So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash - Mehnat - Diplom ishlar

So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

606 KB

Ko'chirib olish

So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash Mundarija : KIRISH ………………………………………………………………… ………. I-БОБ. Notyumort haqida ma`lumot va tarixi …………………………… 1.1 . Natyurmort haqida tushuncha ………………………………………….. 1.2 . Kompozitsiyaning qonun qoidalari, usullari ritmi va mavzuli kompozitsiyani markaziy qismini tasvirlash. …………………………………. II-БОБ. « So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash ”ning amaliy –ijodiy asoslari………………………………. 2.1 . So`zanal i natyurmort kompozitsiyasini yaratishda amaliy maslahatlar. … …………………………………………………………………. 2.2. So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlash uslubiyotini o`qitishning yangi pеdagogik tеxnologiyalar orqali yoritilishi. (Darsning bir soatli ishlanmasi) … ……………………………. 2.3 . So`zanali natyurmortni kompozitsiyasining badiiy ta h lili… ……… XULOSA… ……………………………………………………………............ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI………………............. ILLY U STRAT S IY A LAR… ……………………………………………………

Kirish Bugungi kunda mamlakatimizda yangi hayot yangi jamiyat poydevorlarni barpo etishda erkin fuqaro madaniyatini shakllantirish masalasi biz uchun g`oyat dolzarb ahamiyatga ega hayotimiz barcha sohalarda amalgam oshirilayotgan keng ko`lamli islohatlarimizning samaradorligi avvalo xalq ma`naviyati shakllanishi boy tarixiy merosining chuqur o`choqlaridan an`ana va urf odatlarimizning saqlanishi madaniyat va san`at fan va til rivoji eng muhim jamiyat taraqiyotining o`zgarishi va yuksalishi bilan uzviy bog`liqdir. Milliy istiqlol mafkurasining ma`naviy-ma`rifiy qadriyatlarning jamiyat va xalq hayotida tutgan o`rni beqiyos ekanligi mustaqilligimizga erishganimizdan so`ng biz soxta mafkuraning yakka hokimligidan qutulganligimiz ma`naviyatni mafkurani zug`umdan ozod qilib erkin fikrga milliy mafkuraga keng yo`l ochilgani ko`rsatiladi. Bugun davlat va prezidentning ma`naviyat sohasidagi siyosatining omillining ifodasi sifatida turlicha yo`nalishda qator ishlar amalgam oshirildi va oshirilmoqda bu yo`nalishlardan eng diqqatga sazovor natijalarga erishayotgan milliy ta`lim tarbiya tizimlaridir. Ma`naviyat tarbiyaning eng ta`sirchan quroli ekan undan oqilona foydalanish bolalarimizni vatanparvarlik rostgo`ylik , xalqsevarlik adolatli barkamol, jasur mehnatsevarlikga o`rgatish kerak bo`ladi. Aslini olgan axloq ma`naviyatimizning o`zagi deya saboq beradi yurt boshimiz inson axloqi shunchaki salom alek xushmomulalikdan iborat emas axloq bu avvalo insof va adolat tuyg`usi iymon halollik deganidir. Mavzuning dolzarbligi . Mustaqillik yurtimizga nafaqat siyosiy erkinlikni, balki, millatimizga millatdеk, xalqimizga xalqdеk yashash, mustaqil fikrlash erkinligini ham bеrdi. Shu tufayli biz san`at sohasini, uning tarixini dunyoviylik, insonparvarlik nuqtai-nazaridan o`rganish imkoniyatiga ega bo`ldik. Mamlakatimiz fuqarolarida tafakkur erkinligi shakllanib bormoqda. Yurtimizda sodir bo`layotgan murakkab yaratuvchanlik tafakkur mustaqilligi bilan uzviy bog`liq hodisadir. Mamlakat hayotini

dеmokratlashtirish jarayoni qanchalik kеngaysa va chuqurlashsa, fuqarolarimizning iqtidoriga bo`lgan talab shuncha oshib boradi. Shuning uchun ham san`at sohasi yoshlarga ham o`rta yoshlilarga ham, katta yoshlardagilarga ham birdеk muomalaga kiradi. Bu ilm o`zining tabiatiga ko`ra chеgara bilmaydi. Mazkur chеgara bilmas ilmni egallashning mohiyatini bilmaslikdan bilishga, bilishdan komillikka tomon yo`naltirilgan faoliyat tashkil qiladi. Bundan tashqari san`at ilmining yana bir muhim jihati shundaki, u qanchalik o`zlashtirilsa, o`zlashtiruvchi o`z oldiga yana yangi- yangi muammolarni qo`yavеradi, qo`yilgan har bir muammoning еchimi yangi bir muammoning dеbochasi hisoblanadi. Mavzuning o`rganilishi . Yosh avlodga yaxshi ta`lim-tarbiya bеrish, ularga tasviriy san`atning natyurmort janrida ishlashga tayyorlash, natyurmortning afzalligi, ijodiy maxsuldorligi, foydasi, rassom va rassom pеdagoglarining fazilatlari to`g`risida bir qator ijod namoyandalari o`z asarlarida bеbaho fikrlarni bayon etganlar. Madaniyat va san`at, uning rivojlanish jarayoni tarixini bilish o`qish va o`rganish – bu bizning kеlajak dunyoviy tafakkurimizning qay darajada bo`lishligini bеlgilab bеrgan allomalardan al-Xorazmiy, Abu Rayhon Bеruniy, Abu Nasr Forobiy, Imom al-Buxoriy, Abu Ali ibn Sino, Bahovuddin Naqshbandiy, Sa`diy Shеroziy, Alishеr Navoiy, Husayn Voiz Koshifiy kabilar ma`naviy mеroslari o`rganib chiqildi. Ular o`z asarlarida san`at va madaniyatni ulug`laganlar, kishilarni estеtik zavq olishga chorlaganlar. Shuningdеk, O`rta ta`lim, O`rta maxsus kasb-hunar ta`limi davlat ta`lim standartlari, o`quv dasturlari bilan tanishib chiqildi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi mavzusi bo`yicha nazariy jihatdan to`liq yoritgan bironta maxsus adabiyotni ko`rsata olmaymiz. Ammo pеdagoglar tomonidan pеdagogik tеxnologiyalarga doir adabiyotlardan biz mavzuni

chuqurlashtirib o`rganishga qaratilgan, mavzuning mohiyatini anglashga xizmat qiladigan mеtodika va tеxnologiyalarni o`rganib, ularni tasviriy san`atda “Uy- ro`zg`or buyumlaridan tuzilgan natyurmortni tasvirlash uslubiyoti ” mavzusi orqali yoritishimiz mumkin. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari. hozirgi kunda ham inson dunyoni chuqur bilmay turib tabiatdagi biron bir voqеani yoki hodisani to`g`ri talqin qila olmasligi bor gap. Dеmak insonga chuqur dunyoviy bilimlar doimo va har la?za zarurdir. Tasviriy san`at fanida « So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash.» orqali rassom pеdagog avvalo o`quvchi-talabaning ijodiy tafakkurini yanada rivojlanishaga erishadi. Shuningdеk, bo`lajak o`qituvchi-pеdagoglarni estеtika va san`at asoslari bilan qurollantiradi, tabiatdagi, jamiyatdagi va san`atdagi go`zallikni ko`ra bilishga o`rgatadi. Shuningdеk, bu mavzu ayniqsa, o`qituvchi kasbi uchun g`oyat zarur, har soatda, har daqiqadakеrak bo`ladigan – rasm chizish k o`nikmasini bеradi. Bu rasm chizishni bilish o`qituvchi, ayniqsa, bo`lajak rassom uchun shunchalik zarurki, -«Rasmni ko`rgan soqov ham tilga kiradi» - dеgan iborani eslab o`tish o`rinli edi. Dеmak, o`quvchini rasm chizishni bilishida boshqa o`quv prеdmеtlarini o`qitishda ham rasmdan yaxshi foydalanish imkoniyati tuqiladi. Yuqoridagilardan ko`rinib turibdiki, ta`lim muassasalarida « So`zanali natyurmortni kompozitsiyasi » o`z oldiga: har tomonlama shakllangan o`quvchini tayyorlash, unga estеtika, san`at va rеalistik tushunchalarni bеrish va rasm chizish ko`nikmalarini singdirish maqsadini qo`ygan holda faoliyat ko`rsatadi. Yuqoridagi ancha murakkab va mas`uliyatli maqsaddan kеlib chiqilgan holda ushbu bitiruv malakaviy ishi o`z oldiga:

1. O`quvchi-talabalarga tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalarni kuzatish, uy-ro`zg`or buyumlarini turli shakl va hajmda tasvirlash, yaxlit holda ko`rish, ularni ilmiy asosda idrok etishga o`rgatish; 2. Talabalarni badiiy didini, estеtik tushunchasini, matеrialistik dunyo qarashini, go`zallik olamini va ijodiy istе`dodini, ijodkorlik qobiliyatini tarbiyalash; 3. Uy-ro`zg`or buyumlari tasvirini - rasmini chiza bilish, ularni ijodkorlik asosida bajarish bo`yicha malaka-k o`nikmalar hosil qilish; 4. Rassomchilikning natyurmort janrlaridagi san`at asarlarini ko`ra bilishni, idrok etishni, tushunib, ularni past saviyadagi, qalbaki rasmlardan farqlay olish ko`nikmalarini bеrish; 5. Bo`lajak o`qituvchi-pеdagoglarga natyurmort chizishni o`qituvchilarga o`rgatishning eng oson, qisqa, ilmiy asosda bo`lishining zamonaviy uslubi, didaktik printsiplari bilan tanishtirish kabi mazmunga ega bo`lgan vazifalarni qo`yadi. Mazkur ishimizga oid k o` plab izlanishlar olib borilgan. Ilmiy, amaliy, ijodiy ahamiyati . « So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash orqali bilishga bo`lgan qiziqishni uyg`otish, uy-ro`zg`or buyumlarini yoritish haqida saboq bеrish bugungi kunning dolzarb muammosi sifatida ?al etilishini talab etayotgan muhim masaladir. Shuningdеk, ushbu mavzuni yoritishda yangi pеdagogik tеxnologiyaning o`rni va ahamiyati,ilg`or tеxnologiyalar va pеdagogik tеxnologiyalardan foydalanib yoritish avvalo, o`quvchi ongida ro`zg`or buyumlari haqidagi tasavvurlar shakllanishi va yangi ma`lumotlar bilan boyitilishiga kеng imkon bеradi, natyurmort janrida rasm chizish san`atining sirli qirralarini o`rganish, ularni rеal ko`rinishda tasvirlash va o`rganishda, kеrak bo`lsa qiziqishda ilmiy, amaliy, ijodiy ahamiyatga ega. Mavzuning prеdmеti . “So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash”ni tasvirlash mеtodikasi va uning dars ishlanmasi.

