod bilan qaramasa. 29

Yurtboshimiz ”bu ulug` zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak, mutafakkirlarning mutafikkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir” deb ta`riflaydi 25 . Inson qalbining quvonch-u qayg`usini, ezgulik va hayot mazmunini Navoiydek teran ifoda etgan shoir jahon adabiyoti tarixida kamdan-kam topiladi. Ona tiliga muhabbat, uning beqiyos boyligi va buyukligini anglash tuyg`usi ham bizning ongu shuurimiz, yuragimizga avvalo Navoiy asarlari bilan kirib keladi. Biz bu bebaho merosdan xalqimizni, ayniqsa, yoshlarimizni qanchalik ko`p bahramand etsak, milliy ma`naviyatimizni yuksaltirishda, jamiyatimizda ezgu insoniy fazilatlarni kamol toptirishda shunchalik qudratli ma`rifiy qurolga ega bo`lamiz. Ma`naviyatimizning yuksalishida jadidchilik g`oyalari ham muhim o`rin tutadi. Mahmudxo`ja Behbudiy, Munavvarqori, Abdulla Avloniy, Ishoqxon Ibrat, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho`lpon, Usmon Nosir kabi yuzlab ma`rifatparvar, fidoyi insonlarning o`z shaxsiy manfaati, huzur-halovatidan kechib, el-ulus manfaati, yurtimizni taraqqiy toptirish maqsadida amalga oshirgan ezgu ishlari avlodlar xotirasidan aslo uchmaydi. Alohida ta`kidlash joizki, jadidlar istiqlolga erishish borasida bir-biridan farq qiluvchi uch yo`ldan boradilar: 1. Rusiyaga tobelikdan zo`rlik yo`li bilan qutulish, kuch bilan istiqlol olish (Dukchi eshon qo`zg`aoloni, 1916 yil voqealari, bosmachilik). 2.Murosa yo`li. Ruslar yordamida ma`rifatga erishish. Ma`rifat masalalarida haq-huquq olish, milliy xususiyatlarni tiklash (Ismoilbek Gaspirali, Mahmudxo`ja Behbudiy). 3.Hamkorlik yo`li. Chor ma`murlari, so`ng esa Sho`ro hukumati bilan birga ularning dasturlarida qatnashish va imkon bo`lishi bilan mustaqillikni qo`lga olish. Buning uchun ma`lum tayyorgarlik ko`rib borish (Munavvarqori, Hamza, Avloniy) 26 . Mamlakatni qoloqlikdan, turg`unlikdan olib chiqish maqsadida ishni maktab va ta`lim islohotidan boshlagan jadidlar bir-biri bilan bevosita bog`liq bo`lgan qator 25 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengimas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 47-b. 26 Qosimov B. Milliy uyg`onish. -T.: Ma`naviyat, 2002, 8-b. 30

yirik muammolarga duch keladilar. Bu jarayonda jadidchilik harakatining o`zi ham, unga bo`lgan munosabat ham o`ziga xos takomillashuv evolyutsiyasini o`taydi. U tor ma`rifiy harakatdan keng ijtimoiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy harakatga aylandi. Jadidlarning milliy ozodlik mafkurasi oktabr to`ntarishi arafasi va undan keyingi ilk yillarda amaliy samara bera boshlaganini alohida ta`kidlash kerak. Ular siyosiy ishlar – haq-huquq, milliy davlat, hokimiyat masalalari, soliqlarni kamaytirish, dehqonlarning ahvolini yaxshilash, amaldorlarning o`zboshimchaligini cheklash kabi iqtisodiy-siyosiy talablar bilan muntazam shug`ullandilar. Maktab, maorif isloh qilindi. Milliy matbuot yo`lga qo`yildi. Milliy teatr, jadidlar adabiyoti maydonga keldi. Qisqa vaqtga bo`lsa-da, Turkiston muxtoriyati o`rnatildiki, bularning barchasi mujassam holida jadidlar mafkurasining mahsuli edi 27 . Behbudiy, Fitrat, Munavvarqorilar sotsialistik ta`limotning va Lenin partiyasining g`oyalarini qabul qilmadilar. Ular sotsialistik mafkuraning zo`ravonlikka va qaramlikka asoslanganini xalqqa yetkazishdan bir qadam ham chekinmaganlar: ,,mustamlokot qoidasi ila bizni idora eturlar” 28 deb yozadi Mahmudxo`ja Behbudiy. ,,Turkiston muxtoriyati” mustamlakadan mustaqillik tomon qo`yilgan jiddiy va jasoratli qadam edi. Behbudiyning quyidagi da`vatida esa Turkiston muxtoriyatining milliy va vatan taqdiri uchun qanchalik muhimligi o`z ifodasini topgan: ,,…bilingki, hozirda Turkistondagi barcha xalqlar uchun muxtoriyat e`lon qilindi va siz bilingki, haq olinur, lekin berilmas. Inchunin, muxtoriyat-da olinur, lekin berilmas. Ya`ni muxtoriyatni Turkiston bolalarining o`zlari birlashib, g`ayrat ila olurlar. Albatta, boshqalar tarafidan berilmas. Biz bo`shlik qilsak va Turkistondagi xalqlar birlashib, muxtoriyat yo`liga sa`y qilmasak, albatta hozirgi qozoq ustidagi muxtoriyatimizni ham yo`q qilurlar. Bul albatta shundaydir va bul so`zga hech kim ixtilof qilolmaydur…” 29 . Umuman, Tukiston muxtoriyati milliy 27 Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. -T.; Ma`naviyat. 2011, 64-65- b. 28 Behbudiyning 1917 yil, 16-25-aprelda ,,Turkiston musulmonlar o`lkasi qurultoyi”da so`zlagan nutqidan. Milliy uyg`onish. -T.:Ma`naviyat, 2002. 29 Mahmudxo`ja Behbudiy. Tanlangan asarlar. -T.:Ma`naviyat, 2006. 31

ozodlik va vatan mustaqilligi e`tiqodiga aylangan jadidlar mafkurasi namoyandalarining yakdil g`oyasi bo`lgan. Jadidchilik harakatining markazida milliy uyg`onish masalasi turgani shubhasiz. Ammo milliy uyg`onish, o`zlikni anglashga erishish uchun maorifni tubdan isloh etish zarur edi. Jadidchilikning poydevori, tamal toshini yangi usuldagi maktablar bilan bog`lashda biz e`tiborni tortmoqchi bo`lgan masalaning asl mohiyati mujassam: chunonchi, ,,usuli jadid” darsliklari mualliflari qayta-qayta ta`kidlaganlaridek, ,,Turkiston shevasida”, ,,eng oson usul ila”, ,,ochiq til va oson tarkib ila” yozilgan bu darsliklar, xususan, alifbodan so`ng o`qitiladigan majmualar ,,bolalarning tabiatlariga milliy hasrat va nadomatlardan iborat ulkan nasihatlarni o`rnashdurmak orzusinda” 30 yaratilgan edi. Ko`rinib turibdiki, bu maktablar bolalarni shunchaki xat tanishga o`rgatishgina emas, balki ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashini shakllantirishda ham muhim ahamiyatga ega bo`lgan. Yangi usuldagi maktablarning sho`ro hukumati tomonidan jiddiy tazyiqqa duch kelishining asl sababi ham shundadir. Jadidchilik harakatini qaysi bir yo`nalishda kuzatmaylik, asosiy maqsad milliy o`zlikni anglash, milliy uyg`onishga borib taqaladi. Shuningdek, bu yo`l-yo`riqlar bugungi mustaqillikning ma`naviy asoslaridan biridir. Xususan, jadidlar yoshlarni G`arb va Sharqning taraqqiy qilgan mamlakatlariga o`qishga yuborishga alohida ahamiyat bergan. O`tgan asrning 20-yillari boshlarida Germaniya, Turkiya, Yaponiya, Fransiya mamlakatlarida o`qib turgan turkistonlik yoshlarning soni 500 dan ortiq bo`lgan 31 . Birinchi jahon urushi, mardikorlik harakati, hatto 1917 yil voqealaridan keyin ham chet ellarda kadrlarni o`qitish to`xtab qolmagani jadidchilar harakatining asl maqsadini ochib beradi. Maqsad jahon taraqqiyot yo`lini belgilab turgan Yevropa ilm-fani yutuqlarini o`zlashtirish, mahalliy kadrlarni jahon talablariga monand ta`lim olishlarini ta`minlash, ,,Turkistonni dunyoga qo`shish” edi 32 . 30 Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar., 2-jild,-T.: Ma`naviyat, 1998. 31 Turdiyev Sh. Ular Germaniyada o`qigan edilar. -T.: Fan, 1991; Qosimov B. Tohir Chig`atoyning Bambergdagi shigirdi. //,,Markaziy Osiyo madaniyati” gazetasi, 1997, 3-4-son. 32 Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. -T.: Ma`naviyat, 2011, 68-b. 32

Alohida e`tirof etish kerakki, jadidlar millatni qoloqlikdan uyg`otish va uni mustaqillikka tayyorlash ehtiyojini chuqur angladilar. Bunda tarix saboqlariga tayanishga alohida ahamiyat berildi. O`zligini unitayozgan millatga tarix shuurini singdirishga va shu orqali yangi ruh baxsh etishga urindilar. I.Gaspiralining ,,Mukolamai salotin”, Fitratning ,,Temur sag`anasi” asarlaridagi bosh g`oya, M.Behbudiy, A.Fitratning ko`plab ilmiy va publitsistik maqolalari mulohazalarimizni asoslaydi. Tarix g`ildiragining aylanishi bilan, avvalambor, yurt hukmdorlari va amaldorlari xalqning taqdiri va kelajagi haqida qayg`urish o`rniga, o`z shaxsiy manfaatlarini hamma narsadan ustun qo`yib, jaholat va g`aflatga berilib ketishi oqibatida biz bugun yashayotgan mintaqa umumbashariy taraqqiyot jarayonlaridan uzilib, rivojlanishdan keskin orqada qolib ketdi. O`zaro nizo va adovatlarning kuchayishi, faqat o`z qobig`iga, umrini o`tab bo`lgan aqidalarga o`ralashib yashash natijasida bir vaqtlar buyuk madaniyat va taraqqiyot davrlarini boshidan kechirgan el-yurtimizning bu paytga kelib qanday og`ir ahvolga tushib qolganini o`zimizcha tasavvur qiladigan bo`lsak, ko`p narsa o`z-o`zidan ayon bo`ladi 33 . Bu hayotning shafqatsiz bir qonuniyati bor. Ya`ni tarixning murakkab va hal qiluvchi burilish pallasida har qanday millat va elat o`z ahilligi va birdamligini saqlab, o`z milliy manfaatlari yo`lida qat`iyat bilan turmasa, mas`uliyat va hushyorligini yo`qotadigan bo`lsa, oxir-oqibatda o`zining eng katta, tengsiz boyligi bo`lmish mustaqilligi va ozodligidan judo bo`lishi shubhasiz. Ming afsuski, ana shunday mash`um qismat Turkiston xalqlarini ham chetlab o`tmadi. XIX asrdagi chorizm istilosi ko`pgina sabablar bilan bir qatorda avvalambor o`sha paytda mavjud bo`lgan siyosiy boshboshdoqlik, hukmron kuchlarning uzoqni ko`rolmasligi, ma`naviy zaifligi oqibatida ro`y berganini tarixiy misollar isbotlab turibdi. Bu achchiq haqiqat barchamizga, ayniqsa, bugun hayotga katta umid va ishonch bilan kirib kelayotgan yoshlarimizga doimo saboq bo`lishi lozim. Shu nuqtai nazardan qaraganda, biz o`z tariximizni xolisona va haqqoniy baholab, ma`naviy merosimizni boyitish va rivojlantirishga o`z 33 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.; Ma`naviyat, 2008, 51-b. 33

hissamizni qo`shishimiz, shu asosda bugungi jahon ilmu fani va madaniyatining yuksak cho`qqilarini egallashdek buyuk vazifaga har tomonlama munosib va qodir bo`lishimiz darkor 34 . Har qaysi millatning o`ziga xos ma`naviyatini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz, oilaning o`rni va ta`siri beqiyosdir. Chunki insonning eng sof va pokiza tuyg`ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag`rida shakllanadi. Bolaning xarakterini, tabiati va dunyoqarashini belgilaydigan ma`naviy mezon va qarashlar – yaxshilik va ezgulik, olijanoblik va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida qaror topishi tabiiydir. Oila bu barchamizning unib-o`sadigan joyimiz, ertangi kunimizning poydevoridir. Barchamizni yoshligimizdan tarbiya qiluvchi, ilk hayot to`g`risidagi tushunchalarni bizga o`rgatuvchi muqaddas maskan bu oiladir. Shuning uchun ham aynan oila muhitida paydo bo`ladigan ota-onaga hurmat, ularning oldidagi umrbod qarzdorlik burchini chuqur anglash har qaysi insonga xos bo`lgan odamiylik fazilatlari va oilaviy munosabatlarning negizini, oilaning ma`naviy olamini tashkil etadi. Ko`p yillik ilmiy kuzatish va tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, inson o`z umri davomida oladigan barcha informatsiyaning 70 foizini 5 yoshgacha bo`lgan davrida olar ekan. Bolaning ongi asosan 5-7 yoshda shakllanishini inobatga oladigan bo`lsak, aynan ana shu davrda uning qalbida oiladagi muhit ta`sirida ma`naviyatning ilk kurtaklari namoyon bo`la boshlaydi. Xalqimizning ,,Qush uyasida ko`rganini qiladi”, degan dono maqoli mana shu azaliy haqiqatni yaqqol aks ettiradi 35 . Mamlakatimiz Konstitutsiyasida oilaning ijtimoiy maqomi aniq belgilab qo`yilgani, shu asosda Oila, Fuqarolik, Uy-joy kodekslari va boshqa zarur qonun hujjatlari qabul qilinib, bu borada tegishli huquqiy poydevor yaratilgani ham bu fikrni tasdiqlaydi. Ma`lumki, keyingi yillarda yurtimizda har qaysi yilga aniq bir nom berib, shu asosda maxsus davlat dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish yaxshi an`anaga aylanib qoldi. Agar ushbu masalaning tarixiga nazar tashlaydigan 34 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 52-b. 35 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.,: Ma`naviyat, 2008, 53-b. 34

