Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash - Milliy istiqlol g'oyasi - Diplom ishlar

Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

265.5 KB

Ko'chirib olish

« Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash » . MUNDARIJA: KIRISH...................................................................................................................3 I BOB. MILLIY ISTIQLOL G`OYASI ASOSIDA BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARIDA VATANGA E`TIQODNI TARBIYALASHNING PEDAGOGIK ASOSLARI. 1.1. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning nazariy asoslari...............................................................9 1.2. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash omillari.....................................20 1.3. 1-bob yuzasidan xulosalar................................................................................27 II BOB. MILLIY ISTIQLOL G`OYASI ASOSIDA BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARIDA VATANGA E`TIQODNI TARBIYALASH YO`LLARI VA USULLARI 2.1. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida o`quvchilar ongiga vatanga e`tiqodni singdirish imkoniyatlari................................................. 28 2.2. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida o`quvchilarda vatanga e`tiqodni tarbiyalash yo`llari va usullari....................................................36 1.3. 2-bob yuzasidan xulosalar................................................................................54 Xulosa......................................................................................................................55 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.........................................................................57

K I R I SH Mavzuning dolzarbligi: Mustaqillik tufayli jamiyatimizning barcha sohalarida bo`layotgan qator islohotlar, ijtimoiy o`zgarishlar, ma`naviy – ma`rifiy yo`nalishlarda ham o`z aksini topmoqda. Bugungi kunda barkamol, sog`lom va teran fikrli yosh avlod tarbiyasi, uning har tomonlama puxta, mukammal inson bo`lib yetishishiga erishish masalasiga har qachongidan ham jiddiyroq e`tibor berilmoqda. Yosh avlodni yuksak ma`naviyatli shaxs sifatida tarbiyalash jamiyatda muhim ijtimoiy omil sifatida qaraladi. Barchamizga ayonki, inson qalbiga yo`l avvalo, ta`lim – tarbiyadan boshlanadi. Hozirgi vaqtda barkamol avlodni sog`lom turmush tarziga tayyorlashda ta`lim – tarbiya sohasidan boshlab matbuot, televideniye, Internet va boshqa ommaviy axborot vositalari yoshlarni komil inson qilib tarbiyalaydigan har qanday ijobiy jarayonni zamon talablari asosida yangi bosqichga ko`tarishi zarur. Chunki zamon talab va ehtiyojlari, erki va ozodligi hamda ijtimoiy – iqtisodiy va siyosiy mexanizmi markazida yosh avlod yotadi. Barkamol avlodni o`stirishda ta`lim – tarbiya jarayonining mohiyati, mazmuni, tashkiliy yo`nalishlari, tuzilmalarning o`zaro uygun faoliyatini uzviy ravishda amalgam oshirish muhim mahamiyatga ega. Ayniqsa o`sib kelayotgan yosh avlodni milliy g`oyamiz asosida o`z yurtini ulug`laydigan tinchligi, Vataniga sodiq xalqi farovonligi uchun xizmat qiladigan e`tiqodli farzadlar qilib tarbiyalashimiz lozim. Prezidentimiz o`zining “Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch” asarida ta`kidlaganidek: “Tabiiyki, milliy g`oyamiz shu yurtda yashayotgan barcha odamlarning niyatlarini, hayotiy mafaatlarini mujassam etadigan yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, xalq farovonligi dgan yuksak tushunchalarni o`z ichiga oladi”. 1 Mamlakatimizning doimiy taraqqiy etib borishi uchun avvalambor yosh avlodni barkamol, teran fikrlaydigan, bilimli, ishbilarmon, o`z vataniga mehrli 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.–T.: Ma’naviyat, 2008. 72-б. 2

qilib tarbiyalash masalasi davlatimiz siyosatining ustuvor vazifalaridan biri sifatida belgilangan. Jamiyatda yuksak ma`naviy fazilatni shakllantirish, yoshlarni boy madaniy – ma`naviy merosimiz, tarixiy an`analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat va sadoqat ruhida tarbiyalash respublikamizda amalgam oshirilayotgan barcha islohotlarning muhim omili hisoblanadi. Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi bilan jahon ta`lim standartlariga to`laqonli ravishda javob bera oladigan va ular bilan raqobatga kirisha oluvchi uzluksiz ta`lim dasturi ishlab chiqildi. 1997 yil 29 avgustda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 34 – moddadan iborat “Ta`lim to`g`risida” qonun va uch bosqichdan iborat “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” qabul qilinib, asosiy maqsad – ta`lim islohotlarini chuqurlashtirish va yuksaltirishga qaratilgan. Mustaqillikning kelajakdagi istiqboli, islohotlarning taqdiri ko`p jihatdan mamlakatimizning ertangi kuni va taraqqiyotini o`z zimmasiga olishga qodir bo`lgan sog`lom va uyg`un kamol topgan avlodni tarbiyalash bilan bog`liq. Endigina o`sib va unib kelayotgan yigit va qizlarimizni har tomonlama kamol topgan shaxslar etib shakllantirmasdan turib O`zbekistonning kelajagini tasavvur qilib bo`lmaydi. Yurtboshimizning 2009 yilning 9 dekabrida “Barkamol avlod yili” Davlat dasturini ishlab chiqish va amalgam oshirish bo`yicha tashkiliy chora – tadbirlar to`g`risida”gi Qarorida O`zbekistonda sog`lom va uyg`un kamol topgan avlodni tarbiyalash uchun zarur imkoniyatlar va shart – sharoitlarni yaratish, ХХ I asr – intellektual qadriyatlar ustuvorlik qilayotgan asr ekanligini e`tiborga olgan holda Vatanimiz yigit – qizlarini har tomonlama barkamol shaxslar etib shakllantirish borasidagi keng ko`lamli chora – tadbirlar kompleksini amalgam oshirish maqsadida va 2010 yil O`zbekiston Respublikasida “Barkamol avlod yili” deb e`lon qilinishi munosabati bilan har tomonlama uyg`un kamol topgan shaxsni shakllantirish to`g`risidagi Davlat dasturini ishlab chiqish va uni izchillik bilan kundalik hayotga qo`llash davr taqozosiga aylanayotganligi alohida ta`kidlanadi. 3

Respublikamizda olib borilayotgan siyosatning va Prezidentimiz da`vatlarining mohiyatini ham ma`naviyati teran, boshqalar fikriga ergashmaydigan, iymon – e`tiqodi sof avlodni yetishtirish masalasi tashkil etadi. Zero, e`tiqodsizlik, turli yot oqim va mafkuralarga ergashish holati jamiyatni inqiroz sari yetaklaydi. Shu bois I.A.Karimov deyarli barcha asarlarida yoshlar tarbiyasiga jiddiy yondashish va ularni yot g`oyalardan muhofaza qilish lozimligini ta`kidlaydilar: “Takror aytishga to`g`ri keladi – ota – onalar, ustoz murabbiylar bu masalada hushyorlikni yo`qotmasligimiz, yoshlar tarbiyasida aslo beparvo bo`lmasligimiz zarur”. Tadqiqot muammosini o`rganish hozirgi sharoitda barkamol shaxs qiyofasida aqliy, ma`naviy, axloqiy, jismoniy, badiiy – estetik, huquqiy, iqtisodiy, ekologik madaniyat hamda kasbiy malaka, sog`lom turmush tarsi ko`nikmalariga ega bo`lishni ifodalovchi sifatlar aks etadi. Mustaqil O`zbekistonning milliy istiqlol mafkurasi va “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi” xalqimiz ming yillar davomida yaratgan, asrab – avaylab kelayotgan bilim xazinalariga, boy qadimiy merosimizga asoslanadi. Chunki ota – bobolarimiz hayot tajribalari natijasida yaratgan o`git va pandnomalarida, dunyoviy bilimlarida mardlik, jasurlik, ona – Vatanga muhabbat, uni asrab – avaylash, dushmanga qarshi kurashish kabi insonparvarlik g`oyalari mavjudki, ular nafaqat bugungi kundagi balki kelajak avlodlar uchun ham ahamiyatli va qadrlidir. Hurmatli Prezidentimiz I.A.Karimov «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir» nomli asarida bu haqda shunday deb yozgan edi: «Bilimdon, professional jihatdan savodli hamda g`ayrat-shijoatli shaxslarni, o`z mamlakatimizning chinakam vatanparvarlarini tarbiyalay oladigan, ularni buyuk milliy madaniyatning ulkan ma`naviy merosi bilan boyita oladigan, jahon fani va madaniyati durdonalaridan bahramand eta oladigan mamlakatgina, millatgina buyuk kelajakka erishishi mumkin». 2 Ushbu maqsadga erishish uchun mamlakatimiz mustaqilligi yillarida yosh avlodni komil insonli kadrlar etib tarbiyalashda asrlarga teng yutuqlarga erishildi. 2 I.A.Karimov. «Vatan sajdagox kabi muqaddasdir» T:. «O‘zbekiston», 1996. 361-bet .4

Ayniqsa umumiy o`rta ta`lim tizimida o`quvchilarga dars-ta`lim berish, ularning qiziqishini tobora oshirish, bilim sohasini kengaytirish, fikrlash, mulohaza qilish qobiliyatini chuqurlashtirish borasida amalda bajarish uchun qo`llaniladigan uslubiyati xozirgi davrda muhim ahamiyatga ega bo`lgan muammolardan biridir. Undan kutiladigan asosiy maqsad kelajakda barkamol, vatanga sodiq avlodni tarbiyalab, voyaga yetkazishda, ularda ijtimoiy – siyosiy, ma`naviy – mafkuraviy masala – muammolarni keng va atroflicha chuqurroq o`rganish faoliyatini, bilimli, ilmli va muloxazali bo`lishga qiziqish qobiliyatini shakillantirishdan iboratdir. Shuning uchun ham dars o`tishda milliy istiqlol g`oyasini yoshlar onggiga singdirib borish va shu asosda ta`lim-tarbiya berish, yoshlarni porloq kelajagimiz ruhiga mos vatanparvar, insonparvar kadrlar qilib tayyorlashda muhim rol o`ynaydi. Shu jihatdan qaraganda biz tanlagan “ Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash ” nomli bitiruv malakaviy ish mavzusi shu kunning dolzarb mavzusi hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot maqsadi : milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning didaktik asoslarini ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot obyekti : milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning mazmuni, shakl va usullari. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot predmeti : milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning tadqiqot vazifalari : 1) ilmiy-pedagogik adabiyotlar, tadqiqotlarni o`rganish orqali boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy g`oyani yoshlar ongiga singdirish omillarini aniqlash; 2) milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashni ilmiy tahlil etish; 5

3) milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash darajasini tadqiq etish; 4) milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning yo`llarini ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy farazi, agar : - milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning mohiyati, uni dars jarayonida amalga oshirish jihatlari, maqsadlarini belgilash, milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashni amalga oshirish usullari aniqlansa va bayon etilsa; - milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning yo`llari belgilab berilsa, uni o`rganishga keng yo`l ochilsa va u har tomonlama rivojlantirilsa; - milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning mohiyatini anglashga erishilsa; - milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash muvaffaqiyatli amalga oshirilsa, davr taqozo etayotgan talablar doirasida ma`naviy barkamol, vatanga e`tiqodli yoshlarni tarbiyalashga erishiladi . Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi : 1. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash yo`llari nazariy asoslandi, uning omillari ko`rsatildi. 2. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning mazmuni ilmiy tahlil etildi. 3. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning o`ziga xos xususiyatlari va uni tanlash omillari, ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning yo`llari belgilab berildi. 6

4. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashni amaliyotga tadbiq etish jarayonida o`quvchilarning bilim tafakkurini, ongli faoliyatini tezlatadigan, samarali natija beradigan imkoniyatlari ishlab chiqildi . Bitiruv malakaviy ish natijalarining nazariy ahamiyati : Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash imkoniyatlari tahlillar asosida aniqlashtirildi, milliy istiqlol g`oyasi asosida o`quvchilarda vatanga e`tiqodni tarbiyalashning mazmunini tanlash, uni tadbiq etish ta`lim standartlariga muvofiqlashtirildi. Bitiruv malakaviy ish natijalarining amaliy ahamiyati : Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning yo`llari belgilab berildi, boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida o`quvchilarda vatanga e`tiqodni tarbiyalash ko`rsatildi, ta`lim jarayonida vatanga e`tiqodni tarbiyalash bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqildi. Bitiruv malakaviy ish natijalari va uni amalga oshirishga oid tavsiyalar ta`lim maqsadlarining aniq belgilanishi, yakuniy natijaning kafolatlanishi, milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning yo`llari bilan ta`minlash va amalga oshirishga yordam berishi bilan xarakterlanadi . Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosi : O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, “Ta`lim to`g`risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi”, ”Oliy ta`lim konsepsiyasi”, “Pedagogik ta`lim konsepsiyasi”, “Umumiy ta`lim konsepsiyasi”, Sharq mutafakkirlarining o`qituvchi faoliyati haqidagi yondashuvlari, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning shaxs kamoloti, yoshlarni axloqli – odobli qilib tarbiyalash, ta`lim tizimi, shu jumladan, boshlang`ich ta`limni rivojlantirish haqidagi nazariy qarashlari, yondashuvlari, tarixiy – ma`naviy meros namunalari, shuningdek, mavzuga oid ilmiy – pedagogik, metodik manbalar. 7

Bitiruv malakaviy ishining tadqiqot metodlari. А nketa, kuzatish, suhbat intervyu, eksperiment – tadqiqot ishlari metodlaridan foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning hajmi: kirish , 2bob, 6 paragraf, xulosa, adabiyotlar ro`yxatidan iborat 59 bet qo`lyozma va ilovalardan tashkil topgan. I BOB. MILLIY ISTIQLOL G`OYASI ASOSIDA BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARIDA VATANGA E`TIQODNI TARBIYALASHNING PEDAGOGIK ASOSLARI. 1.1. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashning nazariy asoslari. O`zbekiston mustaqillikka erishgach, jamiyatning ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy va ma`naviy sohalarida katta islohatlarning sodir bo`lishi kelajak avlod tarbiyasi oldiga muhim vazifalarni qo`ymoqda. Bu avvalo, kelajak avlodning ana shu o`zgarishlarga dadil moslasha oladigan yuksak bilim, mahorat, keng dunyoqarsh va e`tiqodga ega bo`lishini talab etadi. Chunki, mamlakatimiz kelajagi va istiqboli ana shu yosh avlod tarbiyasiga har tomonlama bog`liq. Ulkan islohotlar amalga oshirilayotgan yurtimizda o`z e`tiqodiga suyangan, tanlagan yo`lidan qaytmaydigan, vatan sha`nini har narsadan ustun deb biladigan axloqli, odobli yoshlarning bo`lishi davr talabidir. Buning sababi esa mustahkam e`tiqodga va mustaqil fikrga ega bo`lgan yoshlargina yurtimiz farovonligini yuksaklarga ko`tara oladi. Boy ma`naviy qadriyatlarimizga munosabatni belgilashda Prezidentimiz I. A. Karimov maqsad, faqat ilmiy madaniy merosni o`rganish emas, balki betakror xazinamizning ilmiy, amaliy tamoyillarini yangi davrga xizmat qiluvchi qirralari, hikmatlarini ochish, ularni hayotga tadbiq qilishdan iborat ekanligini mustaqilligimizni ilk kunlaridanoq belgilab bergan edilar. Prezidentimiz tomonlaridan ma`naviyatni iqtisoddan ustuvor deb e`lon qilinishi milliy davlatchiligimizning, milliy mafkuramiznint asosini tashkil qiluvchi ulug`vor milliy g`oya edi. Bu milliy g`oya chuqur ilmiy asoslarga ega bo`lib, juda to`g`ri 8

tanlanganligini dunyoviy, diniy fanlar va hayot isbotlamoqda hamda butun dunyo hamjamiyati tan olmoqda. I. A. Karimov milliy g`oya, milliy mafkura har kungi hayot sharoitlaridan kelib chiqishi bilan birga har bir fuqaroning, davlatning, millatning istiqbolidan ham kelib chiqishini «Fidokor» gazetasining muhbiri bilan (2000 yilning, iyun oyi) «Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman» nomli muloqotlarida bayon qilgan edilar: «Chunki mafkura - jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmuni, ularning intilishlarini o`zida mujassamlashtiradi. Har qanday inson, tabiiyki, murod-maqsadsiz yashay olmaydi. Binobarin, toki hayot mavjud ekan, mamlakatlar, davlatlar va ularning manfaatlari bor ekan, ular o`z taraqqiyot yo`lini, ertangi kun ufqlarini o`zining milliy g`oyasi, milliy mafkurasi orqali belgilab olishga intiladi». Prezidentimizning bu fikrlarini g`oya, mafkura, milliy g`oya, milliy mafkura, ma`naviyat atamalarining etimologiyalari ham tasdiqlab beradi. Ma`naviyat — arab tilidagi "ma`no" yoki "ma`naviyatun", "ma`noi g`oya" so`zlaridan olingan bo`lib, "ruhiy holat" degan ma`noni anglatadi . G`oya -insonlarning ezgu niyatlar, fikri asosidagi amalga oshirilayotgan jarayonlar, ishlar, istiqbol rejalari, tamoyillaridan iborat . Milliy g`oya deganda, ajdodlardan avlodlarga o`tib, asrlar davomida e`zozlab kelinayotgan, shu yurtda yashayotgan har bir inson va butun xalqning qalbida chuqur ildiz otib, uning ma`naviy ehtiyoji va hayot talabiga aylanib ketgan, ta`bir joiz bo`lsa, har qaysi millatning eng ezgu orzu-intilish va umid- maqsadlarini o`zimizga tasavvur qiladigan bo`lsak, o`ylaymanki, bunday keng ma`noli tushunchaning mazmun-mohiyatini ifoda qilgan bo`lamiz. 3 Milliy istiqlol g`oyasi asosida yoshlarda vatanga e`tiqodni tarbiyalash milliy istiqlol mafkurasining maqsad va vazifalarini chuqur o`rganish bilan bevosita bog`liq, shuning uchun mafkura maqsadlarini bilish muommoli masalalardan biridir . 3 I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T, Ma’naviyat. 2008. 71-b. 9