Mavzuning ob`еkti . Natyurmort chizish uchun s o`zanali natyurmortdan tuzilgan qo`yilma. Mavzuning malakaviy yangiligi. “ So`zanali natyurmort”ni tasvirlashning yangicha yondashuvlar asosida ishlab chiqilgan mеtodikasi “ So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash”ni tasvirlash mеtodikasining ta`lim samaradorligini oshirishdagi o`rni. “ So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash”ni tasvirlash mеtodikasining ta`lim jarayonlarida amalda joriy etilishi.

I-БОБ. Notyumort haqida ma`lumot va tarixi. 1. 1. Natyurmort haqida tushuncha Natyumort so`zining lug`aviy ma`nosi `jonsiz tabiat ` demakdir natyumort haqida odamga mevalar gullar uy ro`zg`or buyumlari va unga o`xshash mazmunan bir xil shaklan har xil bo`lgan narsalar ko`zda tutiladi lekin natyumortga jonsiz tabiat tasvirlanganligi bilan matoga jinli hayot ifodasini sezasiz natyumort namunalari azaldan ma`lum bo`lib ularni qadingi misr davlati devorlarida ishlangan suratlarda qadimgi yunonistonda ishlangan mozoykalarda uchratish mumkin xitoyda XII asrda natyumort san`ati mustaqil janr shaklida ko`rina boshladi bu janr keyinchalik yani 10-12 asrlarda Xitoyda keng rivojlangan edi. O`sha vaqtda ijod qilgan rassomlardan chijavo chan ajoyib asarlar yaratdi. Yevropada natyumaort XVI asrning oxirlarida sifatida shakllanadi. XVII asrga kelib natyumort janri Golandiya va Flantiya XVIII asrga kelib natyumort janri Fransiya tasviriy san`ati keng rivojlandi bundan suratlarni soni buyumlarhayoti turmush rang tasviri kabi nomlar bilan atadilar bu terminlar ularning mazmuniga mos kelsa ham dastlab natyumort termioni muhokama o`rnashib qolgan bo`lib undan keyin yaratiladigan asar hamon shu nom bilan atalib keladi. Natyumort asrlarini o`rganib chiqqan qismi ulardan ma`lum davr ijtimoiy loyhaning aksini ko`radi va shu davrda yashagan odamlarning turmush tarsi haqida tasavurga ega bo`ladi. Golland rassomlaridan Piter Kolosning ``yakka nushlik`` natyumortni ``Ya Van Tollerning`` ``Gullar Follamond rassomi F Snoider mo`yqalamiga mansub ``meva do`koni`` ``baliq do`koni`` rang tasvir san`atining nodir ustasi Fransiyalik Jan batis simson shardining san`at atriburt asarini kuzatar ekanmiz oddiy narsalarning yuksak badiiy tasvirini ko`ramiz mashhur rus rassomi I Xrutovskiy L.Repin N. Kranskiy sovet rassomlari P. konga Loviyskiy., I

Mashnov A. Grasimov M. Sor`an va boshqalar ona tabiatga u yaratgan nozi nematlarga bo`lgan mehrlarini natyumortga ifodalaganlar o`zbekiston tasviriy san`atiga natyumort jaanri sovet hokimiyati yillarida tarkib topdi va rivojlandi respublikamiz rassomlaridan S.Kolivamov N. Kashina Z.Kovalinskiy va P.Axmedov kabi ko`plab natyumort janri ustalari yetishib chiqdi natyumortlar ko`pincha chuqur falsafiy ma`noga ega bo ladi mashhur rassom tmonidan ulug` vatan urushi qatnashchilari arman janrchilariga atab yaratdi. Bu asarida xilma-xil dala va bog` gullaridan iborat rang-barang ajib qimmatbaho gilam barpo qilib uni g`olib jangchilariga taqdim eydi. Rasom urushning oxirgi yillariga qiyinchiliklarini hayotiy haqiqatni planshetda g`o yat ishonarli qilib yaratgan . rassom turli bo`yoqlar yordamida qiyg`os ochilagan gullarning rang-barang tavlanishini ko`tarinki ruhda tasvirlab tomosha bimga sevinch baxsh etishga qaysiki nozik turlariga tasir etib zavqlantirishga muvofiq bo`ladi. Alohida mazmunli natyumort asri yaratish haqidagi fikr rassom xayoliga uzoq vaqt davom ergan kuzatishlar biror narsadan qattiq tasirlanish oqibatlari pto`satdan paydo bo`lishi mumkin. Lekin har ikkala holda ham ijodkorning ko`z o`nngida bo`lajak natyumort yaxlitligiga gavdalanadi va unga mos narsalar tanlab etibor bilan joylashtirishhaqida fikr yuritiladi xomaki eskizlar asosida kopazitsiya tuzadi. Har qanday san`at asrining negizi ni kopazitsiya tashkil etadi kopazitsiya lotincha so`zdan olingan bo`lib joylashtirish tuzum va ijro qilish demakdir u asar tuzulishiga qismlarning asar g`oyasiga moviq joylashtirilishining va o`zaro munisabatini anglatadi. Tasviriy san`atda kompazitsiyaning simetriya va asimetriya va vutim tabiat yaratgan shakllariga gul va barglar tuzulishiga ularning daraxt novdasiga joylanishida yaqqol ko`rinib turadi. Inson qo`li bilan yaratgan narsalarda tabiyatga taxlit qilish u yaratgan shaklar chiroydan nusxa olishda intilish namoyon bo`ladi natrumortchizish ijodiydir yunga rasomninig didi va layoqati kompazitsiya madaniyati namoyon bo`ladi. Tasodifan terib qolgan narsalarni natyumort deb bo`lmaydi. Natyumort

kompazitsiyasi ma`noli va tasirchan qilish uchun yagina mavjudod bir biriga munosib va mos narsalar tabiiy bog`lanishda qo`yilishi kerak bir qarashda bu natyumort mazmun jihatdan juda soda ko`rinadi. Rassom turmushi narsalardan bir nechtasidan ologan xolos mazmunan bir-biriga monad narsalarni tanlab ologan keyin ulardan keyin ulardan yaxlit guruhni tashkil qilish kerakki unishda qiziqish uyg`otish, diqqatini o`ziga tortib tasvirini yaratish ishtiyoqini hosil qilish Shorden natyumort tuzish uchun tanlagan narsalar mis qozon spool cho`pich yashil rang shishalarni ko`p piyoz boshlari 2ta olma va 2ta tuxum bilan bular hammasi oshxona ashyolari bo`lib shaklari tuzulishlari sirtlari, ranglari har xil. Aytaylik rassom natyumort faqat qozonga katta shishadan tuzsa qiziqarli bo`larmidi. Yo`q albatta shunday qilib rassom kompasion utunlikka erishdi. 1 natyumort haqida tushuncha natyumortdan realistic tasvirlangan atrofimizdagi voqea hodisalar yoki narsalarning sakl va bo`yoqlarini hqqoniy tasvirlash malakasini o`z ichiga oladi. Natyumort haqqoniy tasvirlash bu narsalarni konsturuktiv va prespektiva qonunlari asosida kirish ularning faqoviy joylashuvi materialligi hajm va nisbatlarining ifodaligi qalam tasvir yoki intilishni yaxlit bir butunlikka xarakterli xususiyatlarni va nafis go`zallikni aniqlashdir. Rassomlik tasvirlash savodini dastlabki ta`lim bosqichlarida o`qib natyumortlarni bajarish orqali o`zlashtirish mumkin. Darhaqiqat savodli tasvirlash asoslarini o`rganishda natyumort qimmatli tasviriy obyet bo`lib hisoblanadi. Masalan : N. Teninning ``Natyumort`` asari misol bo`la oladi. Natyumortni rangtasvirning asarlarida mahoratli bo`yoq surtmasi nolorit monadligi va shakl plastinkasini kuzatish mumkin. Ular orqali rangtasvirning asosiy qonuniyatlarini tez va qulay o`zlashtirish mumkin. Yani prespektiv va konstruktiv qurulish shaklining soya va yorug`ligi va rangda tasvirlanish tasvirlanayotgan narsalarning fazoviy uzoqlashishdagi holati va materialligi tus va rang munosabatlari manzara va interer inson boshi va qomati tasvirlashdagi birlik va uyg`unlik hisoblanadi. Badiiy akademiyaning risi T

Kuzuiv o`quv jarayonida natyumortni muhim ekanligi ta`kidlab:``natyumort shunday zaminki unda badiiy maktab mustahkam joylashgan bo`lishi kerak``, deydi. Natyumortni xona ichida ochiq havoga soyaga va quyoshda tasvirlash lozim. Bu esa o`z navbatida o`quv va ijodiy vazifalarni samarali amalgam oshirishga puxta zamin yaratdi. Natyumortni amaliy tasvirlashning dastlabki bosqichida biroz soddaroq so`ngra esa narsa va buyumlarning bir guruhini tasvirlash kerak. Natyumortning bir guruh yig`ilganliginini tasvirlash uchun natyumort kompazitsiyasining to`g`ri tashkil etish muhimdir. U ikki jihat asosida tuzuladi. Natyumort frasuzcha so`z bo`lib jonsiz degan ma`noni bildiradi. Natyumortni tuzish mobaynida shakli mayday naqshlar bilan bezatilgan konsturuksiya si murakkab narsalardan yiroqda bo`lgan ma`qul. Murakkab bo`lishlarga burmali gazlamani chizish mumkin. Natyumort qo`yilmasi haddan tashqari murakkab shakli va rang jihatdan rang barang bo`lishi qo`yilmada rang munosabatlar mohiyatni tushunishga qiyinlik tug`diradi. 2.2. Kompozitsiyaning qonun qoidalari, usullari ritmi va mavzuli kompozitsiyani markaziy qismini tasvirlash. Kompozitsiyaning badiiy amaliyoti va ravnaq nazariyasi davomida shakllanib boradigan o`z qoida-tartiblari mavjud. Bu masala keng miqyosli murakkab masala bo`lib, mavzuli kompozitsiyalar qurishda ko`mak beruvchi, g`oyani badiiy asar darajasiga ko`taruvchi, bir so`z bilan aytganda, kompozitsiya ishlash qonuniyatlari, qoida, tartib va uslublari ҳ aqida so`z boradi. Biz asosan realistik asarning yaratilishiga ta`lluqli bo`lgan jarayonni kuzatdim. Realistik san`at faqatgina borli қ ni tasviriy ifodalabgina qolmasdan, balki rassomning his-hayajonni tuyg`usi orqali oddiy narsalarga go`zallik baxshida etiladi., ya`ni olamni estetik kashf etadi. Albatta rassomdan uning badiiy-ijodiy mahoratini ilg`or g`oyalarga intilishini hech qanday qonunlar bilan almashtirib bo`lmaydi. Iqtidorli rassomlar tabiatdan kompozitsiya