bo`lsak, bu yo`ldagi dastlabki salmoqli qadam 1998 yil mamlakatimizda ,,Oila yili” deb e`lon qilish bilan boshlangan edi 36 . Ma`naviy hayotimizni yuksaltirish haqida gapirganda, mahallaning roli va ta`siri xususida to`xtalish albatta o`rinlidir. Ma`lumki, azaldan o`zbek mahallalari chinakam milliy qadriyatlar maskani bo`lib keladi. O`zaro mehr-oqibat, ahillik va totuvlik, ehtiyojmand, yordamga muhtoj kimsalar holidan xabar olish, yetim- yesirlarning boshini silash, to`y-tomosha, hashar va marakalarni ko`pchilik bilan bamaslahat o`tkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga bo`lish kabi xalqimizga xos urf-odat va an`analar avvalambor mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan. Xalqimizga xos o`zini o`zi boshqarish tizimining bu noyob usuli qadim-qadimdan odamlarning nafaqat tilida, balki dilida, butun hayotida chuqur joy egallagani bejiz emas. Biz ,,Mahalla – ham ota, ham ona” degan hikmatli naqlni ana shu hayotiy haqiqatning ifodasi sifatida qabul qilamiz. Mustaqillik yillarida mahalla hayoti bilan bog`liq ko`plab qadriyatlar, udum va an`anlarimiz qayta tiklanib, zamon talablari asosida boyib bormoqda. Shu bilan birga, mahallaning huquq va vakolatlari kengaytirilmoqda, ular bugun o`zini o`zi boshqarish idorasi, haqiqiy demokratiya darsxonasi sifatida keng ko`lamli faoliyat olib bormoqda. Davlatchiligimiz tarixida birinchi marta ,,mahalla” tushunchasi Konstitutsiyamizga kiritilib, uning jamiyat boshqaruvidagi o`rni va maqomi qat`iy belgilab qo`yildi. Mahalla boshqaruviga bunday katta e`tibor bugun mamlakatimizda olib borilayotgan siyosatning xalqchilligidan dalolat beradi. Ayni paytda u yurtimizda amalga oshirilayotgan ,,Kuchli davlatdan – kuchli jamiyat sari” degan tamoyilning amaliy ifodasi bo`lib, ma`naviy hayotimizni yanada mustahkamlash, yosh avlodning ong-u tafakkurini zamonaviy asosda shakllantirish borasida muhim ahamiyat kasb etmoqda 37 . Mahallaning xalq ma`naviyati bilan bog`liq jihatlari haqida so`z yuritib, ularni ko`z o`ngimizdan o`tkazib, atroflicha tahlil qilar ekanmiz, hech ikkilanmasdan aytish kerakki, biz har qaysi xonadon, butun el-yurtimizdagi ma`naviy iqlim va vaziyatni anglamoqchi bo`lsak, bu 36 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 57-b. 37 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 59-60-b. 35

boradagi haqiqiy manzaraning yorqin ifodasini avvalo mahalla hayotida xuddi oynadek yaqqol ko`rish imkoniga ega bo`lamiz. Ma`naviyatni shakllantirishga bevosita ta`sir qiladigan yana bir muhim hayotiy omil – bu ta`lim-tarbiya tizimi bilan chambarchas bog`liqdir. Ma`lumki, ota- bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo`lmish ilm-u ma`rifat, ta`lim va tarbiyani inson kamoloti va milliy ravnaqining eng asosiy sharti va garovi deb bilgan. Albatta, ta`lim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya`ni, xalq ma`naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. Binobarin, ta`lim-tarbiya tizimini ana shu asosda ongni o`zgartirmasdan turib, ma`naviyatni rivojlantirib bo`lmaydi. Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargohlarida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bo`lishi farzandlarimizning bugun qanday ta`lim va tarbiya olishiga bog`liq. Talimni tarbiyadan, tarbiyani esa ta`limdan ajratib bo`lmaydi – bu sharqona qarash, sharqona hayot falsafasidir. Bu haqda fikr yuritganda, Abdulla Avloniyning ,,Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir” degan chuqur ma`noli so`zlarini eslash o`rinlidir. Buyuk ma`rifatparvarning bu so`zlari o`tgan asr boshida millatimiz uchun qanchalar muhim va dolzarb bo`lgan bo`lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun shunchalik, balki undan ham ko`ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi 38 . Nega deganda, bizga sobiq tuzumdan meros bo`lib qolgan maorif tizimining eng noma`qul tomoni shundan iborat ediki, unda o`quv jarayonida o`quvchi va talabalarning mustaqil va erkin fikrlashiga yo`l qo`yilmas edi. Har qaysi o`quv yurtini bitiruvchilarning bilimiga qarab emas, aksincha, ularning sobiq sovet tizimiga va soxta g`oyalarga sadoqatini hisobga olib baholash va hayotga yo`llash tamoyili asosiy o`rinni egallar edi. Ko`p hollarda sifat o`rniga son ketidan quvish ustunlik qilardi. Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega bo`lgan akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy o`quv yurtlarida tahsil 38 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 62-b. 36

olayotgan, zamonaviy kasb-hunar va ilm-ma`rifat sirlarini o`rganayotgan, hozirdanoq ikki-uch tilda bemalol gaplasha oladigan ming-minglab o`quvchilar, katta hayotga kirib kelayotgan, o`z iste`dodi va salohiyatini yorqin namayon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu-intilishlarimiz bugunning o`zida o`z hosilini berayotganining guvohi bo`lmoqdamiz. Shu maqsadda yurtimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturining uzviy va mantiqiy davomi bo`lmish 2004–2009 yillarda Maktab ta`limini rivojlantirish umummilliy davlat dasturi qabul qilindi. Ushbu dasturga muvofiq, yurtimizda mavjud bo`lgan o`n mingga yaqin umumta`lim maktabining moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ta`lim jarayonining mazmunini tubdan takomillashtirish, o`qituvchilarning mehnatini moddiy va ma`naviy rag`batlantirish bo`yicha katta ishlar qilinmoqda. Muxtasar qilib aytganda, oxirgi yillarda ta`lim-tarbiya sohasida amalga oshirgan, ko`lami va mohiyatiga ko`ra ulkan ishlar ko`zlangan ezgu niyatlarimizga erishish, hech kimdan kam bo`lmaydigan hayot barpo etish, yoshlarimiz, butun xalqimizning ma`naviy yuksalishi yo`lida mustahkam zamin yaratdi, desak, hech qanday xato bo`lmaydi 39 . 2. MILLIY G`OYANING IJTIMOIY MOHIYATI VA O`RGANILISHI 2.1. Prezident I.A. Karimov asarlarida milliy g`oyaning ilmiy-nazariy asoslanishi O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 1993 yil aprel oyida bir guruh atoqli yozuvchi va olimlar bilan suhbati milliy istiqlol g`oyasining yangi rivojlanish davrini boshlab berdi. Asosiy masala mustaqillikni saqlab qolish, kelajak avlodlarga omon yetkazish, uning taqdirini anglab, millat va xalq sifatida o`z qaddimizni ko`tarishda mafkuraviy omillardan, ma`naviy–ma`rifiy tadbirlardan 39 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 62-63-64-b 37

to`g`ri va samarali foydalanish, yangi tarixiy voqelik – mustaqil taraqqiyot uchun xalqning asriy orzu-armoni va intilishlarini aks ettiruvchi milliy g`oyani shakllantirishdan iborat edi. O`zbekiston Prezidentining ziyolilar oldiga qo`ygan savollaridan maqsad ham shu edi. Savollar quyidagicha edi: ,,O`zbekistonning milliy g`ururi nimadan iborat? O`zbekning asosiy fazilatlari, asosiy xislatlari nimalarda namoyon bo`ladi? Merosimizning asosiy qirralari, saboqlari nimada? Yangi mafkuraning xususiyatlari bormi, kim bu dasturilamalni ishlab chiqadi?“ 40 Keyinchalik milliy g`oya va milliy mafkura borasidagi barcha talqin, xulosa va ilmiy munozaralar Prezidentning yuqorida keltirilgan savol va da`vatlariga javob sifatida yuzaga chiqa boshladi. 1993 yil chop etilgan ,,O`zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi“ nomli to`plamda milliy g`oya va milliy mafkuraning asosiy jihatlari, muammolari va ularni hal qilish yo`lidagi vazifalar haqida olimlarning matbuotda e`lon qilingan maqolalari jamlandi 41 . To`plamda milliy istiqlol mafkurasining uzviy tarkibiy qismini boy ma`naviy, madaniy merosimiz tashkil etishi, har bir jamiyatning o`z maqsadlarini himoya etuvchi, shu maqsad atrofida xalqni uyushtirib, safarbar etuvchi g`oyalarga ega bo`lishi kerakligi, bu mafkura, ya`ni istiqlol mafkurasi Vatan, xalq manfaatiga sadoqat, milliy ma`naviyatimizga, ilm, fan, madaniyat yuksalishiga muhabbat, shaxs iste`dodi, faolligi, erkiga hurmat, boshqa xalqlarga do`stlik va birodarlik g`oyalari bilan sug`orilgan bo`lishi lozimligi e`tirof etiladi. Ayni paytda, mazkur kitobda ba`zi bir bahsli, chalkash fikrlar bildirilganini ham ko`ramiz. Ayrim o`rinlarda milliy g`oyani ko`proq titul xalqning g`oyasi, ya`ni etnik birlik xususiyatlari va manfaatlarini ifodalovchi g`oya sifatida talqin etishga moyillik seziladi 42 . O`sha davrda jamiyatimizning ham, olimlarimizning ham milliy g`oya to`g`risidagi tushunchalari hali sayoz, endi shakllanayotgan edi. 40 Karimov I. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O`zbekiston, 1996, 207-212-b. 41 Karimov I. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.; O`zbekiston, 1996, 207-212-b. 42 O`zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi. -T.: O`zbekiston, 1993. 38

Shu sababli to`g`ri fikrlar bilan bir qatorda ana shunday ayrim munozarali mulohazalar uchrashi ham tabiiy edi. Albatta, milliy g`oya xalqning tarixi, hayoti, ongi, madaniyati, urf-odatlari bilan bog`langan, ulardan ayri holda shakllanmaydi. Ammo shu bilan birga u etnografik tushuncha ham emas. Haqiqiy milliy g`oya doimo umuminsoniy mazmunga ega bo`ladi. Zero, milliylik umuminsoniylikning mavjudlik shaklidir. Binobarin, kelib chiqishi biror xalqqa tegishli bo`lmagan, biror-bir milliy shaklda ifodalanmagan umuminsoniy g`oyaning o`zi yo`q. Umuminsoniy g`oya – bu tor mahalliychilikdan xoli bo`lgan, boshqa mintaqalar va xalqlar uchun ham foydali hisoblangan haqiqiy milliy g`oyadir. Buni Prezidentimiz Islom Karimov 1993 yildayoq uqtirgan edilar 43 . Islom Karimov O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XII sessiyasida ( 1993 yil, 6 may ) so`zlagan nutqida oldimizda turgan eng muhim masala bu – milliy istiqlol mafkurasini yaratish va hayotimizga tadbiq etishdir deya ta`kidlab shunday degan edi: ,,...milliy istiqlol mafkurasi xalqimizning azaliy an`analariga, udumlariga, tiliga, diliga, ruhiyatiga asoslanib, kelajakka ishonch, mehr-oqibat, insof, sabr-toqat, adolat, ma`rifat tuyg`ularini ongimizga singdirishi lozim. Shu bilan birga mafkura xalqimizda o`zining qudrati va himoyasiga suyangan holda, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanib, jahon hamjamiyatidagi taraqqiy etgan davlatlar orasida teng huquqli munosib o`rin egallashiga doimiy intilish hissini tarbiyalamog`i kerak” 44 . Islom Karimovning ,,Tafakkur” jurnali bosh muharriri savollariga javoblarida milliy istiqlol mafkurasining xalqimiz hayotidagi muhim ahamiyati va o`rni ochib berildi: ,,Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat etsin” 45 . Mazkur muloqotda O`zbekiston Prezidenti tabiatda ham, jamiyatda ham vakuum – bo`shliq bo`lishi mumkin emasligi to`g`risidagi o`zining ilgari bayon 43 Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. -T.: Ma`naviyat, 2011, 13-b. 44 Karimov I. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O`zbekiston, 1996, 203-b. 45 Karimov I. ,,Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin”.// ,,Tafakkur” jurnali, 1998, 2-son, 6-b. 39