Chunki, har qanday mafkura o`z oldiga muayyan maqsadlarni qo`yadi. Bu maqsadlar pirovard natijaga erishishning yo`llari, vosita va usullarini belgilaydi. Mafkuraning asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat :  odamlarni muayyan g`oyaga ishontirish;  shu g`oya atrofida uyushtirish;  g`oyani amalga oshirish uchun safarbar etish;  kishilarni ma`naviy-ruhiy jihatdan rag`batlantirish;  g`oyaviy tarbiyalash;  g`oyaviy immunitetni shakllantirish;  harakat dasturi bo`lish. Quyida biz milliy istiqlol g`oyasi nuqtai nazaridan mafkuraning ana shu xususiyatlarining mohiyati va mazmuni bilan qisqacha tanishamiz: Odamlarni muayyan g`oyaga ishontirish. Mafkura g`oyalar tizimi sifatida biron bir g`oyani targ`ib etish, kishilarni shu g`oyaning to`g`ri, hayotiy va ilg`or ekanligiga ishontirishni o`z oldiga maqsad qilib kuyadi. Demokratik jamiyatda amal qiladigan plyuralizm (fikrlar, qarashlar rang- barangligi) kishilarga o`z hayotiy manfaatlari, maqsad va intilishlarini aks ettiradigan ilg`or g`oyani tanlash, himoya qilish va rivojlantirish imkonini beradi. Milliy istiqlol g`oyasining shakllanishini tahlil qilish jamiyatda biron bir g`oyaning to`g`ri, ilmiy va hayotiyligiga ishonch xosil qilish o`z-o`zidan ro`y bermasligini ko`rsatadi. Mafkuraga ishonch uyg`otish, unda aks etgan g`oyalar ta`sirida odamlarni safarbar etish funksiyasi muayyan shaxslarning faoliyati orqali ruyobga chiqadi. Chunki, ishontirmoq – kishilarning ruhi, kayfiyati, hissiy kechinmalari, qalbi va shuuriga ta`sir qilmoqdir. Bu vazifani amalga oshiruvchi kishilardan yuksak insoniy fazilatlar, shu g`oya yo`lida fidoyilik, bilim, malaka, nutq mahorati va boshqalar talab etiladi. Keng xalq ommasini biron bir g`oyaning ilg`or va insonparvar ekanligiga ishontirmoq uchun, avvalo, mazkur g`oya xalq hayotiga yaqin, bevosita daxldor bo`lishi, ikkinchidan, uni odamlar ongiga yetkazishning eng kulay vosita va usullarini aniqlab olish kerak bo`ladi. 10

Bunda davlat siyosatining ustuvor yo`nalishlari, maqsad va vazifalarini mafkuraviy jihatdan asoslash, ayniqsa, muhimdir . Zamon ruhi, xalq psixologiyasi, extiyoj va talablari mafkuramizda har tomonlama aks etishi, bugungi hayotning eng dolzarb muammolari, uning strategik maqsadlari bilan uzviy boglanishi zarur. Ana shundagina porloq kelajakka intilish va qat`iy ishonch muqarrar ravishda katta ijtimoiy yuksalishga turtki beradi. Fan va texnika taraqqiyoti borasida erishilgan yutuqlar bilan birga mafkuramizning jonli, ehtirosli va jozibador g`oyasi insonlar qalbini larzaga keltiradi, ularni faol harakatga undaydi, yaxshi va saodatli kunlarga ishonch hissini uyg`otadi. Insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan buyuk davlat arboblari, harbiy sarkardalar keng ommani ishontirish, yuksak marralar sari ragbatlantirish qobiliyatiga ega bo`lgan mohir notik bo`lganlar. Ular g`oyaning ishonchli va hayotiy bo`lishi uchun u, avvalo, ilmiy-nazariy asosga ega bo`lishi, hayotiy dalillarga tayanishi lozim ekanligini yaxshi bilganlar. Mafkuraviy kurash – jamiyatning ongli va faol qatlamining biron bir g`oyani himoya qilish, qaror toptirish yo`lidagi kurashi ekanini anglab yetganlar. Ana shunday kishilar yetakchilik qiladigan insonparvar va demokratik jamiyat g`oyaga qarshi g`oya bilan, jaholatga qarshi ma`rifat bilan kurashadi. Bu kurash oxir-oqibatda ezgulikning razolat ustidan, yaxshilikning yomonlik ustidan qozonajak g`alabasi bilan intiho topadi . Mustaqillik g`oyasining o`zagi bo`lgan–tanlagan taraqqiyot yo`limizning to`g`ri, adolatli va haqqoniy ekanligiga, u mana shu zaminda istiqomat qiladigan har bir insonning hayotiy manfaatlariga mos tushishiga keng ommani ishontirish, kishilarni ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish yo`lidagi bunyodkorlik ishlariga safarbar etish milliy istiqlol mafkurasining asosiy maqsadlaridan biridir. Odamlarga mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarni hayotiy faktlar orqali sodda va lo`nda qilib tushuntirish, istibdod asoratlarini tarixiy dalillar asosida fosh etish milliy istiqlol g`oyasini kishilar ongiga singdirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu g`oyaning asosiy tushuncha va tamoyillarini xalqimiz, Ayniqsa, yoshlar 11

o`rtasida keng targ`ib etish birinchi navbatda rahbar kadrlar, ziyolilar, ommaviy axborot vositalari xodimlarining muhim vazifasi, fuqarolik burchidir. Milliy istiqlol g`oyasiga sadoqat, kasbiy mahorat, keng ommani ishontirish va safarbar etish qobiliyati – kadrlar tanlash va joy-joyiga qo`yishda asosiy mezon bo`lmog`i lozim. Milliy mafkura masalalariga loqaydlik ayrim rahbar kadrlar o`rtasida umummilliy manfaatlarimizga butunlay yot g`oyalarning, korrupsiya, qarindosh- urug`chilik singari illatlarning kuchayishiga olib keldi. Mafkuraviy targ`ibot ishlarining muvaffaqqiyatini belgilay-digan shunday hayotiy qonuniyat bor: boshqalarni bir g`oyaga ishontirmoq uchun, avvalo, unga o`zing yurakdan ishonishing, boshqalarni yondirmoq uchun o`zing yonishing, boshqalarni g`aflat uyqusidan uyg`otmoq uchun o`zing uyg`oq va bedor bo`lishing shart! Milliy g`oyaning xalqparvar, taraqqiyparvar ekanligiga bo`lgan ishonch kundalik hayot sinovlaridan o`tsagina, so`z va ish birligiga erishilsagina bu g`oya mustahkam e`tiqodga aylanadi. E`tiqod ustuvor yerda chinakam insoniy hayot bo`ladi; e`tiqod uchun, ilg`or g`oya tantanasi uchun kurash jarayonida inson shaxsi shakllanadi; u bunyodkor kuchga aylanadi. 2. G`oya asosida kishilarni uyushtirish. Jamiyat faqat o`z shaxsiy manfaatini ko`zlaydigan odamlar yig`indisidan iborat emas. Umumiy manfaatlarni teran anglash kishilarning jamiyat bo`lib uyushishlariga, ijtimoiy talab va normalarni e`tirof etib, ularga amal qilishlariga sabab bo`ladi. Bu, ayniqsa, hozirgi o`tish davrida nihoyatda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ana shu sababdan ham jamiyat a`zolarini umumiy maqsad va manfaatlar yo`lida birlashtirish mafkuraning asosiy vazifalaridan biridir. O`zining Vatan deb atalmish ulug` bir oilaga mansubligini his etish tuyg`usi o`z-o`zidan paydo bo`lmaydi, balki muttasil va izchil g`oyaviy tarbiya samarasi o`laroq, yuzaga keladi. Oiladagi totuvlik, axillik, mehr-shafqat xislatlari uzluksiz ravishda turli shakllarda olib boriladigan axloqiy tarbiyaning mahsuli bo`lgani kabi, jamiyatning g`oyat xilma-xil qatlamlarini umumiy manfaatlar atrofida jipslashtirish, odamlar o`rtasida hamjihatlik, totuvlik, o`zaro yordam xislatlarini shakllantirish ham izchil mafkuraviy tarbiya vositasida amalga oshiriladi. Shu 12

ma`noda aytish mumkinki, milliy istiqlol g`oyasi kishilar ongiga teran singishi bilan ular umumiy maqsad sari intiluvchi maslakdoshlarga aylanadilar. 3. G`oyani amalga oshirish uchun safarbar etish. Mafkuraning bunyodkorlik funksiyalaridan biri ilg`or g`oyani amalga oshirish uchun kishilarni safarbar etishdir. Mafkurada ifoda etilgan g`oya va maqsad jamiyatdagi ko`plab partiyalar, ijtimoiy harakat va tashkilotlarning faoliyat dasturiga asos bo`ladi, ijtimoiy rivojlanishga kuchli turtki beradi. U jamiyatda ro`y beradigan tub o`zgarishlarga zamin yaratadi, unga keng xalq ommasini ma`naviy-ruhiy jihatdan tayyorlaydi, so`ngra bunyodkorlik ishlariga safarbar etadi. Jahon tarixida bunga misollar juda ko`p. Bunyodkor mafkuraning safarbar etuvchi roli tub ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishlarda, jamiyat hayotidagi ma`naviy o`zgarishlarda yakqol ko`zga tashlanadi. Buni xalqlarning chet el bosqinchilariga qarshi kurashida, turli bunyodkorlik ishlarida, chunonchi xashar yo`li bilan suv inshootlari, ko`priklar, yo`llar, shahar va qishloqlar qurishdagi umumiy safarbarlik ishlarida ko`rish mumkin. Mafkura ijtimoiy ongning tarkibiy qismi sifatida ijtimoiy o`zgarishlarga faol munosabatda bo`ladi, ularni yo ma`qullab qo`llab-quvvatlaydi, yoki inkor etadi. Binobarin, mafkura o`z mohiyatiga ko`ra ijtimoiy o`zgarishlarga befarq bo`la olmaydi. Jamiyatdagi turli sotsial guruhlar, sinflar, qatlamlar mafkura asosida siyosiy-ijtimoiy jarayonlarga o`z munosabatlarini belgilaydilar. Biroq, mafkuraning safarbar etuvchilik xususiyati sotsial o`zgarishlar jarayonida doim ham ko`zga aniq tashlanavermaydi, balki, tub ijtimoiy o`zgarishlar davrida yakqolroq namoyon bo`ladi. Masalan, mamlakat mustaqilligi va yaxlitligiga tahdid soladigan mafkuraviy xavf-xatarlar kuchaygan paytlarda kishilarni Vatan istiqloli, ravnaqi yo`lida jipslashtirish va safarbar etishda milliy mafkura muhim rol o`ynaydi. Siyosiy kurashlar davrida aholining juda oz qismini va tor doiradagi manfaatlarni ko`zlovchi, buzg`unchilikni maqsad qilib olgan mafkuralar ham 13

dunyoga kelishi mumkin. Bunday mafkuraga ega bo`lgan guruhlar bilan aholining asosiy qismini tashkil etuvchi guruh va sinflar o`rtasida mafkuraviy masalalarda turli ixtiloflar kelib chiqadi. Zero, Prezidentimiz ta`kidlagani kabi: «Xalq – o`zining ming yillik an`ana va tajribalari, sunmas xotirasi va buyuk tuyg`ulari bilan yashab kelayotgan qudratli kuch poligonga, aldovga duch kelgan paytda uning asriy qadriyatlari, doimo uyg`oq vijdoni tilga kiradi, noxaqlikka, qabixlikka qarshi kurashga da`vat etadi». 4 Mafkuraning safarbar etuvchilik funksiyasi, Ayniqsa, mafkuraviy kurashlar jarayonida to`laroq namoyon bo`ladi. Zero, mafkuraviy ziddiyatlar keskinlashgan davrda maqsadga erishishning kupol vositalari, xususan bosqinchilik, terror, qo`poruvchilik, inqilobiy usullar ishga solinishi mumkin. Bu – mafkuraviy kurashning o`ta qo`pol va g`ayriinsoniy usullari bo`lib, ularga qarshi turishda sobitqadamlik, bardosh, sabot va faollik talab qilinadi. Bu jarayonda bunyodkorlik g`oyalari bilan qurollangan keng xalq ommasining ideallari, manfaatlarini o`zida mujassamlashtiruvchi mafkuragina insonparvarlik, taraqqiyparvarlik tamoyillari asosida mamlakat, xalq taqdirida ijobiy ahamiyatga ega bo`ladi, kishilarni ezgu ishlarga da`vat etadi. 4. Kishilarni ma`naviy-ruhiy jihatdan qo`llab-kuvvatlash. Mafkura milliy taraqqiyotning eng og`ir, murakkab davrida, Ayniqsa, bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan yangisiga o`tish jarayonida keng xalq ommasini ma`naviy-ruhiy jihatdan qo`llab-kuvvatlaydi, ularda kelajakka ishonch tuyg`ularini uyg`otishga xizmat qiladi. Ana shu sababdan ham chinakam milliy mafkura bo`lgan istiqlol g`oyasi o`zining jozibasi bilan kishilarni o`z kuchiga ishonishga, istiqbolga umid bilan qarashga da`vat etadi. Unda xalq fantaziyasi, orzu-umidlarining qay darajada aks etishi ham muhim ahamiyatga ega. Chunki, tuk, farovon va baxtli hayot qurish, ijtimoiy adolatni qaror toptirish, millatlararo totuvlik, tinchlik, do`stlik yer yuzidagi barcha xalqlarning azaliy orzusidir. Demak, milliy istiqlol mafkurasining hayotiyligi, ta`sirchanligi xalq orzu-umidlarini nechog`li to`la va yorkin aks 4 Milliy istiqlol mafkura-xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. «Fidokor», 2000 yil, 8 iyun. 14

ettirishi, ularni ruyobga chiqarishning yo`llari va vositalarini qay darajada to`g`ri belgilashiga bog`liqdir. Zero, jamiyat a`zolari milliy istiqlol mafkurasida o`z hayotiy manfaatlari, orzu- umidlari ifodasini ko`rsagina odamlarni ruhan bardam, uyg`oq va faol qila oladigan kuchga aylanadi. 5. G`oyaviy tarbiyalash. Jamiyatdagi mavjud g`oyalarga faol munosabat, faol hayotiy pozitsiyani tarbiyalash mafkuraning yana bir muhim maqsadidir. g`oyaviy tarbiya axloqiy, siyosiy, huquqiy tarbiyaning asosini tashkil etadi. Har qanday axloqiy, siyosiy, huquqiy tarbiya muayyan g`oyani himoya qilish, targ`ib etish va rivojlantirishga qaratilgan bo`ladi. Xususan, yovuzlik, behayolik, shafqatsizlikni targ`ib etish orqali yoshlarni axloqiy jihatdan bo`zishga qaratilgan badiiy filmlarda jamiyat barqarorligiga rahna solishdan iborat mafkuraviy maqsad yashiringandir. «Ongi shakllanib ulgurmagan aksariyat yosh tomoshabinlar bunday filmlardan ko`pincha turli yovuzlik, yirtkichlik, shafqatsizliklarni o`rganadi, xolos. Natijada ularning diydasi kotadi, qalbidan toshbagirlik, zo`ravonlik, axloqsizlik kabi illatlar joy olganini o`zi ham sezmay qoladi. Hatto shunday tomosha va filmlarning qahramonlariga ko`r-ko`rona taql id qilishni istaydigan yigit-qizlar ham topiladi. Chunki ular bunday uydirma talkinlar ta`sirida qo`l urayotgan ishi qanday ayanchli oqibatlarga olib kelishini tushunib yetmaydi». 5 Binobarin, g`oyalar oshkora yoki yashirin, bevosita yoki bilvosita, to`g`ridan- to`g`ri yoki ramziy shakllarda targ`ib etilishi mumkin. Inson faoliyati aniq bir g`oyaviy maqsadga yo`naltirilgan bo`lib, bu niyat ko`pincha ko`zga tashlanmaydi. g`oyaviy tarbiyaning asosiy maqsadi kishilarda xushyorlik, sezgirlik hissini shakllantirish, yot va zararli xoyalarga qarshilik ko`rsatish qobiliyatini shakllantirishdan iboratdir. 6. G`oyaviy immunitetni shakllantirish. G`oyaviy tarbiya jarayonida kishilarda yot va zararli g`oyalarga qarshi kurashish uchun mafkuraviy 5 Islom Karimov. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsilikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 34-bet . 15