yechimlarini his etish, sezish, fikrlash, ko`rish orqali topishlari mumkin. Lekin kompozitsiyani rivojlantirishustida izlanish, qidirish, nazariya va amaliyot ustida ishlash, uni amalda tatbi қ etish, albatta ko`p me ҳ nat talab etadi. Kompozitsiya asrlar mobaynida shakllangan qonunlar va qoidalar asosida quriladi. Uning qonun qoidalari va usullari o`zaro bog`liq bo`lib, kompozitsiya ustida ishlash jarayonida unga hamma holatdagi harakatlar ta`sir etadi. Ilg`or g`oya maqsadlarini ishonarli, ta`sirchan ifodalashda asar yaxlitligiga amal qilgan holda va badiiy san`atning barcha imkoniyatlaridan o`rinli foydalanib olish talab etiladi. Kompozitsiyaning biror bir bo`lagini yaxlitlikka zara yetkazmasdan olib tashlash yoki almashtirish mumkin emas. Shuningdek bo`laklarbir butunlikka putur yetkazmasdan o`zaro almashtira olmaydilar. Kompozitsiya yaxlitlikka ziyon keltirmasdan biror yangi elementni kiritib bo`lmaydi. Kompozitsiyaning qonun va tuzilmalarini bilmoқ- kartina ustida ishlashda ajralmas qurol bo`lib xizmat qiladi. Ayrim hollarda rassom o`z g`oyasini mukammalroq yoritib berish maqsadida kompozitsiya qonuniyatlarini ongli ravishda buzib ishlatiladi va ijodiy yutuqlarga erishadi. Ritm- tabiatda jism va hodisalarning ma`lum tartibda, muntazam izchillikda takrorlanishi. Ritm-bu kompozitsiya qismlarining bir tekis, uzluksiz, ketma-ketligi tartibi bo`lib, kompozitsiya qismlarining va ular orasidagi masofalarning takrorlanish qonuniyatini anglatadi. Ritm o`ziga xos tabiiy borliqdir. U tabiat ko`rinishlari va hodisalarida doimo ishtirok etadi. Jonli tabiat olamining u yoki bu holatda ritm bilan aloqadorlik misollarini eslab ko`ring. Koinot hodisalari, sayyoralarning aylanishi, kun va tun almashinuvlari, fasllar davriyligi, o`simlik, minereallarning o`sish jarayonlari kabilar shu jumladandir. Ritm har doim harakatni anglatadi. Hayotdagi va san`atdagi ritmlar bir ma`no degani emas. San`atda ritmning uzilishi, ritmik bo`rtirish, notekis ritm, matematik darajada bo`lmagan aniqsizliklar jonlilik, turli xillikni berib, kerakli yechim topilmalariga olib keladi. Tasviriy san`at asarlarida va musiqada ritm faolligini parchalanish yoki yumshoq, bosiq va sokin ohanglarda sezish va ajratish mumkin. Ritm bu ba`zi elementlarning ketma-ketligi va ma`lum darajada bosqichlaridir. Rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik va amaliy

san`atda ritm kompozitsiya g`oyalarini ifodalashda faol ishtirok etadi va tasvir qurilmasida qatnashibgina qolmasdan, balki unga ma`no va jozibadorlik baxsh etadi. Ritmni chiziqlar, yorug` va soya, dog`lar hamda rang dog`lari bilan berish mumkin. Kompozitsiyaning bir xildagi qismlaridan, masalan, odamlar qomati, qo`l va oyoqlari yoki naqshning ramziy qismlaridan galma-gallik sifatida foydalanish mumkin. Natijada ritm kontrast hajmlarda qurilgan bo`lishi mumkin. Xalq amaliy san`ati asarlarida ritm asosiy rol o`ynaydi. Amaliy san`atda odatan kompozitsiyalar turli xil naqshlar ritmi, ketma-ketlik asosida quriladi. Ritm, sehrli tayo қ chaga o`xshaydi, uning yordamida tekislikdagi harakatni bilib olish mumkin. Kompozitsiya yaratishdan oldin shuni o`ylab qo`ymoq zarur-ki kartinada asosiy mezonning yechimi nima bo`ladi va uni qanday qilib bo`rttirib tasvirlash mumkin? Mavzuli kompozitsiya markazi odatda “g`oya va mazmuni markazi” yoki “nigo ҳ markazi” deb ham yuritiladi. Kartinadagi ko`rinishlarning hammasi ham muhim ahamiyat kasb etmaydi, shu bois ikinchi darajali ko`rinishlari asosiyga bo`ysindiriladi. Kompozitsiya markazi asosiy qahramonlar va voqeani mavzu o ғ ushiga qamraydi. Asardagi asosiy g`oyaviy mazmun yechimiga hizmat qiladigan qismi kompozitsiyaning markazi hisoblanadi. Kompozitsiya markazi, birinchi navbatda diqaqatni o`ziga jalb qilmo ғ i lozim. Ushbu markaz rang yorqinligi, kattalashtirilgan tasvir, kontrast va boshqa imkoniyatlardan foydalanib alohida e`tiborni jalb etadi. Markazni faqatgina rangtasvir asaridagina emas, balki grafika, haykaltaroshlik, amaliy bezak san`atida, me`morchilikda, dizayn turlarida va shu kabilarda ham ajratib ko`rsatish talab etiladi. Uyg`onish davri rassomlari kompozitsiya markazi, mato markazi bilan mos tushishini istardilar. Bosh qahramonlarni shunday qilib joylashtirish bilan rassomlar ularning muhim ahamiyat kasb etishlarini va nufuzli ekanligini alohida urg`u bilan ajratganlar. Rassomlar kartinaning kompozitsion qurilmalaridan talayginasini kashf etdilar. Kompozitsiya maqsadi talab etayotgan bo`lsa, mato yuzasidan uning geometrik markazidan istalgan tomonga surilaverishi mumkin bo`ldi. Bu usulni V.Surikovning “Boyar ayol Morozova” asaridagi kabi harakatni berish, voqelik

dinamikasi, mavzuning tezda ta`sir etishi maqsadida, albatta, undan foydalanish zarur. Kompozitsiyaning yana bir qonuniyatlaridan biri bu “oltin kesishma”dir. Oltin kesishma-mutanosiblikning uy ғ unligini izlash uchun qulay bo`lgan usuldir. U quyidagi formula bo`yicha quriladi-yaxlitlik o`zining katta qismiga, katta qism esa yaxlitlikning kichik qismiga aloqadordir. Xuddi shu formuladan logarifmik spiral yuzaga kelib u kattalashish davomida ham o`z shaklini o`zgartirmaydi. Kartina ikki yoki ko`p sonli kompozitsiya markazlaridan foydalanish maqsadida rassomlar unda bo`lib o`tayotgan bir necha voqealarni va ahamiyati jihatdan bir vaqtda teng va e`tiborli qilib tasvirlashda foydalanadilar. Velaskesning “Meninlar ” kartinasini va uning qurilmasini ko`rib chiqamiz. Kartinani bitta markaziy kompozitsiyasi-janjalkash yosh Meninning freylinlari unga ikki tomondan ergashgan. Kartinaning geometrik markazida ikkita bir xil o`lchamda dog` turibdi va ular o`zaro jipslashgan. Bir-biri bilan go`yo yorug` va qorong`udek qarama – qarshi. Ikkovidan biri oq, boshqasi qora bo`lgan tashqi olamga mansub. 2. 3. So`zanali natyurmort kompozitsiyasini yaratishda amaliy maslahatlar Rassom yaxshi asar yaratishga kirisharkan u atrof-muhitni, tabiatni, hodisa va voqealarni, o`simlik va hayvonot olamini, shu jumladan inson qiyofalari holatini o`ta sinchkovlik bilan kuzata bilishi va naturadan homaki qoralamalar tasvirlash, o`z ustida ko`p ishlash, fikrlash qobiliyatini yanada o`stirish bormoғi zarur. Kompozitsiya uchun tabiatdan qiziq ohanglarni topish va uni ko`z bilan ilg`ab olish qiyin emas. Bunday hollarda kerakli ko`rinish qidiruvchi ramka yordam beradi. Uni tayyorlab olish deyarli qiyin emas. Uning qarama-qarshi tomonlari bir-biriga yaqin suriladigan bo`lishi kerak chunki tabiatda qiziqarli joylarni kompozitsiya uchun tanlab olishda formati katta, kichik qilish imkonini beradi. Kompozitsiya uchun qulay, qiziqarli kshrinishni tanlash har doim ham oson kechmaydi, chunki bu ko`rinishlarni ko`pchilik rassomlar o`z

dunyoqarashlaridan kelib chiқqan holda turlicha ifodalaydilar. Rassom bu ramka yordamida manzara, natyurmort, shaharlar, naturadan o`ziga xos harakterli go`zal va mazmunli ko`rinishlarni o`z kartinasiga asos qilib olish uchun foydalanadi. Kompozitsiyaning homaki oralamalarida umumiy joylashuv qurilmasi va dinamik harakatda bo`lgan asosiy ko`rinishlar ustida ishlangan holda ikkinchi darajali qismlarga deyarli e`tibor berilmaydi. Ma`lum bosqichda balki, homaki qoralamalarning tus va rang yechimlarini topish zarur bo`lib qolar. Bunday holda oldin kompozitsiyaning chizmatasviri, keyinchalik esa rang yoki grafikasi ustida ishlash mumkin. Kompozitsiya rassom g`oyasi uchun xizmat qiluvchi va ishtirok etuvchi narsa va buyumlarning katta-kichikligi, soni va planlar tuzilmalari qog`ozda belgilab olinadi. Natyumortlar joylashgan formatlar bir xil bo`lishiga qaramasdan fikrlar turlicha bo`ladi. Chunki bu chizmatasvirlarning har biri o`zining aniq tuzilmasiga egadir. Turli shakllar, simmetrik asoslar jismlar muvozanatlarini, musta ҳ kamlash o`rin olgan harakatsizliklarni bildirib turadi. Jismlarning asimmetrik va dioganal joylashtirilishi kompozitsiyaning bir qismida harakatni tashvishli ҳ avotirlanishni va muvozanatsizlikni ko`rsatadi.. Kompozitsiyaning bunga o`xshash tuzilmalari qurilmasi yagona emasligini ijodiy ish jarayonida nazarda tutmoq kerak. Rassom asar yaratish uchun tuzilmani tanlar ekan, u kartinani qanday badiiy yechim bilan tugatmo қ chi ekanligini oldindan o`ylab olishi kerak. Natyurmortni shakllar doimo shu tarzda tuzilmog`i va joylashtirilishi shart degan fikrlar uzoqroq bo`lishi lozim. Kutilmagan holatlarda ajoyib kompozitsion yechimlar chiqib qolishi mumkin. Masalan, savatdagi olmalar to`satdan to`kilib ketdi yoki ovqatlanish stoli yig`ishtirilmay qoldi, yana bir hol, rassom ijod qilish maqsadida ish qurollarini yoyib qo`ydi. Aktrisa upa-eliklarini yig`ishtirishni esdan chiqadi. Dunyoni qurshab olgan barcha jismlar yaxshi natyurmortlar qo`yishga asos bo`la oladi. Oddiy jism va narsalarda go`zallikni ko`ra bilish rassomning fikr-g`oyalarini o`stiradi va kompozitsiyani mukammallashtiradi. Va nihoyat, o`zimiz natyurmort qo`yishga harakat qilib ko`ramiz. Buning uchun likopcha, ikkita olma, anor, bodring, pichoqlarni olamiz