etilgan fikrini rivojlantirgan holda, mafkura sohasida ham bo`shliq vujudga kelishiga aslo yo`l qo`ymaslik kerakligi, aks holda, o`sha yerda yot, begona mafkura hukmronlik qilishi mumkinligidan ogoh etadi. Fikr qaramligi, tafakkur qulligi har qanday iqtisodiy, siyosiy qaramlikdan ham dahshatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham mafkura ikkinchi darajali masala bo`la olmaydi. ,,Mafkura bo`lmasa, odam, jamiyat o`z yo`lini yo`qotishi muqarrar” 46 . O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ,,Tafakkur” jurnali bosh muharriri bilan muloqotda yana bir muhim masalaga e`tiborni tortadi: milliy tariximiz, umumbashariy taraqqiyot rivojiga unitilmas hissa qo`shgan olim-u fuzalolarning mafkura va uning jamiyat hayotidagi o`rni hamda ahamiyati haqida qoldirgan ilmiy merosi, falsafiy qarashlarini har tomonlama o`rganish zarurligi, shundagina milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasining hayotiyligi, uning mavsumiy shior emasligi va uni sun`iy ravishda o`ylab topish mumkin emasligi, aksincha, millat va xalq taraqqiyotining tarixini ham, bugunini ham yaxlit qamrab olishini ilmiy asoslash mumkinligini e`tirof etadi. Islom Karimovning milliy g`oya va mafkuraning ma`naviy ildizlari haqidagi fikrlari tarixchi olimlar va jurnalistlar bilan suhbatda yanada rivojlantirildi. O`zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanishi, tarixiy xotirasiz kelajak yo`qligi, tarix saboqlari doimo insonni hushyorlikka o`rgatishi alohida ta`kidlab o`tildi. O`zlikni anglash xususidagi fikrlar davlat rahbarining milliy istiqlol mafkurasi konsepsiyasining asosiy tamoyillariga bag`ishlab ilmiy-ijodiy jamoatchilik bilan uchrashuvida yanada teran mulohazalar bilan boyitilganini kuzatamiz: ,,Milliy mafkuraning yana bir muhim sharti – bu o`zlikni anglashdir. O`zlikni anglash deganda, men tarixiy xotirani tiklash, nasl-nasabimiz kim ekanini, kimlarning vorisi ekanimizni anglab yetishni, shundan kelib chiqib o`zimizga xos, o`zimizga mos jamiyat barpo etishni tushunaman. Ma`naviyat, mafkura borasida chetdan, ko`r-ko`rona nusxa ko`chirib biron natijaga erishib bo`lmaydi” 47 . Bu 46 Karimocv I. ,,Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin”. //,,Tafakkur” jurnali, 1998, 2-son, 7-b. 47 Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. –T.: O`zbekiston, 1999, 7-jild. 40

mulohazalardan anglashiladiki, milliy g`oyamizning o`z teran ma`naviy-tarixiy ildizlari mavjud. 2000 yil aprelda Islom Karimov faylasuf, tarixchi, adabiyotshunos, siyosatshunos olimlar, taniqli adiblar va jamoat tashkilotlari vakillari bilan Oqsaroy qarorgohida milliy mafkuraga bag`ishlab o`tkazilgan yig`ilishda e`tiborni mafkuraning quyidagi masalalariga qaratdi: 1. Milliy taraqqiyot masalasida har qanday davlat yoki jamiyat, albatta, o`z milliy g`oyasiga suyanishi va tayanishi kerak. 2. O`tish davridagi to`siqlar, qiyinchiliklar va xatolardan xalqimizni og`ishmay kelajak sari yetaklovchi, maqsad sari undovchi milliy mafkura zarurdir. 3. Shakllanayotgan yosh avlodni qanday g`oya va mafkura bilan tarbiyalash masalasi hal etilmog`i kerak. 4. Tarbiyaviy-axloqiy masalalarda, ma`naviy hayotda o`z yo`limizni yo`qotmaslik uchun ham, mafkuraviy bo`shliqqa yo`l qo`ymaslik uchun ham g`oya va mafkura kerak. 5. Milliy g`oya va mafkura xalqimizning o`zligini anglashiga, qadriyatlarni hurmat qilishga, milliy g`ururni his qilishiga xizmat qilmog`i zarur. 6. Milliy g`oya va mafkura xalqimizning o`tmish qadriyatlarini hisobga olgan holda yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi, xalq manfaati yo`lida xizmat qilmog`i lozim. 7. Milliy g`oya hech qachon davlat mafkurasi darajasiga chiqmasligi kerak. Bugungi kunda biz uchun O`zbekizston istiqlolini asrab-avaylash, uni saqlab qolish, Vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligiga asoslanadigan milliy g`oyaga asoslangan o`zlikni anglash tuyg`usi nihoyatda zarur. ,,Milliy g`oya – deb ta`kidlaydi Prezident Islom Karimov, - birinchi navbatda yosh avlodimizni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat ruhida tarbiyalash, ularning qalbiga insonparvarlik va odamiylik fazilatlarini payvand qilishdek olijanob ishlarimizda madatkor bo`lishi zarur” 48 . 48 Karimov I. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin. -T.: O`zbekiston, 1998, 15-bet. 41

O`zbekiston Prezidentining ,,Fidokor” gazetasi muxbiri bilan ,,Donishmand xalqimning mustahkam irodasiga ishonaman” deb nomlangan suhbatida esa milliy g`oya va milliy mafkura to`g`risidagi ta`rif hamda qarashlar umumlashtirilganini e`tirof etish joiz 49 . Jamiyat oldida turgan va hal etilishi zarur bo`lgan asosiy vazifalar yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi, komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik, diniy bag`rikenglik kabi asosiy g`oyalar tizimida o`z ifodasini topgan. Shuningdek, milliy mafkura konsepsiyasini ishlab chiqishda ko`zda tutilishi zarur bo`lgan jihatlarga e`tibor qaratildi. Xususan, xalq va millat mafkurani umri davomida boyitib borishi, mafkura qotib qolgan aqidalar yig`indisi emasligi, aksincha, hayotning yangi-yangi talab va vazifalariga javoban doimo rivojlantirilishi zarurligi ta`kidlandi. Islom Karimov tomonidan ilgari surilgan milliy istiqlol g`oyasi va mafkurasining asosiy tushunchalari va yo`nalishlari negizida respublikamizning yetakchi faylasuf, tarixchi va siyosatshunos olimlari tomonidan ,,Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasi ishlab chiqildi 50 . Mazkur risolaning chop etilishidan maqsad milliy mafkurani tizimli qarashlar ko`rinishida shakllantirish, uni kishilar ongi va qalbiga singdirishga qaratilgan ishlarni yangi bosqichga ko`tarish edi. ,,Shuni alohida ta`kidlamoqchimanki, - deydi Prezident Islom Karimov risolasiga yozgan so`zboshisida, - milliy g`oya va milliy istiqlol mafkurasi yurtimizda yashayotgan barcha kishilarni ma`naviy boyligiga, dunyoqarashining negiziga aylanishiga erishish biz uchun eng asosiy maqsaddir” 51 . Risolada milliy g`oya va mafkura tushunchalari, ularning xalqlar va davlatlar tarixiga ta`siri, globallashuv jarayonlari kechayotgan hozirgi sharoitda mafkuraning o`rni, O`zbekistonning o`z milliy istiqlol g`oyasi bo`lishi zarurligi, uning asosiy tamoyillarini xalqimiz va avvalo yosh avlod qalbiga singdirish kabi masalalar muxtasar bayon etilgan. 49 Karimov I. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. -T.: O`zbekiston, 2000, 8-jild. 50 Milliy iatiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. -T.: O`zbekiston, 2000. 51 Milliy iatiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. -T.: O`zbekiston, 2000, 8-b. 42

O`zbekiston Prezidentining 2001 yil 18 yanvardagi ,,Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” fani bo`yicha ta`lim dasturlarini yaratish va respublika ta`lim tizimini joriy etish to`g`risidagi farmoyishining chiqarilishi masalani hayotga tadbiq etishda muhim omil bo`ldi. Kezi kelganda e`tirof etish kerakki, olimlar va mutaxassislar tomonidan milliy istiqlol mafkurasi va milliy istiqlol g`oyasi masalasida bildirilgan mulohazalar o`z-o`zidan silliq, ravon kechgani yo`q. Ba`zan bahsli va bir tomonlama fikrlar ham bidirildi. O`zbekiston Prezidentining milliy g`oya va mafkura xususidagi chiqishlari bilan tanishar ekanmiz, yuqorida aytib o`tilganidek bahsli, bir tomonlama qarashlarga oqilona javoblar berilganini kuzatamiz. Milliy g`oya va mafkura rasmiy maqomga ega bo`lishi lozim degan xato tushunchalarga O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining bir yilligiga bag`shlangan tatanali yig`indayoq Islom Karimov quyidagicha izoh bergan edi: ,,Asosiy qonunimizda ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi, deyilgan. Hech qaysi mafkura davlat mafkurasi maqomiga ko`tarilishi mumkin emas. Bu konstitutsiyaviy qoida bizning oldimizda milliy istiqlol mafkurasini yaratish vazifasini qo`yadi” 52 . Prezidentimiz aytib o`tganlaridek milliy g`oya va mafkura masalasida ayrim olimlarimizning noto`g`ri yondashganliklari yaqqol sezildi. Sobiq Ittifoq davrida milliy g`oya va mafkura masalasi qoralandi. Bu davrda kommunistik mafkura xalq ongiga zo`ravaonlik bilan singdirildi. Bilamizki, milliy g`oya va mafkurani xalqning ongiga zo`ravonlik bilan singdirib bo`lmaydi. Shu sababli ham bu mafkura oxir-oqibatda tanazzulga yuz tutdi. Prezidentimiz ta`kidlaganidek: ,,Mustaqillikka erishganimizdan so`ng biz soxta mafkuraning yakkahokimligidan qutildik. Ma`naviyatni, mafkurani zug`umlardan ozod qilib, erkin fikrga, milliy tafakkurga keng yo`l ochdik. Endigi asosiy vazifa kishilarimizning mustaqil fikrlashga o`rganishi, o`ziga ishonchi ortib borishidir. Chunki tafakkur ozod bo`lmasa, ong va shuur tazyiqdan, qullikdan qutilmasa, 52 Karimov I. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. -T.: O`zbekiston, 1996, 2-jild,98-b. 43

inson to`la ozod bo`lolmaydi” 53 . Bu shuning uchun zarurki, mustaqil fikr yurituvchi insongina ijobiy narsalarni bunyod qilishga, zarur moddiy va ma`naviy boyliklar yaratishga, hayotni yaxshi tomonga o`zgartirishga qodir bo`ladi. Dunyoqarashning mustaqilligi, ya`ni ,,mustaqil dunyoqarash” tushunchasidan tashqari milliy istiqlol mafkurasining mohiyat-mazmuniga kiruvchi ,,mustaqillik dunyoqarashi” degan tushunchasi ham bor. Uning mazmunini I.Karimov quyidagicha asoslagan: ,,Bu tushuncha avvalo: O`zbekistonning istiqboli va istiqloli haqida qayg`urish; o`zining va o`z xalqining, Vatanning qadr-u qimmati, or-nomusini anglab, uni himoya qilish; yuksak g`oyalar, yangi fikriy kashfiyotlar, niyatlar og`ushida mehnat qilib, iste`dodi, bor imkonoyatini, kerak bo`lsa, jonini yurt istiqboli, eliga baxshida etishdir”. Milliy istiqlol g`oyasi o`z nomi bilan xalq va uning mustaqilligi ifodasidir. Butun insoniyat tarixida muayyan millatga xos maqsadlarni ifodalashga xizmat qiluvchi g`oya, uning asosiy tushunchalari va tamoyillarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etgan. O`z Vatanining ma`naviy va iqtisodiy salohiyatini kundan- kunga yuksaltirib borishda faol ishtirok etayotgan barcha kishilarning faoliyati shu vazifani bajarishga qaratilgan. Milliy g`oya va mafkura masalasida Prezidentimiz Islom Karimov ,,Tafakkur” jurnali bosh muharriri savollariga bergan javobida xolisona xulosa berildi: ,,Milliy mafkura har qanday millatchilik va shunga o`xshash unsurlardan, boshqa elat va xalqlarni mensimaslik kabilardan mutlaqo holi bo`lib, qo`shni davlat va xalqlar, umuman, jahon hamjamiyatida xalqaro maydonda o`zimizga munosib hurmat va izzat qozonishda poydevor va rahnamo bo`lishi kerak” 54 . Zero, milliy g`oya va milliy mafkura borasida puxta o`ylanmay bosilgan qadam mutlaqo teskari natija 53 Karimov I. O`zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi ma`ruza. 1995, 23 fevral. 3-jild. 34-35-b. 54 Karimov I. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. -T.: O`zbekiston, 2000, 8-jild. 462-463-b. 44

berishi mumkin. ,,Milliy mafkura vositasida elu yurt birlashadi. Millat, xalqning hamjihatligi esa har qanday taraqqiyotning garovidir” 55 . Yuqorida ta`kidlanganidek, bahsli munosabatlar din va dunyoviylik masalasida ham bildirilganda, Islom Karimov quyidagi tarzda odilona yo`lni ko`rsatdi: ,,Dunyoviylik, ayrim aqidaparast kimsalarning da`vatlaridan farqli o`laroq, aslo dahriylik emas. Biz bunday noto`g`ri va g`arazli talqinlarga mutlaqo qarshimiz” 56 . Darhaqiqat, islom dini ma`naviyatimizning tub zamiriga singib ketganini inkor etib bo`lmaydi. Milliy istiqlol mafkurasida muqaddas dinimizning insonparvarlik g`oyalari o`z ifodasini topishi zarur. Dunyoviy va diniy qadriyatlar borasidagi fikrlar Islom Karimovning ,,Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” nomli asarida quyidagicha davom ettiriladi: ,,Farzandlarimizga ana shu haqiqatlarni, ya`ni dunyoviy va diniy qadriyatlar o`rtasidagi nozik munosabatlarning mohiyatini har tomonlama to`g`ri tushuntirib berishimiz lozim. Tarix va hayot tajribasi shundan dalolat beradiki, dunyoviy va diniy qadriyatlar bir-birini to`ldirmas ekan, bugungi kunning og`ir va murakkab savollariga to`laqonli javob topish oson bo`lmaydi. Biz muqaddas dinimiz arkonlari va qadriyatlarini doimo ulug`lab, shu bilan birga, dunyoviy hayotga ham qat`iy ishonch bilan intilib yashagan taqdirdagina o`z ezgu maqsadlarimizga yeta olamiz” 57 . Islom Karimovning ,,Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin” nomi bilan ,,Tafakkur” jurnalida bildirilgan fikr va xulosalari muallifning ,,Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” nomli asarida har tomonlama rivojlantirilganini kuzatamiz. Asarda mustaqillik yillari davlatimiz rahbarining ma`naviyat, milliy g`oya, mafkura, ta`lim-tarbiya masalalari bo`yicha olib borgan nazariy izlanishlari, mulohazalari, mamlakatimizda bu borada amalga oshirilgan islohotlar tajribasi umumlashtirilgan, teran nazariy va amaliy xulosalar qilingan. ,,Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” asari milliy g`oya mohiyatini anglab olishda, uni milliy taraqqiyot masalalari bilan nazariy va amaliy bog`lab 55 Karimov I. ,,Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – mllat qilishga xizmat etsin”, //,,Tafakkur”, 1998, 2- son, 9-b. 56 Karimov I. Donishmand xalqimning mustahkam irodasiga ishonamaa.//,,Fidokor” gazetasi, 2000, 8 iyun. 57 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 96-b. 45