immunitetni shakllantirishga alohida e`tibor beriladi. Bu uzoq davom etadigan jarayondir. Mafkuraviy immunitetni shakllantirish kishilar ongiga bir xil g`oyani zo`r berib tikishtirish emas, balki odamlarda oq qorani ajratish, zararli g`oyalarga qarshi hushyor va ogoh bo`lish xususiyatlarini tarbiyalash demakdir. Manfaatlar bor yerda muqarrar ravishda g`arazli, nopok g`oyaviy niyatlarni amalga oshirish uchun intilishlar ham bo`ladi. g`shlarda mafkuraviy immunitetni tarbiyalashda ijtimoiy fanlar muhim rol uynaydi. G`oyaviy immunitetni shakllantirish – g`oyaviy-tarbiyaviy ish samaradorligining muhim mezoni hisoblanadi. 7. Harakat dasturiga ega ekanligi. Mafkura jamiyatda ijtimoiy-siyosiy harakatning o`ziga xos dasturilamali bo`lib xizmat qiladi. Chunki u bugungi kun muammolarini hal etish uchun odamlarni jipslashtirish va safarbar etish zaruriyatidan vujudga kelsa-da, ayni vaqtda uzoq istiqbolni ko`zlaydi. Tarixiy davr o`zgarishi bilan milliy mafkurani yanada takomillashtirish, yangi mazmun bilan boyitish zaruriyati vujudga keladi. O`zbekiston milliy mafkurasining istiqlol mafkurasi deb atalishi bejiz emas. Chunki, jamiyatimizda ro`y berayotgan olamshumul-tarixiy o`zgarishlar milliy istiqlol sharofatidandir. O`zbekiston tarixan qisqa muddat ichida jahon hamjamiyatida o`z o`rni, mavqeini egallay boshladi, ilg`or mamlakatlar tajribasini qunt bilan o`rganish imkoni tug`ildi. Siyosiy, iqtisodiy hamkorlik aloqalari yo`lga qo`yildi. Mustaqillik yillarida qo`lga kiritilgan ulkan yutuqlar, shahar va qishloqlarimizning yangicha chiroy kasb etgani xalqimizning O`zbekiston zaminida kelajagi buyuk davlat barpo etish yo`lida fidokorona mehnat qilayotganidan dalolatdir. Istiqlol mafkurasining asosiy vazifalari. Istiqlol mafkurasining vazifalari uning o`z oldiga qo`ygan bosh maqsadidan kelib chiqadi. Unda bosh maqsadga erishishning vosita va usullari, yo`llari aniqlanadi. Shu ma`noda, odamlarimizda mustaqil dunyoqarash va erkin tafakkurni shakllantirish–milliy istiqlol mafkurasining asosiy vazifalaridan biridir. Milliy 16

mustaqillik – buyuk ne`mat ya`ni o`z taqdiringni o`zing belgilash, o`z yurtingga o`zing egalik qilish, ajdodlar an`anasini davom ettirish, jahon hamjamiyatida o`zingga munosib o`rin egallash uchun noyob imkoniyatdir. Mustabid tuzum xalqlarning milliy mustaqillikka, erkin fikrlashga bo`lgan intilishini bugar edi, uni mutelik, itoatkorlikda ushlab turishga zo`r berar edi. U mohiyatan g`ayriinsoniy va inson tabiatiga zid edi. Shu boisdan ham uning mafkurasi muqarrar ravishda inqirozga yuz tutdi. Milliy mustaqillik yillarida Prezident Islom Karimov tashabbusi bilan milliy qadriyatlarimizni tiklash, tariximizni chuqurroq o`rganish, undan saboq olishga alohida e`tibor berilishi bejiz emas edi. Chunki mustaqillikning qadr-qimmatini teran his etish uchun, avvalo, tarixni bilmoq, xalqimiz boshiga tushgan sinovlarni, mustamlakalik asoratlarini, xurliklarini yurakdan his etmoq, ozodlik uchun kurash yo`lidagi ulug` ajdodlarimiz jasoratidan vokif bo`lmo zarur. Zero, «Tarixni bilmay turib, mafkuraning falsafiy negizlarini anglab bo`lmaydi. Chunki mafkuraning falsafiy asoslari o`z davrida tarixiy haqiqat tufayli tug`ilgan». Milliy istiqlol mafkurasi o`zining tub mohiyatiga ko`ra Vatanimiz ozodligi va mustaqilligini mustahkamlashni, Vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi, xalq farovonligini ta`minlashni ko`zda tutadi. Bunday ulug`vor vazifani bajarish har bir fuqarodan erkin fikrlash, Vatan taqdiri, istiqboli uchun mas`ullikni his qilishni talab etadi. Erkinlik bo`lmagan joyda mas`uliyatsizlik, loqaydlik vujudga keladi. Milliy mustaqillik xalqimizga ana shunday erkin fikrlash imkonini berdi. Erkin tafakkursiz milliy istiqlol mafkurasining shakllanishini hatto tasavvur ham etib bo`lmaydi. Istiqlol mafkurasi erkin tafakkurga tayanadi, u demokratik jamiyat hayotining muhim qonuniyati, milliy mafkurani yaratish, himoya qilish va takomillashtirishning zarur shartidir. Erkin tafakkur shaxs faolligini oshiradi, uni bunyodkorlik ishlariga ilhomlantiradi. Istiqlol mafkurasi kishilar ongiga singdirilishi bilan ularda Vatan taqdiri uchun mas`ullik, yagona Vatan tuyg`usi shakllanadi. Chunki shaxsiy g`oya va manfaatlar shaxs faolligini kuchaytiruvchi omil bo`lsa, istiqlol mafkurasi o`zida butun bir xalqning hayotiy manfaat va intilishlarini aks ettiradi. «Vatanga 17

muhabbat hissi odamning qalbida tabiiy ravishda tugiladi. YA`ni inson o`zligini anglagani, nasl-nasabini bilgani sari yuragida Vatanga muhabbat tuyg`usi ildiz otib, yuksala boradi. Bu ildiz qancha chuqur bo`lsa, tugilib o`sgan yurtga muhabbat ham shu qadar cheksiz bo`ladi». 6 Istiqlol mafkurasi jamiyatimizda ilg`or g`oyalar ustuvorlik qiladigan sog`lom ijtimoiy muhitni yaratishga yordam beradi. Demokratik qadriyatlarning keng rivojlanishi qarashlar xilma-xilligi va fikrlar rang-barangligi (plyuralizm) ning qaror topishiga olib keladi. Kishilar ruhan yuksaklikka, yana ham baxtli va farovonroq hayot kechirishga intiladilar. Bunday hayotga erishishning turli vosita va yo`llari mavjud bo`lib, u turli g`oyalarda o`z ifodasini topadi. G`oyalar ilmiy-nazariy yoki diniy asosga ega bo`ladi. Demokratik jamiyat aql va tafakkur poydevori ustida kad ko`taradi, dunyoviy ilm-fan va texnika jamiyat taraqqiyotining asosi hisoblanadi. Ijtimoiy hayot tobora intelektuallashib borayotgan, ilmiy tafakkur insoniyat ma`naviyatining ustuvor yo`nalishiga aylanayotgan hozirgi sharoitda ko`proq ilmiy- nazariy asosga ega bo`lgan ilg`or g`oyalar ustunlik qiladi. Mamlakatimizning ko`pmillatli xalqi ongida «O`zbekiston – yagona Vatan» degan tushunchani qaror toptirish – istiqlol mafkurasining muhim vazifalaridan biridir. Bunda «Yagona Vatan» g`oyasi o`zining tub mohiyati bilan milliy mustaqilligimizga putur yetkazadigan mahalliychilik, oshna-og`aynigarchilik illatlarini tag-tomiri bilan yo`qotishda, yurtimizda istiqomat qilayotgan turli xal va millat vakillarida yagona vatan farzandi ekanligi bilan faxrlanish tuyg`usini tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy istiqlol mafkurasi donishmand xalqimizning «kuch – birlikda», «birlashgan o`zar, birlashmagan to`zar» singari maqol va hikmatli so`zlarining mohiyat va mazmunini teranroq anglash, kishilarda vatanparvarlik, insonparvarlik, qonunni hurmat qilish, el-yurt xizmati uchun doimo shay turish, iymon-e`tiqodli, insof-diyonatli, saxiy va halol bo`lish kabi olijanob fazilatlarni tarbiyalaydi. Vatanning sajdagoh singari muqaddasligini teran anglash, fidokorona mehnati 6 Karimov I. A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman. »Fidokor», 2000 yil, 8 iyun. 18

bilan rizq-ro`z bunyodkori bo`lgan zaxmatkash xalqka, ona-zaminga, tarix va madaniy merosga, ajdodlarimiz merosiga hurmat hissini tarbiyalaydi. Vatan ravnaqi, el-yurt tinchligi va xalq farovonligi uchun fidoyilik iymon- e`tiqodli ajdodlarimizdan bizgacha yetib kelgan buyuk merosdir. Chet el bosqinchilariga qarshi sabot-matonat bilan kurashgan Shiroq, To`maris, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik singari ulug` sarkarda va xalq qahramonlarining jasorati bugungi kunda ham vatandoshlarimizda faxr va g`ururlanish tuyg`usini kuchaytiradi. Mustabid tuzum qatag`onlarining qurboni bo`lgan Fitrat, Cho`lpon, Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir va boshqalarning jasorati el-yurtimiz mustaqilligi, ozodligi yo`lidagi fidoyilikning yorkin namunasidir. Xalqimiz ongiga iymon- e`tiqod, halollik, insof-diyonat, mehnatsevarlik, saxiylik fazilatlarini singdirish milliy istiqlol mafkurasining muhim vazifasidir. 1.2. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash omillari. Milliy g`oyamizning asosiy mazmunini ifoda etadigan yo`nalishlar haqida gapirganda, hech shubhasiz, biz Vatan ravnaqi va taraqqiyotini o`zimizga tasavvur qilamiz. O`z kindik qoni to`kilgan, ota-bobolari xoki yotgan ona yurtni dunyoda tengsiz, muqaddas Vatan deb biladigan odamning maqsad-muddaolari aniq, g`urur va iftixori yuksak bo`ladi. 7 Mana shunday masalalardan birini milliy istiqlol g`oyasining tarixiy ildizlarini yoshlarga, ayniqsa o`quvchilarga to`g`ri tushuntirish tashkil qiladi. Chunki har qanday g`oya, mafkura o`z-o`zidan vujudga kelmaydi. Ularning ma`lum manbalari, negizlari, ildizlari bo`lishi mumkin. Milliy istiqlol g`oyasining tarixiy ildizlari masalasi to`g`risida professorlar B. To`rayev va J.Ramatovlar shunday fikr bildirgan: «Milliy istiqlol mafkurasining tarixiy ildizlari-xalqimizning moziy sinovlaridan o`tib kelayotgan boy madaniy va ma`naviy merosi, milliy qadriyatlari, urf-odat va an`analari, qo`shiqlari, bayram va marosimlaridagi 7 I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T, Ma’naviyat. 2008. 73-b 19

ozodlik, erkinlik uchun kurash ruhi, ota-bobolarimizning mustaqillik yo`lida ko`rsatgan jasorati, bunyodkorlik ishlari hamda ularni amalga oshirishda ma`naviy ruh bergan tafakkur tarzida namoyon bo`ladi. U asrlar mobaynida yillar sinoviga dosh berib, sayqallanib, takomillashib kelgan». 8 Oliy o`quv yurtlari uchun «Milliy istiqlol g`oyasi» darsligida esa: «O`zbekiston xalqining tarixi, turmush tarzi, urf-odat, an`analari, madaniyati bilan bog`liq milliy-madaniy merosi bo`lib, bu uning asosi, bosh negizi, tayanchi xisoblanadi». 9 deyilgan. Bizning fikrimizcha Milliy istiqlol g`oyasining tarixiy negizlari quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1. Haqqoniy yozilgan tarix; 2. Xalq og`zaki ijodi; 3. Yozma manbalar; 4. Qadimgi obidalar, osori atiqalar: 5. Xalqning tarixiy xotirasi; 6. San`at va adabiyot durdonalari; 7. Milliy qahramonlar hayoti, faoliyati va merosi; 8. Milliy davlatchilik an`analari; 9. Buyuk mutafakkirlarning merosi va boshqalar. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy g`oyani o`quvchilar ongiga singdirishda ushbu tarixiy negizlarni asos qilib olish lozim. Shu nuqtai nazardan biz boshlang`ich sinf darsliklarini tahlil qilishga harakat qildik: 1-jadval Boshlang`ich sinf darsliklarida milliy g`oyaga oid materiallarning mavjudlik darajasi: (% hisobida ) Darsliklar nomi 1-sinf 2-sinf 3-sinf 4-sinf O`qish kitobi 64 59 60 61 Odobnoma 63 62 65 72 Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashda darsdan tashqari tadbirlarning o`rni katta. Shuning uchun o`qituvchilar darsdan tashqari mashg`ulotlar mavzulari buyicha kecha va uyinlarning ssenariyalari ishlab chiqishlari va o`quvchilar bilan o`tkazishlari lozim. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining faoliyatlarini tashkil qilishga yu- naltirilgan sinfdan tashqari tarbiyaviy tadbirlarning asosiy xususiyati, o`quvchi 8 To‘rayev B., Ramatov J. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy xususiyatlari, falsafiy va tarixiy ildizlari. – T.: «Ijod dunyosi», 2002, 22-б. 9 Milliy istiqlol g‘oyasi.-T.: «Akademiya», 2005, 368-b. 20

kundalik hayotining namoyon bo`lishidir. O`quvchi kundalik ishlarining davomi sifatida sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarda bevosita ishti-rok etadi, turli mazmundagi suxbatlar, savol-javoblarda qatnashadi, kecha-larni tashkil kilishda ishtirok etadi, rollarni bajaradi, tinglaydi, qola-versa bular, orkali ma`naviy dunyosi boyib boradi. Ayniqsa, ular bugungi kunda o`quvchilarning milliy merosimizga nisbatan qiziqishlarini o`stirish maqsadida tashkil qilinadi. Har kanday sinfdan tashqari mashg`ulot oldiga turli tarbiyaviy vazifalarni qo`yadi. Ularning har biri o`zga xos belgilarni, bir-biridan farq qiluvchi shakllarni, vositalarni, ijodiy, mehnatni talab qiladi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida tashkil qilinadigan tarbiyaviy tadbirlarni quyidagicha izohladik: а) boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan tashkil qilinadigan tarbiyaviy tadbirlar muxim sanalarga, yurtimizda nishonlanadigan bayramlarga bag`ishlanadi va o`tkaziladi; b) boshlang`ich sinf o`quvchilarida o`tkaziladigan sinfdan tashqari tarbiya-viy tadbirlarning senariysi bir-biridan farq qilish lozim. Aks hollarda o`quvchilarda zerikishni kuzatish mumkin; v) har qanday tarbiyaviy tadbir qiziqish, ehtiyoj, o`quvchilarning faolligini oshirish maqsadida tashkil qilinadi; g) ular doimiy izchillikda o`tkazib boriladi. Milliy milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashda tarbiyaviy tadbir uchun material tanlashda kuyidagilarga amal kilishni lozim deb topdik: 1) tarbiyalashga xizmat qilmog`i lozimligi; 2) tarbiyaviy tadbir mavzusi o`quvchining yoshi, ruxiy xolatiga mosligi inobatga olishi; 3) har bir tarbiyaviy tadbir darsda olgan bilimlarni mustahkamlashga xizmat qilishi; 4) tarbiyaviy tadbir boshlang`ich sinf o`quvchilarini Vatanga e`tiqod ruhid tadbirlarni rejali va maqsadga yunaltirilgan holda puxta tashkil hilish orqali 21

boshlang`ich sinf o`quvchilari, jamoatchilik, uyushqoqlik, ijodkorlik, o`zaro yordam kabi axloqiy sifatlarni yuzaga kelashiga erishish. Boshlang`ich sinflarda sinfdan tashqari tadbirlarni tashkil etish usuli quyidagi bosvichlarga tayanadi: 1. Tadbirni rejalashtirish; 2. Tadbir yuzasidan o`quvchilarga tushuncha berish; 3. Tadbirni tashkil kilish jarayonida sinf o`quvchilarining barchalarini ishtirok etishini ta`minlash; 4. O`quvchilarning imkoniyatlari darajasidan kelib chiqqan holda ishlarni taksimlash; 5. Tadbirni amalga oshirish va uning bajaralishi yakunini baholash. Bosqichlarning har biri o`qituvchi tomonidan oldindan chuqur o`rganilgan bo`lishi lozim. Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish uchun yordam beradigan quyidagi metodik tavsiyalarni bayon etishni lozim topdik: 1. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining sinfdan tashqari tadbirlariga rahbarlik kilishda, avvalo milliy qadriyatlarga, ularning ahamiyatiga, ijtimoiy xarakteriga e`tibor berish kerak (masalan, A.Navoiy, A.Temur, Bobur yoki milliy bayramlar “Navruz”, “Mustaqillik kuni”, “Bilimlar kuni”, va shu kabilar); 2. Yaxshi ishtirok etgan o`quvchilarni, sinfni maktab jamoasi oldida moddiy va ma`naviy jihatdan rag`batlantirish; 3. Darsdan tashqari tadbirlar orkali o`quvchi shaxsidagi axloqiy sifatlarni rivojlantirish yullarini izlash; 4. Sinfdan tashqari mag`ulotlarga rahbarlik qilishda milliy qadriyatlar ta`siri vositasida ba`zi o`quvchilarda mavjud salbiy xususiyatlarni bartaraf qilib borish; 5. Boshlang`ich sinf o`quvchilari bunday tadbirlarda zo`r ishtiyoq bilan qatnashadilar. Ba`zan hamma o`quvchilar xam birdek talabga javob bera olmaydilar, shu sababdan ularning ishtirokiga asta-sekinlik bilan erishish. Mazkur ishlarni amalga oshirishda har bir boshlang`ich sinf o`qituvchisi eng avvalo, tashkil kilinadigan tarbiyaviy tadbirlarning mazmunini chukur 22

urganishi, uning natijalariga jiddiy e`tibor berishi va bu bilan o`quvchi shaxsiga ijobiy ta`sir etishga intilmog`i, Vatanga e`tiqod, milliy gurur, Vatan ravnaqi uchun xizmat kilish, qolaversa, ona tabiatni asrash kabi sifatlarni yanada rivojlantirish yullarini izlamog`i lozim. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash jarayonini yanada takomillashtirish, o`quvchilarni milliy qadriyatlar bilan chukurrok tanishtirish, ularning darsda olgan bilimlarini amalda isbotlash maqsadida turli ertaliklarni, kechalarni, bellashuvlarni o`tkazishni maqsadga muvofik deb bildik. Buning uchun, avvalo milliy qadriyatlarimizni, bayramu-sayillarimiz va urfodatlarimiz xaqida bolalarda tushuncha hosil qilishimiz, Vatan haqidagi she`rlarni yod olishni, o`quvchilarning o`zlari chizgan Vatan manzarasi tasvirlangan suratlar namoyishini tashkil qilish, milliy urf- odatlarimiz aks etgan ko`rinishlarni tayyorlash bilan ertaliklarga tayyorgarlik ko`riladi. Milliy bayramlarimizni boshlang`ich sinf o`quvchilari bilan birgalikda nishonlash, avvalo o`quvchilarda ona-Vatanga, tabiat va jonzotlarga nisbatan mexr-muxabbat, gurur va iftixor xissini tarbiyalaydi. Bu kabi ishlarning natijasida boshlang`ich sinf o`quvchilarining lug`at boyligi oshadi, dunyoqarashi kengayadi, asosiysi darsda olgan bilimlarini mustahkamlaydi, xotirasida uzoq vaqt saqlab qoladi. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, o`quvchilarni birdamlikka, jamoa bo`lib ishlashga o`rgatadi. Shu boisdan boshlang`ich sinf o`quvchilarda sinfdan tashqari mag`ulotlarda milliy qadriyatlarimiz namunalarini o`rganish yuzasidan ertaliklar o`tkazish maqsadga muvofiqdir. Ertaliklar bolalar uchun juda qiziqarli, tarbiyaviy va axloqiy jihatdan ahamiyatga ega bo`lgan tarbiya vositalaridan biridir. Ertaliklarda deyarli barcha sinf o`quvchilari ishtirok etadilar. Ularga tayyogarlik ko`rishning uziyoq bolalarda qiziqishni uygotadi. Bolalar ertalik munosabati bilan she`r, qo`shiqlar yodlashi, raqs tushishi va albatta milliy qadriyatlarimiz namunalari bilan tanishishi har tomonlama foydalidir. 23

Biz kuzatishlar olib borayotgan maktablarning aksariyat qismida ertaliklarni o`tkazishga kam e`tibor beriladi, ba`zi sinflarda umuman o`tkazilmaydi. Bu sohadagi talab va istaklarni o`rganib chiqib, boshlang`ich sinf o`quvchilarida bir- necha bor ertaliklar uyushtirdik. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar kulamini kengaytirish maqsadida boshlang`ich sinf o`quvchilarining 4-sinflari o`rtasida savol-javob kechalarini o`tkazishga qaror qildik. Aynan 4-sinf o`quvchilarini tanlaganimizdan maqsad, ular bu borada anchagina bilim va ko`nikmaga egalar. Ayniksa, ular o`z sinfi «sha`nini» himoya qiladigan darajaga yetganlar. Ta`lim-tarbiya jarayonida bunday tadbirlarning o`tkazilishi alohida ahamiyatga ega. Birinchidan, bolalarning bekorchi vaqtlari chegaralanadi, shahar maktablarida ta`lim olayotgan bolalarning tarbiyasiga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Ikkinchidan, bolalar dars davomida olgan bilimlarini mustaxkamlaydilar. Uchinchidan esa, uyushqoqlikka, bilim olishga xavaslari yanada ortadi. Ana shunday bellashuvlardan biri «Mening ona - Vatanim» nomli mavzuda o`tkazdik. Avvalo sinf o`quvchilarini ikki guruxga ajratib, ular urtasida, keyinchalik, sinflar o`rtasida savol-javob kechalarini o`tkazishga qaror qildik. Bu tadbirni tayyorlash uchun kamida bir oy talab qilinadi. Har ikkala tomon kecha o`tkaziladigan kunni belgilab olgach, boshlang`ich sinf o`qituvchilari, maktab direktor va yordamchilari bilan birgalikda kechaning shartlarini belgilab olinadi. Biz ushbu kechani o`tkazishda quyidagicha shartlarni taklif kilamiz: 1. Sinflarning o`zaro tabrigi. (tabriklar Vatan mavzusi asosida tuziladi); 2. Ifodali o`kish. (Vatan xaqidagi shoirlarning she`rlarini ifodali o`qib berish, har bir sinfdan bitta bola o`qiydi. SHe`rda albatta vatanga e`tiqod tuyhusi ifodalanishi kerak); 3. Yosh rassomlar ko`rigi. (ma`lum vakt davomida har bir sinfning bittadan yosh rassomi Vatan manzarasi aks etgan suratni chizib berishlari shart); 4. Guruh ishtirokchilarining o`zaro maqollarning aytishuvi (bellashuv Vatan mavzusidagi maqollardan iborat bo`lishi lozim. Bu bellashuvda guruhning barcha ishtirokchilari qatnashadalar) ; 24

5. Milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarmiz ask etgan ko`rinish (tanlangan mavzu Vatanga, milliy qadriyatlarga nisbatan hurmatni, e`tiqodni tarbiyalashga qaratilgan bo`lishi shart. Ko`rinish davomida uzbek xalq laparlaridan, allalaridan, yor-yorlaridan foydalanish inobatga olinadi); 6. 5 minut ichida 15 ta savolga javob qaytarish. (savollar O`zbekiston, uning tarixi, boyliklari, tabiati to`g`risida bo`lishi shart) ya`ni: quyidagi savollar bilan murojaat etildi: - O`zbekistonning poytaxti qayer? - O`zbekistonda nechta viloyat bor? - O`zbekiston madhiyasi kachon va kim tomonidan yozilgan? - O`zbekiston madhiyasi musiqasini kim bastalagan? - O`zbekiston bayrog`ida nimalar tasviri va qanday ranglar mavjud? - O`zbekiston gerbida nimalar tasviri tushirilgan? - Amir Temur kim bo`lgan? - Bulbul chamanni sevar, Maqolining davomini ayting ? 7. - Alisher Navoiy qachon va kayerda tavallud topgan? 8. - Shiroq kim bo`lgan? 9. - Navro`z bayrami qachon nishonlanadi? 10. - Qarshi shahridagi tarixiy obidalarni ayting? 11. - Nega ona – vatan deyiladi? 12. - Jaloliddin Manguberdi kim ? 13. - “Kamalak” bolalar tashkilotining vazifalarini ayting ? 14. Guruhlarning erkin sharti. Bellashuv biz kutgandan ko`ra qiziqarliroq o`tdi. O`quvchilar qo`llaridan kelganicha sinflarining g`alabasi uchun kurash olib bordilar. Ular bellashuv bahonasida ko`plab Vatan, vatanparvarlik to`g`risidagi she`r va maqollarni yod olishgan. Xalq og`zaki ijodi namunalariga murojaat qilishgan. Bu kabi bellashuv orqali o`quvchilar dars jarayonida olgan bilimlarini mustahkamlash bilan birga, 25

yuqorida aytganlarimizdan tashqari o`zlariga nisbatan sinfi oldidagi ma`suliyatni his qiladilar. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, shartlar guruh a`zolaridan astoydil tayrgarlik ko`rishni, Vatanimiz xaqida to`la ma`lumotga ega bo`lishni, savollarga javob berish uchun esa darslik va ko`llanmalarga murojaat qilishni, vatanga nisbatan e`tiqodni, mehr-muhabbatni namoyon qilishlarini talab qiladi. Bu kabi tadbirlarni o`tkazish jarayonida boshlang`ich sinf o`quvchi-larida ijobiy xislatlarning namoyon bulishini kuzatishimiz mumkin. Vatan, Vatanga e`tiqod xaqidagi tushunchalarining yanada boyiganligining guvohi bo`lamiz. 1.3. 1-bob yuzasidan xulosalar Xullas, milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash o`zining quyidagi maqsad, vazifalari va xususiyatlariga ega. 1. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot, huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etish yo`lida yoshlar ongida mustaqil dunyoqarash va ogohlik hissini kamol toptirish, komil insonni voyaga yetkazish, Vatanga e`tiqodni tarbiyalash bilan uzviy bog`liq bo`lib qolaveradi. 2. Ezgulik va bunyodkorlik ishlariga da`vat etadi, jamiyat duch kelgan muammolar yechimini topishga yordam beradi, mamlakatning tez taraqqiy etishi uchun poydevor bo`ladi. 3. Ajdodlar bilan avlodlar o`rtasidagi vorislik milliy mafkurada o`z aksini topadi. 4. O`sib kelayotgan yosh avlodni buyuk maqsadlar sari birlashtiruvchi va safarbar etuvchi kuch ekanligidadir. 5. Yoshlarning intellektual – ma`naviy salohiyati milliy istiqlol g`oyalarini qay darajada hayotga tatbik eta olishida, ajdodlar orzu-umidini qay darajada ruyobga chiqara bilishida yakqol namoyon bo`ladi. 6. Milliy istiqlol mafkurasi yosh avlodni tarbiyalashning beqiyos omilidir. 26

II Bob. MILLIY ISTIQLOL G`OYASI ASOSIDA BOSHLANG`ICH SINF O`QUVCHILARIDA VATANGA E`TIQODNI TARBIYALASH YO`LLARI VA USULLARI. 2.1. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida o`quvchilar ongiga vatanga e`tiqodni singdirish imkoniyatlari. Har bir jamiyatning har bir davlatning o`ziga xos, uning uchun xizmat qiladigan, tub maqsadlarini va manfaatlarini himoya qiladigan mafkurasi bo`lishi lozim. Mafkura jamiyat rivojlanishini osonlashtiradi, millatni, barcha fukarolarni umumiy maqsad yo`lida birlashtiradi, ulkan vazifalarni bajarishga ommani safarbar etadi, shu bilan birga har bir shaxs faolligini oshiradi. Shuning uchun xam jamiyat manfaati yo`lida o`zidagi barcha bilim, qobiliyat va iste`dodini baxshida etishga tayyor, fidoiylar tarbiyalanmasa bunday jamiyatda buyuk davlatni shakllantirib bo`lmaydi. Yoshlarda bunday sifatlarni tarbiyalash boshlang`ich sinfdan boshlanadi. Boshlang`ich ta`lim jarayonida yoshlarda milliy istiqlol g`oyasi asosida Vatanga e`tiqodni tarbiyalashning quyidagi yo`nalishlariga e`tiborni qaratish lozim deb hisoblaymiz : - birinchidan, yoshlar, ayniqsa boshlang`ich sinf o`quvchilarini eng avvalo milliy istiqlol g`oyasi asosida Vatanga e`tiqodni tarbiyalashda milliy o`zligini anglashga e`tiborni qaratish lozim . Ayni vaqtda milliy o`zlikni anglash o`z tarixini bilishdan boshlanadi . Prezidentimiz I.A. Karimov ta`kidlaganidek, «Ma`naviyatni tiklash, tug`ilib o`sgan yurtida o`zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko`tarib yurishi uchun insonga albatta, tarixiy xotira kerak… Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson». Tarixchi, arxeolog, sharqshunos olimlarimiz bu borada ko`p ming yillik boy o`tmishimizni tadqiq etishning yaxlit dasturini ishlab chiqib, qator tarixiy manbalar, kitoblar chop etmokda, yoshlarimizga muhim tarixiy saboklarni singdirish uchun harakat qilishmokda. Jamiyatimizda tarixiy, madaniy qadriyatlarimizni tiklash maqsadida Muxammad Ibn Ismoil Al-Buxoriy, Xakim at- 27

Termiziy, Baxovuddin Nakshbandiy, Xo`ja Axror Vali, Mirzo Ulugbek, Amir Temur kabi buyuk shaxslar faoliyatiga bag`ishlangan tadbirlar o`tkazilishi fikrimiz isbotidir. - ikkinchidan, milliy g`urur va milliy birdamlik ruhida tarbiyalash - milliy g`urur, milliy iftixor, oriyat ruxini yoshlar ongiga singdirish – bu xalqimizning boy tarixini, ma`naviy qadriyatlarini o`rganib, vatanimizning boy iqtisodiy imkoniyatlarini bilish, qadrlash, tejab-tergab sarflab kelajak avlodga xam yetkazish, milliy manfaatlarini himoya qilish, shulardan g`ururlanish faxrlanish hissini singdirish hisoblanadi. Milliy birlik, hamkorlik va g`urur ruhida tarbiyalash millatchilikning turli ko`rinishlariga, jumladan, mahalliychilik, mansabparastlik, kabi illatlarni yengishga yordam beradi. Mansabparastlik, tarafkashlik, guruhbozlik, mahalliychilik – bularning hammasi ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, siyosiy taraqqiyotimiz, mustaqilligimiz uchun xatarlidir. Bular milliy ongi, siyosiy madaniyati, milliy g`ururi zaif bo`lgan kishilarga xos xususiyatdir. Ayniqsa, mahalliychilik milliy birlik va birdamlikka putur yetkazadi, milliy nizolarni gazak oldirib yuboradi. Bundan bizning g`animlarimiz ustomonlik bilan foydalanishi mumkin. Ma`lumki, milliy iftixor va milliy g`urur millatlararo munosabatlarning eng muhim tomonlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Ammo bu munosabat ba`zan o`ylamay qilingan bir hatti-harakat bilan ikkinchi bir millat his-tuyg`ularining kamsitilishiga olib kelishi mumkin. Milliy manmanlik, milliy mahdudlik, milliy maqtanchoqlik millatchilik tuyg`ulariga aylanib ketishi mana shu milliy tuyg`ularning kamsitilishi asosida yuzaga keladi. Ma`lumki, yoshlarda his-tuyg`u kuchli bo`ladi, ushbu his-tuyg`ularni to`g`ri yo`naltirishimiz, avaylab asrab tarbiyalashimiz lozim. Bunda biz milliy tuyg`ularni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va axloqiy omillarga suyanib, umuminsoniy manfaatlar asosida rivojlantirishimiz lozim. Yoshlar o`rtasida g`oyaviy-tarbiyaviy ishlarni keng ko`lamada olib borishda ijtimoiy maktab ta`limining o`rni va roli kattadir. Maktab ta`limi yoshlarning mustaqil fikrlash, respublikamizdagi siyosiy hayotiga 28

o`z munosabatlarini mustaqil bildirish, siyosiy faolligining oshishiga katta yordam bermoqda. - uchinchidan, yoshlarni milliy istiqlol ruhida tarbiyalashning yo`nalishlaridan biri – yetuk milliy ong, milliy birdamlik tuyg`usi zaminida shakllangan vatanparvarlikni ham o`z ichiga oladi. Prezidentimiz I.A. Karimov kadrlar tayyorlash tizimining asosiy tamoyillaridan biri «… yoshlar Vataniga sadoqat, yuksak axloq, ma`naviyat va ma`rifat, mehnatga vijdonan munosabatda bo`lish ruhida tarbiyalash» ekanligini ta`kidlagan. Shu nuqtai nazardan biz o`quvchilarni inson uchun dunyoda Vatandan aziz va mu`tabar, muqaddas, qutlug` narsa yo`q ekanligi ruhida tarbiyalashimiz lozim. Vatan – bu xalqning o`tmishi, buguni va kelajagidir. Vatanparvarlik esa milliy manfaatlarni, millat takdirini va istiqlolini chuqur o`ylash va anglash mas`uliyati bilan bog`lik ma`naviyatdir. «Bugun Vatanning har bir farzandi, - deb ta`kidlaydi I. Karimov – o`zining ota yurtining ajralmas bo`lagi deb his etayapti va bundan faxrlanayapti. Istiqlol bergan eng katta boyliklardan birinchisi ana shu desak, aslo yanglishmagan bo`lamiz ». Bu borada bizning vazifamiz, Vatanimiz tarixini yoshlarga davr siyosatiga moslashtirilgan, bir qolipga solingan holda emas, balki obyektiv asosda, ota- bobolarimizning yurtimiz mustaqilligi uchun olib borgan kurashlari, ayni shu yo`lda ularning jon berib jon olganlari misolida yetkazishimiz lozim. - to`rtinchidan, xalqimizning ma`naviy merosini mustahkamlash va rivojlantirish ruhida tarbiyalash, boshlang`ich sinf o`quvchilarni milliy an`analarimiz, milliy odob-axloqimiz qoidalari, ona tilimizni chuqur o`rganishga da`vat etishimiz lozim . Mustaqillik davri yaxshi milliy an`analarga, urf-odatlarning mezoni doirasida turib ish tutishni talab etadi. Biz ayniqsa o`qfuvchilarni ajoyib milliy urf- odatlarimiz, chunonchi o`zidan kattani, kariyalarni, ota-onani hurmat qilish, ularning talablarini mumkin qadar bajarish, chanqagan yo`lovchiga suv berish, oyoq ostida yotgan non bo`lagi va ushog`ini olish, daraxt ekish va boshqa juda 29

ko`p go`zal, oliyjanob urf-odatlar ruhida tarbiyalashimiz, ular ongiga singdirishimiz lozim. Kelajak avlodlar o`z taraqqiyotida o`tmish avlodlarning tajribasidan, yo`l- yo`riqlaridan, ulardan meros qolgan moddiy va ma`naviy merosdan o`z faoliyatlarida foydalanadilar, o`zlariga kerakli xulosalarni chiqarib oladilar. Boshlag`ich sinf o`quvchilarini milliy qadriyatlar orqali Vatanga e`tiqod ruhida tarbiyalashning manbalarini quyidagi chizma buyicha izohladik: 1-chizma Boshlang`ich sinf o`quvchilarida milliy g`oya asosida vatanga e`tiqodni tarbiyalash omillaridan yana biri tilning sofligini, tozaligini saqlash va bunga o`quvchilarni chorlashdir. Chunki xalqimizning uzoq o`tmishi, bugungi xayoti-yu 30 Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini milliy qadriyatlar orqali vatanga e’tiqodni shakllantirish manbalari Markaziy osiyo mashhur allomalarining vatanga e’tiqod haqidagi qarashlari Milliy bayramlar, tadbirlar, marosimlarXalq og‘zaki ijodi namunalari: ertak, maqol, afsona, dostonlar Xalq amaliy sanati O‘lkashunoslik muzeylari, muqaddas ziyoratgohlarga саё ҳ атPedagogika: oila, amaliy, turmush Ona tabiat qo‘yniga uyushtiriladigan sayohatlarMilliy istiqlol g‘oyasi, milliy mafkura Oilaviy an’analar

ertangi istiqboli mujassamlashgan tilimizda millatning milliy-ma`naviy ruhi, madaniy-ma`rifiy qiyofasi butun murakkabligi bilan namoyon buladi. - beshinchidan, boshlang`ich ta`limda mafkuraviy tarbiya yo`nalishlaridan yana biri – insonning o`z imkoniyatlarini erkin nomoyon qilishi, ijodiy fikrlashga o`rgatish, ijtimoiy-siyosiy faollikni, kattalar ishini davom ettirish mas`uliyatini anglash, boshqaruv ishlarini tushuntirishni tarbiyalash lozim. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini milliy g`oya ruhida tarbiyalashda milliy qadriyatlarning o`rni beqiyosdir. Milliy qadriyatlar o`quvchilarni vatanga e`tiqodli, xalqiga sodiq yoshlarni tarbiyalashda muhim o`rin tutadi. Biz tadqiqotlarimiz davomida boshlang`ich sinf o`quvchilarining Vatan, Vatanga e`tiqod xaqida kanday tushunchaga ega ekanliklarini aniqlash maqsadida, o`quvchilar bilan og`zaki savol-javoblar uyushtirdik. Savollarni tuzishdan oldin ularning yosh va psixologik jihatlarini hisobga oldik. Ularga quyidagi savollar bilan murojaat qildik: 1. Vatan nima? 2. Nega ona Vatan deyiladi? 3. Bizning Vatanimiz qayer? 4. Vatan xakidagi o`zbek xalq maqollardan misollar keltiring? 5. Vataningiz tabiati va ob-havosi xaqida gapirib bering? 6. Amir Temur, Alisher Navoiy, Boburlar kimning vatandoshi? 7. Siz vataningiz uchun nima qila olasiz? 8. Vatanga e`tiqod deganda nimani tushunasiz? Ushbu tajriba sinovimizda 50 ta boshlang`ich sinf o`quvchilari ishtirok etishdi, suhbatlarda ishtirok etgan boshlang`ich sinf o`quvchilari birinchi, ikkinchi va uchinchi savol bo`yicha to`liq bo`lmasada, ko`pchiligi to`g`ri javob bera olishdi. To`rtinchi savol bo`yicha esa ya`ni «Vatan haqidagi o`zbek xalq maqollaridan misollar keltiring?» savoli bo`yicha o`quvchilar atigi 3-4ta Vatan haqidagi maqolni aytishdi xolos, vaholanki, har bir sinf darsliklarida Vatan to`g`risidagi o`zbek xalq maqollaridan keltirilgan, mavzu o`rganilgandan so`ng esa topshiriq sifatida Vatan to`g`risidagi maqollarni yod olishlari ko`rsatilgan. Bundan ko`rinib turibdiki, bu savolimiz yuzasidan qoniqarli javob ololmadik. Beshinchi savol bo`yicha ham 31

o`quvchilar to`liq javob kaytara olishmadi. Oltinchi va yettinchi savollarga esa o`quvchilarning ko`pchilik qismi javob berishga harakat qilishdi. Oxirgi ya`ni «Vatanga e`tiqod deganda nimani tushunasiz?» deb so`ralganda esa, ishtirok etgan o`quvchilarimizning diyarli ko`p qismi tasavvurga ega emasliklarining guvohi bo`ldik. Shu sababdan savolimiz mazmunini bir oz o`zgartirib «Vatanparvarlik” deganda nimani tushunasiz? savoli bilan qaytadan murojaat qilishimizga to`g`ri keldi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining yoshlari va sinflari har xil bo`lganligi sababli, xar xil sinfda turlicha javob qaytarishdi. YA`ni birinchi va ikkinchi sinf o`quvchilari bu savol yuzasidan sayozroq tushunchaga ega egalar, uchinchi va to`rtinchi sinf o`quvchilari esa to`liq bo`lmasada, javob qaytarishdi. Og`zaki savol- javoblarda barcha o`quvchilarning ham oshkora javob bera olmasliklarini hisobga olib, shu maktabning boshlang`ich sinflarida yozma anketa savollarini tarqatdik. Anketa savollarini test tarzida tuzib chiqdik. Bu so`rovnoma o`quvchilar bilan bo`lgan yakka tartibdagi savol-javoblar, suhbatlar, milliy qadriyatlarga bag`ishlangan ertaliklar, bellashuvlardan keyin o`tkazildi. So`rovnomamizda quyidagi savollar mavjud edi. Hurmatli o`quvchi quyidagi savollarga javob variantlarini belgilab ko`ringchi (sizga ma`qul bo`lgan javobni aylana ichiga oling) 1. Vatanparvar kishi qanday bo`lishi kerak deb xisoblaysiz? а) mehnatkash, tortinchoq b) uyatchan, yalqov, maqtanchoq d) sadoqatli, dov yurak, irodali, elparvar. 2. Istiqlol deganda nimani tushunasiz? а) birgalikda yashash; b) hurlik, ozodlik, erkinlik. v) a`lo baholarga o`qish; 3. Birinchi sentabr qanday bayram? а ) onajonlar bayrami b) birinchi qo`ng`iroq kuni 32

v) mustaqillik bayrami, bilimlar kuni. 4. Siz Vataningiz uchun nima qila olasiz? а ) a`lo baholarga o`qiyman, vatanim boyliklarini asrayman, vatanimga xizmat qilaman. b) ota-onamga yordam beraman. v) o`rtog`larim bilan urushmayman . Tarqatilgan test savollarining barchasiga xam to`liq javob olinmadi. Vaxolanki, yozma ish usullarining ko`lami keng bo`lib, ular ham o`quvchilarning ayniqsa, boshlang`ich sinf o`quvchilarining xat savodxonligini o`stirish bilan birga mantikiy fikrlashga, dunyoqarashini shakllantirishga xizmat qiluvchi omillardan biridir. So`rov varaqalari Qarshi shahridagi 7- maktabning boshlang`ich sinf o`quvchilariga tarqatilgan edi. So`rovnomamizga javob berishda shu sinflarning 50 ta boshlang`ich sinf o`quvchisi ishtirok etdi. Yig`ib olingan 50 ta so`rov varaqalaridagi savollarga berilgan javoblar quyidagi jadvalda ko`rsatilgan : Savollar O`quvchilar soni Quyi javoblar O`rta javoblar Yuqori javoblar T.g. N.g. T.g. N.g. T.g. N.g. T.g. N.g. 1 1- savol 25 25 9 12 8 7 8 6 2 2- savol 25 25 10 11 8 9 7 5 3 3- savol 2 5 2 5 11 11 7 9 7 5 4 4- savol 2 5 2 5 9 10 8 9 8 6 Kuzatuv va yozma ishlarni tahlil qilish natijasida shu narsa ma`lum bo`ldiki, boshlag`ich sinf o`quvchilari Vatan, vatanparvar shaxslar to`g`risida ma`lumotga egalar, davlatimiz madhiyasi va ramzlarida nima ifodalangan-ligini yaxshi bilishadi. Yurtimiz poytaxti, O`zbekiston davlat madhiyasi, ramzlari haqida ma`lumotga egalar. Albatta bu narsa har bir pedagogning yutug`i bo`lishi bilan birga yurtimizda olib borayotgan islohotlarning natijasidir. Ammo ta`kidlashimiz lozimki, boshlag`ich sinf o`quvchilari bugungi kunda mustahkam e`tiqod haqida tushunchaga ega emaslar. Zero insondagi e`tiqod ko`rsatichlarini shakllantirish ham Vatanga e`tiqodni shakllantirishning asosidir. Vaholanki, mustahkam 33

e`tiqodli vatanparvar insonlarni tarbiyalash davr talabi. Biz yuqorida aytganimizdek boshlang`ich sinf o`quvchilarini milliy qadriyatlar orqali milliy g`oyani ular ongiga singdirish ko`pincha dars jarayonida amalga oshiriladi. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashni maqsad qilib qo`yilgan darslarda boshlang`ich sinf o`qituvchisi Vatanga e`tiqodni tarbiyalashga alohida e`tibor berishi lozimki, bunda 1.Mamlakatimiz Prezidentining faoliyatidagi hamda milliy istiqlol g`oyasidagi Vatanga e`tiqodni rivojlantirish haqidagi fikrlardan dars jarayonida foydalanish; 2.Darsda o`rganilayotgan mavzudagi milliy qahramonlarning aynan Vatanga bo`lgan e`tiqodini namuna sifatida ko`rsata olishi; (To`maris, Shiroq, Spitamen, Muqanna, Amir Temur, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik kabilar) 3. Mashhur allomalarining Vatanga e`tiqod haqidagi fikr-mulohaza-laridan unumli foydalana olishlari; 4. Vatanga e`tiqodsiz insonlarning hatti-harakati tufayli sodir bo`lgan noxush voqealarning oqibati natijasida (Toshkent, Andijon voqealari) xalqimiz va vatanimizga yetkazilgan ozorlar to`g`risida ma`lumot berish orqali Vatanga e`tiqodning kishida mavjud bo`lishi shartligini isbotlay olish ko`zda tutiladi. Kuzatishlar natijasida yana shuni ta`kidlab o`tishimiz kerakki, bosh-langich sinf o`qituvchilari yozma ishlardan faqat ona tili darslarida foyda-lanishadi. Ko`pincha, u ham bo`lsa, o`quvchilarning savodxonligini tekshirish-ga qaratilgan bo`ladi (insho, diktant). Vaholanki, boshlag`ich sinf darslari safiga kiritilgan “odobnoma” va boshqa darslarida ham yozma ishning boshqa turlardan foydalansa buladi. Yoki sodda tarzda tuzilgan test, krossvord, boshqotirma va rebuslardan foydalanilsa o`quvchilarning mavzuga nisbatan qiziqishlari yanada ortadi. Test, savol-javob tarzidagi yozma ish usullari yuqorida aytganimizdek, bolalarni mustaqil fikrlashga, dunyoqarashini o`stirishga xizmat qilishi bilan birga, barcha o`quvchilarning mavzu yuzasi-dan olgan bilimlarini tekshirib ko`rishga imkon beradi. Bu borada “O`qish” va “Odobnoma” darslarida ajratilgan mavzular bo`yicha, ya`ni, masalan 4-sinf «Odobnoma” fanida “Vatanni sevmoq 34

iymondandir” bo`limi bo`yicha to`rt soat ajratilgan bo`lib, ular “Vatan va Vatan tuyg`usi”, “Vatan va Vatan-parvarlik”, “O`zbekiston-Vatanim manim”, “O`zbekiston – mustaqil diyor” mavzulari berilgandir. Ushbu bo`lim yakunida yozma ishlarni tashkil etish yanada yaxshi natija beradi, avvalo o`quvchilar darsda olgan bilimlarini mustahkamlaydi, mavzuga qayta murojat etish orqali Vatan haqida tasav-vurlari yanada teranlashadi, xotirasida mustahkam joy oladi. Yozma ishlarni yozish jarayonida Vatanga nisbatan g`urur, muhabbat tuyg`ulari tarbiyalanadi. Boshlang`ich sinf o`qituvchisi yozma ish uchun o`zi mustaqil holda mavzu tanlashi ham mumkin, albatta bu mavzular ham Vatanga e`tiqodni tarbiyalashga xizmat qilmog`i lozim. Mavzular quyidagi mazmunda “Men Vatan uchun nima qila olaman”, “Vatanim- onam”, “1-Sentabr Vatanim qayta tug`ilgan kun”, “Ona tabiat, onam kabi mehribon”, “Jaloliddin Mangu-berdi - Vatanga e`tiqodli inson” kabi mavzularda bo`lishi mumkin. Yuqoridagi barcha keltirgan milliy qadriyatlarimiz boshlag`ich sinf o`quvchilarining ma`naviy dunyosini shakllanishida faol ishtirok etadi. Shu borada bugungi vazifamiz ulardan darsda, darsdan tashkari mashg`ulotlarda, oilada sharoitida, jamoa joylarida, kolaversa, maktabgacha muassasalarida keng va samarali foydalanish zarurdir. Umuman, O`zbekiston porloq kelajagiga chuqur ishonch, davlatimiz, istiqlolimiz takdiri yoshlar qo`lida ekanligini chuqur anglash hissini tarbiyalash ma`suliyati burchimizdir . 2.2. Boshlang`ich ta`lim jarayonida milliy istiqlol g`oyasi asosida o`quvchilarda vatanga e`tiqodni tarbiyalash yo`llari va usullari. Mustaqilligimiz tufayli xalqimiz qadriyatlarini mukammal o`rganish, ularga yangi ma`no-mazmun ato etish, bugungi kun talablariga javob beradiganlarini yanada samaradorligini, ularni ta`sir doirasini kengaytirish, yangicha dunyoqarashni shakllantirish oqibatida, yosh avlodni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash muhim vositalardan biridir. 35

Bizga ma`lumki, ta`lim-tarbiya jarayoni uzoq davom etadigan, o`zida xalq an`analarini mujassamlashtirgan jarayon bo`lishi lozim. Shu borada o`quvchilarga ta`lim va tarbiya berishning asosiy omili dars jarayoni muhim ahamiyati egadir. Ushbu asosiy omil asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarda “Vatan”, “Vatanparvarlik”, “Vatanga e`tiqod tuyg`usi” shakllantirib boriladi. Dars o`quv ishlarining markaziy qismi bo`lib, boshlang`ich sinf o`quvchilarini bilim, ko`nikma, malakalar bilan qurollantirish bilan birga, ularni milliy qadriyatlarimiz xaqida tushunchaga ega bo`lishida, milliy qadriyatlarda aks etgan axloqiy sifatlarni o`quvchilarda hosil qilishda uning roli va urni beqiyosdir. Bizga ma`lumki, har bir dars umumiy didaktik talablarga javob berishi, jumladan darsda mavzuning xarakteridan kelib chiqib, xalqimizning boy pedagogik merosiga tayanishi, undan foydalanish imkoniyatlarini izlashi lozim. O`quv qo`llanmalarining mazmunini milliy qadriyatlar bilan boyitilishi, boshlang`ich sinf o`quvchilarida axloqiy sifatlarni, vatanga e`tiqodni tarbiyalash pedagogik faoliyatning asosini tashkil qiladi. Shubhasiz mustaqillik yillaridan keyingi ta`lim sohasidagi islohotlardan ko`zlangan maqsad ham dars jarayonida milliy qadriyatlar namunalarini o`rganish hamda ularda ilgari surilgan insonparvarlik g`oyalari orqali yosh avlodni barkamol insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir. Bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlis qabul qilgan qaror, qonun va farmonlar dastur amal bo`lib xizmat qilmoqda. Bunda «Ta`lim to`g`risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim stan-dartlari”, “Maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar konsepsiya”si, “Boshlang`ich ta`lim konsepsiya”si kabi hujjatlar muhim ahamiyatga ega. Qabul qilingan barcha yuqoridagi hujjatlarda umumiy o`rta ta`lim muassasalari davlat hujjatlarida o`quvchi-yoshlarni milliy va umuminsoniy qadriyatlarga sadoqat ruhida, Vatanga e`tikod tuyg`usini shakllantirishda, ularni axloqiy fazilatlarni shakllantirishda, vatanparvarlik tuyg`usini shakllantirish masalasiga alohida e`tibor berilgan. 36

Dars jarayonini tashkil etishda ko`p narsa o`qituvchining bilim saviyasiga, madaniyatiga, pedagogik mahoratiga bog`lik. Bir soatlik dars jarayonida o`qituvchi boshlang`ich sinf o`quvchilarining ongi va tafakkurini shakllantirish, mustaqil fikrlashga o`rgatishi, qolaversa dunyoviy bilimlarni yetkazish bilan birga, qadriyatlarga nisbatan milliy g`urur, vatanga e`tiqodni tarbiyalash, milliy qadriyatlarimiz mazmun, mohiyati haqida tasavvurni hosil qilishi, pirovardida esa, ularda axloqiy fazilatlarni shakllantira olish asosiy maqsad bo`lishi lozim. Yuqoridagi maqsadga erishish uchun o`quvchilarning diqqatini quyidagi masalalarga qaratishi lozim deb hisoblaymiz: 1. Dars jarayonida milliy va umuminsoniy qadriyatlar, ularning tarkibiy qismlari haqida boshlang`ich sinf o`quvchilarning bilim va qiziqish doiralarini hisobga olgan holda, elementar tushunchalar berishni yo`lga qo`yish; 2. “Vatan”, “Vatanparvarlik”, “Vatanga e`tiqod” tushunchalarining mazmun, mohiyati, funksiyalari haqida ma`lumotga ega bo`lishlari va ularning inson hayotidagi o`rni va roliga e`tiborni qarata olishi; 3. Xalqimiz tarixida o`tgan Vatanga e`tiqodli insonlarning faoliyatlari tahlilida o`quvchilarning Vatanga e`tiqoli qilib tarbiyalash; 4. Dars jarayonida boshlang`ich sinf o`quvchilarini Vatanga e`tiqodli qilib tarbiyalashda milliy va umuminsoiny qadriyatlarning mushtarakligini ta`minlay olish, pirovardida mamlakatimizda istiqomat qilayotgan boshqa millat vakillariga nisbatan hurmat va do`stona munosabatni tarbiyalashi lozim. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining ruhiy-ma`naviy holatini bilgan holda, axloqiy fazilatlarni yuksak darajada shakllantirish va milliy qadriyatlarga bo`lgan munosabatni o`zgartirish orqali Vatanga e`tiqod tuyg`usini shakllantirish ham muhim ahamiyatga ega. Bu ruhiy-ma`naviy holat darsliklarda aks etgan mavzu yuzasidan o`qituvchi tomonidan qilingan hikoya, suxbat yoki ko`rinish tarzida, xalq og`zaki ijodi namunalarini tinglaganda, ayniqsa, Vatan fidoiylarining qaxramonliklarini hikoya qilganda sodir bo`ladi. Bizga ma`lumki, bolalik deb atalmish bu davr o`zining ishonuvchanligi, taqlidchanligi, qiziquvchanligi hamda soddaligi bilan ular 37

hayotida uchmas iz qoldiradi. Ular yuqoridagi voqealarni tinglaganlarida, o`sha qaxramonlarga o`xshagisi keladi, o`zlarining uyinlarida ularga taqlid qiladilar, ular albatta xalq ximoyachisi va Vatanga e`tiqodli insonlar bo`lishga harakat qila boshlaydilar. Biz boshlang`ich sinflarda milliy qadriyatlar orqali Vatanga e`tiqodni tarbiyalashni asosiy omili bo`lgan dars jarayonida Vatanga e`tiqodni tarbiyalash samaradorligini oshirishda quyidagi tarbiya metodlardan foydalanishni maqsadga muvofiqdir deb bildik: kuzatish va nazorat qilish, suhbat, hikoya, tushuntirish, rag`batlantirish, tanbih berish, ma`qullash, ko`rgazmalilik, namuna ko`rsatish, ishontirish, bahs va munozara metodlardan keng foydalanish lozimdir. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini milliy qadriyatlar orqali Vatanga e`tiqod ruhida tarbiyalashda quyidagi milliy qadriyatlarning namunalari tarbiya vositalari bo`la oladi: халқ оғзаки ижоди намуналари, урф-одатлар, расм-русумлар, ёзма bitiklardagi Vatanga e`tiqod g`oyalari, islom ta`limotidagi insonparvarlik g`oyalari, mashhur alloma va mutafakkirlarning Vatanga e`tiqod haqidagi g`oyalari, halqimiz tarixida o`tgan Vatanga e`tiqodli insonlarning Vatan uchun olib borgan jangu-jadallari, o`lkashunoslik manbalari, xalq amaliy san`ati, tarixiy muzeylar, radio-televideniya, kompyuter vositalari, “Kamalak” bolalar uyushmasining faoliyati va boshqalar . Biz avvalo, maktablarda boshlang`ich sinf o`qituvchilarning bu vazifani qanday amalga oshirayotganliklarini kuzatdik. Tadqiqotimizda asosan o`qituvchilar tomonidan boshlang`ich sinf o`quvchilariga Vatanga e`tiqod tuyg`usini shakllantirish masalasi buyicha amalga oshirayotgan ishlarning ahvoli, o`qituvchilar va o`quvchilarning milliy va umuminsoniy qadriyatlar, Vatanga e`tiqod haqida tushunchasi va bunga ularning munosabatini aniqlashdan boshladik. Boshlang`ich sinflarda ishlarning ko`lami bilan tanisha borib, ularning yillik rejalarini, har bir sinfda “O`qish” va “Odobnoma” fanlarida milliy qadriyatlar namunalariga ajratilgan soatlarni tahlil qilib chikdik. Kuzatishlardan maqsad o`qituvchilarning o`quvchilarda Vatanga e`tikodni tarbiyalashda “O`qish”, “Odobnoma” darslarida milliy qadriyatlarning tarbiyaviy 38

imkoniyatlaridan foydalanish tajribalarini o`rganish va tahlil qilish edi. Buning uchun Qarshi shaxridagi bir nechta maktablarning boshlang`ich sinf o`qituvchilari va o`quvchilari o`rtasida suhbatlar tashkil etib, shu bilan birga surovnomalar tarqatdik. Jumladan, Karshi shaxridagi 7-maktabning boshlang`ich sinf o`qituvchisi Y.Xikmatova, 30-maktabning boshlang`ich sinf o`qituvchisi U.Odilova va ko`pgina o`qituvchilarining darslarini kuzatdik. Ushbu kuzatishlar yuzasidan o`qituvchilar bilan suhbatlar uyushtirdik. Va boshlang`ich sinf o`qituvchilarning milliy istiqlol g`oyasi asosida o`quvchilarda vatanga e`tiqodni shakllantirishdagi sa`y-haraktlarini aniqlash maqsadida surovnoma tarqatib ularda quyidagicha savollar kiritdik: 1. Milliy qadriyatlarni o`rganish jarayonida boshlang`ich sinf o`quvchilarda Vatanga e`tiqodni shakllantirish masalasiga qanday qaraysiz? 2. Siz o`z malakangizda, boshlang`ich sinf o`quvchilarida, milliy istiqlol g`oyasi orqali Vatanga e`tiqodni shakllantirishga harakat qilganmisiz? 3. Milliy qadriyatlar orqali o`quvchi-yoshlarda yangicha dunyoqarashini shakllantirish, ularda Vatanga e`tiqod hissini tarbiyalashda qanday usul, yullarni qo`llash mumkin deb bilasiz? 4. Pedagogik fikrlar taraqqiyotida Vatanga e`tiqod mavzusining yoritilishi haqida nimalarni bilasiz? Biz so`rovnomadagi savollarga javob variantlari belgilamadik balki, boshlang`ich sinf o`qituvchilarining to`la, erkin fikrlashlari, tanlagan mavzumizga nisbatan ularning munosabatini bilish uchun imkoniyat yaratdik. Ularning biz tanlagan mavzuga nisbatan qiziqishlarini bilish juda muximdir. Anketa savollaridan tashqari o`qituvchilar bilan alohida suhbatlar o`tkazdik. Suhbatlarimizning mazmunini milliy g`oya, bugungi kunda u asosida amalga oshirilayotgan ishlar, milliy g`oyani ta`lim-tarbiya jarayoniga tadbiq qilinishi hamda Vatanga e`tiqod va uning milliy g`oyada ifodalanishi, bu mavzuni darslarda o`rganish orqali boshlang`ich sinf o`quvchilarida Vatanga e`tiqodni tarbiyalash xaqida bo`ldi. Ularga quyidagi qo`shimcha savollar bilan murojaat qildik: 39

1. G`oya deganda nimani tushunasiz ? 2. Milliy g`oya deganda nima tushuniladi ? 3. Milliy istiqlol g`oyasi va uning o`quvchilar tabiyasidagi ahamiyatiga bo`lgan qarashlaringiz qanday? 4. Keyingi paytda, kadriyatlar milliy istiqlol g`oyasi bo`yicha yaratilgan qanday ilmiy adabiyotlar bilan tanishgansiz? 5. E`tiqod deganda nimani tushunusiz? 6. Qanday insonlarni haqiqiy Vatanga e`tiqodli inson deb hisob laysiz? Tadqiqotimizda 50 ta o`qituvchi ishtirok etib, ularga boshlang`ich sinf o`quvchilarida Vatanga e`tiqod tuyg`usini shakllantirishda milliy g`oyaning qaysi tomonlariga ko`proq e`tiborni kuchaytirish lozim?,-degan savol bilan murojaat qilganimizda shu narsa ma`lum bo`ldiki, ba`zi o`qituvchilar bu masalaga jiddiy yondoshmaganlar. O`qituvchilar ko`proq o`quvchilarning savodxonligiga e`tibor berishgan. Ular o`quvchilarning axloqiy tarbiyasiga jiddiy qarasalarda, e`tiqod xaqida o`z faoliyatlarida tuxtalishmagan, boshlang`ich sinf o`quvchilarida mustahkam e`tiqodning kurtaklarini shakllantirishga harakat qilmaganlar. Ko`pgina tajribali o`qituvchilar esa o`z faoliyatlarida “Vatanparvarlik”ni tarbiyalashga alohida e`tibor bilan qaragan bo`lsalarda, “Vatanparvarlik”ni e`tiqod nuqtai-nazaridan shakllantirishga harakat qilmaganlar. Ayniqsa, keyingi murojaat qilgan qo`shimcha savollarimizga olgan o`qituvchilarning javoblari to`liq talabga javob bermadi. Shu narsa ma`lum bo`ldiki, boshlang`ich sinf o`qituvchilari qadriyatlarning asl mohiyati nima ekanligi, milliy va umuminsoniy qadriyatlar xaqida tushunchalarga ega emasliklari ayon bo`ldi. “Qadriyatlar” deganda nimani tushunasiz? degan savolga tarixiy obidalar, “Navro`z bayrami”, milliy urf-odatlarni aytib o`tishdi. Vaholanki, qadriyatlar - deyilganda faqat o`tmish davrlar uchun muhim ahamiyat kasb etib qolmasdan, balki hozirgi kun va kelajakdagi taraqqiyotga ham ijobiy ta`sir ko`rsatadigan, kishilar ongiga singib ijtimoiy ahamiyat kasb etadigan moddiy, ma`naviy, tabiiy, diniy, axloqiy, falsafiy va boshqa boyliklar majmui tushuniladi. Shu bilan birga mustaqillikdan keyingi 40

yillarda yaratilgan mamlakatimiz fuqarolari uchun ahamiyatga ega bo`lgan voqea va hodisalar ham borki, ular allaqachon xalqimiz uchun yuksak qadriyat hisoblanadi. Jumladan: inson va uning manfaatlari eng oliy qadriyat sifatida e`tirof etilishi, mustaqillik, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, moddiy va ma`naviy qadriyatlar va boshqalarni misol tariqasida keltirish mumkin edi. Boshlang`ich sinf o`qituvchilari milliy qadriyat, milliy va umuminsoniy qadriyatlar haqidagi tushunchalariga to`liq javob bera olmaganliklarining asosiy sababi yangi adabiyotlar bilan tanish emasliklari, o`z malakalarini o`z vaqtida oshirmayotganliklarini ko`rsatish mumkin. Yuqoridagi surov natijalariga ko`ra, 50 ta boshlang`ich sinf o`qituvchilaridan 34 foizi o`quvchilarda Vatanga e`tiqodni shakllantirishga alohida e`tibor bilan qaraganligi ma`lum bo`ldi. Birinchi bosqichda o`qituvchilar tajribasidagi ahvolni aniqladik. Ikkinchi bosqichda tanlangan, rejalashtirilgan mavzularga doir boshlang`ich sinf o`quvchilarida Vatanga e`tiqodni tarbiyalashning vositasiga aylantirish maqsadida yangicha tarzda, ya`ni biz taklif etayotgan usul asosida uyushtirdik. Darslarni o`zimiz belgilagan dastur asosida kuzatdik. Bu dasturga quyidagi masalalar kiritildi: 1) Milliy qadriyatlarni o`rganishda o`qituvchi Vatanga e`tiqod bilan bog`lik mavzularni ajratib o`quvchilar diqqatini ularga qarata oladimi? 2) O`qituvchi milliy qadriyatlarda aks ettirilgan Vatanga e`tiqod mavzuini bugungi turmush bilan, hayotimizdagi muammo va voqealar bilan bog`lay oladimi? 3) Milliy qadriyatlarda aks ettirilgan Vatanga e`tiqod xaqidagi fikrlarni o`qituvchi o`z faoliyatida keltiradimi? 4) O`qituvchi mavzuni o`tishda boshlang`ich sinf o`quvchilarning Vatanga e`tiqod haqidagi qarashlarini shakllantirishda ularning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga oladimi? 41

Milliy qadriyatlarning Vatanga e`tiqodni tarbiyalashda muhim vosita sifatida xizmat qilishi uchun esa boshlang`ich sinf o`qituvchilari biz tadqiq qilayotgan ushbu mavzu yuzasidan to`liq tassavvurga ega bo`lishi lozim, avvalambor, o`zlari “Qadriyatlar”, “Milliy qadriyatlar”, “E`tiqod” tushunchasi to`hrisida to`liq tasavvurga ega bo`lishi va albatta o`zlari Vatanga e`tiqodli insonlar bo`lishi lozim. Mustahkam e`tiqodli o`qituvchigina, qo`l ostida tarbiya olayotgan o`quvchilarda ham sof e`tiqodni shakllantira oladi. Boshlang`ich sinf o`qituvchisi o`quvchilarga, qadriyatlarimizda aks etgan asosiy g`oyani anglab olishda, Vatanga e`tiqodli inson tushunchasi haqidagi tasavvurga ega bulishda birinchi bulib bilim beradigan insonlardir. O`quvchilarda Vatanga e`tiqodni tarbiyalashda, ular e`tiqod tushunchasini chuqur anglab olishlari va kundalik hayotda unga amal qilishlari uchun o`qituvchi zo`r mahorat bilan darsni tashkil kilishi, o`rganmoqchi bo`lgan mavzu qaxramonlariga chuqur tavsif berishi zarur. Yaxshi tashkil qilingan tarbiya jarayoni o`quvchilar xotirasida uzoq saqlanadi. Masalan afsona yoki ertaklarni o`rganish jarayonida qahramonlarning tabiatida ifodalangan insoniy fazilatlarni o`qituvchi misollar bilan ishonarli qilib yoritib berishi lozim. Kuzatilgan darslardan aytishimiz mumkinki, ba`zi darslarda boshlang`ich sinf o`qituvchilari asosan voqea mazmunini, undagi faktlarni yoritib berganliklarini ko`rdik. Bu yerda o`qituvchining vazifasi asar mazmunini tanishtirishdek bo`lib qoldi. Darslarni tashkil qilishdan maksad faqat shugina emas, balki o`quvchilarda axlokiy sifatlarni tarkib toptirish, Vatanga e`tiqodni shakllantirish edi. Milliy qadriyatlarda o`z ifodasini topgan mukammal shaxs tarbiyasi, Vatanga e`tiqod, iymon, tushunchalarini tarkib toptirish, ularni kundalik ishlarimizga aylantirish, bolalar ongida ham shunday fazilatlarni tarkib toptirish yuqorida aytganimizdek, xar bir pedagogning asosiy vazifasidir. Bu kabi ta`lim- tarbiyaviy ishlarni dars jarayonida tashkil qilishda milliy qadriyatlarning imkoniyatlari kattadir. Bu esa darsda ta`lim tarbiyaviy vazifalarni uyg`unlikda hal etish uchun milliy qadriyatlarning imkoniyatlari kengligini isbotlaydi. O`qituvchi 42

bugungi kunda e`tiqodning, ayniksa Vatanga e`tiqodning insonlar hayotidagi o`rni va rolini ko`rsatib, e`tiqodning kishi ongi va xulqiga ta`sirini ko`rsata olish bilan birga, o`quvchilarga bu mavzuda ilk tushunchalarni beradi, e`tiqod haqidagi tushunchalarini shakllantirib boradi. Shu sababli, biz avvalo boshlang`ich maktablarda o`qituvchilarning bu vazifani qanday amalga oshirayotganliklarini kuzatdik. Kuzatishdan maqsad o`qituvchilarning boshlang`ich sinf o`quvchilarida Vatanga e`tiqodni tarbiyalashda darslarda, milliy qadriyatlarnig tarbiyaviy imkoniyatlarini foydalanishlaridagi tajribalarini o`rganish va tahlil kilish edi. Shunday qilib, surovnomamizda olingan javoblar va suhbatlarda olingan javoblar, kuzatilgan darslarning tahlili asosida boshlang`ich sinf o`qituvchilarining bu masalaga nisbatan xar-xil qarashlari mavjudligi aniqlandi. Biz kuzatgan 23 ta darsning 16 tasida boshlang`ich sinf o`qituvchilari milliy qadriyatlardan foydalansalarda, o`quvchilarda e`tiqodni shakllantirishga umuman e`tibor bermasliklarining, 4 tasida bu masalaga qisman, 3 tasida bu mavzuga alohida e`tibor berishlarining guvohi bo`ldik. Biz boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun ko`pgina dars ishlanmalarini o`qituvchilarga tavsiya qildik hamda shu tavsiyalar asosida darslar tashkil qilish bilan birga darsga nisbatan o`quvchilarning qiziqishlarni ortishiga alohida e`tibor qaratdik. Quyida biz tashkil qilgan darslardan keltirib o`tamiz: Odobnoma darsida: «Ona-Vatan-sajdagoh kabi muqaddas» bo`limi yuzasidan takrorlash darsi (noan`anaviy dars) Darsning maqsadi: o`quvchilarning bo`lim yuzasidan olgan bilimlarini mustaxkamlash, ularda Vatanga e`tiqod, sadoqat, muxabbat xissini tarbiyalash bilan birgalikda birdamlik, Vatan sha`nini himoya qilish, topqirlik hamda bilim olishga nisbatan qiziqishni o`stirish kabi xislatlarni tarbiyalash. Darsning tipi: bilimlarni мустаҳкамлаш дарси 43

Darsning metodi: savol-javob, hikoya, suhbat. Darsning jihozi: test, krassvordlar Darsning borishi: xalq rolini sinfdagi barcha bolalar ijro etishadi. Sinfga uyinchoq ot mingan jarchi bola kirib keladi. Jarchi: Aziz fuqarolar, diqqat qiling, podshoximiz tashrif buyurmoqdalar, ularga bugun sizning yordamingiz kerak. Xaloyiq, podshoximizni qarshi oling. Xaloyiq: Dono shoximiz kelmoqdalar, ulardan yordamimizni ayamaymiz. Davraga podshox kirib keladi. Shox: Salom aziz fuqarolarim. Sizlarni ko`rishdan juda xursadman. Vatanimiz boshiga jodugar yolmog`iz qora kunlarni solmoqchi, u mening go`zal qizim «O`zbekoy»ni asir olib, yurtimizni esa changalzorga aylantirmoqchi. Uni yengishga mening kuchim ojizlik qiladi. U sizlarning Vataningizga nisbatan sadoqatingizni, bilimu-irodangizni sinash bilan birgalikda, Vataningizni qanchalar ardoqlashingizni tekshirib ko`rmoqchi. Biz uni yengish uchun uning ba`zi bir savollariga javob berishimiz shart. Shu sababdan sizlardan yordam surab keldim. Umid qilamanki, sizlar mendan o`z yordamingizni ayamaysiz. Biz birgalikda albatta ularni yengamiz, yovuz niyatlarini amalga oshishiga yo`l qo`ymaymiz. Sinfda shamolning uvillashiga o`xshash ovoz eshitiladi. Sinfda isqirt kiyimda yolmog`iz kampir hamtovoqlari: sehrgar mushuk, ayyor tulki bilan birgalikda paydo bo`ladi. Yolmog`iz kampir: Ha, podshoxi olam, yolg`iz qolib, qiynalib o`tiribsanmi, senga hech kim yordam bermasligi aniq. Ayyor tulki: podshox, shu lapashanglarga ishonib o`tiribsanmi? Xi, Xi, Xi! Sexrgar mushuk: Kani, kim zo`r ekan, bizmi, yoki sizlarmi? Yolmog`iz kampir: bo`lmasa mening shartlarimni tinglang, agarda savollarimga javob bera olsalaring mamlakatingiz o`zingizga buyursin, agarda men yengsam sizlar bu mamlakatni shoxingiz bilan tark etasizlar. Uni men xoxlaganimcha idora qilaman, uning yarmini chakalakzorlarga, yarmini esa cho`lu biyobonlarga aylantiraman . 44

Xalq: Biz birgalikda albatta seni yengamiz, dono podshoximiz bilan Vatanimiz sha`nini himoya qilamiz. Podsho: Qani ayt savollaringni? Ayyor tulki: Qani, bo`lmasa, boshladik. Yolmogiz kampir : Savollarga tez va anik javob qaytaringlar. 1.Vataningiz nomi qanday ataladi? 2. Uning poytaxti qayer? 3. O`zbekiston madhiyasini kim yaratgan? 4.Madhiyaga kim musiqa bastalagan? 5. Vataningiz bayrog`ida qanday ranglar mavjud? 6. Bayroqdagi oy va yulduzlar nimalarni anglatadi? 7.Xumo qushi qanday qush? Siz uni nima tasvirida ko`rgansiz? Uning barcha savollariga o`quvchilar birgalikda javob qaytarishdi. Sehrgar mushuk: Negadir sehrgarligim bu safar amalga oshmayapti, ularning bilimdonligi va birdamligi ustunlik qilayapti chog`i. Yolmog`iz kampir: Ha, mayli savol-javoblarda sizlar g`olib chiqdingizlar, ularni o`zim ham yaxshi bilmas edim. Endi sizlarga qiyinroq narsalar bilan murojaat qilmasam bo`lmaydi, qani tulkivoy doskaga birinchi krossvordni ilchi, menimcha bunga ularni aqli yetmaydi. Quyidagi krossvordga tushirib qoldirilgan unli xarflardan joylashtirsangiz Vatan haqidagi hikmatli gap kelib chiqadi. O`quvchilar doskaga chiqib, krossvordni yechadilar: В т n S z М q d d s В т n з М q d d s Mushukvoy: Sizlar krossvord yechishni hm bilarkansizlar-ku. Xa, mayli, keyingi topshiriqqa o`tsak. Mana bu so`zlar necha bo`g`indan iborat ekanligini aytinglarchi : O`zbekiston, Vatan, Mustaqil, Istiqlol, Ozod, Poytaxt .45

Ayyor tulki: Men o`zimni bilimdonlikda, ayyorlikda tengi yo`q deb yursam bular mendan ham bilimdon ekanlar. Ularga yanada qiyinroq krossvord yechishni taklif qilish kerak, balkim shundagina biz ularni yenga olarmiz. Yolmog`iz kampir: Qani, Mushukvoy ikkinchi boshkotirmani doskaga os. Mushukvoy: Mana xozir, bu boshqotirmani yecha olmaysizlar men uni sehrlab qo`yaman. Bu boshqotirmadagi tushirib qoldirilgan unli xarflarni qo`ysangiz o`zbek xalq maqollaridan biri kelib chiqadi. O`qituvchi yordamida bolalar odobnoma darsligidagi vatan haqidagi maqolni esga olishadi va birin ketin chiqib, boshqotirmani yechadilar. Bulbul chamanni sevar, Inson Vatanni sevar. B l b l CH v n n s v r n s n B t n n Mushukvoy: Bu nimasi, mening sehrim Vatan tuyg`usi oldida hech qanday kuchga ega emas ekanda. Endi tushundim, Vatan muqaddas sajdagoh ekan. Uning oldida sehr xam xech qanday kuchga ega emas ekanda. Yolmogiz kampir: Aldoqchilar, firibgarlar, ko`zimga ko`rinmanglar. Menga bergan yordamingiz shumi xali. (Yolmogiz kampir mushukvoy va tulkini davradan quvib yuboradi). Podsho: Xo`p, Yolmog`iz kampir, xalqimning bilimdonligi-yu, ahilligiga, vatanparvarligiga qoyil qoldingmi? Endi malika «O`zbekoy»ni qaytar! Davraga go`zal malika tashrif buyuradi. Malika xalqqa ta`zim qilib, Vatan haqidagi she`rni yod aytib beradi. Xalq uni olqishlaydi. Podsho: Aziz xalqim, bugun biz siz bilan birgalikda makkor yolmog`izni yengdik, sizlar yana bir bor bilimdonligingiz va Vatanga e`tiqodli kishilar ekanligingizni namoyon qildingizlar. Men sizlardan juda minnatdorman. 46

Oldimizda bir ish Yolmohiz kampirni jazolash turibdi. Uni qanday jazolashni sizlarga havola qilaman. Yolmog`iz kampir: Meni kechiringlar, boshka sizlarga ozor bermayman. Mana malikani kaytarib berdim-ku, xo`p desalaring, bundan keyin ozoda yuraman, yomon ishlarga aralashmayman, mana shu supurgim bilan ko`chalaringiz, Vataningiz ozodaligiga o`z hissamni qo`shaman, sizlardan bilimni axloqni, o`rganaman. Kechira qolinglar, xo`pmi, kechiringlar . Bolalар: Biz seni qattiq nazorat ostiga olamiz, ilm sirlarini o`rgatamiz. O`qituvchi: Bolalar keling biz bugungi ertak darsimizda sizlar bilan tanishgan yangi so`zlarga to`xtalib o`tamiz . Fuqaro - shu mamlakatda istiqomat qiladigan kishi. Muqaddas - hamma narsadan aziz. Sajdagoh - inson sig`inadigan joy . Mustaqil - erkin, ozod. Dars yakunida o`qituvchi o`quvchilarga Vatan to`g`risidagi she`rlardan yod olishlarini uyga vazifa qilib topshiradi. 3-sinf O`qish darsida. Dars quyidagicha tashkil etiladi. Mavzu: «Chupon yigit Shiroq» Darsning maqsadi : Chupon yigit Shirok afsonasi misolida boshlang`ich sinf o`quvchilarida Vatanga e`tiqod, el yurtga sadokat, irodalilik va vatan uchun jonini fido kilish tuyg`ularini o`stirish. Dars metodlari : hikoya, suhbat, savol-javob, rag`batlantirish usullari. Dars jihozlari : Shiroqning qaxramonligi tasvirlangan surat, testlar, Darsning borishi : 1) o`qituvchi o`quvchilar bilan salomlashib, o`quvchilarning tayyorgarligini ko`zdan kechiradi; 2) o`tilgan mavzu yuzasidan o`quvchilarning egallagan bilim va malakalarini aniqlaydi. Yangi mavzu : « Cho`pon yigit Shiroq ». O`qituvchi «Cho`pon yigit Shiroq» afsonasini boshlashdan oldin o`quvchilarda mavzuga nisbatan qiziqish hosil qilish maqsadida Vatan tushunchasi, uning muqaddasligi, Vatan uchun jonini fido qilgan 47

ajdodlarimiz haqida hikoya qiladi. Hamda shoirimiz A.Oripovning «Men nechun sevaman O`zbekistonni» nomli she`rini o`qib beradi. Suxbat so`ngida o`qituvchi yurtimiz tabiati, boyliklari, mehmondo`st va mehnatsevar xalqimiz haqida suzlaydi. O`qituvchi e`tiqod, e`tiqodli insonlar haqida o`quvchilarga ma`lumot berar ekan, bunga misol qilib, «Cho`pon yigit Shiroq» afsonasini hikoya qilib berdi. Hikoya davomida o`qituvchi o`quvchilarga oddiy chupon yigit Shiroqning Vatanga e`tiqodli inson bo`lganligi, mardligi, irodaliligi, Vatani uchun jonini fido qilganligi haqida mahorat bilan so`zlab berdi. Suhbat so`ngida o`qituvchi o`quvchilarga quyidagi biz tavsiya qilgan qisqa test savollariga javob berishlarini taklif qildi. 1. Shiroq kim? а) dehqon b) shox v) Vatanga e`tiqodli Chupon 2. Vatanparvar kishilardan kimlarni bilasiz? а ) Chingizxon, Shiroq, b) Kir, Amir Temur v) Tumaris, Shiroq, A.Temur… O`qituvchi: bolalar ushbu so`zlarni o`z o`rniga qo`yib joylashtirsangiz, vatanparvarlik haqidagi o`zbek xalq maqoli kelib chiqadi. Diqqat qiling, men ularni hozir doskaga yozaman: Yurt, ish, yigit, hozir, boshiga, er, tushsa. O`quvchilar so`zlarni joylashtirib quyidagi maqolni doskaga yozib qo`yishdi. Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir. O`qituvchi: Bolalar keling, endi mana bu boshqotirmani hal qilamiz. So`roq o`rniga kerakli so`zni yozamiz. Vatan ? parvar 48

Xalq Dars yakunida o`quvchilarga o`qituvchi uyga vazifa qilib mavzuni o`qib o`rganish bilan birga, Vatan, Vatanparvarlik haqidagi o`zbek xalq maqollarini yod olishlarini topshirdi. O`qituvchi dars davomida quyidagi biz bergan tavsiyalarga amal qildi: 1. O`qituvchi mavzuni boshlashdan oldin o`quvchilarga Vatan tushunchasi haqida ma`lumot berdi. 2. Vatanparvarlik haqidagi shoirlarimizning she`rlaridan foydalandi. 3. O`quvchilarga e`tiqod, e`tiqodli insonlar haqida ma`lumot berishga harakat qildi. 4. Chupon yigit Shirok misolida Vatanga e`tiqodli insonning qiyofasini ko`rsata oldi. 5. Uyga vazifa qilib Vatan, Vatanga e`tiqod haqidagi maqollarni yod olishni topshirdi. Yuqorida tashkil etilgan darslar jarayonida o`qituvchilarning milliy qadriyatimiz va milliy g`oya namunalarida aks etgan Vatanga e`tiqod tuyg`usini bolalarda shakllantirishga harakat qilinadi. Mahorat bilan tashkil qilingan dars o`quvchilar ongida uzoq vaqt saqlanib qoladi. Haqiqatdan ham, milliy qadriyatlar yuzasidan dars mashg`ulotlarning o`tkazilishi boshlang`ich sinf o`quvchilarida milliy g`oya haqida tasavvurga ega bo`lishlarini, Vatanga e`tiqod tuyg`usini shakllanishiga olib keladi. Bu kabi darslar boshlang`ich sinf o`quvchilarida milliy merosimizga nisbatan qiziqishni o`stirish bilan birga, ularni qadrlashni o`rgatadi. Maktablardagi kuzatishlarimiz shuni ko`rsatdiki, boshlang`ich sinf o`quvchilarini Vatanga e`tiqod ruxida tarbiyalashda xalq og`zaki ijodi namunalaridan foydalanish, ularni yod oldirish xozirgi yoshlardan kelajak avlodga koladigan merosdir. Shu borada Vatanga e`tiqod haqidagi maqol, topishmoqlarni yod olish, afsona, ertak va hikoyalarni o`qish, vatanparvar insonlar hayoti va faoliyati bilan tanishishni boshlang`ich sinf o`quvchilariga tavsiya qildik. Bu borada o`qituvchi va ota-onalarning mas`ulligini ta`kidlib o`tdik. 49

O`tkazilgan ilmiy tadbirlar, ilg`or o`qituvchilarning darslarini tahlil kilish maktabda milliy qadriyatlarni o`rganishni, uning zamiridagi g`oyalarni boshlang`ich sinf o`quvchilariga singdirishni yanada kuchaytirish, bu sohada maktab va sinfdan tashqari ishlarning ko`lamini oshirish lozimligini, darslarni qiziqarli tashkil kilishni, noan`anaviy dars usullaridan: ssenariyali, test, krossvord, rebuslardan foydalanishni yo`lga qo`yish va bu borada o`qituvchilarni ijodkorlik sari yo`naltirishni amalga oshirish dars samaradorligini oshiradi. Milliy g`oya orqali boshlang`ich sinf o`quvchilarida Vatanga e`tiqodni tarbiyalash jarayonida boshlang`ich sinf o`quvchilarining Vatan, Vatanga e`tiqod haqida qanday tushunchaga ega ekanliklarini aniqlash maqsadida, o`quvchilar bilan og`zaki savol-javoblar uyushtirdik. Savollarni tuzishdan oldin ularning yosh va psixologik jihatlarini hisobga oldik. Ularga quyidagi savollar bilan murojaat qildik: 1. Vatan nima? 2. Nega ona Vatan deyiladi? 3. Bizning Vatanimiz kayer? 4. Vatan haqidagi o`zbek xalq maqollardan misollar keltiring? 5. Vataningiz tabiati va ob-havosi haqida gapirib bering? 6. Amir Temur, Alisher Navoiy, Boburlar kimning vatandoshi? 7. Siz Vataningiz uchun nima qila olasiz? 8. Vatanga e`tiqod deganda nimani tushunasiz? Ushbu suhbatlarda ishtirok etgan boshlang`ich sinf o`quvchilari birinchi, ikkinchi va uchinchi savol buyicha to`liq bo`lmasada, ko`pchiligi to`g`ri javob bera olishdi. To`rtinchi savol buyicha esa ya`ni «Vatan haqidagi o`zbek xalq maqollaridan misollar keltiring?» savoli buyicha o`quvchilar atigi 3-4ta Vatan haqidagi maqolni aytishdi xolos, vaholanki, har bir sinf darsliklarida Vatan to`g`risidagi o`zbek xalq maqollaridan keltirilgan, mavzu o`rganilgandan so`ng esa topshirik sifatida Vatan to`g`risidagi maqollarni yod olishlari ko`rsatilgan. Bundan ko`rinib turibdiki, bu savolimiz yuzasidan qoniqarli javob ololmadik. 50

Beshinchi savol buyicha ham o`quvchilar to`liq javob kaytara olishmadi. Oltinchi va yettinchi savollarga esa o`quvchilarning ko`pchilik qismi javob berishga harakat qilishdi. Oxirgi ya`ni «Vatanga e`tiqod deganda nimani tushunasiz?» deb so`ralganda esa, ishtirok etgan o`quvchilarimizning deyarli ko`p qismi ta`savvurga ega emasliklarining guvohi bo`ldik. Shu sababdan savolimiz mazmunini bir oz o`zgartirib «Vatanparvarlik” deganda nimani tushunasiz? savoli bilan qaytadan murojaat qilishimizga to`g`ri keldi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining yoshlari va sinflari har xil bo`lganligi sababli, har xil sinfda turlicha javob qaytarishdi. YA`ni birinchi va ikkinchi sinf o`quvchilar bu savol yuzasidan sayozroq tushunchaga ega egalar, uchinchi va to`rtinchi sinf o`quvchilari esa to`liq bo`lmasada, javob qaytarishdi. Og`zaki savol-javoblarda barcha o`quvchilarning ham oshkora javob bera olmasliklarini hisobga olib, shu maktablarning boshlang`ich sinflarida yozma anketa savollarini tarvatdik. Anketa savollarini test tarzida tuzib chivdik. Bu surovnoma o`quvchilar bilan bo`lgan yakka tartibdagi savoljavoblar, suhbatlar, milliy qadriyatlarga bag`ishlangan ertaliklar, bellashuvlardan keyin o`tkazildi. So`rovnomamizda quyidagi savollar mavjud edi. Hurmatli o`quvchi quyidagi savollarga javob variantlarini belgilab ko`ringchi (sizga ma`qul bo`lgan javobni aylana ichiga oling) 1. Vatanparvar kishi qanday bo`lishi kerak deb hisoblaysiz? а) mehnatkash, tortinchoq b) uyatchan, yalkov, maqtanchoq d) sadoqatli, dov yurak, irodali, elparvar. 2. Istiqlol deganda nimani tushunasiz? а) birgalikda yashash; b) hurlik, ozodlik, erkinlik. v) a`lo baholarga o`qish; 3. Birinchi sentabr qanday baйрам? а) onajonlar bayrami b) birinchi qo`ngiroq kuni 51

v) mustaqillik bayrami, bilimlar kuni. 4. Siz Vataningiz uchun nima qila olasiz? а ) a`lo baholarga o`qiyman, Vatanim boyliklarini asrayman, Vatanimga xizmat qilaman. b) ota-onamga yordam beraman v) o`rtoqlarim bilan urushmayman Tarqatilgan test savollarining barchasiga ham to`liq javob olinmadi. Vaxolanki, yozma ish usullarining ko`lami keng bo`lib, ular ham o`quvchilarning ayniqsa, boshlang`ich sinf o`quvchilarining xat savodxonligini o`stirish bilan birga mantiqiy fikrlashga, dunyoqarashini shakllantirishga xizmat qiluvchi omillardan biridir . Kuzatuv va yozma ishlarni tahlil qilish natijasida shu narsa ma`lum bo`ldiki, boshlang`ich sinf o`quvchilari Vatan, vatanparvar shaxslar to`g`risida ma`lumotga egalar, davlatimiz madhiyasi va ramzlarida nima ifodalanganligini yaxshi bilishadi. Yurtimiz poytaxti, O`zbekiston davlat madhiyasi, ramzlari haqida ma`lumotga egalar. Albatta bu narsa xar bir pedagogning yutug`i bo`lishi bilan birga yurtimizda olib borayotgan islohotlarning natijasidir. Ammo ta`kidlashimiz lozimki, boshlang`ich sinf o`quvchilari bugungi kunda mustahkam e`tiqod haqida tushunchaga ega emaslar. Zero insondagi e`tiqod ko`rsatichlarini shakllantirish ham Vatanga e`tiqodni shakllantirishning asosidir. 1.3. 2-bob yuzasidan xulosalar Mustahkam e`tiqodli vatanparvar insonlarni tarbiyalash davr talabi. Biz yuqorida aytganimizdek milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash ko`pincha dars jarayonida amalga oshiriladi. Milliy qadriyatlar orqali, Vatanparvarlikni tarbiyalashni maqsad qilib qo`yilgan darslarda boshlang`ich sinf o`qituvchisi Vatanga e`tiqodni tarbiyalashga alohida berishi lozimki, bunda: 52

1.Mamlakatimiz Prezidentining faoliyatidagi hamda milliy istiqlol g`oyasidagi Vatanga e`tiqodni rivojlantirish haqidagi fikrlardan dars jarayonida foydalanish; 2.Darsda o`rganilayotgan mavzudagi milliy qahramonlarning aynan Va- tanga bo`lgan e`tiqodini namuna sifatida ko`rsata olishi; (Tumaris, Shiroq, Spetamen, Muqanna, Amir Temur, Najmiddin Kubro, Jaloliddin Mangu-berdi, Temur Malik kabilar) 3. Mashhur allomalarining Vatanga e`tiqod haqidagi fikr-mulohaza-laridan unumli foydalana olishlari; 4. Vatanga e`tiqodsiz insonlarning xatti-harakati tufayli sodir bo`l-gan noxush voqealarning oqibati natijasida (Toshkent, Andijon voqealari) xalqimiz va vatanimizga yetkazilgan ozorlar to`g`risida ma`lumot berish orqali Vatanga e`tiqodning kishida mavjud bo`lishi shartligini isbotlay olish ko`zda tutiladi. X U L O S A Insoniyat tarixi va tajribasi shuni ko`rsatadiki, qayerda ma`naviy -ma`rifiy tarbiya masalasi jamiyatimizning doimiy e`tibor markazida tursa, qaysi xalq, qaysi millat yosh avlod tarbiyasi ustida uzoqni ko`rib, tinimsiz ish olib borsa, shu yurtning farzandlari elning chinakkam g`ururi va iftixoriga aylanadi. Bugungi kunda mamlakamizda olib borilayotgan barcha ishlarning, islohotlarning negizida yosh avlodni haqiqiy Vatanga e`tiqodli, ma`naviy-axloqiy, 53

insoniy fazilatlari yuksak darajada shakllangan insonlar qilib tarbiyalash yotadi. Mamlakatimiz rivojlanish jarayonini boshidan kechirayotgan bir paytda, yoshlarda mustahkam e`tiqodni shakllantirish davr talabidir. Yoshlarimizda Vatan ravnaqi yulida xizmat qilish, Vatan manfaatini o`z manfaatlaridan ustun qo`yish, Vatanni qo`riqlash, yurt tabiati va boyliklarini asrash eng asosiysi Vatanga nisbatan chin e`tiqodni tarbiyalash o`qituvchi-pedagoglarning hayotiy vazifasidir. Toki Vatan muqaddas tushuncha ekan, shu Vatan tuprog`i va millat sha`ni uchun jon bergan bobolarning, aka-ukalarning xotirasi hurmati yoshlarni xaqiqiy Vatanga e`tiqodli insonlar qilib yetishtirishning ayni vaqtidir. Mamlakatimizni rivojlantirish, dunyo miqyosiga olib chiqish bugungi yosh avlodning burchi va vazifasidir. Bu borada ularda yuqorida aytganimizdek chin e`tiqodni shakllantirish, ularni qo`llab-quvvatlash xalqimiz va hukumatimizning vazifasidir. Buyuk alloma, mutafakkirlarimiz ning ma`naviy merosi, xalqimizning boy og`zaki ijodi, yozma manbalari, go`zal bayramlari hamda urf-odatlari, xalq xunarmandchiligi, o`lkashunoslik manbalari yosh avlodni har tomonlama yetuk insonlar qilib tarbiyalash borasidagi benihoya qimmatli boylikdir. Milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalashda quyidagilarga e`tibor qaratish lozim degan xulosaga keldik: 1. Bugungi kunda milliy istiqlol g`oyasi asosida boshlang`ich sinf o`quvchilarida vatanga e`tiqodni tarbiyalash hukumatimiz va xalqimiz talabi bo`lib, bu esa pedagogik jarayon zimmasiga katta ma`suliyatni yuklaydi. 2. Maktabda milliy qistiqlol g`oyasini o`rganish natijasida o`quvchilarda axloqiy sifatlarning yanada takomillashuvi bilan birga, kelajakda, hayotda, jamiyatda o`z yullarini tanlashi, mustahkam e`tiqodli insonlar bo`lib yetishuviga hamda o`zlarida mavjud bo`lgan xatolarni tuzatishga yordam beradi. 3. Tadkikot davomida Vatanga e`tiqod inson e`tiqodining eng sara namunasi sifatida baholandi. 4. Milliy g`oya orqali boshlang`ich sinf o`quvchilarida Vatanga e`tiqodni tarbiyalashning eng qulay vositalaridan biri Vatanga e`tiqodli inson ideali xisoblanadi, bular misolida Shirok, Tumaris, Amir Temur, Bobur, Alisher Navoiy, 54

Ulugbek, Jaloliddin Manguberdi va boshka ko`plab o`zbek xalqining buyuk siymolarini keltirish mumkin. 5. Maktabda o`quvchilarni Vatanga e`tiqod ruhida tarbiyalash maktabdagi tarbiyaviy ishlarning asosi hisoblanib, bu ishlarni boshlang`ich sinflardan yaxshi yulga qo`yilsagina kelajakda, o`z samarasini beradi. 6. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini Vatanga e`tiqodli insonlar bo`lib yetishuvida maktab va oila hamkorligining ustuvorligini rad etmagan holda, bu ishlarga ota-onalarni jalb etish bilan birga, ular bolalarga ibrat bo`lishlari, avvalo o`zlari ham Vatan tushunchasini muqaddas hisoblab, milliy qadriyatlarni yaxshi bilishlari, milliy qadriyatlarimizga nisbatan farzandlarida hurmat hissini tarbiyalab borishlari kerak. 7. Maktab sharoitida boshlang`ich sinf o`quvchilarida Vatanga e`tiqodni tarbiyalashda Vatan tarixini bilish, uning tinchligi va barqarorligi saqlash yo`lida o`z xizmatini ayamaslik kabilarni bolalar ongiga yetkazish. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O`zbekiston, 1992.-48 bet. 2. O`zbekiston Respublikasining ta`lim to`g`risidagi Qonuni va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, ta`lim-tarbiya va kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni voyaga yetkazish to`grisida Farmon. «Ma`rifat», 1997, 8-11 oktabr. 55

3. «Sog`lom avlod» davlat dasturi tug`risida: O`zbekiston Respublikasining Vazirlar mahkamasining 2000 yil 15-fevral. Xalq so`zi, T.: 2000, 16-fevral. 4. Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni - xalq , millatni - millat qilishga xizmat etsin.T.,1998 5. Karimov I.A. Milliy davlatchilik, istiqlol mafkurasi va huquqiy madaniyat to`g`risida. T.,1999 6. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e`tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. «Fidokor» gazetasi , 2000 yil 8 iyun. 7. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali insonlar deb hisoblashar edi. 2005 yil 14 yanvar. 8. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. 2005 yil 27 yanvar. 9. Karimov I.A. Vatan sajdagox kabi muqaddasdir. Tom 3.-T.: O`zbekiston, 1996. 10. I.A.Karimov. O`zbekiston XXI asr busag`asida.- T.: O`zbekiston, 1997. 11. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: O`zbekiston, 1997. 12. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat yengilmas kuch.–T.: Ma`naviyat, 2008. - 173 b. 13. O`zbekiston Respublikasining «Ta`lim to`g`risida»gi Qonuni. Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.: 1998. B. 20-29. 14. Karimov I.A. Tafakkur jurnali bosh muxarriri bergan savollarga javob.- T.: Tafakkur, 1998.- 2-son. 15. A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq.- T.: Ma`naviyat, 1992. 16. Aliyev A. Ma`naviyat, kadriyat va badiyat: (Vatan fidoiylari) T., Akademiya, 2000,630 b. 17. Aminov B., Rasulov T. Vatan yurakdagi javoxir T.: «O`qituvchi», 1996, 158 b. 18. Amir Temur o`gitlari T., Navro`z,1992, 63 b 19. Axmedov B. Ajdodlar ugiti. T.Chulpon.1991, 113 b. 56

20. Baratov Sh.O`quvchi shaxsini o`rganish usullari. T., «O`qituvchi». 1995,52 b 21. Vatanni sevmoq iymondandur.T.,G`.G`ulom nomidagi adabiyot va san`at nashriyoti 1995,64 b. 22. Donishmandlar odob-axloq to`g`risida T.,O`qituvchi,1986, 134 b. 23. Javliyev T. An`analar xayot sabogi.T.,O`qituvchi,1992, 87 b. 24. Jabborov Iso. Turmush tarzi, urf-odat va odob. T., O`qituvchi.1980, 112 b. 25. Ziyoyev X.Istiqlol ma`naviyat negizi.T.: «Ma`naviyat».1999, 189 b. 26. A.Ibroximov, X.Sultonov, N.Jurayev. Vatan tuygusi. T.: «O`zbe-kiston», 1996, 443 b. 27. Maxkamov U. Axloq-odob saboqlari. T.: Fan .1994, 133 b. 28. Maxmudov T. Mustaqillik va ma`naviyat. T.: «Sharq», 2001,160 b. 29. Ma`naviyat yulduzlari: (Markaziy Osiyolik mashxur siymolar, allomalar, adiblar) T.A.Qodiriy nomidagi xalk merosi nashriyoti.1999,395 b. 30. Milliy istiqlol goyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar T.,Uzbekiston 2000 , 80 b 31. Milliy istiqlol g`oyasi : asosiy tushuncha va tamoyillar (Ma`ruza matnlari) - T., 2001 32. Milliy istiqlol g`oyasi va ijtimoiy-gumanitar fanlar. Qarshi, «Nasaf» nashriyoti, 2001, 174 b. 33. Milliy istiqlol g`oyasi.Darslik.T.,2005 34. Musurmonova O. Ma`naviy qadriyatlar va yoshlar tarbiyasi T.: «Uki- tuvchi», 1996, 189 b. 35. Munavvarov A.K. «Pedagogika». Pedagogika Oliy o`quv yurtlari uchun darslik.T.: «O`qituvchi»,1996, 200 b. 36. Ochilov M. O.,Ochilova N.M., O`qituvchi odobi.T., 1997, 133 b. 37. Pedagogika kursi. I.Y. Tursunov, U.N. Nishonaliyev. T., 1997, 230 b. 38. Pedagogika kursidan xrestomatiya. ( Tuzuvchi muallif O.Xasanboyeva) T.: «Uqituvchi», 1993, 206 b. 57

39. Safo Ochil. Mustaqillik ma`naviyati va tarbiya asoslari.T.: «O`qi-tuvchi», 1995, 207 b. 40. Tulenov J, Gofurov Z.Mustaqillik va milliy tiklanish.T. «O`qi- tuvchi»1996, 238 b. 41. Umar Xayyom. «Navro`znoma». T., «Mehnat».1990, 77 b. 42. Yuldoshev J.. Ta`limimiz istiqlol yulida.T. «Sharq».1996, 223 b. 43. Yusuf Xos Xojib. Qutadgu bilig.T. 1971, 487 b. 44. Sharipov E. Oila, an`ana, odob.T. «O`zbekiston».1991y. 45. Sharkning ulug` mutafakkirlari merosida ta`lim-tarbiya masalalari: Ilmiy anjuman materiallari. T.Nizomiy nomidagi TDPU.1993, 658 b. 46. Gofurov S., Toshev M. Ma`naviyat saboklari. Qarshi. «Nasaf». 1999, 158 b. 47. Qoraboyev U.O`zbekiston bayramlari.T. «O`qituvchi» 1991, 186 b. 48. Xasanboyeva O., Xasanboyev J., Xamidov X. Pedagogika tarixi. T. «U q ituvchi» 1997, 248 b. 58

O'xshashlar

Prezident Islom Karimov asarlari – barkamol avlod tarbiyasining nazariy asosi sifatida (Boshlang`ich sinf o`qituvchilarini tayyorlash tizimi misolida.)

Milliy g`oyaning ma`naviy ildizlari

Дунёда ғоявий ҳамда информацион ҳуружлар

Yoshlarda milliy davlatchilik tafakkurini va vatanparvarlik tuyg`ularini shakllantirish masalalari

Demokratik jamiyat taraqqiyotida ma`naviy-iqtisodiy omillar uyg`unligi