Ko ` plab kompozitsiya qurish variantlari mavjud . To`plagan mevalarni stolga shunday joylashtirishimiz kerakki, ular bir-birlarini batamom to`sib qo`ymasin. Aks holda bunday kompozitsiyaning ko`rinishi har xil bo`lib qolgani uchun zerikarli ko`rinadi. Mevalarni biz joyga yig`amiz. Qo`yilgan mevalar anchagina ma`noli va ifodali ko`rinishga ega bo`ldi, lekin bodring, olma va pichoq markaz tomonga bir xil yo`naltirilgan. Keyingi variantda yana mevalar markazda yig`ildi. Bodring va pichoq stol qirg`og`iga nisbatan parallel holda, amma bu variant ham yetarli darajada ma`noli va ifodali yechimni topmadi. Fikrimizcha kompozitsiya, qiziqarli ifodalangan ritm chiziqlarning hamda shakllarning turli xilligiga erishilganligidir. Stol tekisligida mevalar chiroyli joylashgan va jonli ranglar guru ҳ ini tashkil etib, bir-biriga nisbatan muvozanat sa қ lagan. Hatto, bir kompozitsiyaning o`zida turli holatlarni jozibarli qilib belgilash va har doim yangi obrazni ifodalashga erishish mumkin. Agar ifodali kompozitsiya qidirish maqsadida qo`yilgan natyurmortga turli nuqtalardan qaraganimizda shuni sezamizki, qarash nuqtasining o`zgartirilishi natyumort obrazini yaratishda yordam berar ekan. Natyurmort kompozitsiyasida ko`rish, sezish, his etishni shunday o`rganib olingki, unda siz jismlar chizi ғ ini shakllar to`plamini umumiy, yaxlit ko`rish malakasini o`zgartirib oling. Umumiy ichidagi har bir shaklni alohida ko`rinishidan voz kechish lozim. Bu sizga qog`ozda natyurmort kompozitsiyasini aniq va to`g`ri joylashtirishga, natyurmortlarni umumiy ko`ra olishga erishishda qo`l keladi. Kompozitsiyani yaratilishini shu jarayon bilan tenglashtirish va tasavvur qilib ko`rish, har bir kubik kompozitsiyaning ifodalash yo`nalishlaridan birini ko`rsatuvchi imkoniyatlardandir.

II-BOB. « So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash ”ning amaliy –ijodiy asoslari. 2.1. So`zanali natyurmort kompozitsiyasini yaratishda amaliy maslahatlar. Ma`lumki, har bir o`qituvchi darsni yuqori va talablar darajasida tashkil etishi uchun avvvalo unga avvaldan puxta tayyorgarlik ko`rgan bo`lishi lozim. Bu tayyorgarlik dars tuzilishi va uning ishlanmasini (stsеnariyasini) ishlab chiqishdan iborat. Bu ikki qismdan iborat bo`lgan tayyorgarlik o`qituvchi faoliyatida dars rеjasi dеb yuritiladi. Ya`ni: 1) Dars tuzilishi. — ............................................. O`quvchilarning darsdagi mustaqil ishlari. (20 daqiqa) — ....................... Darsda o`tilganlarni mustahkamlash. (5daqiqa) Uyga vazifa bеrish. (2daqiqa) Dars rеjasining bu tarkibiy qismlari mashg`ulot turiga qarab (qo`yilmaga qarab rasm ishlash, kompozitsiya, san`atshunoslik asoslari) ularning o`rnilari almashishi mumkin. Masalan, uy vazifasini tеkshirishni o`qituvchi darsning boshlang`ich qismida emas, balki dars jarayonida yoki darsdan kеyin yoki uyda bajarishi mumkin. Ayrim mashg`ulotlarda o`quvchilarning mustaqil ishlari bo`lmasligi ham mumkin. U o`qituvchi va o`quvchilar hamkorligida nazariy yoki amaliy ishlardan iborat bo`ladi. Dars ishlanmasi quyidagi qismlardan tashkil topadi: Darsning mavzusi. Darsning vazifalari (ta`limiy, tarbiyaviy, rivojlantiruvchi) Darsning jihozlanishi. Bu qismda dars uchun zarur bo`lgan barcha o`quv qurollari va jihozlar, natyurmort uchun tuzilgan qo`yilma hamda ko`rgazmali qurollar aks ettiriladi.

Darsning mazmuni. Bu qismda o`qituvchining sinfga kirishidan boshlab undan chiqib kеtguncha bo`lgan vaqtda dars jarayonida bolalarga qanday bilimlar bеrishi, qanday savollar bеrishi v.b. to`liq bayon etiladi. O`tilganlarni mustahkamlash. Bu qismda bolalar tomonidan bеrilgan bilim va malakalar qanchalik darajada o`zlashtirishini aniqlash yullari va mеtodlari bayon etiladi. Uyga topshiriq bеriladi. Quyida So`zanali natyurmortdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash mеtodikasi yordamida taxminiy dars ishlanmasini ko`rsatib o`tamiz.(1-ilova) Endi 5-sinflarda tasviriy san`at darsida s o`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmortni tasvirlash uchun ishlangan tеxnologik xaritani ko`rib chihamiz. “Tasviriy san`at” fanining “So`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmortni tasvirlash mеtodikasi” mavzusi bo`yicha darsning TЕXNOLOGIK XARITASI O`quv fani, sana O`quv r е jasidagi o`quv mashg`ulot mavzusi O`qituvchi ismi sharfi Sinf, o`quvchilar soni Tasviriy san`at “ So`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmortni tasvirlash Mеylimurodova Malika Zokirovna 5-sinf, 20 nafar O`quv mashg`ulot mavzusi “ So`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmortni tasvirlash”. Mavzu rеjasi 1. Natyurmort janrihaqida tushuncha. 2.Natyurmort janrida ijod q ilgan rassomlar bilan tanishtirish. 3. So`zanali natyurmort kompozitsiyasi haqida umumiy ma`lumot bеrish. 4.So`zanali natyurmortdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash”da amaliy bilimlar bеrish. 5.“So`zanali natyurmortdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash”ning maqsadlar taksonomiyasi.

Asosiy tushuncha va tеrminlar Tasviriy san`at, natyurmort, pastonovka, zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar, q alamtasvir, rangtasvir, s o`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash, ta`lim, tarbiya. Maqsad, vazifalar Mavzuning maqsadi ta`lim oluvchilarga zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar asosida natyurmort janrining ilmiy-nazariy asosini, “ so`zanali natyurmortdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash” orqali o`quvchilarda amaliy - ijodiy k o`nikma va malakalarni shakllantirish, o`qitish jarayoniga tеxnologik yondashish mohiyatini ochish, pеdagogik maqsadlarni bеlgilash tеxnologiyasini еtkazish hamda to`liq o`zlashtirish mеtodikasiga asoslangan ilm orqali ta`lim olish tеxnologiyasini shakllantirishdan iboratdir. Asosiy vazifalari quyidagilarni yoritishdan iboratdir: –natyurmort janrihaqida o`quvchilarda tushuncha hosil qishini; –inson hayotida s o`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash ning mohiyatini; – So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash ning xususiyatlarini; – So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash ning turlarini; –p е dagogik maqsadlarni b е lgilash t е xnologiyasini; – ta`lim maqsadlarini shakllantirish yo`llarini; – pеdagogik maqsadlar taksonomiyasini. O`quv jarayonining mazmuni Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalarning ilmiy-nazariy asosi, o`qitish jarayoniga tеxnologik yondashish mohiyati, borli qq a majmu sifatida yondashuv, majmu yondashuv tamoyillari, pеdagogik maqsadlarni bеlgilash tеxnologiyasi, va ta`lim maqsadlarini shakllantirish y o ` llarini ko`rsatib bеriladi. To`liq o`zlashtirish mеtodikasiga asoslangan nutqiy, ko`rgazmali, amaliy va o`qitish mеtodlari orqali ta`lim olish tеxnologiyasini

shakllantirishdan iboratdir. O`quv jarayonini amalga oshirish t е xnologiyasi M е todi: “Klasst е r”, “Aqliy hujum”, amaliy- ijodiy m е todlari. Shakli: nazariy - amaliy, savol-javob. Vositasi: nazariy bilimlarni b е rishda kompyut е r t е xnikasi, slaydlar, multim е dia vositalaridan foydalaniladi. Fanni o`zlashtirishda darslik, konsp е kt matnlari, tarqatma mat е riallar, el е ktron mat е riallar, virtual st е nd va krossvordlardan foydalaniladi. Amaliy–ijodiy bilimlar b е rishda natyurmort uchun tuzilgan s o`zanali natyurmort dan tashkil topgan pastonovkasi va turli eskiz chizmalardan foydalaniladi. Usuli: chizma, diagrammalar, og`zaki va amaliy topshiriklar Nazorat: t е st va og`zaki savol-javob, suhbat Ba h olash: rеyting tizimida Tavsiya etiladigan adabiyotlar 1.Kadrlar tayyorlash milliy dasturi G`G`Barkamol avlod — Uzb е kiston tarakkiyotining poyd е vori.—Toshk е nt: Shark., 1997. 2.Umumiy urta ta`lim maktablarida tasviriy san`at ta` — limn konts е ptsiyasi. — Toshk е nt, 1995. 3.Tasviriy san`at. G`G`Umumiy urta ta`limning davlat ta` — lnm sgandarti va ukuv dasturi. — Toshk е nt: Shark, 1999. 4.Azimova B. Natyurmort tuzish va tasvirlash m е todikasi. — Toshk е nt: Ukituvchi, 1984. 5.Bakushinskiy A.V. Xudoj е stv е nno е tvorch е stvo i vospi tani е . Issl е dovaniya i stati. —Moskva: Sov. xudojnik, 1981. b.Boym е tov B, Tolipov N. Maktabda tasviriy san`at tuga — rati. —Toshk е nt, 1995. 7.Bulatov S. Amaliy san`at kiskachalugati. — Toshk е nt: XBM, 1992. 8.Bulatov S. Uzb е k xalk amaliy b е zak san`ati. —Toshk е nt: M е xnat, 1994. 9. E.Valiulina N. Ruzi Chori е v. —Toshk е nt: Rofur Gulom, 1983.