olishda ulkan metodologik ahamiyat kasb etdi. Milliy g`oya bilan bog`liq qaysi tushunchani, tamoyilni yoki masalani olmaylik, asarda ularning sodda va aniq javobini topamiz. Xususan, g`oya va mafkurani sun`iy tarzda yaratib bo`lmasligi, u xalqning tarixiy orzusi, ajdodlardan avlodlarga o`tib, asrlar davomida e`zozlab kelinayotgan, shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma`naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, eng ezgu orzu va intilishi, g`urur va iftixori, or-nomus va ruhiy madadkori sifatida xalq bilan doimo birga yashab kelayotgan oliy maqsad, tarixiy orzu ekani ochib beriladi. Shuningdek, milliy g`oyaning va milliy mafkuraning bo`m-bo`sh joyda paydo bo`lmasligi, milliy g`oya etnik mansubligi, tili, dini va hokazolardan qat`iy nazar, shu yurtda, shu vatanda yashayotgan barcha fuqarolarning olijanob, ezgu niyatlarini, hayotiy manfaatlarini mujassam etadigan g`oya ekani kabi teran fikrlar milliy g`oyaning mazmun-mohiyatini, ijodiy-bunyotkorlik salohiyatini bilib olishda va to`g`ri talqin qilishda katta ilmiy va metodologik ahamiyat kasb etdi 58 . Shuni alohida ta`kidlash kerakki, hayot sur`atlari beqiyos darajada tezlashayotgan bir davrda, mafkura poligonlari yadro poligonlaridan ham ko`proq kuchga ega bo`lib borayotgan zamonda asrlar sinovidan o`tgan boy ma`naviy qadriyatlarga tayanmoq oqilona yo`ldir. ,,Hammamiz bilamizki, har qaysi davlatning chegaralarini daxlsiz saqlashda harbiy kuch-qudrat, qurolli kuchlar suv bilan havodek zarur. Ammo xalqimiz, avvalambor yosh avlodimiz ma`naviy olamining daxlsizligini asrash uchun biz nimalarga tayanib-suyanib ish olib borishimiz kerak, degan savol bugun barchamizni o`ylantirishi tabiiy” 59 . Har bir insonning olamga, jamiyatga nisbatan o`z munosabati, qarashi, nazar tashlash mezonlari bo`ladi. Shu ma`noda, har bir shaxs, jumladan yoshlarimizning ham o`z mustaqil dunyoqarashiga, o`z fikriga, o`z nuqtai nazariga ega bo`lishi nihoyatda muhim. ,,Yangi mafkuraning asl ma`nosi – deb yozadi Islom Karimov, - eskicha aqidalardan xoli bo`lgan, mustaqil va yangicha fikrlovchi kishilarni tarbiyalashdan iboratdir” 60 . Busiz jamiyatni demokratik taraqqiyot yo`liga olib 58 Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. -T.: Ma`naviyat, 2011, 19-b. 59 Karomov I. Yuksak ma`naviayt – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 115-b. 60 Milliy iatiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. -T.: Yangi asr avlodi, 2001. 46

chiqib bo`lmaydi. Mustaqillikka erishganimizdan so`ng bir qolipga solingan totalitar tuzum dunyoqarashi tazyiqidan qutildik. Ammo ,,tafakkur energiyasi” degan tushuncha ham borki, u tufayli biz o`rganib qolgan, eskicha dunyoqarashdan batamom xalos bo`la olmayapmiz. Milliy istiqlol mafkurasi o`zining hayotiy g`oyalari bilan odamlarimiz ongidagi ana shu mafkuraviy kishanlardan qutilishga yordam beradi. Ajdodlardan meros bo`lib kelayotgan qadriyatlar tizimi umuminsoniy qadriyatlar, jahon mumtoz madaniy merosi bilan birgalikda yoshlarning barkamol inson bo`lib yetishishida samarali, ishonchli kafolat bo`la oladi. Islom Karimov yosh avlodni mafkuraviy tajovuzlardan himoya qilish haqida fikr yuritganda, faqat ajdodlar ma`naviy merosiga mahliyo bo`lib yurishning o`zi bilan uzoqqa borib bo`lmasligi haqida hayotiy va xolisona xulosalar qiladi. Kitobda yoshlar va milliy g`oya, milliy ma`naviyat masalalari keng qamrab olinishi, har qanday bir yoqlamalikdan xoliligi mamlakatimizda ilgari surilayotgan barkamol avlod, komil inson g`oyasining muttasil teran ma`no kasb etib borayotganidan dalolat beradi 61 . Mamlakatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq o`zlikni anglash va anglatishda tarixiy xotira masalasiga alohida e`tibor qaratilmoqda. ,,Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” asarida tarixiy xotira borasida ham teran ilmiy- nazariy xulosalar berilgan. Kitobda, jumladan, Turkistonning uch xonlikka bo`linib ketishi va uning o`ta salbiy oqibatlari borasida achchiq haqiqatlar bayon etillib shunday deyiladi: ,,...Yurtimiz rivoji hamma zamonlarda ham bir tekis kechmagan... Yurt hukmdorlari va amaldorlari xalqning taqdiri va kelajagi haqida qayg`urish o`rniga, o`z shaxsiy manfaatlarini hamma narsadan ustun qo`yib, jaholat va g`aflatga berilib ketishi oqibatida biz bugun yashayotgan mintaqa umumbashariy taraqqiyot jarayonlaridan uzilib, rivojlanishdan keskin orqada qolib ketdi” 62 . Hukmron kuchlarning uzoqni ko`rolmasligi, ma`naviy zaifligi oqibatida milliy jipslik, yagona maqsadga intilish, milliy taraqqiyot g`oyasi – milliy o`zlikni anglash boy berilganligi kabi tarixiy haqiqatlar bugun yoshlarimiz uchun saboq 61 Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. -T.: Ma`naviyat, 2011, 20-b. 62 Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. -T.; Ma`naviyat, 2011, 50-51-b. 47

bo`lishi kerak. Bu esa o`z navbatida, bir tomondan, milliy g`oya tarixi va tadrijiy rivojlanishini xolisona o`rganish zaruratini anglatadi, ikkinchi tomondan esa, tarixning murakkab va hal qiluvchi burilish pallasida millat, xalq o`z ahilligi va birdamligini, milliy manfaatlar mushtarakligini himoya qilib, o`z umrini yashab bo`lgan aqidalarga bog`lanib qolmasligi uchun ogohlikka da`vat etadi. ,,Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” asarida milliy g`oyamizning, ma`naviyatimizning teran ma`naviy ildizlari ,,Avesto” dan boshlab xalq og`zaki ijodi – Alpomish, xalq maqollari, Amir Temur va temuriylar davridan bugungacha yashab kelayotgan ma`naviyatimiz tadriji va rivojlanishi sahifalaridan ibratli misollar keltirilgan. Asar milliy g`oyamizning teran tomirlarini o`rganishda nazariy va metodologik asos bo`lib xizmat qiladi. Milliy istiqlol g`oyasi tarixiy xotirani uyg`otish, o`tmishdan saboq chiqarish va o`zlikni anglash mezoni sifatida, xalqimizning tub maqsadlari ifodasi va jamiyat a`zolarini birlashtiruvchi g`oyaviy bayroq vazifasini o`taydi. Xalqning o`zligini anglashi tarixiy xotiraning uyg`onishi bilan uzviy bog`liqdir. Shu tufayli xalq o`zining o`tmishidan saboq chiqaradi, qay maqsad sari, qanday yo`ldan borish lozimligini aniqlaydi va shu asosda o`z istiqbolini belgilaydi 63 . 2.2. Milliy g`oya va ma`naviy hayot, jamiyatning yangilanishi Insoniyatning ko`p asrlik tarixi shundan dalolat beradiki, bu dunyoda o`zining milliy davlatini qurishga azmu qaror qilgan har qaysi xalq yuksak vazifalarni amalga oshirish, shu yo`lda odamlarni birlashtirish va safarbar qilish, ularning qalbida ishonch uyg`otish, eski ijtimoiy tuzumdan mutlaqo yangi tuzumga o`tishda o`ziga qo`shimcha kuch-quvvat va madad topishda umumiy, yagona maqsad va orzu-intilish ifodasi bo`lgan milliy g`oyani tayanch va suyanch deb biladi. “ Milliy g`oya deganda, ajdodlardan avlodlarga o`tib, asrlar davomida e`zozlab kelinayotgan, shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma`naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta`bir 63 Milli istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. -T.: Yangi asr avlosi, 2001, 125-b. 48

joiz bo`lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va umid-maqsadlarini o`zimizga tasavvur qiladigan bo`lsak, o`ylaymanki, bunday keng ma`noli tushunchaning mazmun-mohiyatini ifoda qilgan bo`lamiz” deb yozadi Prezidentimiz I.Karimov 64 . Milliy g`oya xalqning o`tmishi va kelajagini bir-biri bilan bog`laydi, orzu- istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Uning mohiyati-maqsadi asrlar mobaynida intilib kelingan va ana shu uzoq yillik kurash orqali erishilgan mustaqillikni saqlash va mustahkamlashdir. U Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligini ta`minlashga xizmat qilmog`i kerak. Uning safarbarlik kuchi mamlakatning har bir fuqarosi qalbida Vatanga – O`zbakistonomizga muhabbat, mustaqillik g`oyasiga sadoqat ruhida tinmay mehnat qilishda namoyon bo`ladi 65 . Milliy g`oya dini, e`tiqodi, jamiyatdagi qaysi tabaqaga mansubligidan qat`i nazar, O`zbekistonda yashayotgan barcha fuqarolarning umummilliy maqsadini belgilab beradi va uni ro`yobga chiqarishga chorlaydi. U mamlakatimizning ko`p millatli xalqi ongi va qalbida ,,O`zbekiston – yagona Vatan” degan tushunchani shakllantiradi va mustahkamlashga xizmat qiladi. Ayni paytda hozirgi murakkab va tahlikali zamon talablari, jamiyatimizni yangilash, mamlakatimizni modernizatsiya qilish bilan bog`liq maqsadlarimizga uyg`un va hamohang ravishda hayotning o`zi oldimizga yangi-yangi vazifalarni qo`ymoqda. Tabiiyki, milliy g`oya shu yurtda yashayotgan barcha odamlarning olijanob niyatlarini, hayotiy manfaatlarini mujassam etadigan yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi degan yuksak tushunchalarni o`z ichiga oladi 66 . Mustaqillik yillarida jamiyatimiz a`zolarining dunyoqarashi, fikrlash tarzida teran o`zgarishlar ro`y berdi. Xalqimizni birlashtiradigan, bunyodkorlik faoliyatiga safarbar etadigan, uning ezgu maqsadlari va hayotiy manfaatlarini o`zida ifodalaydigan milliy g`oya va mafkurani yaratish ijtimoiy-siyosiy va ma`naviy taraqqiyotimizning muhim sharti bo`lib qoldi. Prezidentimiz Islom Karimov ta`kidlaganidek, ,,Oldimizga 64 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yangilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 71-b. 65 Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. -T.: O`zbekiston, 2000. 66 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.; Ma`naviyat, 2008, 72-b. 49

qo`ygan olijanob maqsad-muddaolarimizga yetish, eski mafkuraviy asoratlardan batamom xalos bo`lish, g`oyaviy bo`shliq paydo bo`lishiga yo`l qo`ymaslik, begona va yot g`oyalar xurujidan himoyalanish, bunday tajovuzlarga qarshi tura oladigan har tomonlama barkamol insonlarni voyaga yetkazish zarurati xalqimiz va jamiyatimiz manfaatiga xos yangi mafkurani shakllantirishni taqozo etmoqda” 67 . Butun insoniyat tarixi, xalqimizning necha ming yillik o`tmishi achchiq saboq va xulosalar bir haqiqatni isbotlab bermoqda. Ya`ni, biz barqaror taraqqiyot va farovon hayotga erishish yo`lida o`z oldimizga qanday reja va dasturlarni qo`ymaylik, barcha olijanob orzu-intilishlarimizni amalga oshirishning yagona sharti va garovi – bu tinchlik va osoyishtalikdir. Bejiz emaski, yurtimizdagi qaysi xonadonga kirmang, qanday yig`in yoki ma`raka bo`lmasin, fotihaga qo`l ochilganda, yosh-u qari, erkak-u ayol – barchamiz Yaratgandan tinchlik va osoyishtalikni so`rab duo qilamiz. Ma`lumki, insonning eng ustuvor va muqaddas huquqlaridan biri – bu tinch yashash huquqidir. Davlat va jamiyatning burchi ana shu huquqni barcha qonuniy vositalar bilan kafolatlab berishdan iborat. Bu huquqni amalga oshirish – davlat va jamiyatni demokratlashtirishning eng muhim shartidir. Demokratiyaning insonparvarligi ham birinchi galda ana shu mezon bilan o`lchanadi 68 . Milliy g`oya bugungi kunda xalqimizning turmush-tarzining shakllanishida muhim rol o`ynamoqda. Milliy g`oya xalqning o`tmishi va kelajagini bir-biri bilan bog`laydi, orzu-istaklarini amalga oshirishga xizmat qiladi. Milliy istiqlol g`oyasi xalqimizning yuksak ma`naviyati, an`ana va udumlariga tayanadi, adolat, erkinlik, mustaqillik bilan bog`liq tuyg`ularini aks ettiradi. Yurtboshimiz Islom Karimovning ta`rifiga ko`ra, u ,,xalqning maqsad-muddaolarini ifodalaydi, tarix sinovlaridan o`tishda uning ruhini ko`tarib, suyanch va tayanch bo`ladi, shu millat, shu jamiyat duch keladigan ko`plab hayotiy va ma`naviy muammolarga javob izlaydi. U insonga faqat moddiy boyliklar va ne`matlar uchun emas, avvalo, Alloh taolo ato etgan aql-zakovat, iymon-e`tiqod tufayli yusak ma`naviyatga erishish 67 Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushunch va tamoyillar. -T.: O`zbekiston, 2000, 3-b. 68 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.; Ma`naviyat, 2008, 72-73-b. 50

uchun intilib yashash lozimligini anglatadigan, bu murakkab va tahlikali dunyoda uning taraqqiyot yo`lini yoritadigan mayoqdir” 69 . Milliy g`oyamizning asosiy mazmunini ifoda etadigan yo`nalishlar haqida gapirganda, hech shubhasiz, Vatan ravnaqi va taraqqiyotini o`zimizga tasavvur qilamiz. O`z kindik qoni to`kilgan, ota-bobolari xoki yotgan ona yurtni dunyoda tengsiz, muqaddas Vatan deb biladigan odamning maqsad-muddaolari aniq, g`urur va iftixori yuksak bo`ladi. Vatan ravnaqi, avvalo uning farzandlariga, ularning ma`naviy va jismoniy kamolotiga bevosita bog`liq. Bu o`z navbatida har bir yurtdoshimiz zimmasidagi yuksak fuqarolik mas`uliyatini his etishga, o`z manfaatlarini shu yurt, shu xalq manfaatlari bilan uyg`unlashtirib yashashga da`vat etadi. Va har qaysi fuqaro o`z mamlakatining xalqaro hamjamiyat sifatida munosib o`rin olishi, bugungi kunda taraqqiy topgan tinch va badavlat yashayotgan davlatlar qatoriga ko`tarilishidan manfaatdor bo`lishi shubhasiz. Bir so`z bilan aytganda, bu ikki tushuncha – Vatan ravnaqi va farovonlik masalasi bir-biri bilan chambarchas bog`liq ekanini tushunish qiyin emas. Ana shunday mantiqiy xulosadan kelib chiqqan holda, xalq farovonligi degan ezgu tushunchani ham milliy g`oyaning negizini tashkil etadigan tamoyillar qatoriga qo`yish tabiiydir. Nega deganda, bu dunyoda har bir odam to`q va badavlat hayot kechirish, el-yurt uchun munosib farzand tarbiyalash, ularga bilim berish, uyli-joyli qilish, ularning baxt-u kamolini ko`rish orzusi bilan yashaydi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko`lamli islohotlarning pirovard maqsadi – odamlarimizning ana shunday orzu-umidlarini ro`yobga chiqarish, xalqimizga har tomonlama munosib turmush sharoiti yaratib berishdan iboratdir. Muxtasar qilib aytganda, milliy g`oyamizga qaysi tomondan ta`rif va baho bermaylik, xalqimizni birlashtiradigan bu oliy maqsadlar asrlar davomida uning yuragidan, qalbidan joy olib qilgan orzu-armon va ezgu intilishlar bilan chamabarchas bog`liq ekaniga ishonch hosil qilamiz. 69 Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. -T.: O`zbekiston, 2000, 6-b. 51

Endilikda oldimizda turgan eng muhim vazifa – ana shu yuksak tushunchalar bilan birga milliy g`oyamizning uzviy tarkibiy qismlarini tashkil qiladigan komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bag`rikenglik kabi tamoyillarning ma`no-mohiyatini bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan ma`naviy-ma`rifiy, ta`lim-tarbiya ishlarining markaziga qo`yish, ularni yangi bosqichga ko`tarish, yosh avlodni har tomonlama mustaqil fikrlaydigan yetuk dunyoqarash egalari qilib tarbiyalashdan iborat 70 . Ta`kidlash joizki, Prezidentimiz ta`kidlaganidek, hukumat fuqarolar dunyoqarashini boshqarish fikridan yiroqdir. Shuning uchun ham Prezidentimiz odamlarning tafakkurini boyitish, uni yangi ma`no va mazmun bilan to`ldirish tarafdori ekanligini hamisha ta`kidlab o`tadilar. Milliy g`oya degan tushuncha faqat bir millatga mansub bo`lib qolmasdan, mana shu tabarruk diyor – O`zbekiston tuprog`ida yashayotgan, uni o`z ona Vatani deb biladigan barcha millat va elatlarga birdek daxldordir. Milliy g`oyada mujassam bo`lgan buyuk maqsadlarni ro`yobga chiqarish avvalambor jamiyatimiz va shu jamiyat a`zosi bo`lmish har qaysi insonning ma`naviy olami va dunyoqarashidagi ijobiy o`zgarishlar bilan bevosita bog`liq ekanini unutmasligimiz zarur. Yurtboshimiz ta`kidlaganlaridek, bizning eng ulug` maqsadimiz, eng ulug` g`oyamiz shuki, O`zbekistonning bitta yo`li bor: mustaqillikni mustahkamlab, mamlakatimizni har tomonlama yuksaltirib, yorug` va erkin hayot sari olg`a yurishdir 71 . Mafkuramiz, tutgan yo`limiz, bor kuch-g`ayratimiz ana shu ulug`vor niyatni amalga oshirishga yo`naltirilishi kerak. Xalqimizni, yurtimizdagi barcha siyosiy kuchlarni, nodavlat tashkilotlarni yagona umumiy maqsad atrofida birlashtiradigan, bir tan-u bir jon qiladigan milliy g`oya aslida shudir. Hayotimizning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan keng ko`lamli islohotlarning samaradorligi avvalo xalq ma`naviyatining tiklanishi, boy tarixiy merosimizning chuqur o`rganilishi, an`ana va urf-odatlarimizning saqlanishi, 70 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 74-75-b. 71 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 76-b. 52

madaniyat va san`at, fan va ta`lim rivoji, eng muhimi, jamiyat tafakkurining o`zgarishi va yuksalishi bilan uzviy bog`liqdir. Shu boisdan ham, o`z haq-huquqini taniydigan, o`z kuchi va imkoniyatlariga tayanadigan, yon-atrofida sodir bo`layotgan voqea-hodisalarga mustaqil yondasha oladigan, ayni zamonda shaxsiy manfaatlarini mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg`un holda ko`radigan, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalash vazifasi istiqlol yillarida biz uchun hal qiluvchi masalaga aylandi. Ta`kidlash joizki, bu jarayon yurtimizda o`ta murakkab sharoitda – mustabid sho`ro tuzumi barbod bo`lgan va yangicha ijtimoiy munosabatlar qaror topayotgan keskin bir vaziyatda yuz berdi 72 . Mana shunday o`ta qaltis va murakkab bir davrda yurtimizdagi tinchlik va barqarorlikni asrab qolish, markazdan bo`layotgan turli zararli ta`sirlardan xalqimizni himoya qilish, o`z mustaqil siyosatimizni ishlab chiqish va amalga oshirish maqsadida 1990 yilning 24 mart kuni Respublika Oliy Kengashining birinchi sessiyasida prezidentlik boshqaruvi joriy etildi. O`shanda SSSR hududidagi respublikalar orasida birinchi bo`lib O`zbekistonda mana shunday yuksak lavozim joriy etilgan va shu tariqa biz yurtimizni mustaqillik yo`liga boshlagan dastlabki qadamni qo`ygan edik. Mamlakatimizda ko`p yillar davomida ma`rifat va madaniyat ishlariga noto`g`ri munosabatda bo`lindi. Unga sarflanayotgan mablag`lar doim boshqa sohalardan kam bo`ldi. Natijada bu masalada mamlakatimiz boshqa davlatlarga nisbatan ancha orqada qolib ketdi. Mustaqillikdan keyingi tuzilayotgan barcha rejalarda madaniyat, ma`rifat, jismoniy tarbiya va sport ishlariga birinchi darajali vazifa sifatida qaralmoqda. Shu sohalarda ishlayotgan kadrlar masalasi bo`yicha ham g`oyatda diqqatga loyiq ishlar amalga oshirib kelinmoqda. Prezidentimiz rahnamoligida olimlar va ijodkor xodimlarga e`tibor har qachongidan kuchaytirildi. Zero ma`naviy boyliklarni aynan shular yaratadi. Ularga g`amxo`rlik qilish, samarali faoliyati uchun barcha zarur moddiy-ma`naviy sharoitlarni yaratib berish davlat hokimiyati va xo`jalik tashkilotlari rahbarlarining burchi va mas`uliyatli vazifasi sifatida qarab kelinmoqda 73 . 72 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat,2008, 77-b. 73 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.; Ma`naviyat, 2008, 77-78-b. 53

Hal etilishi kerak bo`lgan dolzarb vazifalardan biri o`sib kelayotgan avlodga, uning ma`naviy tarbiyasiga nihoyatda katta javobgarlik hissi bilan yondashish masalasidir. Nega deganda, yoshlar xalq ma`naviyatining munosib egalari sanaladi. Shuning uchun har bir o`g`il-qiz dastlabki qadamlaridan boshlab madaniy boyliklarimizdan bahramand bo`lishlariga sharoit yaratib berishimiz kerak 74 . Iste`dodli yoshlar, yigit-qizlarning o`zlari qiziqqan sohalarida yetuk insonlar bo`lib yetishishlari, kamol topishlari uchun tegishli shart-sharoitlar hali to`la yaratildi, deb bo`lmaydi. Bu borada hal etilishi shart bo`lgan ishlar ko`p. Shuning uchun ham Respublikamiz Prezidenti I.Karimov bu borada hamma imkoniyatlar ishga solinishini ta`kidlab, “...o`zimizning ma`naviy burchimizni oqlashni istasak, ularga otalarcha g`amxo`rlik qilishimiz kerak. Ana shu maqsadda biz ularning mamlakatimiz va chet ellardagi nufuzli ilmiy markazlarda ta`lim olishi uchun mablag`lar ajratdik. Bu ishlar uchun hech narsani, shu jumladan, valyutani ham ayamaymiz” 75 deya uqtiradi.. Mamlakatimizda bugungi kunda ta`lim tizimiga katta e`tibor berilmoqda. Shu sababli Prezidentimiz 1996-1997 yillardayoq ta`lim-tarbiya tizimidagi jiddiy kamchiliklarni bartaraf etish va bu sohani tubdan isloh etish bo`yicha muhim dasturiy hujjatlar qabul qilish lozimligini kun tartibiga qo`ygan edi. Shu maqsadda 1992 yil 2 iyulda qabul qilingan ,,Ta`lim to`g`risida”gi Qonun 1997 yil 29 avgustda yangi tahrirda qabul qilindi. Bu qonunning yangi tahrirda qabul qilinishidan maqsad ta`lim tizimini tubdan isloh qilish va kelajakda barkamol insonlarni tarbiyalashdir. Ma`lumki, o`zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o`rtasidagi ruhiy-ma`naviy bog`liqlik til orqali namoyon bo`ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir 76 . Muhtaram Prezidentimiz go`zal va betakror ona tilimiz haqida fikr yuritar ekan, buyuk ma`rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning quyidagi so`zlarini bot- 74 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 80-b. 75 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 80-b 76 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviayt, 2008, 83-b. 54

bot takrorlaydilar: ,,Har bir millatning dunyoda borligini ko`rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotdir. Milliy tilni yo`qotmak millatning ruhini yo`qotmakdur” 77 . Mamlakatimizda mustaqillik arafasida o`zbek tiliga davlat tili maqomini berish kun tartibiga qo`yilgan edi. Ushbu masala qanday qizg`in, ba`zida keskin va murosasiz bahs va tortishuvlar ostida o`tganini o`sha yillardagi davriy nashrlar to`la ko`rsatib turibdi. O`shanda ayrim siyosiy guruhlar O`zbekiston sharoitiga mutlaqo to`g`ri kelmaydigan, bir-biriga butunlay zid va qarama-qarshi fikrlarni olg`a surgan, shuning hisobidan o`ziga obro` topish, odamlarni ortidan ergashtirishga uringan edilar. Mamlakatimiz Prezidenti masalaga oqilona yondashib, ziyolilar ommasiga va butun xalqqa to`g`ri yechimni ko`rsata bilgandi. 1989 yil 21 oktabrda ,,O`zbek tiliga davlat tili maqomi berish to`g`risida”gi Qonun qabul qilindi. Xalqimizning muqaddas qadriyatlaridan biri bo`lmish ona tilimiz o`zining qonuniy maqomi va himoyasiga ega bo`ldi. Bu Vatanimiz tarixida tom ma`nodagi buyuk voqea edi. Shu tariqa o`zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. Shu bilan birga, qonunda O`zbekistonda yashovchi barcha xalqlarning tillari teng huquqli ekani belgilab qo`yilgani mazkur hujjatning demokratik mohiyatidan dalolat berar edi. O`zbek tiliga davlat tili maqomi berish to`g`risidagi qonunning qabul qilinishi mustaqillik yo`lidagi muhim salmoqli qadam bo`ldi. 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida davlat tilining maqomi huquqiy jihatdan aniq belgilanib, mustahkamlab qo`yildi. Shu tariqa o`zbek tili mustaqil davlatimizning bayrog`i, gerbi, madhiyasi, Konstitutsiyasi qatorida turadigan, qonun yo`li bilan himoya qilinadigan muqaddas timsollaridan biriga aylandi. 1929 yilda ma`rifatparvar ziyolilarimizning sa`y-harakatlari bilan lotin yozuvi asosidagi o`zbek alifbosi ishlab chiqildi va joriy etildi. 1993 yil 2 sentabrda yurtimizda ,,Lotin yozuviga asoslangan o`zbek alifbosini joriy atish to`g`risida”gi Qonun qabul qilindi. O`tgan davr mobaynida ana shu qonun ijrosini ta`minlash bo`yicha juda katta ishlar amalga oshirilganini ta`kidlash lozim. Avvalo, o`zbek tilining lotin yozuvi asosidagi imlo qoidalari ishlab chiqildi va hayotga tadbiq 77 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviayt, 2008. 55