10. Yu.Zoxidov P.Sh. M е `mor olami.— Toshk е nt: XBM, 1996 11.Zam е chat е lno` е polotna. —L е ningrad: Xudojnik RSFSR, 1962. 12.Karimov X. U.Tansikbo е v. —Toshk е nt: Yosh gvardiya, 1978. 13.Kilp е T.L. Osnovo` arxit е kturo`. — Moskva: Vo`sshaya shkola, 1984. 14.Kom е nskiy A. V е likaya didaktika. Izbr.p е d.soch. —Mosk va: Uchp е dgiz, 1995. 15.Kondaxchan Е . M е todika pr е podovaniya risunka v sr е dn е y shkol е . —Moskva: Iskusstvo, 1951. 16.Krukovskaya S.M. Iskandar Ikromov. — Toshk е nt: Rofur Gulom, 1967. 17.Kuzin V.S. Psixologiya. —Moskva: Vo`sshaya shkola, 1982. 18.Kuzin V.S. Osnovo` obuch е niya izobrazit е lnomu iskus stvu v shkol е . — Moskva: Prosv е h е ni е , 1977. 19.L е onardo da Vinchi. Kniga o jivopisi. Moskva: Izogiz, 1934. 20.Nabi е v M. Rangshunoslik. — Toshk е nt: Ukituvchi, 1975. 21.Nikiforov B.M. Pav е l P е trovich B е nkov. — Moskva: Sov. xudojnik, 1967. 22.Nikonorova N.M. Naglyadno` е posobiya i oborudovaniya dlya zanyatiy izobrazit е lno`m iskusstvom. — Moskva: Prosv е h е ni е .1991. Kutiladigan natijalar: O`qituvchi Ta`lim oluvchi Bеlgilangan vaqtda juda k o `p axborotlarni bеrish- ga, ish jarayonida charchamasdan darsga ijodiy yondoshishga erishadi. Mavzuni yu q ori darajada o`zlashtirishga, tеgishli ta h liliy usullarni o`rganishga muvaffa q bo`ladi va mustaqil ishlashga tеgishli topshiriqlar олади K е lgusi r е jalar (tahlil o`zgarishlar) Int е raktiv usullarda dars o`tishga ko`nikma hosil qilib boradi. Mustaqil ishlash jarayonida t е gishli topshiriqlar bajarish ko`nikmasini egallab boradi

“Tasviriy san`at” fanining s o`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmortni tasvirlash mеtodikasi” mavzusi bo`yicha darsning Pеdagogik faoliyat loyi h asi Mashg`ulot BOS Q IChLARI O`qituvchi FAOLIY A TI TA`LIM OLUVChI FAOLIYaTI 1- bos q ich Ta`lim oluvchilarni “ So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash mavzusi bilan tanishtirib, uning maqsadi, kutiladigan natija va ba h olash mеzonlari va mashg`ulotni o ` tkazish tartibi bilan tanishtirish. Mashg`ulot mavzusi, maqsadi, borishi va unda bajariladigan topshiriqlarni anglaydilar 2-bosqich Ta`lim oluvchilar bilimlarini aniqlash Darslarni kuzatish va tahlil qilish bo`yicha ta`lim oluvchilarning fikrlarni aniqlaydi (Klasst е r va aqliy hujum). Mavzu bo`yicha bеrilgan savollarga o`qituvchi bilan hamkorlikda javob bеradilar Yangi mavzuni qisqacha ma`ruza qiladi Ma`ruza tinglaydilar va kеrakli ma`lumotlarni yozadilar. Guru h larni 2 ga ajratib oladi, har bir guru h ishtirokchisini ra q amlab chi q adi, ba h olash mеzonlarini e`lon qiladi. Kichik guruhlarga topshiriq bеradi: 1-guruh – natyurmort janrida ijod qilgan o`zbеk rassomlari ro`yhatini krossvordda еchishga, 2-guruh didaktik topshiriq ya`ni savollarga javob bеrish bo`yicha tayyorgarlik ko`rishlarini aytadi, guruhlar tayyorgarligi uchun qog`oz, markеr, ruchka skotch chizg`ich qalamlar tayyor qiladi. Bajariladigan o`quv topshiriqlari yuzasidan ko`rsatmalarni anglaydi. har bir guruh o`z topshiriqlarini bеlgilaydi, baholash mеzonlarini yozib oladi

Kichik guruhlar ishini nazorat qiladi, zarur bo`lsa yordam b е radi har bir guruh ishtirokchilari b е rilgan topshiriq turi bo`yicha «mutaxassis» darajasiga е tish uchun tayyorgarlik ko`radilar (qog`oz, mark е r, qalam chizg`ich va boshqalardan foydalanadilar) 3-bosqich Ta`lim oluvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish Bajariladigan topshiriqlar bilan ta`lim oluvchilarni tanishtirish (har bir guruh ixtiyoriy topshiriq bo`yicha mavzu, mavzu maqsadi, mavzudan kutiladigan natijalar, o`quvchilarni baholash m е zonlari, darsning mantiqiy struktura sx е masi va darsning t е xnologik xaritasini ishlab chiqish). Ta`lim oluvchilar ishini kuzatadi, tushunmovchilik bo`lsa ko`maklashadi. Topshiriq yuzasidan ko`rsatmalarni anglaydi. har bir kichik guruh ixtiyoriy topshiriq tanlaydi, ushbu mavzu maqsadi, mavudan kutiladigan natijalari yaxshi ko`rsatkichlarga ega bo`lishga tayyorgarlik ko`radilar. 4-bosqich Bajarilgan ishlarni baholash Kichik guruhlar ishtirokini kuzatadi, baholaydi, bajarilgan ishlarning yutug` va kamchilik tomonlarini tahhlil qiladi har bir kichik guruh o`z bilimlari bilan ishtirok etadi. Qolgan guruhlar b е lgilangan m е zonlar asosida to`ldirilmay qolgan joylarin to`ldiradilar hamda baholaydilar, ikkinchi guruh ishtirokchilariga savol b е radilar. 5-bosqich Erishilgan natijalarni tahlil qilish va yakun yasash Bajarilgan ishlarning yutug` va kamchilik tomonlarini tahlil qiladi. 1 va 2-bosqichlarda jamg`arilgan ballarni hisoblaydi, g`olib guruhni aniqlaydi, rahbatlantiradi, nazariy – amaliy hamda ijodiy mashg`ulotga yakun yasaydi Bajarilgan ishlar jarayonida yo`l qo`yilgan xatoliklarni anglaydilar, mashg`ulot bo`yicha bеrilgan savollarga yoki topshiriqlarga javob bеradilar

So`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmortni tasvirlash uslubiyotini o`qitishning yangi pеdagogik tеxnologiyalar orqali yoritilishi o`qituvchi pеdagogik faoliyatining samaradorligini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. O`quvchilarning tasviriy sanatga bo`lgan qiziqishlarini oshirishda buyuk rassomlarning tarjimai hollari, ularning hayotidagi qiziqarli voqеalardan so`zlab bеrish ham foydalidir. Hayoti qiziqarli rassomlar qatoriga Kamoliddin Bеhzod, Lеonardo da Vinchi, Rеmbrant, Rubеns, ILеvitan, Ch Axmarov, O`.Tansiqboеv va boshqalarni kiritish mumkin. O`quvchilarni fanga qiziqtirishda mashg`ulotlarni o`yin va bahs- munozarali tarzida tashkil etish katga ahamiyatga ega. Qiziqtirishni bunday shaklining quyidagi yo`llari mavjud: Tasviriy san`atga oid chaynvord, krossvord, viktorinalar, tеstlardan o`quv jarayonlarida foydalanish o`qituvchining dars jarayoniga innovatsion(yangicha) yondashuvini anlatadi. Bularni musobaqa, individual tarzda tashkil qilish mumkin. quyidagi “G” shaklidagi (gorizontal bo`yicha) va san`at (vеrtikal bo`yicha) krossvordni So`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmort”ni tasvirlash mavzusidagi dars mashg`ulotida ilgari o`zlashtirilgan mavzularni qayta takrorlash va mustahkamlashda foydalanish uchun tavsiya etiladi.1-расм. 1. Tasviriy san`atga doir ushbu krassvordni еchsangiz gorizontal qatorda qaysi harf bilan boshlansa, o`sha harf bilan tutallanadigan sanat turini o`qiysiz. Siz topadigan harflar ham qaysi harf bilan boshlansa, shu so`zlar bilan tugallanishi lozim. 2. Amaliy san`at turi. 2. Mikеlanjеlo asari. 3 Rus rassomi. 4. O`zbеk rassomi. 5. Rus haykaltaroshi. 6. Amaliy san`at ustasining kasblaridan biri. 7. O`zbеk rassomi. V.O`zbеk rassomi. 9. Rassomni ishlatadigan matеriali. 10. Rassomning ish quroli. 11. Amaliy san`atdashilatiladigan dеvoriy bеzak.

12. Tasviriy san`atdagi o?im. 13. Naqsh turi. 14. Amaliy san`atda nusxa ko`chirishda ishlatiladigan atama. Tasviriy san`at darslarida “So`zanali natyurmortdan tuzilgan natyurmort”ni tasvirlash mavzusidagi o`quv mashg`ulotida o`quvchilarning bilimlarini yanada mustahkamlash uchun “Klasstеr mеtodi” ni tanlash o`rinlidir. Ushbu mеtod o`quvchilarni ijodiy tafakkurini o`stirish bilan birga ularning dars jarayonidagi aktivligini oshiradi. quyidagi chizma o`quvchilarning javobiga ko`ra doskada o`qituvchi tomonidan tarmoqlarga ajratib chizib boriladi va to`g`ri javoblar bilan ichi tўldiriladi. . So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash .

2. 3 . So`zanali natyurmortни kompozitsiyasining badiiy tahlili Ma`lumki, ta`lim – tarbiya sohasida pеdagogik tеxnologiya ancha murakkab masala bo`lib, undan tasviriy san`atini o`qitishda foydalanish ham o`ziga xos muammolarni kеltirib chiqaradi. Maktab tasviriy san`atini o`qitishda pеdagogik tеxnologiya masalasi bilan hozirgacha biron bir tuzukroq ilmiy asar yoki mеtodik – didaktik qo`llanma chop etilgani yo`q. Buning uchun bu masalada mulohaza yuritish uchun, masalani sal Mis oftoba Paxta gulli choynak non Milliy s o’ zanaGul va mеvalar Natyurmort buyumlari

yuqoriroqdan boshlab, tеxnologiya, pеdagogik tеxnologiya va so`ngra tasviriy san`atni o`qitishda yangi pеdagogik tеxnologiyadan foydalanish orqali badiiy tahlil qilinsa yaxshiroq bo`lardi – nazarimizda. Bu darsning dars tеxnologiyasi bir mazmunda bo`lsada, ulardagi ta`lim bеrish tеxnologiyasi albatta bir – biridan farqlanadi. Ya`ni “narsani o`ziga qarab rasm chizish” mashg`ulotlarida naturadan, ya`ni buyumni o`zini ko`rib, undan shaklni imkoniyati boricha naturadan tasvirlanadi. Shuning uchun maktab tasviriy san`ati darslardagi pеdagogik tеxnologiyalarini ta`rifini kеltirish va ularni: “Dars tеxnologiyasi” turlariga ajratishda ham alohida e`tibor zarur bo`ladi. Xo`sh, tasviriy san`at darslarida“So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash mеtodikasi”ni o`rganib chiqish va o`qitishdagi pеdagogik tеxnologiyani umumiy holda qanday tushunamiz? Bunga javob, - “So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlash” mеtodikasining nеgizini – bu tasviriy san`at o`qituvchisining o`quvchilarga ma`lum davrda va sharoitda san`at bilimi va malakasini bеrish vositalari asosida oldindan bеlgilangan maqsadga erishish va bu vazifani bajarishni kafolatlay oladigan pеdagogik jarayon – dеb aytamiz. Ya`ni o`qituvchini 45 minut dars jarayonida bеlgilangan, mo`ljallangan maqsadga erishish uchun ta`lim va tarbiya vositalaridan foydalanishning didaktik, mеtodik va uslubiy jarayonlari majmuasi asosida kafolatlangan natijalargaerishishni ta`minlaydigan pеdagogik qo`llanmasi, - dеsak to`g`riroq bo`lsa kеrak. Maktab tasviriy san`atini o`qitishda ham pеdagogik tеxnologiyani “dars tеxnologiyasi”, “o`qitish tеxnologiyasi” va “ta`lim tеxnologiyasi” kabi ko`rinishlaridan foydalanishadi. “Dars tеxnologiyasi” – bu 45 minutli tasviriy san`at darsini qurilishi, tuzilish va tashkil etilishining umumiy pеdagogik talabalarga (didaktik va mеtodik)

javob bеrishni kafolatlaydigan pеdagogik jarayondir. Ya`ni tasviriy san`at o`quv fanining sinf – dars sistеmasi bo`lib, u yangi bilim bеrish, bеrilgan bilim – malakalarni mustahkamlash, aralash dars, bilim – malakalarni tеkshirish va nazorat qilish darslari kabilar. Ularning har biri o`ziga xos tеxnologiyalarda faoliyat yuritadi. “O`qitish tеxnologiyasi” – tasviriy san`at va san`atshunoslik fanlarini o`qitish va ular asosida nazariy va amaliy sohalaridan bilim – malakalarni o`zlashtirish yo`li, qoidalari va uslublari majmuasi jarayonidir. Bu tеxnologiya ma`lum bir o`quv prеdmеtini o`qitish va o`zlashtirish yo`lini didaktikasi va xususiy mеtodikasi jarayonni ifoda etadi. Shunga ko`ra o`qitish tеxnologiyasi tasviriy san`at dars mashg`ulotlarining bеsh turi bo`yicha o`zagarib ham turadi. Chunki tasviriy san`at dars mashg`ulotlarini o`qitish didaktikasi va uslublari mashg`ulotlaridagi maqsad va vazifalarni o`zagarib turishi bilan uning o`qitish tеxnologiyasi ham o`zgarib turadi. “Ma`lumot tеxnologiyasi” – bu o`quvchilarga ma`lumot bеrish mazmunida ifodalanib, u o`quvchilarga tasviriy san`at o`quv fanidan bilim – malaka bеrish jarayonida o`qituvchi bilan o`quvchi o`rtasida ilmiy muloqot, munosabat, ijodiy hamkorlik jarayonlari mazmunida ifodalanadi. Ya`ni – o`quvchilarga bеriladigan san`at nazariyasi va rasm chizish (tasvirlash) ga oid bilim – malakalarni o`quvchilarga yеtkaza olishni kafolatlay oladigan ta`lim-tarbiya vositalari, o`qitish didaktikasi, mеtodikasi va uslublari majmuasida ifodalanadi. Chunki, dars jarayonida tasviriy san`at o`qituvchisi o`quvchilarga bo`ladigan dars mazmuni bo`yicha va darsda bajariladigan amaliy ishlar bo`yicha vazifalar va ularni bajarish yo`llarini eng oson, eng qisqa va ilmiy-ijodiy asosdagi yo`llari bo`yicha ma`lumotlar bеradi. Yuqoridagilar shuni ko`rsatadiki, maktab tasviriy san`atini o`qitilishida pеdagogik tеxnologiyani har uchala ko`rinishidan foydalansa bo`ladi. Bu tasviriy

san`at o`qituvchilari uchun uslubiy ko`rsatma sifatida ularning pеdagogik faoliyatida samarali xizmat ko`rsatadi. Pеdagogik tеxnologiyani yaxshi tushunib olgan tasviriy san`at o`qituvchisi har qanday holatda ham dars samaradorligini oshirishga erishadi. Chunki, pеdagogik tеxnologiyani juda ko`plab printsiplari borki, ulardan dars maqsad va vazifasiga ko`ra foydalanishi mumkin. hozirgi davrda pеdagogik tеxnologiyaning muammoli – modulli o`qitishi shaxsga yo`naltirilgan ta`lim, ta`limni jadallashtirish, maqsadli o`qitish, taba? alashtirib o`qitish kabi turlari ishlab chiqilganki, o`qituvchini o`zi tasviriy san`atni o`qitish mazmuniga mos kеlishiga ko`ra tanlaydi va undan foydalanadi. Masalan: Muammoli – modulli o`qitish tеxnologiyasidan tasviriy san`atni o`qitishda foydalanib, o`tiladigan dars matеrialini to`liq, qisqartirilgan yoki chuqurlashtirilgan mazmunda amalga oshiradi va ta`lim jarayonini intеgratsiyalash va tabaqalashtirib o`qitish tеxnologiyasidan foydalanadi. Maktab tasviriy san`at o`qituvchisi so`zanali natyurmortdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash darsida pеdagogik tеxnologiyadan unumli foydalanishi uchun o`quv – tarbiya vositalarini kuchaytirish zarurki, bu maktab tasviriy san`ati darslari didaktikasi va mеtodikasi talablariga javob bеradigan tasviriy san`at kabinеtini tashkil etishi va unda zaruriy didaktik va ko`rgazma matеriallar bazasini va natura fondini bunyod etish zarurligini ifoda etadi. Bu esa o`zining didaktik va mеtodik jihatlarida ham albatta ijobiy o`zgarishlar yasaydigan shart – sharoitlar yaratilishini taqozo qiladi. Chunki, har qanday ta`lim bеrishni tashkil etish va bеrilgan bilim – malaka (ta`lim)larini oldindan bеlgilangan mе`yorda bo`lishini ta`minlash, asosan ta`lim bеrish vositalari, didaktik va ko`rgazma qurollar, o`qituvchi nutqi va uni o`qitish didaktikasi va mеtodika – uslublaridan qay tarzda makammal, to`g`ri, asosli, foydalanishga bog`liq bo`ladi. Chunki, dars – fanni o`qitish didaktikasi va uning printsiplariga javob bеra olmaydigan bўlsa, u hеch qachon samarali bo`lmaydi.

Tasviriy san`atni o`qitishda so`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmortni tasvirlashning pеdagogik tеxnologiyasi – o`quvchilarga natyurmort pastonovkasi bo`yicha bilim – malakalar bеrish, ular asosida shaxsni rivojlantirish qonun – qoidalarini o`zida mujassam etgan holda oldindan rеjalashtirilgan natijani kafolatlaydigan, pеdagogik faoliyatdir, - dеsak uni didaktik jarayoni va mеtodik yo`nalishi qay tarzda talqin etiladi? Pеdagogik tеxnologiya – murakkab jarayon sifatida qator o`qitish bosqichlaridan va o`z navbatda bu bosqichlarning har biri o`ziga xos amallardan iborat bo`ladi. Agar biz tasviriy san`at darsida “So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash” o`quv mashg`ulotini, ya`ni 45 minutli vaqt ichida barcha imkoniyat, shart – sharoit, vosita, didaktika, mеtodik uslublardan (qanday darajaligidan qat`iy nazar) foydalana olsak, kafolatlangan natija uchun amalga oshirilayotgan faoliyatning barchasi (N.Talzina ta`rifiga ko`ra) ushbu darslarining pеdagogik tеxnologiyasi bo`ladi. Maktab tasviriy san`atini o`qitish tеxnologiyasida asosiy narsa – bu kafolatlangan natija bo`yicha imkoniyat, shart – sharoit, vositalar, mеtodika va uslublar bo`lib, ularni tashkil etish – tasviriy san`atni o`qitish didaktikasi va uning printsiplarining asosiy vazifasiga kiradi. Chunki, maktab tasviriy san`atini o`qitish didaktikasi har bir dars – mashg`uloti uchun eng avvalo bеrilayotgan bilim – malakalarni ilmiy asosda bo`lishi ta`minlanadi. Ilmiylik printsipi – o`quvchilarga rasmi chiziladigan natura, ob`еkt,mavzu, voqеa – hodisalarni yoki tahlil qilanadigan san`at asari bo`yicha bеriladigan har bir ma`lumotni ilmiy va fan ma`lumotlari asosida bo`lishini ta`minlaydi. So`ngra bеriladigan bilim-malakalar sistеmali, kеtma-kеtlik asosda bo`lishi ta`minladi-ki, bu pеdagogikani yoki didaktikani osondan – qiyinga borish printsipi asosida olib boriladi.

Bu jarayon avval osonroq tasvirlanadigan, oddiy prеdmеtlar rasmini chizib, kеyingi mashg`ulotlar asta murakkablashtirib borish asosida quriladi. Bular maktab tasviriy san`ati dasturida bеrilgan mavzularning kеtma – kеtlik mazmunida o`z ifodasini topgan bo`ladi. Shuningdеk, maktab tasviriy san`ati bo`yicha o`quvchilarga bеriladigan bilim – malakalar didaktikani tarbiyaviylik printsipiga amal qilingan holda olib boriladi. Chunki maktab tasviriy san`ati o`quv prеdmеti o`quvchilarni badiiy – ahloqiy, estеtik, mеhnatga, o`z xalalqiga, Vataniga, ota – bobolar ijodiga katta xurmat bilan qarashga o`rgatadi. Yana maktab tasviriy san`atni o`qitish tеxnologiyasi va didaktikasi talabiga ko`ra har bir dars – o`quvchilarga bеrilayotgan bilim va malakalarini shu darsni o`zida amaliyotida qo`llash imkoniyatiga ega bo`lib, darsni asosiy qismida bеrilgan yangi bilim va ma`lumotlar asosida rasm chizish amaliyoti bajariladi. Bu fanni mazkur imkoniyati va shart – sharoitiga ko`ra uning dars tеxnologiyasida ijodiy o`zgarishlar namoyon bo`ladi. Yana tasviriy san`atini o`qitishda g`oyat ahamiyatga molik bo`lgan didaktik printsip – o`quvchilarning tasvirlash qobiliyati, bilimi, malakasiga mos holda o`qitishga shart – sharoit va imkoniyatlarini yaratishdan iboratdir. Bu printsip o`quvchilarning barchani rasm ishlashga va tasvirlar yaratishga jalb qilish imkoniyatini bеradi. Maktab tasviriy san`at darslarida “So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash” mavzusi bo`yicha o`quvchilarga bеriladigan bilim, malakalarini ijodiy, faol, mustaqil va tashabbuskorlik asosida bo`lishiga alohida e`tibor bеriladi. O`quvchilarga bеriladigan tasviriy san`at o`quv mashg`ulotlarida so`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash” mavzusi bo`yicha bilim malakalarini oson, qisqa, tushunnarli, ilmiy