etildi. Bugungi kunda mamlakatimizda ta`limning barcha bosqichlarida ana shu alifbo asosida bilim berilmoqda. Lotin yozuvida chop etilayotgan kitob va darsliklar, o`quv qo`llanmalari, gazeta-jurnallar, reklama va e`lonlar, davlat hujjatlari hozirgi vaqtda bu imlo madaniy hayotimizning ajralmas qismiga aylanib ulgarganini ko`rsatib turibdi 78 . 1989 yildan boshlab O`zbekistonda ma`naviy hayotni rivojlantirish, madaniy merosdan foydalanish borasida ham dastlabki amaliy qadamlar qo`yildi. Madaniy merosga, dinga, ziyolilarga bo`lgan munosabat borasida 1984-1988 yillar ichida yo`l qo`yilgan xatolar qattiq qoralandi. Yurtimizning fidoyi farzandlari – Cho`lpon, Fitrat, Usmon Nosir, Botu, Abdulla Avloniy kabi adiblarning ijtimoiy merosini odilona o`rganish olimlar oldiga muhim vazifa etib qo`yildi. 1990 yilning 24 martida o`zbek xalqi hayotida muhim bir voqea yuz berdi, ya`ni I.A.Karimov O`zbekiston Prezidenti etib saylandi. Respublikada, sobiq Markaz tazyiqiga qaramay, ittifoqdosh respublikalar orasida birinchi bo`lib prezidentlik boshqaruvi joriy etildi 79 . Mustaqillik tufayli xalqlarimiz quyidagi imkoniyatlarga ega bo`ldi: - o`z taqdirini o`zi belgilash, davlat va jamiyatning siyosiy tizimini mustaqil yaratish, demokratik yo`l bilan saylangan hokimiyat organlari orqali hokimiyatni butun to`laligi bilan boshqarish; - ishlab chiqarish va ilmiy-texnik imkoniyatlarga, tabiiy va xomashyo resurslariga to`la egalik qilish va ulardan mamlakatimiz manfaatlari yo`lida foydalanish; - taraqqiyot yo`lini jahon tajribalari, tarixiy an`analar va xalqning o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda mustaqil tanlash; - milliy davlatchiligimiz an`analariga asoslangan holda huquqiy demokratik davlat qurish; - kuchli fuqarolik jamiyatini shakllantirish; 78 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 85-87-89-b. 79 Buyuk va muqaddassan, mustaqil vatan. Risola. -T.: O`qituvchi, 2011, 7-8-b. 56

- tariximizni xolisona yoritish, milliy va diniy qadriyatlarimizni qaytadan tiklash, hayotimizni eski hukmron mafkura va mustabid tuzum asoratidan xalos etish; - yosh avlodni haqiqiy vatanparvar va yurtparvar etib tarbiyalash, ularga zamon talablari darajasida bilim berish va kasb-hunar o`rgatish; - ijodning barcha turlarini rivojlantirish, odamlarning iste`dod va qobiliyatlarini to`la namoyon etish; - yurtimiz xavfsizligi, fuqarolar tinchligi va millatlararo totuvlikni ta`minlash; - xalqaro munosabatlarda mustaqil subyekt sifatida ishtirok etish, barcha nufuzli tashkilotlarga teng huquqlilik asosida a`zo bo`lib kirish, boshqa mamlakatlar bilan o`zaro manfaatli shartnoma va bitimlar tuzish 80 . Barchamizga ma`lumki, inson o`zligini anglagani, nasl-nasabini chuqurroq bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat tuyg`usi ildiz otib, ulg`aya boradi. Bu ildiz qancha teran bo`lsa, tug`ilib o`sgan yurtga muhabbat ham shu qadar yuksak bo`ladi. Tarix haqiqati shuni ko`rsatadiki, tomirida milliy g`urur, Vatan ishqi jo`sh urgan odamgina buyuk ishlarga qodir bo`ladi. Mamlakatimizda shunday ma`naviy muhit yaratilishi kerakki, yurtimizning har bir burchagida, barcha shahar va qishloqlarimiz qiyofasida Vatandan faxrlanish hissi ko`zimizni, qalbimizni yashnatib tursin 81 . Bugungi kunda yoshlarimiz yurtimizning ko`cha va xiyobonlari, metro va avtobus bekatlari, katta-katta maydonlar, binolarni bezab turgan o`zbekcha nomlar, shior va lavhalarni ko`rib, bularning barchasini odatiy hol sifatida qabul qiladi. Vaholanki, yaqin tarixda bu manzara butunlay boshqacha ko`rinishga ega edi. Birgina Toshkent shahridagi ko`chalarning nomlarini o`qib, beixtiyor qaysi mamlakatda yurganingni bilmay qolar eding: Lenin, Marks, Engels, Lunacharskiy, Kirov, Voroshilov, Lopatin va hokazo. Shunisi ajablanarliki, bolsheviklar partiyasining dohiylari bo`lmish bu insonlarning birortasi ham umrida yurtimizga qadam qo`ymagan, bizning tariximiz va qadriyatlarimizga mutlaqo aloqasi 80 Buyuk va muqaddassan, mustaqil vatan. Risola. -T.: O`qituvchi, 2011, 7-8-9-b. 81 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.; Ma`naviyat, 2008, 90-b. 57

bo`lmagan kimsalardir 82 . Mustaqillikka erishilgandan so`ng shahar va ko`chalar nomlari tubdan o`zgardi. Shahar va ko`chalarga buyuk mutafakkirlarning nomlari berildi. Ayanchli ahvolga kelib qolgan qadimiy yodgorlik majmualari qaytadan ta`mirlandi. Ma`lumki, bugun biz yurtimizda xalqimiz xohish-irodasining ifodasi bo`lgan Konstitutsiya va qonunlar asosida demokratik, dunyoviy davlat barpo etmoqdamiz. Bu davlat avvalambor dunyoviy taraqqiyotga, uning eng ilg`or yutuq va natijalariga tayanadi. Ayni paytda shuni ham unutmaslik kerakki, dunyoviylik – bu dahriylik degani emas. Din va diniy e`tiqod butunlay rad etiladigan hayot qanday g`ariinsoniy ko`rinishga ega ekanini kechagi tariximiz misolida yaxshi bilamiz. Bunday mafkuraning xatarli tomoni shundaki, u necha asrlar davomida din negizida shakllangan, xalq hayotining ajralmas qismiga aylanib ketgan qadriyatlar – bu yozma yoki og`zaki, moddiy yoki ma`naviy meros bo`ladimi, axloq yoki an`analar bo`ladimi, milliy dunyoqarash yoki turmush tarzi bo`ladimi – bularning barchasini rad etadi. Natijada odamzot o`zining ichki dunyosi, his-tuyg`u va qarashlari, tayanib-suyanib turadigan poydevoridan mahrum bo`lib, ,,sho`ro dohiylari” aytganidek, ulkan davlat mashinasining ,,vintchasi”ga aylanadi. Oxir- oqibatda bunday odam ota-onasini ham, o`z millati, xalqi va Vatanini ham tanimaydigan ayanchli holatga tushib qoladi. Sobiq mustabid tuzum aynan ana shunday yovuz maqsadlarni ko`zlar edi. Shuning uchun kommunistik mafkura avj olgan davrlarda, xususan, o`tgan asrning 80-yillari oxirlarida xalqimizning boshiga qanday azob-uqubatlar yog`dirilganini, albatta, hech qachon unitib bo`lmaydi. O`sha mash`um yillarda ko`pchilik hatto janoza marosimlariga borish, yaqin kishisini yo`qotgan odamlardan ko`ngil so`rashga ham hayiqib qolgan edi 83 . Lekin har qanday shafqatsiz ta`qiblarga qaramasdan, xalqimiz baribir o`z muqaddas diniga sodiq qoldi. Shuning o`ziyoq dinni inson, xalq va jamiyat hayotidan aslo o`chirib bo`lmasligidan yana bir bor dalolat beradi. Muqaddas dinimizning xalqimiz tarixidagi ana shunday beqiyos 82 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 91-b. 83 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.I Ma`naviyat, 2008, 93-94-b. 58

o`rni va ta`sirini inobatga olgan holda, uni har tomonlama tiklab, hayotimizdan mustahkam va munosib o`rin olishiga erishdik. Ayni vaqtda bugungi murakkab va shiddatli zamonda jahonda o`z o`rnini topishga intiladigan har qanday xalq va millat umumbashariy taraqqiyot yutuqlarini har tomonlama chuqur va puxta egallashi shartligini barchamiz yaxshi tushunamiz. Buyuk ma`rifatparvar bobomiz Mahmudxo`ja Behbudiy o`tgan asrning boshidayoq ,,Dunyoda turmoq uchun dunyoviy fan va ilm lozimdur, zamona ilmi va fanidan bebahra millat boshqalarga poymol bo`lur”, degan haqqoniy fikrlar bilan Turkiston ahlining ong-u shuurini uyg`otishga da`vat etgani bejiz emas. Bu so`zlarning qanchalik haqiqat ekanini bugungi yuksak tafakkur va texnologiyalar zamoni ham isbotlamoqda. Shuni aytish lozimki, xalqimiz ma`naviyatini yuksaltirishda milliy urf- odatlarimiz va ularning zamirida mujassam bo`lgan mehr-oqibat, insonni ulug`lash, tinch va osoyishta hayot, do`stlik va totuvlikni qadrlash, turli muammolarni birgalashib hal qilish kabi ibratli qadriyatlar tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu borada ma`naviy hayotimizning uzviy qismiga aylanib ketgan hashar odati istiqlol davrida yangicha ma`no-mazmunga ega bo`lib, umummilliy an`ana tusini olgani barchamizni mamnun etadi 84 . Har yili Navro`z va Mustaqillik bayramlari arafasida o`tkaziladigan umumxalq hasharlari buning tasdig`idir. Ana shu hasharlar paytida mahalla va guzar, yo`llar va maydonlar, bog`u rog`larni tartibga keltirish, dov-daraxtlar o`tqazish, kam ta`minlangan, muhtoj oilalar, yolg`iz va qarovchisiz keksalarga amaliy yordam ko`rsatish, hech shubhasiz, jamiyat tafakkurining yangilanishiga kuchli ta`sir qilmoqda. Sobiq Ittifoq davrida xalqimiz og`ir sinovlarni boshidan kechirdi. Bu davrda biz o`z g`oyalarimizni erkin ifoda eta olmas, milliy g`oyamiz esa kundan-kunga jar yoqasiga yaqinlashib borar edi. O`z g`oyalarini erkin ifoda etgan ma`rifatparvar xalqimiz ayovsiz qatag`on qurboniga aylanar edi. Ma`lumki, 1937–1953 yillarda sobiq SSSR hududida mudhish ommaviy- siyosiy qatag`onlar amalga oshirilgan 84 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.; Ma`naviyat, 2008, 96-b. 59

edi. Birgina O`zbekiston bo`yicha qariyb 100 ming kishi qatag`onga uchrab, 13 ming nafari otib tashlangani qatag`onning naqadar dahshatli o`tganini ko`rsatuvchi dalildir. Mamlakatimiz Prezidenti shahid ketganlar xotirasi yod aylash maqsadida 2000 yili poytaxtimizning Yunusobod tumanida qatag`on yillarida xalqimizning minglab asl farzandlari qatl etilib, nom-nishonsiz ko`mib tashlangan, necha yillar davomida qarovsiz qolib kelgan Bo`zsuv kanali sohilidagi Alvastiko`prik deb nom olgan jarlik o`rnida Shahidlar xotirasi xiyoboni va keyinchalik shu nomda muzey va jamg`arma tashkil qilindi. 2001 yildan e`tiboran 31 avgust yurtimizda Qatag`on qurbonlarini yod etish kuni sifatida nishonlanadigan bo`ldi. Har yili 31 avgust tongida bu maskanda xalqimizning qadimiy urf-odatlariga ko`ra osh tortib, Qur`on tilovat qilish, davlat va hukumat rahbarlari, keng jamoatchilik vakillarining bu yerga kelib, marhumlarni yod etishi, ularning ruhiga hurmat bajo keltirishi ibratli an`anaga aylanib qoldi 85 . Ma`lumki, sobiq SSSR davrida 9 may har tili G`alaba kuni sifatida bayram qilinar, Markazda va respublikalarda dabdabali harbiy paradlar o`tkazilar edi. Prezidentimiz mazkur sananing asl insoniy ma`no-mohiyati hamda jamoatchilikning bu boradagi taklif va mulohazalarini inobatga olgan holda, 9 may kunini mamlakatimizda Xotira va qadrlash kuni sifatida nishonlashga haqidagi farmonga imzo chekdi. Bu voqea, hech shubhasiz, yurtimizda tarixiy xotirani to`laqonli tiklash yo`lida hayotning o`zi taqozo etgan yana bir jiddiy qadam bo`lganini aytish lozim. Shu munosabat bilan poytaxtimizda, viloyat va tumanlarda sovet mafkurasini o`zida ifoda etgan eski yodgorliklar o`rniga xalqimizning ruhi va qarashlariga hamohang bo`lgan Xotira maydonlari tashkil etilib, Motamsaro ona haykali o`rnatildi. Ana shu maydonlarda barpo etilgan yodgorlik majmualarida ikkinchi jahon urushida halok bo`lgan yurtdoshlarimiz nomlari maxsus ishlangan lavhalarga zarhal harflar bilan yozib qo`yilgani, ular haqidagi ma`lumotlar jamlangan 35 jilddan iborat ,,Xotira” kitobi chop etilgani, aytish mumkinki, mamlakatimiz tarixida ibratli ma`naviy voqea bo`ldi. 85 Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 97-98-99-b. 60

Bunday misollarni ko`plab keltirish mumkin, lekin, muxtasar qilib aytganda, ana shunday yangilanish jarayonlari tufayli bugun odamlarimizning ong-u tafakkuri, ularning Vatan taqdiriga, yon-atrofda yuz berayotgan voqea-hodisalarga munosabati tubdan o`zgardi. Xalqimiz o`zining yuksak madaniyati, san`ati va qadimiy tarixi bilan boshqa xalqlardan tubdan farq qiladi. Mustaqillikdan so`ng buyuk bobolarimiz tavallud ayyomlarini, shuningdek qadimiy tarixga ega bo`lgan shaharlar yubileylarini nishonlash keng avj oldi. Shu sababli yurtimizda YUNESKO bilan hamkorlikda quyidagi buyuk allomalar, davlat arboblari, mutafakkir va shoirlar hamda tarixiy shaharlar, muqaddas asarlarning qutlug` sanalari keng nishonlandi: 1991 yil – Alisher Navoiy tavalludining 550 yilligi; 1994 yil – Mirzo Ulug`bek tavalludining 600 yilligi; 1996 yil – Amir Temur tavalludining 660 yilligi; 1997 yil – Buxoro va Xiva shaharlarining 2500 yilligi; 1998 yil – Ahmad Farg`oniy tavalludining 1200 yilligi; 1999 yil – Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi; 1999 yil – ,,Alpomish” eposining 1000 yilligi; 2000 yil – Kamoliddin Behzod tavalludining 545 yilligi; 2001 yil – ,,Avesto” kitobining 2700 yilligi; 2002 yil – Termiz shahrining 2500 yilligi; 2006 yil – Xorazm Ma`mun akademiyasining 1000 yilligi; 2006 yil – Qarshi shahrining 2700 yilligi; 2007 yil – Samarqand shahrining 2750 yilligi; 2007 yil – Marg`ilon shahrining 2000 yilligi; 2009 yil – Toshkent shahrining 2200 yilligi. Bu davrda buyuk shaxslar xotirasiga bag`ishlab barpo etilgan yodgorlik majmualari jamiyat ma`naviyatini, milliy g`ururni yuksaltirishga hamda xalqimiz, ayniqsa, yoshlar ongiga milliy g`oyamiz tamoyillarini singdirishga xizmat qilmoqda. 61

Pezidentimiz Islom Karimov bu xususda shunday yozadi: ,,Ijtimoiy hayotimizni isloh qilish va yangilash boshlanib ketganligi bois ma`naviy qadriyatning qudratli qatlamlari ochildi. Ular xalq ruhiyatini vatanparvarlik, milliy iftixor, bugungi dunyo uchun bag`rikenglik tomon keskin o`zgartirib yubordi. Bu esa mutaqillik yillari mobaynida millatlararo totuvlik manbai bo`lib kelgan yagona ma`naviy-ruhiy negizni vujudga keltiradi” 86 . Mamlakatimiz rahbariyati jamiyatni va jamiyat tafakkurini yangilashning inqilobiy usullariga, bu jarayonni sun`iy ravishda chetdan turib, zo`ravonlik yo`li bilan tezlashtirishga qaratilgan har qanday urinishlarga mutlaqo qarshidir. Barcha sohalarda, jumladan, ma`naviy sohada ham tadrijiy-evolyutsion islohotlar yo`li tarafdori sanaladi va bunga qat`iy amal qiladi. Soddaroq til bilan aytganda, odamlarning dunyoqarashi, e`tiqod va tafakkurida demokratik tamoyillar va demokratik qarashlarning kangayishi va mustahkam o`rin topishi avvalambor hayotning tabiiy yurishi bilan, ularning moddiy turmush darajasi va madaniy saviyasi tobora rivojlanishi va yuksalishi bilan chambarchas bog`liq ekanini hayotning o`zi taqozo etadi 87 . 2.3. Milliy g`oyaning asosiy, umuminsoniy tamoyillari va mafkuraviy xususiyatlari Milliy g`oyaning ma`no-mazmuni va uning millat hayotidagi o`rnini mukammal tushunib yetish uchun, eng avvalo, unga zamin bo`ladigan nazariy va amaliy negizni aniqlab olish muhim ahamiyatga molik. Shu nuqtai nazardan, milliy g`oyaning tarixiy, falsafiy ildizlari va uning tamoyillari ham bir-biri bilan uzviy bog`liqlikdadir. Ular o`z navbatida umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi talablariga to`la-to`kis mos keladi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida jamiyat hayotining, xususan, mafkuraviy jarayonlarning ham huquqiy meyorlari aniq belgilab qo`yilgan. Konstitutsiyaning 12-moddasida ,,O`zbekiston Respublikasida 86 Karimov I. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O`zbekiston, 1998, 142-143-b. 87 Karimov I. Yusak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008, 101-b. 62

ijtimoiy hayot siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanadi, hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emas” deyilgan 88 . Albatta, davlat – jamiyat siyosiy tizimining o`zagi, mamlakat barqarorligi va izchil taraqqiyoti uchun mas`ul bo`lgan siyosiy institutdir. Shu ma`noda, u jamiyatning o`z milliy g`oyalari atrofida mustahkam jipslashuvi, fikrlar rang- barangligi va qarashlar xilma-xilligi asosida hayotda mafkuraviy jarayonlarning muvofiqlashuvidan manfaatdor. Bosh islohotchi sifatida davlat ijtimoiy-siyosiy barqarorlik, milliy xavfsizlik, kelajak hayot manfaatlaridan kelib chiqib, jamiyatda milliy istiqlol g`oyalarini keng yoyish borasida faoliyat olib boradi. Bugungi kunda insonparvarlik g`oyasi milliy g`oyaning asosiy tamoyillaridan biri bo`lib bormoqda. Buning sababi mustaqillik tufayli insonparvar va demokratik jamiyat barpo etish imkoniyati paydo bo`ldi. Ana shu imkoniyatni voqelikka aylantirishda ikkita muhim masalani hal etish zarurati vujudga keldi. Birinchi masala. Odamlarning ongi va tafakkuridagi mustabid tuzum asoratlaridan, uning g`ayriinsoniy g`oyalaridan, shuningdek, yakka mafkurachilik tamoyilidan tozalashdir. Bunga erishishning bir qator yo`nalishlari mavjud. Eng muhimi, yangi jamiyatda insonning tub manfaatlariga mos ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishdan iboratdir. Bunda milliy g`oyaning insonparvarlik va demokratik tamoyillari inson va jamiyat manfaatlari uyg`unligini belgilab beruvchi tayanch nuqta va jipslashtiruvchi kuch hisoblanadi. Ikkinchi masala. Insonparvarlik tamoyilida umumbashariy tamoyillar bilan bir qatorda millat tafakkuri, ruhiyati va fikrlash tarzi, qarashlar xilma-xilligini o`zaro uyg`unlashtirish zarur. Bu jarayon mamlakatimiz taraqqiyotida barqarorlik, xavfsizlik masalalari bilan hamjihatlikda tutashgan holda namoyon bo`ladi. Shu ma`noda milliy g`oyaning o`ziga xos tamoyillari mavjud bo`lib, ular asosida milliy rivojlanishning dolzarb vazifalari amalga oshirilmoqda. Demak, milliy g`oyaning asosiy tamoyillarini quyidagilar tashkil qiladi: 88 O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O`zbekiston, 2000, 7-b. 63

- milliy ong, milliy tafakkurning va milliy o`zlikni shakllantirishga yo`naltirilganligi; - millatni birlashtirishga qaratilganligi; - millat manfaatini ifodalashi; -ilg`or milliy urf-odatlar, an`analar va qadriyatlarning mustahkamlanishi va rivojlanishiga asos bo`lishi; -milliy g`urur, iftixor va mas`uliyatning shakllanishi va mustahkamlanishiga zamin bo`lishi; -ko`p millatli mamlakatimiz aholisida yagona Vatan ruhiyatining shakllanishiga asos bo`lishi; -milliy meros, tarixiy xotirani asrash, o`zlashtirish va keyingi avlodga yetkazishning ma`naviy ruhiy manbasi bo`lishi; -yoshlarimizda vatanparvarlik, xalqparvarlik va umuminsoniylik ma`naviy- ruhiy salohiyatini shakllantirishga qaratilganligi; - millatimizning mustaqil subyekt sifatida maqomini aks ettirish; -millatimizning ozodligi, mustaqilligi va taraqqiyotiga ma`naviy-ruhiy tayanch bo`lishi; -millatimizning o`zi bilan yonma-yon yashayotgan millat va elat vakillarini o`z atrofiga uyushtirish, ular bilan tinch-totuv yashash, ularga hurmat-ehtirom bilan qarash, yordam ko`rsatish, hamkorlikni mustahkamlash va ular asosida yagona O`zbekiston xalqi tuyg`ularining shakllanishiga manba bo`lishi; -millatimizning zamonaviy sivilizatsiyalariga munosib hissa qo`shishiga ma`naviy-ruhiy kuch-qudrat va ilhom bag`ishlashi; -O`zbekiston xalqida milliy xavfsizlik va milliy taraqqiyot ruhini shakllantirish va mustahkamlashning nazariy asosi bo`lishi; - komil inson g`oyasini o`zida aks ettirish kabilar tashkil etadi. Milliy g`oya millatning manfaatlari va ehtiyojlarini umuminsoniy tamoyillarni o`zida uyg`un holda aks ettirishi bilan xarakterlanadi. U umuminsoniy tamoyillarga zid emas. Ya`ni milliy g`oyaning tamoyillari umuminsoniy tamoyillar negizida shakllanmaydi, aksincha milliy tamoyillarning ilg`or, barcha xalqlar 64

manfaatlari va ehtiyojlariga javob beradigan jihatlari hisobiga umuminsoniy tamoyillar shakllanadi. Ana shu xulosaga muvofiq milliy g`oyaning umuminsoniy tamoyillarini quyidagilar tashkil qiladi: - milliy mahdudlik, agressiv millatchilik va shovinizmdan xoli bo`lish; - urush olovini yoqish, o`zga millatlarga zulm o`tkazishdan xoli bo`lish, mamlakatlararo barqarorlikni vujudga keltirish vositasiga aylantirmaslik; - adolat, tenglik, tinchlik, bunyodkorlik va demokratiya g`oyalarini o`zida ifoda ettirish; - jahon xalqlari yaratgan sivilizatsiya yutuqlarini asrash va keyingi avlodga yetkazishda ma`naviy-ruhiy omil bo`lish; - insoniyatga xavf solayotgan global muammolarning tahdidini keng tashviqot qilish va qarshi kurashda jahon xalqlari birligini vujudga keltirishga xizmat qilish; - diniy bag`rikenglik g`oyalarini o`zida ifodalash; - inson haq-huquqlarini, shaxs erkinligi va hur fikrliligini himoya qilish; - qonun ustuvorligini, millatlararo hamjihatlikni va siyosiy barqarorlikni vujudga keltirish va mustahkamlashga asos bo`lish; - har bir millatning urf-odatlari, an`analari va qadriyatlarini hurmat qilish, ilg`or tajribalarni o`rganish va o`z millati erishgan yutuqlarni ularga yetkazish; - vayronkor va turli g`arazli g`oyalarga qarshi kurash va bunyodkor g`oyalar rivojlanishining omili bo`lish kabilardir. Ular o`z mazmun mohiyati jihatdan har bir milliy g`oya uchun xos bo`lgan umuminsoniy tamoyillardir. Prezident I.A.Karimov o`zining ,,Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish - barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohotlarimizning pirovad maqsadidir” asarida shunday deydi: ,,Bizga hamisha ma`naviy kuch-quvvat beradigan milliy qadriyatlarimiz, boy tarix va madaniyatimiz, buyuk ajdodlarimizning qoldirgan bebaho merosi, din-u diyonatimizni ko`z qorachig`iday asrab-avaylab, e`zozlab, ertangi kunga bo`lgan ishonch tuyg`usini o`z amaliy ishlarimiz bilan yanada mustahkamlash lozim”. Bugun xalqimiz, ayniqsa yoshlar o`zligini tobora chuqurroq anglab borgani sari barchaning qalbida ,,Biz kimmiz, kimlarning avlodimiz, kimlar bilan faxrlanamiz, 65

biz ularga munosib bo`la olamizmi?” degan da`vatkor so`zlar teran ma`no kasb etishi tabiiydir. Yoshlarni milliy qadriyatlarga sadoqat ruhida tarbiyalash bilan birga, ularning umumbashariy taraqqiyotga va zamonaviy yutuqlarga erishishlari uchun zamonaviy bilimlarni har tomonlama chuqur va puxta egallashlariga barcha shart- sharoitlarni yaratib berish davlatimiz oldida turgan muhim vazifalardan biri sanaladi. XULOSA 1. Zardushtiylik dini uzoq yillar davomida shakllanib kelgan va ajdodlarimiz muqaddas deb bilgan dinlardan biridir. Zardushtiylik ibtidoiy tuzumdan quldorlikka o`tila boshlangan paytlarda Markaziy Osiyoda paydo bo`la boshlagan va alohida diniy dunyoqarash sifatida shakllangan. Bu dinning asoschisi Zardusht eramizdan avvalgi 660 yilda Xorazmda tavallud topgan. Bundan qariyb 3000 ming yil muqaddam yaratilgan zardushtiylik dinining muqaddas kitobi ,,Avesto”da dunyoning yaralishi, insonning xalq bo`lib kamol topishi, ezgulik uchun yovuz kuchlar bilan kurashi, erkinlik, ijodkorlik va bunyodkorlik yo`lidagi orzulari o`z ifodasini topgan. 2. ,,Ezgu fikr, ezgu so`z, ezgu amal” degan tamoyil ,,Avesto”ning tub ma`no- mohiyatini belgilab beradi. ,,Avesto”da zikrlangan bu g`oyalardan hozirgi zamon uchun ham behad ibratli saboq olish mumkin. Ezgu niyat, so`z va ish birligini jamiyat hayotining ustuvor g`oyasi sifatida talqin etish bizning bugungi ma`naviy ideallarimiz bilan naqadar uzviy bog`liq, nechog`liq mustahkam hayotiy asosga ega ekani ayniqsa e`tiborlidir. ,,Avesto”da borliqning yaxlitligi va bir butunligi, inson hayotining tabiat bilan uyg`unligi masalasi odamning ruhiy olamiga chambarchas bog`liq holda ko`rsatilgani ko`p narsani anglatadi. Bu holat insonning 66

ma`naviy dunyosini shakllantirishda atrof-muhit qadim zamonlardan buyon qanday kuchli ta`sir o`tkazib kelganiga yana bir bor e`tiborimizni jalb qiladi. 3. Birgina dunyoning ikkiga: yaxshilik bilan yomonlik, ezgulik bilan yovuzlik, hayot bilan o`lim, yorug`lik bilan zulmatga bo`linishi va ular o`rtasidagi kurashda yaxshilik, ezgulik, hayot va yorug`likning g`alaba qilishi to`g`risidagi tasavvurlarning o`ziyoq qadim ajdodlarimizning insoniyatning azaliy orzusi hisoblangan ezgu kuchlar va ezgulik haqidagi g`oyalari o`ta mukammal, adolatning tantana qilishi to`g`risidagi qarashlari esa bag`oyat buyuk bo`lganligini ko`rsatadi. 4. Jamiyat hayotining barcha jabhalarida tub o`zgarishlar amalga oshirilayotgan, bozor munosabatlari ustuvor bo`lib borayotgan hozirgi sharoitda kuchli ijtimoiy siyosat yuritish taraqqiyotimizning asosiy tamoyillaridan biri bo`lib kelmoqda. Mamlakatimizda milliy ma`naviyatni har tomonlama yuksaltirish masalasi asosiy vazifa qilib qo`yilar ekan, bugungi kunda ma`naviyatimizni shakllantiradigan va unga ta`sir o`tkazadigan barcha omil va mezonlarni chuqur tahlil qilib, ularning bu borada qanday o`rin tutishini yaxshi anglab olishimiz maqsadga muvofiq bo`ladi. 5. Ota-bobolarimizning asrlar davomida to`plagan hayotiy tajribasi, diniy, axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etadigan bu kabi tarixiy yodgorliklar orasida bundan qariyb uch ming yil muqaddam Xorazm vohasi hududida yaratilgan, ,,Avesto” deb atalgan bebaho ma`naviy obida alohida o`rin tutadi. 6. O`zbek xalq qahramonlik eposiga mansub ,,Alpomish”, ,,Go`ro`g`li”, ,,Rustamxon”, ,,Kuntug`mish” kabi turkum dostonlarning har biri yuksak darajada milliy xususiyatlarga ega bo`lishi bilan birga umuminsoniy, jahon ahamiyatiga molik mazmunni ifodalashi bilan ham ajralib turadi. 7. Milliy ma`naviyatimiz azaldan qanday omil va mezonlar negizida shakllanib kelayotgani xalqimiz uchun eng aziz va eng milliy bayram – sharqona yangi yil bo`lmish Navro`z ayyomi misolida ayniqsa yorqin namoyon bo`ladi. Barchamiz doimo orziqib kutadigan va katta xursandchilik, shodiyona bilan o`tkaziladigan 67

Navro`z bayrami biz uchun hayot abadiyligi, tabiatning ustuvor qudrati va cheksiz saxovatining, ko`p ming yillik milliy qiyofamiz, olijanob urf-odatlarimizning betakror ifodasi bo`lib kelmoqda. 8. Ma`naviyatning yuksalishi bilan chambarchas bog`liq bo`lgan yana bir mezon – muqaddas islom dinidir. Barchamizga yaxshi ma`lumki, din azaldan inson ma`naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzodning yuksak ideallari, haq va haqiqat, insof va adolat to`g`risidagi orzu-armonlarini o`zida mujassam etgan, ularni barqaror qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g`oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir. 9. Buyuk bobolarimizning ma`naviy olami xususida fikr yuritganda, Sohibqiron Amir Temur haqida alohida to`xtalish kerak. Chunki tengsiz azmu shijoat, mardlik va donishmandlik ramzi bo`lgan bu mumtoz siymo buyuk saltanat barpo etib, davlatchilik borasida o`zidan ham amaliy, ham nazariy meros qoldirdi, ilmu fan, madaniyat, bunyodkorlik, din va ma`naviyat rivojiga keng yo`l ochdi. Buyuk Amir Temurning nabirasi, benazir alloma Mirzo Ulug`bekning o`rta asrlar sharoitida namoyon etgan ilmiy jasorati bugungi kun olimlarini ham hayratga solmasdan qolmaydi. Taqdir bu ulug` zotning zimmasiga behad ulkan va mashaqqatli vazifalar yukladi. Mirzo Ulug`bek qariyb qirq yil mobaynida Movarounnahr diyorining donishmand hukmdori sifatida xalqning azaliy orzusi – tinchlik, totuvlik, ilm-fan va madaniyatni taraqqiy toptirish yo`lida ulkan shijoat va matonat ko`rsatdi. 10. O`zbek xalqi ma`naviy dunyosining shakllanishiga g`oyat kuchli va samarali ta`sir ko`rsatgan ulug` zotlardan biri Alisher Navoiydir.U xalqimizning ongi va tafakkuri, badiiy madaniyati tarixida butun bir davrni tashkil etadigan buyuk shaxs, milliy adabiyotimizning tengsiz namoyandasi, millatimizning g`ururi, sha`n-u sharafini dunyoga tarannum qilgan o`lmas so`z san`atkoridir. Ta`bir joiz bo`lsa, olamda turkiy va forsiy tilda so`zlovchi biron-bir inson yo`qki, u Navoiyni bilmasa, Navoiyni sevmasa, Navoiyga sadoqat va e`tiqod bilan qaramasa. Yurtboshimiz ”bu ulug` zotni avliyo desak, u avliyolarning avliyosi, mutafakkir 68

desak, mutafakkirlarning mutafikkiri, shoir desak, shoirlarning sultonidir” deb ta`riflaydi. 11. Ma`naviyatimizning yuksalishida jadidchilik g`oyalari ham muhim o`rin tutadi. Mahmudxo`ja Behbudiy, Munavvarqori, Abdulla Avloniy, Ishoqxon Ibrat, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulhamid Cho`lpon, Usmon Nosir kabi yuzlab ma`rifatparvar, fidoyi insonlarning o`z shaxsiy manfaati, huzur-halovatidan kechib, el-ulus manfaati, yurtimizni taraqqiy toptirish maqsadida amalga oshirgan ezgu ishlari avlodlar xotirasidan aslo uchmaydi. 12. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 1993 yil aprel oyida bir guruh atoqli yozuvchi va olimlar bilan suhbati milliy istiqlol g`oyasining yangi rivojlanish davrini boshlab berdi. Asosiy masala mustaqillikni saqlab qolish, kelajak avlodlarga omon yetkazish, uning taqdirini anglab, millat va xalq sifatida o`z qaddimizni ko`tarishda mafkuraviy omillardan, ma`naviy–ma`rifiy tadbirlardan to`g`ri va samarali foydalanish, yangi tarixiy voqelik – mustaqil taraqqiyot uchun xalqning asriy orzu-armoni va intilishlarini aks ettiruvchi milliy g`oyani shakllantirishdan iborat edi. Keyinchalik milliy g`oya va milliy mafkura borasidagi barcha talqin, xulosa va ilmiy munozaralar Prezidentning atoqli yozuvchi va olimlar bilan o`tkazgan muloqotida o`rtaga tashlangan savol va da`vatlariga javob sifatida yuzaga chiqa boshladi. 1993 yil chop etilgan ,,O`zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi“ nomli to`plamda milliy g`oya va milliy mafkuraning asosiy jihatlari, muammolari va ularni hal qilish yo`lidagi vazifalar haqidagi fikrlar jamlandi. 13. Islom Karimovning ,,Tafakkur” jurnali bosh muharriri savollariga javoblarida milliy istiqlol mafkurasining xalqimiz hayotidagi muhim ahamiyati va o`rni ochib berildi. Mazkur muloqotda O`zbekiston Prezidenti tabiatda ham, jamiyatda ham vakuum – bo`shliq bo`lishi mumkin emasligi to`g`risidagi o`zining ilgari bayon etilgan fikrini rivojlantirgan holda, mafkura sohasida ham bo`shliq vujudga kelishiga aslo yo`l qo`ymaslik kerakligi, aks holda, o`sha yerda yot, begona mafkura hukmronlik qilishi mumkinligidan ogoh etadi. Fikr qaramligi, tafakkur qulligi har qanday iqtisodiy, siyosiy qaramlikdan ham dahshatli 69

oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shuning uchun ham mafkura ikkinchi darajali masala bo`la olmaydi. ,,Mafkura bo`lmasa, odam, jamiyat o`z yo`lini yo`qotishi muqarrar” deya ta`kidlaydi Yurtboshimiz. 14. Insoniyatning ko`p asrlik tarixi shundan dalolat beradiki, bu dunyoda o`zining milliy davlatini qurishga azmu qaror qilgan har qaysi xalq yuksak vazifalarni amalga oshirish, shu yo`lda odamlarni birlashtirish va safarbar qilish, ularning qalbida ishonch uyg`otish, eski ijtimoiy tuzumdan mutlaqo yangi tuzumga o`tishda o`ziga qo`shimcha kuch-quvvat va madad topishda umumiy, yagona maqsad va orzu-intilish ifodasi bo`lgan milliy g`oyani tayanch va suyanch deb biladi. 15. Milliy g`oyaning ma`no-mazmuni va uning millat hayotidagi o`rnini mukammal tushunib yetish uchun, eng avvalo, unga zamin bo`ladigan nazariy va amaliy negizni aniqlab olish muhim ahamiyatga molik. Shu nuqtai nazardan, milliy g`oyaning tarixiy, falsafiy ildizlari va uning tamoyillari ham bir-biri bilan uzviy bog`liqlikdadir. Ular o`z navbatida umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi talablariga to`la-to`kis mos keladi. 70

Foydalanilgan adabiyotlat ro`yxati 1. Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. -T.: Ma`naviyat, 2008. 2. Karimov I. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin.//”Tafakkur” jurnali, 1998, 2-son. 3. Karimov I. Donishmand xalqimning mustahkam irodasiga ishonaman. //”Fidokor” gazetasi, 2000, 8 iyun. 4. Karimov I. Bizdan ozod va obod vatan qolsin. -T.: O`zbekiston, 1996, 2-jild. 5. Karimov I. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat etsin. T.: O`zbekiston, 1998. 6. Karimov I. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O`zbekiston, 1998. 7. Karimov I. O`zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.: O`zbekiston, 1996. 8. Karimov I. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot – pirovard maqsadimiz. T.: O`zbekiston, 2000, 8-jild. 9. Karimov I. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. -T.: O`zbekiston, 1999, 7-jild. 10. Karimov I. Milliy istiqlol mafkurasi xalq e`tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. -T.: O`zbekiston, 2000. 11. Karimov I. O`zbekiston mustaqillik ka erishish ostonasida. – Toshkent: O`zbekiston, 2011 . 12. ,,Avesto”. Tarixiy-adabiy yodgorlik. T.: Sharq, 2001. 13. Abdulla Avloniy. Tanlangan asarlar., 2-jild. -T.: Ma`naviyat, 1998. 14. Alimova D. Insoniyat tarixi – g`oya va mafkuralar tarixidir. –T.: Yangi asr avlodi, 2001. 15. Behbudiy M. Tanlangan asarlar. -T.: Ma`naviyat, 2006. 16. Buyuk va muqaddassan, mustaqil vatan. Risola. -T.: O`qituvchi, 2011. 17. Erkayev A. Milliy g`oya va ma`naviyat. –T.: Ma`naviyat, 2009. 18. Jakbarov M. Komil inson g`oyasi. –T.: Yangi asr avlodi, 2002. 19. Jo`rayev N. Mafkuraviy immunitet. –T.: Ma`naviyat, 2001. 71

20. Komilov N. Tafakkur karvonlari. –T.: Ma`naviyat, 1999. 21. Mahmudov T. ,,Avesto”haqida. -T.: Sharq, 2000. 22. Munavvarova M. Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari. -T.: Ma`naviyat, 2011. 23. Nazarov Q. Hozirgi zamon va umuminsoniy qadriyatlar. –T: Ma`naviyat, 1993. 24. Nazarov Q. Milliy istiqlol g`oyasining maqsad va vazifalari. –T.: Yangi asr avlodi, 2001. 25. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O`zbekiston, 2000. 26. O`zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi. -T.: O`zbekiston, 1993. 27. Otamurodov S., Ramatov J., Husanov S. Ma`naviyat asoslari ( Ma`ruzalar matni ). -T., 2000. 28. Po`latov H. O`zbek mafkurasi // “Muloqot” jurnali. –T., 1991, №6-7. 29. Qosimov B. Milliy uyg`onish. -T.: Ma`naviyat, 2002. 30. Qosimov B. Tohir Chig`atoyning Bambergdagi shogirdi. //,,Markaziy Osiyo madaniyati” gazetasi, 1997, 3-4-son. 31. Soatov G`. Zardushtiylik madaniyati va ma`naviyati. – Qarshi: Nasaf, 2004. 32. Turdiyev SH. Ular Germaniyada o`qigan edilar. -T.: Fan, 1991. 33. Xayrullayev M. O`rta Osiyoda IX-XII asrlarda madaniy taraqqiyot (Uyg`onish davri madaniyati). –T.: Fan, 1994. 34. Yusupov E. Yoshlarning ma`naviy kamoloti. –T.: O`zbekiston, 1995. 35. Sharifxo`jayev M. O`zbekiston: yangi g`oyalar, yangi yutuqlar. –T., 2002. 36. Shermuham m edov S. Ijtimoiy taraqqiyotda millatlararo aloqa madaniyati. –T.: Ma`naviyat, 1998. 72

O'xshashlar

Demokratik jamiyat taraqqiyotida ma`naviy-iqtisodiy omillar uyg`unligi

Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash

Дунёда ғоявий ҳамда информацион ҳуружлар

Yoshlarda milliy davlatchilik tafakkurini va vatanparvarlik tuyg`ularini shakllantirish masalalari

Prezident Islom Karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida (Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash tizimi misolida.)