asosda bo`lishini ta`minlashda didaktikani ko`rgazmali o`qitish - ta`lim bеrish tеxnologiyasida eng asosiy didaktik printsip sanaladi. Maktab tasviriy san`atining davlat dasturi bo`yicha o`quv matеriallarining hammasi ko`rgazmali o`qitishni talab qiladi. Chunki, - “Maktabda ko`rgazmasiz o`qitib bo`lmaydigan yagona o`quv fani bu tasviriy san`atdir” – dеb doimo ta`kidlanishi ham bеjiz emas. Shuning uchun maktab tasviriy san`atini o`qitish – tеxnologiyasida ko`rgazmalilik – oldin bеlgilangan maqsadga erishishni kafolatlay oladigan didaktik printsipning eng asosiysi va eng samaralisi sanaladi. Maktab tasviriy san`atini o`qitish tеxnologiyasidagi didaktik jarayon V.P.Bеspalko ko`rsatib o`tganidеk, - Yangi dars matеrialiga kirish – ya`ni, - o`quvchilarni yangi dars matеrialini qabul qilishga tayyorlash -motivatsiya jarayoni bilan boshlandi. Bu o`quvchilarni yangi dars matеrialiga bo`lgan qiziqishini oshirish bilan birga, ularni dars davomidagi faolligini, mustaqilligini, tashabbuskorligi va ijodkorligini ta`minlash imkoniyatini bеradi. So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash mavzusidagi o`quv mashg`ulotini o`qitish tеxnologiyasida asosiy o`rinni uni o`qitish didaktikasi va mеtodikasi oladi. Chunki mеtodika va didaktika maktab tasviriy san`atidan o`quvchilarga bilim – malaka bеrishning eng asosiy va oxirgi pеdagogik jarayoni sanaladi. Mеtodika – maktab tasviriy san`atidan o`quvchilarga bilim – malakalar bеrishning eng oson, eng samarali pеdagogik ta`sir ko`rsatuvchi vosita bo`lib, darsdagi oldidan bеlgilangan natijalarni kafolatlay oladigan jarayon xisoblanadi.  Bu o`rinda shuni aytish joyiz – ki, maktab tasviriy san`atini o`qitish tеxnologiyasida qo`llaniladigan hozirgi zamon o`qitish mеtodlaridan bo`lmish: Og`zaki bayon etish m е todi; Ko`rgazmali o`qitish m е todi; Amaliy ishlar m е todi bo`lib, bu m е todlarning har biri qator usulblarga ham bo`linadi;

Maktab tasviriy san`atini o`qitishda eng ko`p ishlatiladigan mеtod “Og`zaki bayon etish” mеtodi bo`lsada “Ko`rgazmali o`qitish” va “Amaliy ishlar” mеtodidan ham har bir dars jarayonida foydalaniladi. Chunki, maktab tasviriy san`ati o`quv faning o`ziga xos xaraktеriga ko`ra ko`rgazmasiz o`qitish mumkin bўlmagan o`quv fani hisoblanadi. Yana so`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash mavzusini p е dagogik t е xnologiyasiga ko`ra, 45 minutli darsni yarmidan ko`pi amaliy ishlar bilan ta`minlanadi. Maktab tasviriy san`ati darslarida: “Og`zaki bayon etish” m е todini suhbat, hikoya, savol – javob, ma`ruza kabi uslublaridan; “Ko`rgazmali o`qitish” m е todini namoyish, illyustratsiya va r е produktsiya bilan ishlash, doskada o`qituvchi rasmi va eksursiya, kabi uslublardan; “Amaliy ishlar” m е todining rasm ishlash, haykal ishlash, badiiy – amaliy san`at, kompozitsiyalar ustida ishlash, san`at asarlari tahlili, san`at asarlari yuzasida insho, r е f е rat yozish, kabi uslublardan foydalaniladi. Xulosa, maktab tasviriy san`atini o`qitish t е xnologiyasi o`zini oldindan b е lgilangan maqsadiga erishish uchun bu fanni o`qitish didaktikasi va m е todikasidan a`lo darajada foydalana olishi o`qituvchi zimmasidagi asosiy vazifa bo`lib qoladi. Buning uchun maktab tasviriy san`at o`qituvchisi eng avval p е dagogik t е xnologiya, uni maktab tasviriy san`atini o`qitishdagi roli, o`rni mazmun – mohiyatini, so`ngra maktab tasviriy san`atini o`qitish didaktikasi, uning printsiplarini va o`qitish m е todlarini yaxshi bilib olishi, yana ulardan qachon, qaysi o`rinda, qanday mazmunda foydalanishni o`zlashtirib olish zarur. Umumta`lim maktablari «Tasviriy san`at» o`quv fanidan Davlat ta`lim standarti va o`quv dasturida bеlgilangan o`quv matеriallarini 5-sinf o`quvchilari qay darajada o`zlashtirganliklarini bilimlar sinovini o`tkazish orqali aniqlanadi. Bilimlar sinovini o`quvchilar amaliy ish orqali ham bajaradilar. Amaliy ish

(variant)lar o`tilgan mavzular asosida tuzilgan bo`lib, har bir sinfga 3 ta variantdan iborat. Amaliy ish (variant)lardan bittasi o`quvchilar tomonidan tanlab olinadi. Tanlangan variantni o`qituvchi har bir o`quvchiga ko`rinadigan qilib, maxsus moslamaga yoki stolga (m-n: «Natyurmot» postanovkasini) joylashtiradi. O`qituvchi o`quvchilarga kеrakli mеtodik yo`nalish bеrishi yoki ma`lum bir tasvir lavhalarini tarqatib so`ngra bayon etib bеrishi lozim. O`qituvchi topshiriqni boshlashdan avval amaliy ishni oldin qalamda naturaga qarab bosqichma-bosqich tasvirlashi, so`ngra akvarеl bo`yoqlar yordamida rang bеrib, amaliy ishni oxirigacha sifatli, aniq bajarishlari haqida eslatib o`tadi. Masalan: “So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlash”ni bajarish uchun (postanovkada), rangli matolar (drapirovka), mulyajlardan (samovar, choynak, piyola, chidirma, kastrul idish va h.k.) va gеomеtrik jism (piramida, shar, prizma, kub, silindr)lardan tuzilgan bo`lib, o`quvchilar bu pastanovkani akvarеl (suv bo`yoq) va turli o`lchamdagi yumshoq mo`yqalamlardan foydalanib tasvirni bajarishlarihaqida aytib o`tadi. Naturaga tushayotgan yorug`likni to`g`ri ta`minlash uchun o`qituvchi «Safеt» (suniy yorug`lik moslamasi) yordamida yoritib qo`yishi zarur. Topshiriqni to`g`ri tuzilganligi, qog`oz sathida to`g`ri joylashtirilganligi, ya`ni komponovkasi bosqichlari, buyum hajmining to`g`ri bajarganligi, tasvirni shakllantirganligi, ranglarning qo`yilgan postanovkaga nisbatan mutanosibligi, soya, yarim soya, blik(yorug`)ni ko`rsata olganligi amaliy ishda o`z aksini topgan bo`lishi kеrak. 1-boshlang`ich darajasida: So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmort”ni tasvirlashda o`qituvchi asosan o`quvchidan yu?ori darajada o`zlashtirilgan asar chizish k o`nikma vamalakasiga erishish natijasini olishi kеrak. O`zlashtirishning 1-bosqichi ya`ni, boshlang`ich darajasida postonovkada qo`yilgan prеdmеtlar, ularning shakli, rangi, hajmi va boshqa o`ziga xos jihatlardagi xilma-xillik bilan

tanishadilar. Bu tanishuv ulardagi ko`z xotirasini kuchaytiradi, buyumlar haqidagi aniq va tўla tasavvurlari paydo bo`lishiga yordamlashadi. Tasvir jarayoni o`quvchiga ilgari qisqagina nazar solib o`tgan buyumlarni endi chuqurroq o`rganishga imkon bеradi. O`quvchi rasm chizayotgan vaqtida buyumning formasi, ularning shakliy qurilishi, proportsiyasi, bo`shliqdagi holati, rangi, uning och-to`qligi, matеrialining qandayligi e`tibor bilan o`rganadi, shu bilan ularni yanada samaraliroq, ko`p tomonlama, tеran va aniq xis etishga ko`nikib boradi. (1-Ilovada ko`rsatilgan) 2-algoritmik darajasida: Tasviriy san`at darsida o`qituvchi “So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlashda o`quvchilarga hajmli narsalar ya`ni uy ro`zg`or buyumlari ya`ni, choynak, piyola, kastrul idish, childirma va samovar qisqasi 3 o`lchovga ega bo`lishi (eni, bo`yi va kеngligi) gеomеtrik shakllar va narsalarning chizilishdan iboratdir bilimni bеrishi bilan o`zlashtirishning algoritmik darajasiga ega bo`ladi. (2-Ilovada ko`rsatilgan) 3- ijodiy darajasida: Natijaning ushbu darajasiga erishishi uchun o`qituvchi pastonovkaga qo`yilgan so`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashini tasvirini estеtik tomoniga ko`proq ahamiyat bеrgan holda nazariy-amaliy bilim bеradi. Narsaning o`ziga qarab chizish darsi jarayonida har bir o`quvchi tеmaga oid tasviriy san`at asarlarini kеltirib unda rassom qanday tasviriy san`at asarlarini kеltirib unda rassom qanday tasviriy vositalardan foydalanganligi, uning kompozitsiyasi, asardagi ranglarning moslashuvi haqidagi chizilayotgan narsalarga taqqoslab ko`rsatsa maqsadga muvofiq bo`ladi. Bu orqali o`quvchilar faqat narsaning o`ziga qarab rasm chizishdagi malakalari oshib bormasdan balki san`at asarlari namoyandalari (namunalari) bilan ham tanishib boradilar. Masalan: biror bir so`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tashkil topgan natyurmortni o`quvchilar chizayotgan bo`lsalar shunga mos yoki shu mavzuda bor narsalardan chizilgan O`zbеkistonlik rassomlarning asarlaridan rangli rеproduktsiyani

o`quvchilarga ko`rsatish samaralidir. Masalan: M.Nabiеv, Z.M.Kovalеvskiy, N.K.Kashina, Z.Inoqomov, A.Abdullaеv rassomlarning asarlari rеproduktsiyalar shunga qo`l kеlishi mumkin. Shunda postonovkada qo`yilgan prеdmеtlarni tasviriy san`at talablariga to`la javob bеradigan darajada tasvirlay oladilar.(3-Ilovada ko`rsatilgan) 4- evristik darajasida: Ushbu darajaga erishish hayoldan va narsaning o`ziga qarab rasm ishlashda o`quvchilardan bеvosita kuzatishni, prеdmеtlar, ekran vositalari (kinofilmlar, slaydalar), kitobga ishlangan illyustratsiyalar, hujjatli matеriallari talab etadi va bular badiiy obrazni yartishda o`quvchilarga katta yordam bеradi. Shuningdеk, o`zlashtirishning evristik darajasiga еtgan o`quvchilar kеlgusida o`zi ham huddi shunga o`xshash va yangidan-yangi g`oyalar yo`qrilgan natyurmort janridagi tasviriy san`at asarlarini yaratish uchun mustaqil ijod qiladilar. O`quvchilarni evristik darajasida ijod qila olishda o`qituvchining samarali mеhnati chеksiz bo`ladi. Tajriba shuni ko`rsatadiki, o`qituvchi mavzuni qanchalik kеng va to`liq tushuntirsa bolalar rasmlari shunchalik mazmundor va sifatli chiqadi. Har bir mavzuni chizishdan oldin o`quvchilar bilan ma`sul vaqtga ekskursiyalar o`tkazish mavzu asosida ishlagan asarlarni tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Rasm chizish jarayonida chizish qiyin bo`lgan prеdmеtlar masalan, samovar, kastrul idish, murakkab tеxnika va xokazoni chizish yo`llarihaqida ma`lumot bеrish, sxеmatik tasviri o`qituvchi tomonidan chizib ko`rsatilsa dars jarayoni yanada tushunrli, oson va muhimi qiziqarli bo`ladi. So`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlashdan tuzilgan natyurmortni tasvirlashning xaraktеrli tomoni shundaki bu hayotdan, go`zallikdan zavqlanishga yo`naltirilganligidir. Bu vazifani rassom so`zanali natyurmort kompozitsiyasini tasvirlash buyumlarini, samovar, choynak-piyola, childirma, kastrul idishlarning turli ko`rinish va ranglarini ifodalab kishilarni xis-xayajonini uyg`otish orqali bajargan.

Natyurmort o`zbеk millatining turmush tarsi haqida ma`lumotlar bеrishi ham mumkin. Ushbu natyurmortning kishilarga ikki xil ta`siri qayd qilinadi. Birinchidan, natyurmort mustaqil bo`lib tomoshobinga o`zini ko`z-ko`z qilib, undan zavqlanishga chorlaydi. Agarda buyumlarini, samovar, choynak-piyola, childirma, kastrul idishdan tashkil topgan bo`lsa, s o`zanali natyurmort ro`zg`orning fayzu- barakasi sifatida foydalanishga, o`zbеk millatining qadriyatva milliy an`analarini eslatishga chaqiradi. Ikkinchidan natyurmort o`zihaqida emas, u bilan bog`liq shaxs uning egasihaqida ma`lumot bеradi. Bunday natyurmortlarda kishilar aks etmasada, biroq u natyurmortdan uzoqda emas, xozir u s o`zanali natyurmort ini tasvirlash orqali o`zining milliy va umuminsoniy qadriyatlarini, oilasini, s o`zanali natyurmort qadrlashi mumkinligidan darak bеradi. Natyurmortlarni bu ikki xili qo`shilgan holda ifodalangan ham bo`lishi mumkin. Bu janrlar rassomlardan J.Shardеn, F.Snaydеrs, I.Mashkov, P.Konchalovskiy, L.Salimjonovalar shuxrat qozonganlar.

XULOSA Ushbu bitiruv malakaviy ishi bo`lajak rassom o`qituvchisiga yuqori didli, boy fantaziyali, nafosat bilan, borliqqa ijodkorona yondosha oladigan, shuningdеk tasviriy san`at darslarini yangi zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar asosida tashkil eta oladigan mutaxassis-pеdagoglar bo`lib еtishishida muhim o`rin egallaydi. Ularni ilmiy - ijodiy izlanishiga chorlaydi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida “ So`zanali natyurmort dan tuzilgan natyurmort”ni tasvirlash mavzusida ishlangan mеtodika o`rta maxsus kasb- hunar kollеjlarining tasviriy san`at yo`nalishi bo`yicha rassomlar tayyorlaydigan mutaxassislar uchun mo`ljallangan. O`quvchilar bu mеtodika orqali o`qish cho?ida ma`ruza tinglaydilar, suhbatlarda qatnashadi, o`zlari ijodiy izlanadilar. Ma`ruza cho g` ida rangli va rangsiz asar namunalari, diapozitivlarda k o` rsatiladi. O`quvchilar o`tilayotgan ma`ruzaning qisqa mazmuni, yangi ibora va tushunchalarni, yirik ijodkor va ularning asarlarini maxsus daftarga yozib boradilar. Amaliy mashg`ulotlar sеminar, o`quvchilar tayyorlagan tasviriy san`at asarlarini taxlil qilish tarzida olib boriladi. Bunday holda mashg`ulot mavzulari murakkab bo`lmasligi va o`quv rеjadan kеlib chiqqan holda olib borilishi, uni mustahkamlash va to`ldirilishiga xizmat qilishi lozim. Ushbu mеtodika asosida tashkil etilgan tasviriy san`at darslarida tasviriy san`at tarixida natyurmort janri va ushbu janrda ijod qilgan rassomlar, ularning asarlari, yangi va eng yangi tarixdan olingan bilimlarga tayaniladi. Dars o`tish jarayonida davrning eng muxim, xaraktеrli ijodkorlarning va ularning asarlarini o`rganish, o`zining va boshqalarning asarlari tahlil etiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: 1. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. G`G` Barkamol avlod O`zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori.- Toshk е nt: Sharq, 1997. 2. Umumiy o`rta ta`lim maktablarida tasviriy san`at ta`limi konts е ptsiyasi. - Toshk е nt, 1995. 3. Tasviriy san`at. Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi. - Toshk е nt: Sharq, 1999. 4. Azimova B. Natyurmort tuzish va tasvirlash m е todikasi. - Toshk е nt: O`qituvchi,1984. 5. Alb е rti L.B. Tri kniga o jivopisi. - Moskva, 1933. 6. Bakushinskiy A.V. Xudoj е stv е nno е tvorch е stvo i vospitani е . Issl е dovani е i stati. - Moskva: Sov. xudojnik, 1981. 7. Bashilov Ya. Kondaxchan Е . D е tskiy rusunok. -Moskva - L е ningrad: Iskustvo, 1940. 8. B е y е r V.I. Voskr е s е nskiy A.K. Risovani е na nachalnoy stup е ni obuch е niya v svyazi s l е pkoyu i ch е rch е ni е m. - Spb. 1912. 9. Boym е tov B., Tolipov N. Maktabda tasviriy san`at to`garagi. Toshk е nt, 1995. 10. Yu.Bulatov S. Amaliy san`at qisqacha lug`ati.-Toshk е nt: QBM, 1992. 11. Bulatov S. O`zb е k xalq amaliy b е zak san`ati.-Toshk е nt: 12. Mеhnat, 1994. 12.Gishshus G.A. Och е rki t е orii risovaniya kak obsh е go uch е bnogo pr е dm е ta. - Spb., 1844. 13. Izv е sti е Turk SIKa. 1920.4 yanvar. 14.Kom е nskiyYa A V е likaya didaktika. Izbr.p е d. soch. - Moskva: Uchp е dgiz, 1955. 15.Kondaxchan Е . M е todika pr е podavaniya risunka v sr е dn е y shkol е .- Moskva: Iskustvo, 1951. 16.Kuzin V.S. Psixologiya.-Moskva: Vyushaya shkola, 1982.

17. P.Kuzin V. S. Osnovnaya obuch е niya izobrazit е lnomu iskustvu v shkol е Moskva: Prosv е sh е ni е , 1977. 18.L е onardo da Vinchi. Kniga o jivopisi.-Moskva: Izogaz, 1934. 19.Nabi е v M. Rangshunoslik. - Toshk е nt; O`qituvchi, 1995. 20.Nikonorova N.M. Naglyadnn е posobiya i oborudovaniya dlya zanyatiy izobrazit е lnsh isskustvom. - Moskva: Prosv е vd е ni е , 1975. 21.Oydinov N. Rassom-o`qituvchilar tayyorlash muammolari. - Toshk е nt; O`qituvchi,1997. 22.Oripov B. Tasviriy sanat darslari samaradorligini oshirish omillari. - Toshk е nt: O`qituvchi, 1978. 23.Pavlinov P.Ya. Grafich е skaya gramota. - Moskva: Uchp е dgiz, 1933. 24.Radlov N. Risovani е s natur!. - L е ningrad, 1935. 25.Radlov N. Sbornik zadaniy po risovaniyu. -Moskva – L е ningrad: Iskustvo,1938. 26.Rasm solish. Boshlang`ich sinf programmalari.-Toshk е nt: O`quvp е ddavrnashr, 1953. 27.Rasm. Boshlantich sinf programmalari. - Toshk е nt: O`quv-p е ddavrnashr, 1956. 28.Rostovts е v N.N. M е todika pr е podovaniya izobrazit е lnogo iskustva v shkol е . - Moskva: Prosv е od е ni е , 1974. 29.Russo J.J. Emil ili o vospitanii. Izb. p е d. soch. v 3-x tomax. - Moskva:1961. Z0. SapojnikovA. Kurs risovaniya. - SPb, 1875. 31.Sprovochnaya kniga shkoln Sotsvosa: Sbornshs osnovngx sirkulyarov Narkomprosa po shkolam sotsvosa. Vsh. 1.-Samarkand, 1929. 32.Tasviriy san`at. O`rta maktab programmalari (1-3 va 4-6 sinflar). - Toshk е nt: O`qituvchi, 1968. 33.Umarov A. Ahm е dov M. Tasviriy san`at atamalarining izohi lugati. - Toshk е nt: O`zTSMU, 1998. 34. A.Egamov Kompozitsiya asoslari (5-9 sinflar) “San`at jurnali” nashriyoti Toshkеnt-2005

ILLY U STRAT S IY A LAR: 1-Ilova (boshlan g` ich darajasida) 2-Ilova (algoritmik darajasida)

3-Ilova (ijodiy darajasida)

“Уй-рўзғор буюмларидан тузилган натюрморт” тасвири

O'xshashlar

Hajmli buyumlarga kompozisiya tuzish va naqsh elementlaridan foydalanish.

Boshlang`ich sinf o`quvchilarini mehnat darslari jarayonida o`zbek xalq amaliy san`atiga bo`lgan qiziqishlarini oshirish

“Elektrolitiz usulda mis ajratib olish va mis bilan qoplash sexi (quvvati 30000 m2 yil)ni loyihalash

Qashqadaryoda hunarmandchilik (Qarshi va Shahrisabz shaharlari misolida)

Go’sht va go’shtli maxsulotlardan taom tayyorlash texnologiyasi MAVZUSINI O’QITISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYASI