Boshlang`ich sinf o`quvchilarini mehnat darslari jarayonida o`zbek xalq amaliy san`atiga bo`lgan qiziqishlarini oshirish - Mehnat - Diplom ishlar

Boshlang`ich sinf o`quvchilarini mehnat darslari jarayonida o`zbek xalq amaliy san`atiga bo`lgan qiziqishlarini oshirish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

270.5 KB

Ko'chirib olish

Kirish……………………………………………………………….…… 3 I bob. Xalq amaliy san`atining nazariy asoslari. I.1. O`zbek xalq amaliy san`ati turlari…………………………….… 8 I.2. Amaliy bezak san`ati va uning o`ziga xos xususiyatlari……....29 II bob. Sinfdan tashqari ishlarda xalq amaliy san`atidan foydalanishning metodik asoslari. II.1. Xalq amaliy san`ati naqqoshlik to`garagining ahamiyati……...43 II.2. O`zbek xalq amaliy san`atining kashtachilik sohasidan foydalanish……………………………………………………………...56 Xulosa…………………………………………………………………...72 Izohli lug`at……………………………………………………..……..74 Ilovalar………………………………………………………………....77 Adabiyotlar ……………………………………………………………85

Kirish. Mavzuning dolzarbligi: O`zbekiston mustaqillikka erishgandan so`ng mamlakatimizning iqtisodiy-siyosiy faoliyatida, ijtimoiy hayotida, xalqlar, millatlar ongida, ruhida, ma`naviyatida buyuk o`zgarishlar ro`y berdi. Asrlar mobaynida xalqimiz saqlab kelayotgan umuminsoniy, milliy va ma`naviy-axloqiy qadriyatlarni rivojlantirishda yangi davr boshlandi. Madaniy merosimiz, ma`naviy boyligimizni har tomonlama ilmiy o`rganishga, uni tahlil qilishga keng imkoniyatlar yaratildi. Yoshlarni milliy ruhda ma`naviyatli, axloqli-odobli qilib tarbiyalash masalalariga bo`lgan e`tibor yanada kuchaydi. Chunki, ma`naviy kamol topgan insonlargina barkamol jamiyat qurishlari mumkin. O`zbekiston mustaqilligini mustahkamlashda va uni rivojlantirishda ma`naviy sog`lom avlodni voyaga yetkazish va ularda axloq-odob haqidagi milliy urf-odatlarimizni shakllantirish zarur. Zero, axloqiy madaniyat vazifalaridan biri komil insonni voyaga yetkazish, uni tarbiyalashdan iborat. Komil insonni shakllantirishda maktabda, oilada sog`lom ma`naviy barqaror bo`lishiga erishish muhim ahamiyatga ega. Chunki, sog`lom muhit natijasidagina axloqiy fazilatlar tarkib topadi. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov 1992-yil 4- yanvarda bo`lib o`tgan XII chaqiriq O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdaja tashqari to`qqizinchi sessiyasida so`zlagan nutqida "Kelajak bugundan boshlanadi. Hozir tarbiya masalasiga e`tibor qilinmasa, kelajak boy beriladi. Ma`naviy va axloqiy poklanish, iymon, insof, diyonat, or-nomus, mehr- oqibat va shu kabi chinakam insoniy fazilatlar o`z-o`zidan kelmaydi. Hammasining zamirida tarbiya yotadi", degan edi. Darhaqiqat, o`sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalash jamiyatning yashashi va taraqqiyotining zarur shartlaridan biridir. Aql-zakovatli, yuksak ma`naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga qo`gan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi. Tarbiya jarayoni jamiyat uchun zarur va foydali sifatlarni shakllantirish

maqsadida shaxsga ta`sir etish jarayonidir. Demak, tarbiya jarayonida shaxsga jamiyat talablari asosida ta`sir qilinar ekan, bu talablar O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi IX sessiyasida I.A.Karimov so`zlagan nutqida va shu sessiyada qabul qilingan ikkita tarixiy hujjat — "Kadrlar Tayyorlash Milliy dasturi" va "Ta`lim to`g`risida"gi qonunda bayon etilgan. Bugungi kunda oldimizga qo`ygan buyuk maqsadlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi, hayotimizning taraqqiyoti va istiqboli amalga oshirilayotgan islohotlarimiz, rejalarimizning samarali taqdiri— bularning barchasi, avvalambor, zamon talablariga javob beradigan malakali, ongli mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan chambarchas bog`liq. Tarbiyachilar tarbiya jarayonini tashkil etar ekanlar, tarbiyalanuvchilarning iymon-e`tiqodi, vijdoniga ta`sir eta olishlari va ularni tarbiya jarayoniga qatnashishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiyachi o`qituvchilar nafaqat odobnoma, tarbiyaviy soat, o`qish darslarida, balki mehnat darslarida ham o`quvchilarga ma`naviy-axloqiy tarbiya berishlari maqsadga muvofiqdir. О `zbekistonning mustaqilligi tufayli axloqiy tarbiya mazmunini tashkil etuvchi xalqimizning milliy ruhiyati, yuksak insoniy fazilatlari, ma`naviyati, ezgu orzu-umidlari yorqin ifodasini topishi uchun keng imkoniyatlar paydo bo`ldi. Yangi shakllanib kelayotgan mustaqil O`zbekiston davlatining asosiy maqsadi— jamiyatni ma`naviy yuksaltirish, madaniyatli, barkamol insonni tarbiyalash, yoshlarda axloqiy fazilatlarni shakllantirishdir. Xuddi shu maqsadlarni og`ishmay amalga oshirishda "Mehnat ta`limi jarayonida xalq amaliy san`atidan foydalanish" mavzusida ilmiy-tadqiqot ishimizni yoritishni maqsadga muvofiq deb bildik. Bitiruv malakaviy ishining ob`ekti: umumiy o`rta ta`lim maktablarida boshlang`ich sinf mehnat darslari jarayoni.

Bitiruv malakaviy ishining predmeti: umumiy O`rta ta`lim maktablarida boshlang`ich sinf mehnat darsi muammolari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: umumiy o`rta ta`lim maktablarida boshlang`ich sinf o`quvchilarini mehnat darslari jarayonida o`zbek xalq amaliy san`atiga bo`lgan qiziqishlarini oshirish. Bitiruv malakaviy ishining vazifasi: 1. Boshlang`ich sinf o`quvchilarda estitik didni shakllantirish va xalq amaliy san`ati bilan yaqindan tanishtirish. 2. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini xalq amaliy san`ati turlariga qiziqishini oshirish. 3. Boshlang`ich sinf o`quvchilarini xalq amaliy san`ati bilan tanishtirishda sinfdan tashqari ishlardan foydalanish. 4. Boshlang`ich sinf o`quvchilarida buyumlarni bezashda xalq amaliy san`atining naqqoshlik turidan oqilona foydalanish 5. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga buyumlarni bezashda xalq amaliy san`ati kashtachilik san`atidan foydalanishni o`rgatish. 6. Boshlang`ich sinf o`quvchilariga materiallarni bezashda xalq amaliy san`atining naqqoshlik san`atidan foydalanishni o`rgatish. Bitiruv malakaviy ishining ilimiy ahamiyati: tadqiqot natijasida o`quvchilarni mehnat darslari orqali o`zbek xalq amaliy san`ati durdonalari bilan yaqindan tanishtirish, o`zbek xalq amaliy san`at ustalari va ularning ishlari bilan yaqindan tanishtirish, hamda ilmiy-uslubiy tavsiyalar bilan boyitildi. Shuningdek, o`quvchilarni xalq amaliy san`ati durdonalari bilan milliy qadriyatlardan foydalanishning tarixiy rivojlanishi va o`ziga xos jihatlari belgilab berildi.

Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: umumiy o`rta ta`lim maktablari o`quvchilarini mehnat tarbiyasi va o`zbek xalq amaliy san`atdan foydalanishga oid ishlab chiqarilgan uslubiy qo`llanma va tavsiyanomalar uzluksiz ta`lim tizimining respublika, viloyat pedagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish institutlaridagi mehnat ta`limi o`qituvchilari, to`garak rahbarlari, ixtisoslashgan guruhlari hamda umumiy o`rta ta`lim maktablari mehnat va kasb ta`limi murabbiy - o`qituvchilari ish faoliyatida foydalanilmoqda. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi: tadqiqot kirish, 2 bob, 4 bo`lim, xulosa, izohli termenlar lug`ati, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati va ilovalardan iborat.

I BOB. XALQ AMALIY SAN`ATINING NAZARIY ASOSLARI I.1. O`ZBEK XALQ AMALIY SAN`ATI TURLARI Ganchkorlik qadimiy san`at turlaridan biri bo`lib, o`z aksi husn- jamolini dunyo me`morchiligida, shu jumladan O`rta Osiyo, Eron, Turkiya, Arabiston, Afg`oniston va boshqa Sharq mamlakatlari me`morchiligida namoyon etib kelmoqda. Ayniqsa, O`rta Osiyoda yaratilgan asarlar o`ziga xos badiiyligi kompozitsiiyasi va ishlanish uslubi bilan farq qiladi. Hozirgi kunda ganch serquyosh O`zbekistonimizda ardoqlanib, avaylab muhofaza qilinayotgan ko`pgina yodgorlik obidalariga ko`rkamlik, go`zallik baxsh etib turibdi. U Samar qand, Buxoro, Toshkent, Qo`qon, Marg`ilon, Xiva, Shahrisabz va boshqa shaharlardagi tarixiy obidalarni qurish va bezatishda ishlatilgan. Ganch qorishmasi yangiligida oson kesiladi, undan xoxlagancha shakllarni o`yish, yasash mumkin, lekin u qotgandan so`ng qattiq toshga o`xshab qoladi. Ustalarimiz uning bu ajoyib xususiyatidan qadimdan foydalanib kelganlar. Shu tariqa hozirgacha bu hunar avloddan-avlodga o`tib tarixiy an`ana sifatida rivojlanib boryapti. Ganchkorlik – san`atimiz faxri, beqiyos va bebaho xazina. Hech shubhasizki, uni chuqur o`rganish ilmiy va amaliy ahamiyatga egadir. Ganch o`ymakorligi san`ati asrlar davomida o`ziga xos uslub bilan rivojlanib keldi. Bu san`atning eng qadimgi, o`rta asrlardagi va XX asrdagi rivojlanishini ko`zdan kechirib, o`rganib chiqsak bu davrlardagi ganch o`ymakorligi bir-biridan mutlaqo farq qiladi. Qadimgi ganch o`ymakorligi hajmiy bo`lib, realistik tasvirlar asosida ishlangan. Ularda ko`pincha odamlar, hayvonlar, qushlar tasviri ishlatilgan. Eramizning birinchi asrlaridayoq kishilar ganchni ajoyib xususiyatga ega ekanligini bilib, qal`alar, karvonsaroy va boshqa joylarni bezay boshlaganlar. Bo`lib o`tgan janglar oqibatida ular vayronaga aylanib, faqat qoldiqlari saqlanib qolgan.

III asrda Tuproqqal`aning serhasham saroy mehmonxonalari o`yma ganch bilan bezatilgan. Varaxsha shaharchasida juda katta ahamiyatga ega bo`lgan va eramizdan avvalgi III-IV asrlarda ishlangan ganch o`ymakorligi namunasi topilgan. Unda o`simliksimon naqshlar, palmetta, geomet rik shaklli naqshlar ganchdan ishlangan. Ayniqsa gorelyefli ishlangan baliq tasvirida o`yilgan ganch namunasini ko`rsatish mumkin. Varaxshadagi topilmalardan VII-VIII asr lardagi Buxoro saroyi qoldiqlaridan namunalar topilgan. Bu topilmalarda qushlar, hayvonlar, baliqlarni, o`simliksimon va geometrik shakllarning o`yma namunalarini ko`rish mumkin. O`rta Osiyoni arablar bosib olgandan keyin islom dini hukmron bo`lib qoldi, u tirik mavjudotni tasvirlashni ta`qiqladi. Buni O`rta Osiyodagi arxitektura yodgorliklaridan ko`rish mumkin. Xususan VII-VIII asrlardagi hukmdorlarning Varaxshadagi saroylarida bu san`atning xilma- xil namunalari saqlangan. Buxorodagi Ismoil Somoniylar maqbarasida ganch o`ymakorligi namunalarida to`lqinsimon ish langan naqshlar topilgan. Unda o`simliksimon naqshning islimi turi ko`p ishlatilgan. Naqqoshlik san`ati. O`rta Osiyo naqqoshlik san`ati qadimdan dunyoga mashhur. O`tmishda ota-bobolarimiz qurgan muhtasham binolar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini yo`qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar bizni hayratga solib kelmoqda. Milliy naqshlarimiz g`oyatda boy mazmunga ega. Oddiy qoshiq, lagan, quticha, sandiq, belanchak, cholg`u asboblari, uy-ro`zg`or buyumlaridan tortib turar joy va jamoat binolarining devor hamda shiftlariga solingan naqshlar insonni hayratga soladi, uni o`ylantiradi. Bu go`zal naqshlar ajoyib naqqoshlar tomonidan yaratilgan bo`lib, asrlar davomida bunyod topdi, ri- vojlandi, me`morchilik hamda tasviriy san`at rivoji bilan bog`langan holda takomillashib bordi. Naqsh—arabcha tasvir, gul degan ma`noni anglatadi. Qush, hayvon,

o`simlik geometrik va boshqa elementlarni ma`lum tartibda takrorlanishidan hosil qilingan bezakdir. Ganchkorlik kandakorlik, kashtado`zlikda, zardo`zlik, kulolchilik, zargarlik, gilam to`qish, to`qimachilik, inkurustatsiyal, panjaralar va hokazolarda har xil yo`llar bilan naqshlar ishlanadi. Masalan, o`yib, chizib, chok yordamida, zarb bilan, qadab va boshqa usullarda naqsh solinadi. Naqqoshlik san`ati tarixi insoniyat madaniyati bilan bir qatorda qadimiydir. Madaniyatning rivojlanishi natijasida rassomlik va naqqosh- lik ajralib chiqdi hamda rivojlandi. Har xil arxeologik qazilmalar shuni ko`rsatadiki, naqqoshlik jahondagi barcha xalqlarda qadimdan mavjud ekanligi bizga ma`lum bo`ldi. Chunonchi, Xitoyda, Qadimgi Eronda, Hindistonda va bosh qa joylarda naqshning har xil turlarini ko`rish mumkin. Naqqoshlik har bir davlatning o`ziga xos muhitiga: geografik o`rniga, o`lkaning o`sim lik dunyosiga ko`ra rivoj topdi. Masalan, arman va gruzinlarda uzum va uzum bargi, shimol xalqlarida archa va har xil hayvonlar, qirg`iz va qozoqlarda mol shoxi, tojiklar va o`zbek xalqlarining naqshlariga qarasak anor, bodom, gullar, qalampir va boshqalarni ramziy naqsh tariqasida ishlatilganligini ko`ramiz. Yevropada barokko, gotika, roman, klassisizm uslublari har xil davrlarda hukmron bo`ldi. Bu esa o`z-o`zidan naqqoshlik san`atining rivojlanishiga ta`sir etdi. O`zbekiston hududidagi arxeologik qazilmalardan Xorazm, So`g`d, Baqtriya va boshqa viloyatlarda naqsh san`atining rivojlanganligi ma`lum. Olimlarimiz Surxondaryo viloyatidagi Fayoztepa (I-II-asr), Dalvarzintepa (I-asr), Budda ibodatxonalari qazilmalaridan topilgan rasm, naqsh qoldiqlari orqali isbotlab berganlar. Xorazmdagi Tuproqqal`a zallari monumental naqshlar bilan bezatilganligi bizga ma`lum VI-VII asrlarda ibodatxonalar, qasrlar va boylarning uylari o`yma naqshlar hamda tasvirlar

bilan bezatilgan. Tantanali marosimlarga mo`ljallangan xonalardagi dabdabali ajoyib naqsh, rasmlarni ko`rib hayron bo`ladi kishi, ularning birini qarasangiz devorlarda bazmi jamshid, ov, rasmlar, urush, manzaralar hamda diniy rasmlar tasvirlangan. Jonli mahluqlar qizil va ko`k ranglar bilan bo`yab tasvirlangan. VII asrning oxiri VIII asrning boshlarida O`rta Osiyoni arablar bosib olishi natijasida qaror topgan islom dini o`zidan oldingi ma daniyatning ildiziga bolta urdi. Yangi din hamda yangi g`oya O`rta Osiyo tasviriy san`atiga ta`sirini o`tkazdi. Jonli mavjudotlarni aks ettirish man etildi. “Keyinchalik yuzaga kelgan diniy qarashlar va hodisalar ko`proq murosasiz yo`l tuta borib, qat`iy ravishda shunday der edi: «Tangri yoki odamzod suvratini chizishdan tiyiling, faqatgina daraxtlar, gullar va jonsiz mavjudotlarning rasmini soling, aks holda bu qoidani buzgan kishi gunohi azim qilgan bo` ladi», deb qo`rqitilgan. Jonli mavjudotlar suvratini chizish man etilishining ma`nosi shundaki, Xudodan boshqa hech kim biror narsa yaratish u yoqda tursin, hatto Xudo yaratgan narsani qayta gavdalantirishi ham mumkin emas va bu uning qo`lidan kelmaydi, aks holda musavvir Xudo bilan bahs boylashib, uning irodasiga shak keltirgan bo`ladi”. Islom talablariga bo`ysunish oqibatida jonivorlar, parrandalar va odamlarni tasvirlash yo`qolib borib naqqoshlik rivoj topdi. Arab yozuvi o`zlashtirildi. Natijada naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi paydo bo`ldi. Arab yozuvi naqshlar bilan birga chizildi. Arab yozuvi ham bezak ham duo-afsunlar vazifasini bajardi. Xullas tasviriy san`at rivojlanmadi. Buning hisobiga xalq amaliy bezak san`ati naqqoshlik hisobiga rivoj topdi. IX-X asrlarda O`rta Osiyoda naqqoshlik san`ati avj olib rivojlandi. Arxitekturada g`isht qalab naqsh solish

yuksak darajada rivojlandi, binolarning ichki tomoniga ganch, yog`och o`ymakorligini qo`llash yuksak rivoj topdi. Ayniqsa, maqbaralarning peshtoqlari devor va ravoqlar ganch-naqshlar bilan juda nafis bezatiladi. Naqshlar murakkablashib bordi. Ularning yangi nusxalarida ramz, tasvirlar, timsol, duo-afsunlar, tasbih va boshqalar naqadar mo`lligini ko`ramiz. Ramziy naqshlar dunyoda sodir bo`layotgan voqeliklar, tilaklarni aks ettirgan. Har bir chizilgan naqshda o`ziga xos ma`no bo`lgan. Chunonchi, o`simliksimon naqsh gulsapsarni olaylik u osoyishtalik va umr uzoqlik timsoli, «pechak islimiy» naqshi boylik va farovonlikni, novda va yaproqlar esa to`kinchilik hamda bahor chog`ida uyg`onishni bildiradi. Musavvirning tasvirlari bu uning ona tabiatga bo`lgan muhabbatini bildiradi. Uning ranglari o`ziga xos ma`no va harakterga ega. Naqsh o`zbek madaniyatining hamma bosqichlarida hamroh bo`lib kelgan. Eng oddiy prinsiplari bir-biriga mutanosiblik, uyg`unlik, yo`sin va usullarini ajoyib qayta-qayta takrorlashuvidir. Xalq naqqoshlari naqshlarning har bir detaliga alohida e`tibor berib, uning tabiiyligini yo`qotmaganlar, har bir element ustida puxta fikr yuritganlar. Har bir naqsh negizida ma`lum ramziy ma`no singdirilgan. XI—XII asrlarda O`zbekiston hududida arxeologik topilmalar shuni ko`rsatadiki, naqshlar ichida geomet rik naqsh ko`p ishlatilgan. Girih— forscha, chigal, tugun degan ma`noni beradi. Xandasiy naqsh — to`rtburchak uchburchak va boshqa elementlardan tashkil topgan geomet rik murakkab naqsh turi. Girih to`g`ri, egri va aralash chiziqlarga bo`ysundirilgan bo`lib, o`ziga xos shartlilikka ega. Bu naqsh turining keng tarqalishi bezak san`atining rivojlanishiga yangidan- yangi imkoniyatlar ochib berdi. O`zbek madaniyatining rivojlanishiga butun dunyoga mashhur olimlar — Abu Ali ibn Sino (Avitsenna), Beruniy, Firdavsiy va Rudakiylar yetishib chiqdilar. O`sha vaqtda butun

dunyoga mashhur bo`lgan (YUNESKO muhofazasidagi) Somoniy maqbarasi qurildi. U 1127-yili me`mor Arslon Muhammadxon boshchiligida pishirilgan oddiy g`ishtni har xil kombinatsiya- lashtirib qurilgan. G`ishtlar yoz faslida eng toza ganch bilan terilib ishlangan. Yog`och o`ymakorligi san`ati. Yog`och o`ymakorligi o`zbek xalq amaliy bezak san`atining keng tarqalgan bir turi. Bunda biror naqsh yoki tasvir taxta yoki yog`och buyumlarga chizib, kesib, o`yib, ishlanadi. Badiiy san`atning bu turi deyarli barcha xalqlarda bo`lib, qadimgi Sharqda antik dunyo mamlakatlari arxitekturasida keng ishlatilgan. Asrlar davomida Yevropa va Osiyo mamlakatlarida yog`och o`ymakorligining rivojlanib o`ziga xos badiiy uslublari kelib chiqqan. Shu singari O`rta Osiyoda ham yog`och o`ymakorligi qadimdan rivojlanib kishilarning uy-ro`zg`or buyumlarida va arxitekturasida juda keng qo`llanilgan. Bu o`ymakorlik qadimiy arxitekturaning eshik, darvoza, ustunlar, har xil to`sin, stol, xontaxta, quticha, ramka, qalamdon va boshqa buyumlarni bezashda ishlatilib kelingan. Arxeolog olimlarimizning izlanishlaridan O`rta Osiyoda gorelyefli, ya`ni juda bo`rtiq (1 mm dan 20 mm gacha) relyeflar bilan har xil narsalarni yog`ochdan o`yib ishlanganligi ma`lum bo`ldi. Xalq yaratgan asarlar o`zining nafosati, murakkabligi, tabiiyligi bilan kishi aqlini lol qoldiradi. Afsuski, yog`ochdan ishlangan ajoyib yog`och o`ymakorligiga har qancha sifatli ishlov berilishiga qaramay asrlar o`tishi bilan ular namga dosh bera olmay deyarli ko`pchiligi chirib, yo`q bo`lib ketgan. Bularni arxeologik qazilmalarda topilgan va topilayotgan namunalar isbotlab bermoqda. V—VI asrlarda yog`och o`ymakorligi namunalari Surxondaryo vohasidagi Yumaloq tepa tubidan topilgan. Olimlarimizning aniqlashicha, bundan 1-1,5 ming yil muqaddam mazkur joyda naqsh o`ymakorligi san`ati bo`lib,

u juda yaxshi rivojlanganligi isbotlangan. Bunday noyob topilmalar Samarqand, Buxoro, Xiva, Shahrisabz va boshqa shaharlardagi arxeologik qazilmalardan topilmoqda. VII asrning oxirigacha mahalliy o`zbek xalqi ichida yog`och o`ymakorlik juda tez sur`atlar bilan rivojlangan edi. «...arablar O`rta Osiyoni zabt etgunlariga qadar mahalliy xalq ma`budalari topilgan. Har bir xonadonning jamoada tutgan o`rni va boyligiga qarab o`z ma`budasi (Xudosi) bo`lgan. Odatda bu ma`buda eshik tepasiga qo`yilgan. Xonadon sohibi mavridi bilan yog`ochdan o`yilgan yangi ma`budani harid qilib, almashtirib turgan. Bunday jarayon yog`och o`ymakorligi san`ati qadimiy bo`lganligidan dalolat beradi. Arablar istilosi oqibatida tasviriy san`atning ko`p turlari qatori yog`och haykallar ishlash ham butkul barham topdi. Biroq islom dini bu san`atni tag-tugi bilan yo`qota olmadi. Yog`och taroshlovchi usta naqqoshlar o`z san`atini yog`ochda dov-daraxtlarning aksini ifodalash, oddiy chiziqlardan murakkab geometrik shakllar yasashda namoyish etdilar. Ustalarning san`ati otadan-bolaga, avloddan-avlodga meros bo`lib o`taverdi». IX asrda Samarqand mustaqil davlat bo`lib qoldi. Xalq madaniyatida yangi burilish bo`ladi. Shu asrlarda buyuk olimlar, faylasuflar, yozuvchilar yetishib chiqdilar. Ular Abu Ali ibn Sino, Rudakiy, Firdavsiy, Beruniy va boshqalardir. Ajoyib arxitektura yodgorliklari yaratildi. Masalan, jahonga mashhur Ismoil Somoniy maqbarasidir. Madaniyatning rivojlanishi yog`och o`ymakorligining yanada rivojlanishiga olib keldi. Yog`och o`ymakorligi bilan eshiklar, binolar, ustun, ravoq har xil xontaxtalar bezatildi. O`ymakor ustalar o`zi yaratgan san`at asarlarida timsol va duo-afsunlash tasbih va tanosiblarning naqadar ko`pligini ko`rish mumkin. Har bir o`yma naqsh zaminida qandaydir ramziy ma`no yashiringan bo`ladi. Ular bu murakkab naqshlar orqali voqelikdagi eng go`zal tilaklarni aks ettirib kelganlar.

Tosh o`ymakorligi. Tosh o`ymakorligi xalq amaliy bezak san`atining noyob turlaridan biri. Bu san`at kishidan iste`dod va intilishdan tashqari mehnatsevarlik va g`oyatda zo`r sabr-toqat talab qiladi. Bu san`atni toshtaroshlik va sangtaroshlik deb ham yuritiladi. Tosh o`ymakorligi toshni o`yib, yo`nib, tirnab naqsh yoki biror tasvir ishlash kasbidir. Toshni o`yib ishlashning chiziqli o`yma, zanjirga o`yma, yassi o`yma, chuqur o`yma, panjarasimon o`yma va hajmli o`yma turlari bor. Tosh o`ymakorligida ishlatiladigan materiallar o`rni, maqsadi hamda vazifasiga qarab yumshoq, o`rtacha qattiqlikdagi va qattiq toshlar ishlatiladi. Yumshoq toshlarga gipstosh, talkoxlorit, ohaktosh, o`rtacha qattiqlikdagi toshlarga marmar, por fir, ohakli marmar, oniks va qattiq toshlarga lazurit, amozon, agat, malaxit, jadent, nefrit, yashma va boshqalar kiradi. Bu toshlardan qozon, ko`za, lagan, piyola, haykalcha va haykallar tayyorlanadi. Ko`za, lagan, namoyon va boshqalarga toshni o`yib o`simliksimon, geo metrik ramziy naqshlar hamda syujetli rasm lar o`yib ishlanadi. Tosh o`ymakorligi juda qadimdan rivojlanib kelayotgan xalq amaliy san`ati bo`lib, toshni o`yib naqsh yoki biror tasvir hosil qilishdir. Mamlakatimizdagi vodiy va tog`lar insoniyat taraqqiyotidagi uzoq o`tmishda moddiy madaniyatning o`chog`i hisoblangan. Qoyalarga tushirilgan rasmlar (petrogliflar) qadimiy yodgorliklar tarixidan dalolat berib turibdi. O`yib ishlangan tasvirlarni qoya toshlarda va so`qmoq hamda daryo yon bag`ridagi toshlarda ko`rish mumkin. Tosh asrida ovchilar faqat hayollariga kelgan shakllarni o`yib chizib tashlamasdan balki, ularni ju da qiziqtiradigan voqe`likni aks ettirganlar. Ular avval ov qilinadigan hayvonni keyin esa ov qilish, ayrim qabilalar o`rtasida urushlarni tasvirlaganlar. Bu toshlarga o`yilgan shakllar har xil geografik kenglik turlicha tasvir etilgan. Chunonchi Oq dengiz hamda Shimoliy ko`l tumanlarida o`yilgan toshlarga razm solsak,

u yerda yozda suzayotgan qayiqchalar va oqqushlarning ovi tasvirlangan. Sibirda esa oqqushlar o`rniga bug`ular va chang`i uchayotgan ovchilar tasvirlangan. O`rta Osiyo sharoitida esa yovvoyi echki, buqa va boshqa yovvoyi hayvonlarning ovi tasvirlangan. Qizilqumda ko`pincha tuyalar tasvirini ko`rish mumkin. Namangan viloyati Chadak posyolkasida juda ko`p qiziqarli shakllar tasvirlangan qoyalar bor. Ulardan biri oltita echkining shaklini misol tariqasida olaylik. Bu tasvirda bitta echkining tasviri juda qunt bilan ishlangan, qolganlari shoshilib ishlangan bo`lib, ularni shakli geomet rik shakllarni eslatadi. Yana bir toshga 12 ta echkidan iborat echkilar podasiga kamalakdan o`q-yoy otayotgan ovchi tasvirlangan. Bu kompozitsiya echki bolalarining ovchidan qochib ketishi, ovchi itining tasvirlanishi tabiiydir. Bu katta va murakkab kompozitsiyani ishlash o`sha davr o`ymakor rassomining yuksak iste`dod egasi bo`lganligidan dalolat berib turibdi. Albatta, bu surat O`rta tosh asriga mansub, o`q yoy o`sha asrda ixtiro qilingan. Qadimgi avlod-ajdodlarimizning qoyalarga hamda toshlarga ishlangan ishlari o`tmish kishilarining san`atini o`rganishda noyob hujjat bo`lib hisoblanadi. Inson qadimdan turli toshlardan foydalanib kelgan. Ular vulqonlarning otilishi hamda zilzilalar tufayli vujudga kelgan o`tkir qirrali toshlardan mehnat quroli vositasida foydalanganlar. O`tkir qirrali toshlardan go`sht maydalashda, yog`ochni tilish va boshqalarda foydalanilgan. Poleolit davrida toshdan keng miqyosda foy dalanganlar. Ular qurilishda asosiy material bo`lib xizmat qilgan. Odamlar toshni turli navlaridan qurol va asboblar, uy-ro`zg`or buyumlari va bezak ashyolari sifatida foydalanganlar. Qadimgi O`rta Osiyoda odamlar qimmatbaho toshlardan bezak buyumlari tayyorlashgan. Bu yerlarda turli toshlardan tashqari yog`och, ganch juda ko`p bo`lgan.

Geografik sharoit taqozosi bilan me`morchilikda bezak sifatida toshlardan juda kam foydalanilgan. Bundan tashqari islom dini jonli mavjudotni tasvirlashni man etganligi haykaltaroshlikni rivojlanishiga katta to`siq bo`lgan. Ammo yirik monumental binolarni bezashda asosan marmar va harsangtoshdan foyda lanib kelganlar. Kandakorlik san`ati. O`zbek xalq amaliy bezak san`atining eng keng tarqalgan turlaridan biri kandakorlikdir. Kandakorlik deganda metalldan yasalgan badiiy buyumlarga o`yib yoki bo`rtiq qilib naqsh ishlash tushuniladi. O`zbekiston hududida joylashgan O`rta Osiyo shaharlarida metalldan yasalgan badiiy buyumlar ishlab chiqarish qadimdan rivojlanib kelayotgan san`at bo`lib, bu san`at o`zining qadimiyligi bilan kulolchilikdan keyin ikkinchi o`rinda turadi. Savdo-sotiqda qadimdan kandakorlik buyumlariga talab katta bo`lgan. Bu asarlar ramziy ifodalarning yangi uslublari hamda g`oyalarini tarqatish manbai bo`lib xizmat qilgan. Mahalliy san`at asarlari qo`shni mamlakatlar san`atining eng yaxshi yutuqlari bilan boyib borgan. Qadimdan buyum yasash urf bo`lib qolgan. Mahalliy ustalar oltin, kumush, jez, mis va boshqa metallardan har xil buyumlar yasaganlar. Qadimgi va Ilk O`rta asr kandakorligi asosan qo`llangan kumush buyumlarda o`z ifodasini topdi. XI asrdan boshlab kandakorlik mahsulotlarini mis hamda mis qotishmalaridan tayyorlay boshladilar. Arxeologik topilmalardan eramizdan avvalgi III asr oxiri hamda II asr boshlarida birinchi (maxsus mis qotishmasi) to`g`nag`ichlar Misr, O`rta Yer dengizi, Mesopotamiya, Hindiston, O`rta Osiyoda keng tarqalganligi aniqlangan. Bu badiiy metall buyumlari ishlashning ilk namunalari edi. Tug`nag`ich- larda kichik-kichik voqealar, hayvon va boshqa narsalar tasvirlangan. Farg`onada topilgan marosim qozoni 1-ming yillikning O`rtalarida kandakorlik «hayvonot uslubi» rivoj topganligini isbotladi.

IV asrda O`rta Osiyo janubiy viloyatlarining Aleksandr Makedonskiy tomonidan bosib olinishi tasviriy va amaliy san`atning mahalliy an`analarining tarqalishiga imkon yaratdi. III-VIII asrlarda, ya`ni so`nggi antik va ilk o`rta asr davrida O`rta Osiyoda kandakorlik juda yuqori darajada rivoj topdi. Qimmatbaho metallardan hokimlar hamda ayollar uchun har xil nihoyatda chiroyli bezak buyumlari ishlatildi. Bu oltin yoki kumush buyumlarda to`y-tomosha, taxtga o`tirish marosimlari, dunyoviy mavzular, shikor va kurash manzaralari, mifologik hamda epik qahramonlar, hayotiy mavjudot, parranda va boshqa tasvirlarni ko`rish mumkin edi. VI-VII asrlarda badiiy metall buyumlar yuksak texnik sifatda bajarilganligiga Anikov lagani misol bo`la oladi. Bu laganda qal`a darvozasi oldidagi sahna tasvirlangan, «Yakkama-yakka olishuv» voqeasi tasvirlangan kosa o`sha davr hayotidan bir parcha bo`lib, undagi o`ymaning mayinligi, aniq nafosati, kompozitsiyasi, ta`sirchanligi, kuchliligi bilan mashhurdir. IX-XIII asrlarda kumush ishlab chiqarish inqirozga uchraydi Temur hukmronligigacha buyum lar asosan bronza va misdan tayyorlangan. XI asrda hunarmandchilik, naqqoshlik yanada rivojlandi, jonivorlar tasviri va ertak syujetlari ustalar ishida yana ko`p vaqtgacha saqlandi. Bu davr buyumlari Termiz va Naman gan shahar muzeylaridagi mis laganlar, oftobalar, ko`zgular, siyohdonlarda yuksak sifatga ega bo`lgan afsonaviy voqealarni ifodalagan. IX-X asrlarda islom dini O`rta Osiyo viloyatlariga kirib borishi munosabati bilan turli-tuman xalqlarning san`ati an`analarini o`zida mujassamlashtirgan yangi g`oyaviy uslub paydo bo`ldi. Musulmon Sharqda birinchi mis buyumlar ko`p tarqalgan bo`lsa-da keyinchalik ular o`rnini kumush va oltin metallar egalladi. VIII-XIII asrlarda qimmatbaho metallardan qilingan idishlar islom dini

dunyosining ko`pgina burchaklarida urf bo`lib qolgan edi. Oltindan juda ko`p narsalar ishlanar, binolarning bezaklariga oltin suvi yugurtirilar edi. Keyinchalik esa xom ashyo sifatida birgina qimmatbaho metallarning o`zi kifoya qilmay hiyla arzon materiallar mis va uning turli qotishmalari ish latildi. Qizil misdan har xil ko`zalar, dekchalar, idish-tovoqlar, jezdan va sariq misdan shamdonlar, poymonlar, oq mis hamda brinjidan ko`zalar, kir tog`oralar, katta-kichik piyola va shu kabilar yasalar edi. Kulolchilik san`ati. Kulolchilik qora loydan mo`jizakor go`zallik yaratgan Sharqning eng qadimiy hamda navqiron san`atidir. Bu qora loy, saxovat, halollik, ezgulik timsolidir. Tuproq insonlarning barcha ehtiyojini o`z zimmasiga olgan farovonlik, to`kinlik, rizq-ro`z, go`zallikning eng oliy ko`rinishi san`atining zaminidir. Kulolchilik bilan dunyodagi barcha xalqlar shug`ullanadi. Ular o`ziga xos tomonlari bilan bir-biridan farq qiladi. O`zbek kulolchiligi uzoq tarixga, ajoyib an`analar, shakl, mazmun, ijodiy jarayon va o`ziga xos uslubga ega. Sopol buyumlari sodda bo`lsa-da, uning ko`rinishi qismlarining aniqligi, mutanosibligi saqlanishi, naqshlarining badiiy joylashishi, shakl va mazmunining birligi, uyg`unligi o`zbek kulollarini jahonga tanitib kelmoqda. Kulolchilik hunari loydan, piyola, kosa, tovoq, ko`za, lagan, xurmacha, tog`ora, xum, tandir, buyum, o`yinchoqlar, qurilish materiallari va boshqalar tayyorlaydigan soha bo`lib, u uzoq tarixga ega. Maxsus tuproqni o`ta qizdirganda toshsimon bo`lib pishishini, undan har xil idishlar tayyorlashni odamlar juda qadimdan neolit davrining boshlaridayoq bilganlar. Ular avval loydan idish-tovoqlar yasab, gulxanda qizdirib pishirganlar. Tuproq jahonning hamma yerlarida bo`lgani uchun kulolchilik keng tarqalgan bo`lib, dastlab bu hunar bilan ayollar shug`ullanganlar. Kulolchilik tarixi miloddan avvalgi 3-ming yillikning boshlarida ixtiro qilingandan keyin kulolchilik bilan erkaklar shug`ullana boshlaganlar. Keyinchalik loydan yasalgan idish-tovoqlarni

maxsus o`choq hamda xumdonlarda pishirganlar. Neolit davrida idishlarni tagi uchli qilib tayyorlanib yerga sanchib qo`yilgan. Eneolit davri da esa Sharq mamlakatlarida hamda Qadimgi Gretsiyada nafis kulolchilik idishlari rivoj etgan va me`morchilikda sopoldan foydalana boshlangan. VIII—XII asrlarda kulolchilik O`rta Osiyoda yaxshi rivojlangan. Buni Afrosiyobda va O`rta Osiyoning boshqa yerlarida topilgan kulolchilik buyumlari isbotlab berdi. O`sha davrda O`rta Osiyo madaniyati tez sur`atlar bilan rivoj landi. Yangi ko`tarilish davri bo`ldi. Ko`pgina olim, yozuvchi va mutafakkirlar, ya`ni Abu Ali ibn Sino, Beruniy, Firdavsiy, Rudakiylar yetishib chiqdi. Butun dunyoga mashhur bo`lgan me`morchilik yodgorliklari bunyod etildi. Buxoroda Ismoil Somoniy maqbarasi qurildi. XIII asrda mo`g`ullar bosqinchiligi oqibatida Buxoro, Samarqand, Urganch, Mavr, Balx yong`in ostida qoldi. Oqibatda kulolchilik san`ati rivojiga putur yetdi. XIV asrdan boshlab O`rta Osiyo hududida kulolchilik tez sur`atlar bilan rivojlandi. Amir Temur xalq amaliy san`atini rivojlantirishda juda katta xizmat qildi. Bosib olingan joylardan ustalarni olib kelib ular uchun rastalar ochtirdi. Mashhur go`zal, nafis binolar, qasrlar, saroylar qurdirdi. Amir Temur vafotidan so`ng o`zaro ichki janglar oqibatida Temuriylar xonligida markazlashgan xonlik kuchsizlanib ketdi. Natijada Buxoro, Xiva, Qo`qon xonliklari paydo bo`ldi. Shuning uchun ham kulolchilik turli yerlarda turlicha rivojlandi. XIX asrga kelib kulolchilik mamlakatlari tash kil bo`la boshladi. O`rta Osiyoda suvga bo`lgan ehtiyoj katta bo`lgani uchun sopol idishlarni tez sur`atlar bilan ishlab chiqarishga ehtiyoj sezildi. Asrlar osha ularning shakli va bezagi nafislashib bordi. Ustalar turli-tuman kulol chilik buyumlarini yasashdan tashqari ularni yuksak did bilan bezay boshladilar. XIX asrda arzon baho chinni ishlab chiqarilishi va Rossiyadan

chinni idishlarni ko`plab olib keltirilishi O`rta Osiyo hududida sopol buyumlar ishlashni birmuncha pasaytirib yubordi. Lekin arzon sopol idishlarni me`morchilikda keng foydalanilishi kulolchilikning rivojlanishiga to`sqinlik qila olmadi. XIX asrda O`rta Osiyoda tojik va o`zbek xalqlari O`rtasida kulolchilik juda keng rivojlanib G`ijduvon, Panjikent, Samarqand, Shahrisabz, Toshkent, Rishtonda kulolchilik markazlari paydo bo`ldi. Ular sopol idishlarini sirlab bezatishning o`ziga xos uslublarini vujudga keltirdilar. Ayniqsa, ishlab chiqarilayotgan kulolchilik mahsulotlarining sifatliligi, chiroyliligi, naqshlarining nafis va ta`sirchanligi bilan shuhrat qozondilar. Pichoqchilik san`ati. Pichoqchilik san`ati deganda biz pichoq yasash kasbini tushunamiz. Pichoq bobolarimiz uchun qadimdan tirikchilik vositasi bo`lib, xizmat qilgan. Hozirgi vaqtda pichoq yasash san`ati xalq amaliy san`ati qatorida e`zozlanib kelinayotir. Nodir pichoqlar yasashda o`zbek pichoqsoz ustalarining oldiga tushadigan usta kam topiladi. Pichoq yasash boshlang`ich paleolit davridayoq ma`lum bo`lgan. Temuriylar davrida hunarmandchilik paydo bo`lgan va rivojlangan. Mis va bronzadan pichoq yasash bronza davriga kelib avj olgan. Temirning kashf etilishi pichoqchilik san`ati taraqqiyotida katta burilish bo`ldi. O`rta Osiyoda pichoqchilikning eng rivojlangan joyi arab mamlakatlari bo`lgan, Ispaniya va Italiyada esa tez o`sib rivojlanib ketgan. XVI asrda Germaniya, Angliya, Avstriya, Fransiyalarda pichoqchilikni kasb sifatida ta`qiqlab, pichoqni oshxonalarda ishlatishgan. XVII asr boshlarida pichoqning ochib yopiladigan, pakki, ustara va boshqa cho`ntakda saqlanadigan pakkilar yuzaga keldi. Arxeologik topilmalardan ma`lumki, O`rta Osiyo hududida million yil avval 2 ming yillikka oid pichoq namunalari topilgan. Bolaliktepa, Afrosiyob, Varaxsha devorlariga ishlangan rasmlardan ma`lum bo`ldiki, pichoq uy-ro`zg`ordan tashqari harbiy qurol sifa tida ishlatilgan.

VI-XII asrlarda pichoq yasash rivojlanib uni bezash texnologiyalari o`zgargan. XV-XVII asrlarda yonga osib yuriladigan pichoqlarning turli xillari paydo bo`ldi. Buni Navoiy, Bobur asarlarida ishlangan miniatyuralardan ko`rish mumkin. Keyinchalik pichoqchilikning o`ziga xos maktablari paydo bo`ldi. Farg`ona vodiysi, Samarqand, Buxoro, Toshkent, Xorazm, Qashqadaryo, Surxon- daryo qadimdan pichoqchilik markazlari bo`lib, ular o`zining ishlash texnologiyasi, shakli, katta-kichikligi va bezaklari bilan farq qilgan. O`rta Osiyoda qadimdan metallni qayta ishlash, ya`ni hunar- mandchilik qurollari ishlab chiqarish uchun sharoit deyarli mavjud edi. Misning tabiiy qoldiqlari, kumush, qo`rg`oshin, alyuminiy kabi materiallar juda ko`p edi. Hunarmandlar qadimdan bir-biri bilan birikib bir mahallada yashaganlar, shuning uchun mahallalarining nomi ko`pchilik qaysi hunar bilan shug`ullansa shu nom bilan yurgizilgan. Masalan, zargarlik bilan shug`ullansa zargarlik (zargaron), misgarlik bilan shug`ullansa misgarlik (misgaron) va hokazo mahallalar deb yuritilgan. Buxoroda «Sufikordgar» qishlog`ining nomi hali ham saqlanib qolgan. U yerda hozir ham pichoqsozlar avlodi yashaydi. O`rta Osiyo hududidagi viloyatlarda bunday mahallalar ko`p bo`lgan. Pichoqdan kesuvchi asbob tariqasida kunda foydalanilsa, qadimda O`rta Osiyoda erkaklarning eng zarur ish quroli, bezagi tariqasida foydalanilgan. Pichoqlarni badiiy bezash ham katta rol o`ynagan. Shuning uchun ham Sharq madani- yatining eng yaxshi an`analarini qayta tiklash va o`zlashtirish natijasida O`zbekistondagi pichoqsozlar milliy pichoqni san`at darajasiga ko`targanlar. Mashhur venger sayyohi A. Vamberi o`zining ajoyib «O`rta Osiyo bo`ylab sayohat» asarida Qashqadaryoning pichoqchiligi haqida bunday deydi: «...bir xillari sifat jihatidan hisorlilarnikidan ustun bo`lmasa ham, ammo, butunlay O`rta Osiyoga tarqalgan bo`lib,

xo`jalar tomonidan hatto Eron, Arabiston, Hindistonga olib borilar va o`z mahalliy joyidan ko`ra, chet ellarda pichoqlar 3-4 baravar qimmat sotilar edi. Zargarlik san`ati. O`zbek xalq amaliy san`ati turlari ichida zeb- ziynat san`ati bo`lmish zargarlik alohida o`rin egallaydi. Musulmonlarda feruza, marvarid, zumrad va boshqa toshli zargarlik buyumlari nihoyatda qadrlangan. Chunki ular inson uchun faqat bezak buyum lari bo`lib qaralmay, balki sog`liq uchun, inson ruhiyati uchun ijobiy ta`sir etgan. Masalan, mar varid inson organizmini mustah- kamlaydi, yurakdagi tushkunlik va iztirobni haydaydi, ko`z qobiliyatini oshiradi, jinlardan saqlaydi, og`izdagi qo`lansa hidlarni yo`qotadi, oshqozondagi va jigardagi toshlarni maydalaydi, shamollash, bavosil va boshqalarni tuzatadi. Feruza esa uni qudratli tumor sifatida taqilgan, oshqozon hamda ko`z kasalligiga shifobaxsh, ta`sir etgan, ilon chaqqanida eng yaxshi davo hisoblangan. Shuning uchun qadimda kelinlar kiyimiga feruza taqishgan. Sadaf Sharqda ham, Yevropada ham yuqori baholangan. Undan tug`nag`ich, baldoq, marjonlar, ilma tugmalar yasalgan. Uni qadimda oshiqlar mahbubasiga sovg`a qilgan. U taqqan kishini ajin hamda sepkillardan asragan, zehnni ravshan qilgan, kishini bardam, ruhiyatini ko`targan. O`zbek zargarligi juda qadimiy tarixga ega. Unga ibtidoiy jamoa tuzumi davrida asos solingan. Arxeologik topilmalardan ma`lumki, zargarlik san`ati juda qadimiy san`at bo`lgan. Eramizgacha bo`lgan I asrdan boshlab eramizning VIII asrigacha Ayritom, Afrosiyob, Dalvarzintepa, Xolgayon, Bolaliktepada chiroyli haykallar, devor bezaklari orqali zargarlik san`ati rivojlanganligini ko`rish mumkin. Tosh asrining so`nggi davri neolitdayoq (era mizgacha IV-III ming yillikning oxirida) shildiroq, munchoqlar, har xil toshlar, chig`anoq, hamda suyaklardan yasalgan bezaklar topilgan. Bu esa zargarlikni

rivojlanganligidan dalolat beradi. Ikki daryo oralig`iga joylashgan Yunonistonda ajoyib va qimmatoaho zargarlik buyumlari ishlangan. Mis davriga tug`nag`ich, zirak baldoq, bilaguzuk, shildiroq va boshqalar metalldan, hattoki oltindan ishlanadigan bo`ldi. Xorazmdagi Tuproqqal`a devorlardagi tasvirlardan o`sha davrlardagi ayollar quloqlariga nafis zirak taqqanliklari ma`lum bo`lgan (bu tasvir III asrga taalluqli). Bulardan tashqari bronzadan o`yib ishlangan bir qancha osma taqinchoqlar ham topilgan. Bu osma taqinchoqlar I-IV asrga mansub bo`lib, Xorazmning Ayozqal`a, Yetti asar, Burgutqal`a va boshqa joylaridan topilgan. IV-V asrlarda zargarlik buyumlari kam ishlangan. Ular tosh, shisha, pastalardan qilingan. Masalan, Xorazmda shishadan qilingan she`r va qurbaqa shaklidagi munchoqlar topilgan. Bolalik- tepadagi topilmada V asr oxiri VI asr boshlarida ishlangan devoriy rasmda ayol ki shining qulog`i va barmog`ida zargarlik taqinchoqlari tasvirlangan. Afrosiyobdagi VI-VII asrga mansub devoriy rasmda erkak kishining qo`lida sovg`a taqinchoqlarni olib kelayotgani tasvirlangan. Bulardan tashqari ayol sochlarida osma taqinchoqlar osilganligi tasvirlangan. X—XI asrlar o`rtasida bitta katta teshigi bo`lgan suyakli tugmachalar ko`p ishlangan. XIV—XV asrlarda zargarlik juda yaxshi rivojlangan bo`lsa-da, nimagadir bizgacha juda kam miqdorda saqlanib qolgan. Ba`zi bir yozma manbalarda ko`rsatilishicha, XIV asr oxiri XV asr boshlarida Tojiddin zargar Buxoro yaqinidagi Tavans shahrida yashagani, bulardan tashqari Husaynning o`g`li Muhammad zargar, XV asrning ikkinchi yarmida yashagan usta Ali zargar, xo`ja Sulton Husayn zargar, Xo`ja Bobo Do`stning o`g`li xo`ja Hasan zargar nomlari bizga ma`lum.

Kashtachilik san`ati. O`zbek milliy kashtachiligi (kashtado`zlik) amaliy san`atning eng qadimiy turlaridan bo`lib, u xalqning o`z turmushini go`zal qilish istagi natijasida yuzaga kelgan. Kashtachilik san`ati nafaqat mam- lakatimizda, balki chet ellarda ham shuhrat qozongan. O`zbek xalq ustalari qo`llari bilan to`qilgan kirpech, so`zana, zardevor, gulko`rpa, choyshab kabilar Germaniya Federativ Respublikasi, Belgiya, Amerika Qo`shma Shtatlari, Hindiston, Afg`oniston kabi xorijiy, shuningdek, mam- lakatimizning Farg`ona vodiysida faqat xonadonlarda emas, balki muzeylarda doimiy ekspozitsiyaga aylanib qolgan. Hozirgacha buyumlar o`ziga xos go`zallik, nafis bezaklarning rang-barangligi bilan kishilarni hayratga solib kelmoqda. Badiiy kashtachilik uzoq tarixga ega, buni arxeologik topilmalar va yozma manbalar isbotlab bermoqda. O`zbek kashtachiligi iqlim, tabiiy sharoit, muhit bilan bog`liq holda barcha kasb-hunarlari bilan birgalikda rivoj topgan. Kashtachilik san`atining eng qadimiysi saqlanmagan. XIV-XV asrlarga mansub miniatyuralar orqali kashtachilikning juda qadimdan rivojlanganligini ko`rish mumkin. Ispan elchisi Rui Gonzales de Klavixo Amir Temur saroyida o`zbek milliy kashta bezaklarini ko`rganini kundaligida yozib qoldirgan. 1467-yili Kamoliddin Behzod «Zafarnoma»ga ishlagan «Temur taxtda» miniat- yurasida chodirga ishlangan kashtani ham aks ettirgan. XIX asrning ikkinchi yarmida kashta tikish mashinasining ixtiro etilishi kashtachilik korxonalarining vujudga kelishiga asos soldi. Mashinada kashtalarning ko`p ishlab chiqarilishi ularning badiiyligiga putur yetkazdi. Qo`l kashtalari unutila boshlandi. Lekin ayrim xillarigina saqlanib qoldi. O`zbek kashtachiligi qo`shni xalqlar kashtachiligi ta`sirida boyidi va rivojlandi. O`zbek kashtalariga nazar solsak, unda Hind, Xitoy, Rus, Afg`on, Qozoq, Qirg`iz va Tojik kashtachiliklarining usul va uslublarini uchratamiz. Qadimiy an`analarga ko`ra, o`zbek qizlari—bo`lajak kelinchaklar seplari—har xil kashta chilik buyumlarini o`zlari tayyorlashlari

lozim edi. Kashtalar qanchalik nozik, chiroyli bo`lsa, qayliq shun- chalik yuqori baholanar edi. Qizlar 7-9 yoshidan boshlab kashta tikishga o`rgatilardi. Ular uch, to`rt yildan keyin mustaqil kashta tika boshlaydilar. Yetishib chiqqan kashtachilar o`zining san`ati va tabiatiga ko`ra go`zallik haqidagi orzularini ifodalashga harakat qilganlar. Zardo`zlik san`ati. Zardo`zlik—hunarmandchilikning qadimiy turlaridan biri zar ip bilan naqsh (kashta) tikish kasbi. U forscha “zar” - (tilla), “do`zi” - (tikmoq) so`zini anglatadi. Zardo`zlik san`ati uzoq tarixga ega. Zardo`z likning vatani Vaviloniya bo`lib, u Rim imperiyasiga qarashli bo`lgach, zar, ipak va jun ip qo`shib tikilgan rang-barang kashtachiligi bilan butun dunyoga mashhur bo`lgan. Vizantiyada zardo`zi kiyim-kechaklarni faqat imperator a`yonlari, aslzodalar kiyishgan. Vizantiya bilan muntazam madaniyat hamda siyosiy hamkorlik qilishi tufayli zardo`zlik san`ati Eron podsholigi saroyida ham rivoj topgan. Eronda zardo`zlik san`atining rivojlanganligiga XV-XVII asrda ishlangan zardo`zlik namunalari misol bo`la oladi. Vizantiyadan Qadimgi Rimga ham zardo`z lik san`ati kirib keldi. Kichik Osiyo doirasida zardo`zlik XIII va XV asrlarda ham rivojlandi. Xullas Vizantiya qayerga ta`sirini o`tkazgan bo`lsa o`sha yerda zardo`zlik rivojlangan. O`rta Osiyoda zardo`zlik juda qadimdan rivojlanib kelayotgan xalq amaliy san`ati turlaridan biridir. Arxeologik topilmalar va tarixiy manbalardan ma`lumki, O`rta Osiyo xalqlari orasida qadimdan I-II asrlarda zarbof kiyimlar, badiiy buyumlar keng tarqalgan. XVII asrda yashagan Samarqandlik shoir Fitratning asosiy kasbi zardo`zlik bo`lgan, u matolarga zardan ajoyib kashtalar tikkan. XIX-XX asr boshlarida zardo`zlikning o`ziga xos maktabi yaratilgan. O`zbekistonda Buxoro, Samarqand, Farg`ona va boshqa joylarda zardo`zlik maktablari ochilgan. Qimmatbaho matodan tayyorlanadigan zardo`zi kiyimlar mahalliy

aholining turli tabaqalari o`rtasida keng tarqalgan. Bu kiyim-kechaklar asosan amir saroyidagilar, shahar boylari uchun tikilgan. Yuzlab qo`li gul ustalar hammasi amir saroyining ehtiyoji uchun ishlagan. Bu ustalarning ko`pchiligi ota-bobosidan meros bo`lgan kasbi saroy ayollari uchun kamzul, chakmon, chalvor, poyafzal, belbog`, salla, quloq va jul tikishdir. Bu kiyimlar xon buyurtmasi yoki yaqinlari tomonidan bironta oilaviy tantana yoki bayram munosabati bilan tayyorlash buyuriladi. Hech kim, hatto eng katta amaldorlardan birortasi ham yuqorida aytib o`tilgan kiyimlardan hech birini o`ziga buyurtirishga haqqi yo`q edi, ular zarbof kiyimlarni amir sovg`a qilgandagina kiyishlari mumkin edi. Ayollar va bo- lalarning zardo`zi kiyimlari faqat badavlat xonadonlarning an`analaridagina kiyilgan, kiyimlarni ular bironta oilaviy tantana yoki bayram munosabati bilan kiyishgan. Boy xonadonlarning 8-10 yoshdan katta bo`lmagan o`g`il bolalariga sunnat to`yi munosabati bilan zarbof to`n kiydirishgan. Gilam to`qish san`ati. Gilam to`qish san`ati xalq amaliy bezak san`atining keng tarqalgan turi bo`lib, ko`p asrlik milliy an`ana va uzoq tarixga ega. Gilam to`qish badiiy to`qish hunariga kiradi. U qadimdan ayollar orasida keng tarqalgan hunar sifatida mashhurdir. Gilam to`qish san`ati ayniqsa, chorvachilik bilan shug`ullanadigan ko`chmanchi xalqlar orasida tarqalgan. Gilam qadim zamondan beri xona ichini bezatish, issiq saqlash, tovushni kamaytirish uchun xizmat qiladi. Gilam, asosan, polga yoki bo`yra ustiga to`shaladi, xonani beza tish uchun devorga osiladi va o`tov ichiga o`raladi. Bu san`at juda qadim zamonlardan beri rivojlanganligini yozma tarixiy manbalar va arxeologik topilmalar isbotlab berdi. Arxeologik topilmalar natijasida Xorazmda miloddan avvalgi I ming yillikka mansub gilamlar topilganligi tasdiqlandi. Qadimda Ossuri, Bobil, Midiyada keyinroq esa Eron, Hindiston, Turkiyada to`qilgan rangli gilamlar mashhur bo`lgan. VII asr qo`lyozmalari gilam to`qish san`ati o`sha davrlarda O`rta

Osiyoda ham rivojlanganligini tasdiqladi. V-VII asrlarda O`rta Osiyodagi ko`pgina shaharlardan Xitoyga har xil gi lamlar olib kelingan. Masalan, Qarshi va Nashebodan to`qilgan gilamlar Xitoyga olib borib sotilgan. O`rta Osiyo va Afg`oniston adabiyotlarida ko`rsatilishicha, VII-XI asrlarda Xorazm hamda Samarqand bilan Buxoro o`rtasidagi ba`zi shaharlardan kichik-kichik joynamoz gilamchalar to`qilib, chet mamlakatlarga sotilgan. XI-XII asrlarda O`rta Osiyoda shu jumladan, O`zbekiston hududida gilam to`qish san`ati juda rivojlangan. XIV asrda esa O`zbekiston hududida gilam to`qish san`ati rivojlanmay qoldi, chunki mo`g`ul bosqinchilari O`rta Osiyoni egallab olgan edi. XIV asrning ikkinchi yarmida O`rta Osiyoning Amir Temur qo`liga o`tishi bilan bu soha yana rivojlanib ketdi. Har xil xorijiy mamlakatlardan olib kelingan ustalar gilam to`qish ustaxonalarida ishlaganlar. XVIII-XIX asr boshlarida ayniqsa, Buxoro va Farg`ona xonliklarida gilam to`qish san`ati tez sur`atlar bilan rivojlandi. Bunda gilam tayyorlash o`zining naqshi, yuqori sifatli to`qililishi, bo`yalish texnikasi bilan ajralib turdi. XX asr boshlarida Qo`qon, Samarqand, Andijon, Buxoro, O`rta Osiyoning gilam to`qib sotish markazi hisoblangan. Lekin XX asr boshlarida bu yerlarda gilam to`qish san`atining rivojlanishi pasayib ketdi. Xiva, Andijon, Qarshi, Urgut shaharlarida gilam to`qiydigan korxonalar ochildi. Mashinada to`qilgan gilamlar o`ziga xos tomonlari bilan farq qiladi. Ularda ko`pincha gilamlar sun`iy tolalardan to`qiladi. Gilamlarning arqog`i ko`pincha zig`ir yoki paxta tolasidan tayyorlanadi. 30-yillarda murakkab patli gilamlar mashinalarda to`qiladigan bo`ldi. Pat bog`laydigan maxsus dastgohli korxonalarda gilamlar ishlab chiqarila boshlandi.

I. 2. AMALIY BEZAK SAN`ATI VA UNING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI Amaliy - badiiy bezak san`ati - san`atning teatr, kino, musiqa, tasviriy san`at turlari qatori mustaqil ahamiyat kasb etadi. U o`z nomiga ko`ra amaliyotda, ya`ni turmushda qo`llaniladigan bezak san`ati ma`nosini anglatadi. Amaliy-badiiy bezak san`ati turli xil buyumlar, kuchalar, maydonlar, istiroxat bog`lari, ishlab chiqarish korxonalari, o`quv-tarbiyaviy muassasalar, sport va madaniy inshootlarni bezatish bilan bog`liqdir. Shuningdek, u kiyim-kechaklar, zargarlik buyumlari bezagini ham o`z ichiga oladi. Amaliy-bezak san`ati kishilar turmushida shunchalik keng qo`llaniladiki, usiz turmushni tasavvur etish qiyin. Amaliy-badiiy bezak san`ati idish-tovoqlar, kiyim-kechaklar, mebel, interyer, eksteryer bezagi, gazmollar bezagi va boshqa turli bezaklarda qo`llanadi. Amaliy-bezak san`ati nihoyatda qadimiy bo`lib, u kishilarning mehnat faoliyatlari va ehtiyojlari bilan bog`liq holda paydo bo`lgan, san`atning bu turining dastlabki namunalari tosh asrida paydo bo`lgan deb taxmin qilinadi. Uyg`onish davrigacha u uy hunari shaklida, keyin xalq badiiy hunarmandchiligi tariqasida shakllandi. Shaharlarda amaliy-bezak buyumlari maxsus korxonalarda ishlab chiqiladigan bo`ldi. Asta-sekin xalq hunarmandchiligi buyumlari orasida yuksak badiiy saviyada ishlanganlari ham paydo bo`ldi. Natijada, ular amaliy san`at namunalariga aylandilar. Turmushda foydalanish uchun tayyorlanadigan buyumlarning barchasi amaliy san`atga kiradi deb bo`lmaydi. Turmush uchun mo`ljallangan kiyim-kechak, idish- tovoq amaliy san`at buyumiga aylanishi uchun ularga ma`lum talablar qo`yildi. Ya`ni, ular yuksak badiiy saviyada bajarilishi lozim. Bunda ularning tuzilishi, shakli, bezak kompozitsiyasi, ranglari, materiali nazarda tutiladi. Bu talablarga javob bermagan taqdirda, ular hunarmandchilik buyumi qatoridan o`rin oladi. Shuningdek, tikuv mashinalari yordamida tayyorlanadigan buyumlar xam amaliy san`at namunalari bo`la olmaydi. Chunki, ular yuqoridagi talablarga to`la javob bera olmaydi.

Jahondagi har bir xalqning o`ziga xos amaliy-bezak san`ati bor. Masalan, Xitoyda chinnisozlik, Rossiyada matreshka o`yinchoqlar yasash, Turkmanistonda gilamchilik, Boltiq bo`yi mamlakatlarida dasturxon va sochiqlar tikish, O`zbekistonda esa kulolchilik, misgarlik, chinnisozlik, kashtachilik taraqqiy etdi. Shunisi diqqatga sazovorki, amaliy-bezak san`atida har bir buyumni tayyorlashda har bir xalq o`z materiali, o`z texnologiyasi, ish uslublari, bezak gullari va ranglarini qo`llaydi. Amaliy-bezak san`atining asosiy maqsadi kishilar yashaydigan muhitni va o`zini o`rab olgan buyumlarni chiroyli qilishdan iborat. San`atning bu turida go`zallik va qo`llanish (foydalilik) birligi degan ibora bor. U buyumlarni faqat turmushda qo`llanilgandagina go`zal bo`lishi mumkinligini bildiradi. Xatto, ayrim buyumlar bezaksiz bo`lganda ham go`zal va badiiy bo`lishi mumkin. Bunda bu buyumning shakli va materiali katta ahamiyat kasb etadi. O`zingiz tasavvur etib ko`ring, biron bir usta nihoyatda ajoyib bir shakldagi, tuzilishdagi, rangdagi, bezakdagi buyumni yaratgan. U shu jihatdan kishilar e`tiborini o`ziga tortdi. Lekin, undan amaliyotda foydalanib bo`lmasa, u narsani go`zalligi ham bo`lmaydi. Masalan, piyolani chelakdek kattalikda nihoyatda bezakdor qilib ishlansa, undan hech kim foydalana olmaydi. Ya`ni, u chiroyli bo`lishi mumkin emas. Amaliy-bezak san`atida shakl muhim ahamiyat kasb etadi. Agarda buyum har jihatdan maqsadga muvofiq ishlansa-yu, uni shakli topilmasa u ham chiroyli yoki badiiy hisoblanmaydi. Masalan, palov uchun mo`ljallangan sopol laganni tog`ora yoki chelak shaklida ishlash mumkin emas. Chunki, u laganni vazifasiga mos tushmaydi. Palovni tog`oradan qo`l bilan olib yeyish ma`lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham amaliy-bezak san`ati buyumini yaratishda buyum shaklini, uning vazifasidan kelib chiqqan holda tayyorlanishi lozim. Amaliy-bezak san`ati buyumlarini tayyorlashda uni materialini to`g`ri tanlash katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, lagan va piyolani yog`ochdan, xontaxta va kursilarni toshdan, kiyim-kechaklarni loy yoki ganchdan tayyorlash maqsadga muvofiq, emas. Chunki, bu materiallar shu buyumlarning vazifasiga mos kelmaydi. Aytaylik, idish-tovoqlar tayyorlashda usta, unga oziq-ovqat yoki ichimlik solinishini hisobga

olishi lozim. Usta lagan tayyorlaydigan bo`lsa, uni metalldan yoki toshdan tayyorlamaydi. Chunki, lagan metalldan tayyorlansa birinchidan og`ir bo`ladi, ikkinchidan unga suzilgan ovqat tez sovub qoladi. Uni yuvish va tozalash ham ma`lum qiyinchiliklarga ega. Amaliy san`atda ustalar yasaladigan buyumning vazifasiga qarab, mavjud barcha materiallardan foydalanadilar. Ular tuproq tosh, suyak, yog`och, gazmol, ganch, metall va boshqalar. So`nggi vaqtlarda sintetik materiallar ham keng qo`llanilmoqda. Amaliy-bezak san`atini rangsiz tasavvur etish qiyin. Ayrim ustalar buyum materialiga (masalan, yog`ochga) ishlov berib, ularning ta`sir kuchini oshirsalar, boyitsa ustalar bo`yoqlar yordamida buyumlarga rang berib ularning ko`rkini ochadilar. Amaliy-bezak san`ati buyumlariga rang berishda ustalar yuqorida qayd qilinganidek, ularning vazifasidan, ishlatilgan materiallaridan kelib chiqadilar. Shuningdek, buyumlar qaysi maqsadda kimlar uchun, qaysi vaqtda, qayerda ishlatilishiga qarab rang tanlaydilar. Masalan, kiyimlar uchun rang tanlanganda, ular qaysi jinsdagilar, qaysi yoshdagilar, qaysi vaqtda kiyilishi (bayram, to`y kunlari, motam kunlari, xizmat vaqtida v.b.) ga e`tibor beriladi. Masalan, bayram va to`ylarda kiyiladigan kiyimlarda quvnoq, va jarangdor ranglar ishlatilsa, kundalik kiyimlarda vazminlik, xotirjamlik hislarini uyg`otuvchi ranglar qo`llaniladi. Kasalxona interyerini bezashda qo`llanilgan ranglardan o`quv yurtlari yoki o`quv muassasalarini bezashda foydalanib bo`lmaydi. Chunki, ranglar odamlarga turlicha ta`sir ko`rsatadilar. Shu maqsadda kasalxonalarning bezagida ko`proq, kasallarni tinchlantiruvchi, yengil, tiniq, ranglar ishlatilsa, o`quv yurtlari va ishlab chiqarish korxonalarida kishilarni hayajonlantiruvchi, tetiklashtiruvchi, jonlantiruvchi ranglar qo`llaniladi. Bayram kunlari kiyimlarni tayyorlashda ularga iliq ranglarni berilishining sababi kiyimlarni ko`rgan odamlarda ko`tarinkilik, quvonch hosil qilish nazarda tutiladi. Kundalik kiyimlarda bunday ranglar ishlatilsa, ular odamlarni tez charchatadi va bezovtalantiradi. Xullas, ranglar shunday kuchga egaki, xattoki qamoqxona devorlari yorqin, yengil iliq ranglar bilan bo`yalgan taqdirda u kishilarda qamoqxona emas, madaniyat muassasasining binosiga kirilgandek taassurot qoldiradi.

Amaliy - bezak san`ati buyumlarida yana bir muhim jixati ularning o`lchovlari hisoblanadi. Bu degan so`z amaliy-bezak san`ati buyumini yaratuvchi har bir usta yaratilajak buyumning vazifasini e`tiborga olib, uning o`lchovini to`g`ri olishligini bildiradi. Hususan, choynakni xumdek kattalikda, so`zanani dastrumoldek yoki ayollar taqinchoqlari solinadigan qutichani sandiqdek o`lchovda yasash mumkin emas. Aks xolda, ular foydalanish uchun yaroqsiz bo`lib qoladi. Shunday qilib, amaliy san`at buyumlari ularning vazifasi, shakli, bezagi, materiali, rangi, o`lchovlariga rioya qilishni talab etadi. Shundagina, bu buyumlar kishilarni hayajonlantiradi, to`lqinlantiradi va ularga zavq bag`ishlaydi. Hozirda amaliy-bezak san`ati ikki yo`nalishda rivojlanmoqda: 1. Badiiy hunarmandchilik. Bu yo`nalishga ayrim korxona, zavod, fabrikalar kiradi, Buxorodagi zardo`zlik buyumlari, Xivadagi gilamdo`zlik, Rishtondagi sopolsozlik korxonalari shular jumlasidandir. 2. Xalq amaliy-bezak san`ati. Bu yo`nalishda asosan mustaqil ravishda ish olib borayotgan ustalar maxsulot ishlab chiqaradilar. Birinchi yo`nalish bo`yicha badiiy buyumlar ishlab chiqarish korxonalarida ko`p nusxada tayyorlansa, alohida ustalar faoliyatida buyumlar soni nihoyatda chegaralangan bo`ladi. Bu esa ularning badiiyligini yuqori bo`lishligiga olib keladi. Bunday korxonalar mebelsozlik, pichoqchilik, kashtachilik sohalarida ham bor. Xalq amaliy san`ati har bir xalqda mavjud bo`lib, ular bir-birlaridan yuqorida qayd qilinganidek, amaliy san`atning janrlari, buyumlar tayyorlashda qo`llanadigan materiali, shakli, tuzilishi, rangi, bezagi, o`lchovlari jixatidan bir-birlaridan farq qiladi. Xalq amaliy san`atining yana bir muhim harakterli belgilaridan biri bu ming yillar davomida xalq ustalari ijodida qo`llanib kelingan badiiy an`analar hisoblanadi. Bu xususiyat ko`proq har bir xalqning u yashayotgan muhit, tabiati, iqlim sharoitlariga bog`liq bo`ladi. Chunki, amaliy san`at ustasi o`z asarini yaratayotganda u go`zallikni tevarak-atrofdan, tabiatdan oladi. Masalan, o`zbek xalq ustalari o`z ishlarida toychoq, qo`zichoq, tovus tasvirlarini, shimoliy o`lkalarning ustalari bug`u, kiyik

tasvirlarini ishlaydilar. Asar materialiga esa o`zbek ustalari ganch, loy, mis kabilarni, shimoliy xalqlar yog`och va hayvon suyaklarini ko`proq ishlatadilar. Yuqorida qayd qilganimizdek, asar koloritiga iqlim ham ta`sir ko`rsatadi. Shimoliy o`lkalar iqlimi sovuq bo`lgani uchun u yerdagi ustalar ko`proq sovuq ranglarni, issiq iqlimli O`zbekiston ustalari ko`proq iliq ranglarni qo`llaydilar. Shunday qilib, har bir xalqning amaliy-bezak san`atida o`z an`analari shakllanadi. Xalq amaliy san`ati asarlari odamlarning kundalik turmush ehtiyojlarni qondirish, tevarak-atrofga, bog`-rog`lar, uylarni tashqi va ichki ko`rinishiga go`zallik kiritishga xizmat qiladi. Bu san`at dastgoh san`atdan o`zining bevosita xalq ehtiyojlariga moslanganligi bilan farq qiladi va inson hayotida ishlatiladigan buyumlarning mazmuni bilan bog`lanadi. Amaliy-bezak san`atida hayotdagi mavjud narsalar (masalan, gullar, hayotiy lavhalar va hokazolar) aks etadi. Lekin, ular mustaqil xususiyatga ega bo`lmasdan, ma`lum bir buyum mazmuni va shakli bilan bog`lanib, uni bezashga xizmat qiladi. Amaliy san`at buyumlari birmuncha erkin-ijodkor tafakkuri mahsuli sifatida yaratiladi va u tevarak-atrofga fayz kiritishga qaratilgan bo`ladi. Masalan, jimjimador ustun, eshik, darvozalar, devorlarning tashqi va ichki tomonlariga ishlanadigan rangli naqsh va bo`rtma tasvirlarni bunga misol qilib ko`rsatish mumkin. Xalq amaliy san`ati juda qadim zamonda paydo bo`lib, xalq hnarmandchiligi tarzida rivojlanib san`atning eng q adimgi rivoj topgan va barhayot turi bo`lib kelgan. O`zbek xalqining amaliy san`ati asarlarida ko`proq chamandek ochilgan gulzorlar, bog`lar aks etadi. Chunki, jazirama issiq sharoitda qaqrab yotgan cho`llarni gulzorga aylantirish qadimdan o`zbek xalqiga xos odat bo`lib kelgan. O`zbek xalq amaliy san`atida yog`och o`ymakorligi, kulolchilik bilan bir qatorda, o`zbek kashtasi, atlasi, beqasami va naqshlar berilgan har xil jihozlari dunyo xalqlari orasida katta shuhrat qozongan. Amaliy san`atning eng ko`p tarqalgan ommaviy turi kashtachilik bo`lib, u qadimiy an`analarga ega. O`zbek kashtachiligi, yuqorida aytib o`tganimizdek, gulzor bog`larni eslatadi. Shuning uchun ham biz o`zbek kashtachiligida guldasta, majnuntol,

quyosh, ba`zan daraxt shoxchasiga qo`ngan qushchalar, hatto hayvon va odam tasvirlarini ham uchratamiz. O`zbekistonning eng qadimiy madaniyat o`choqlari hisoblangan Buxoro va Samarqand so`zanalari o`zining rangdorligi, shakllarining turli-tumanligi va nihoyatda nozik tikilishi bilan farqlanadi. Shahrisabzlik ayollar tikkan kashtachilik buyumlari esa ko`proq gilamni eslatadi. Dorpechlar o`zbek xonadonlarida uyning ichki devorlarining yuqori qismiga aylantirib ilib qo`yiladigan bezak sifatida foydalaniladi. Ularning past qismida shokila-shokila bo`lib, osilib turgan kokilalari bo`ladi, dorpechlardagi bir shakl qayta takrorlanaveradi. Bu esa gulli daraxt yoki guldastani qator qilib safga tizib qo`ygandek manzarani beradi. O`zbek kashtachiligida do`ppi alohida o`rin egalaydi. Shahrisabzning gilam do`ppisi, Buxoroning zar do`ppisi, Namanganning chust, iroqi, duxoba va boshqa do`ppilari O`rta Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan. Do`ppi nusxalari ichida eng mashhuri chust do`ppilaridir. Qora atlas yoki satin ustiga ipak bilan tikilgan bodom gul (yoki qalampir), kizakka tushirilgan gullar do`ppiga nafislik baxsh etadi. Kashtachilik san`atida belbog`, dastro`mol, sandalpech, bug`macha va turli to`rvachalar ham nafis bezatiladi. O`zbek kashtachiligining an`analari hozirgi kunda xam muvaffaqiyat bilan rivojlanmoqda. Nimshoxi gazlamalar - beqasam, banoras va adras, atlaslar ham xalqimiz tomonidan e`zozlanadi. O`zbek xalqi ipak yetishtirishda mohir bo`libgina qolmay, balki atlaslar turgan, ularni nihoyatda yuqori badiiy did bilan bo`yay olgan. Ipakdan tuqilgan to`rt, sakkiz, o`n ikki tepkili atlaslar jahonda dong taratgan. Atlaslar kompozitsion jihatdan turli-tumandir. Hozirgi kunda uning yuzdan ortiq bezak turi bor. Bular, asosan, turli geometrik shakllar, o`simliklarning gul va mevalari, barglari, uy-ro`zgor asboblari va hokazolardan iborat. Ganchkorlik O`zbekistonda amaliy san`atning eng sevimli va qadimiy turlaridan biridir. Amaliy san`atning bu turida Buxorolik va Toshkentlik ustalar samarali mehnat qilishmoqdalar.

Avvallari devorlar o`yma gulli pannolar bilan bezatilar, taxmonlar qirrasiga naqshlar o`yilardi. Tokchalar bo`lsa o`ymakor yoki jim -jimador bezaklar bilan yasatilar, xonaga nur va havo kirib turishi uchun deraza va eshik ustidan tuynuk qilib, unga ganch va yog`ochdan panjara o`rnatilar edi. Hozirda qandil, navo, ship kabi me`morchilik detallari ganchdan tayyorlanmoqda. Shuningdek, madaniyat saroylari va ma`muriy binolarning ichki va tashqi qismini bezatishda ganchkorlikdan keng foydalanilmoqda. O`zbek ganchkorligining ajoyib sahifasini Buxoro yaqinidagi Sitorai Moxi Xossadagi "Oq uy" da, Toshkentdagi Navoiy nomli katta opera va balet teatrida ko`rish mumkin. San`atning bu ajoyib va murakkab turida ustalardan Usta Shirin Murodov (Buxoro), Toshpo`lat Arslonqulov, A.Po`latov, A.Samadov, M.Usmonov (Toshkent), H.Jalilovlar (Samarqand) dong taratganlar. Amaliy san`atning yog`och o`ymakorligi turi O`zbekistonda qadimdan mavjud bo`lib, o`zining boy an`analariga ega. Yog`och o`ymakorligi asarlari eshik, deraza, qutichalar, qantdon ustunlar, panjaralar, o`yinchoqlarda o`z aksini topgan. Bu borada Xiva ustalarining (Ota Polvonov) ishlari maqtovga loyiqdir. U ishlagan asarlar o`simliksimon elementlarning ko`pligi va bo`rttirib ishlanganligi bilan boshqalarning asarlardan ajralib turadi. Toshkent ustalari (S.Xo`jayev, Niyozqoriyev, M.Qosimov, O.Fayzullayev) esa ko`proq "girih" usulida ishlab, geometrik naqshlardan ko`p foydalanishadi. Qo`qonlik usta X.Najmiddinov va uning o`g`li X.Haydarovning ishlari ham diqqatga sazovordir. Yog`och o`ymakorligi san`atida musiqa asboblarini bezash ham alohida o`rin egallaydi. Dutor va tanburga, chang va torlarga suyak va sadaflardan qadalgan chiroyli naqshlar kishini hayratda qoldiradi. Bu san`at hozirgi vaqtda Toshkentda keng rivojlanmoqda. O`ymakorlik san`atining ajoyib turlaridan biri misgarlikdir. O`zbek misgarlik san`ati juda qadimdan shuhrat qozonib kelgan. Unda sariq va qizil

misdan ishlangan turli xil xo`jalik va uy-ro`zgor buyumlari nozik shakllar bilan bezatiladi. Bezatilgan mis asboblar Buxoro, Qo`qon, Samarqand, Qarshi va Xiva shaharlarida ko`proq yasaladi. Misgarlikda bu shaharlar ustalarining o`ziga xos ishlash uslubi bor. Lagan, patnis, choyidish, oftoba va obdastalar misgarlik buyumlari ichida eng ko`p tarqalganlari hisoblanadi. Amaliy san`atning bu turida buxorolik M.Muhsinov, S.Podchayev, N.Solihov, S.Xamidov, L.Fozilov, xorazmlik X.Saidov, M.Jonbekov, B.Yoqubov, S.Xudoyberdiyev, toshkentlik R. Soibovlar samarali mehnat qilganlar. Qadimdan uy-ro`zgor buyumlariga bo`yoqlar bilan ajoyib naqshlar ishlanib kelingan. Uni naqqoshlik san`ati deb yuritiladi. Respublikamizda amaliy san`atning bu turi qadimdan rivojlangan bo`lib, unda o`zbek ustalari faqat uy-ro`zgor buyumlarini emas, balki uy-joy va jamoat binolarining devor va shiplarini ham bezaydilar. San`atning bu turida har bir xalq o`zicha ijod qiladi. Masalan, rus amaliy san`atida tekis yog`och yuzasiga usta o`simliksimon naqsh rasmini tushiradi, unga maxsus bo`yoqlar beradi. U biroz qurigandan so`ng bo`yog`i uchib ketmasligi uchun ustidan bir necha bor tiniq lak surtiladi. O`zbek ustalarining ish uslubi boshqacharoqdir. Bu ustalar eskiz bo`yicha duradgor ishlagan yog`ochga yelim surtadilar, uning usti jilvir qog`oz bilan ishqalangandan so`ng, materialga bronza beriladi. Keyin bronza ustidan ulgi asosida kompozitsion tasvir, uning ustiga qora bo`yoq, surtib, so`ngra naqsh ishlanadi. Naqshlarning uchib ketmasligi uchun naqsh ustidan bir necha bor toza lak surtiladi. Xalq ustalari tajribasida naqshning quyidagi turlari ko`proq qo`llaniladi: islimi - egri chiziqli o`simlik elementlardan iborat naqsh; girix-to`g`ri chiziqli elementlardan geometrik shakl hosil qiluvchi naqsh; gulli girih (yoki murakkab) - bu ikki guruhdagi naqsh islimi va girih elementlaridan tashkil topadi. Islimi turdagi asosiy elementlar - novda, yaproq, gul, g`uncha, kurtak, qalampir, meva, poya kabilar hisoblanadi. Poya va novda turli naqshlarning eng ko`p uchraydigan elementlari hisoblanib, ular naqsh hoshiyalarida qo`llaniladi. Girixlar esa to`rsimon va yulduzsimon bo`lib, yulduz

nurlarining soni 5 tadan 16 tagacha boradi. Naqshning uchinchi turi hisoblangan gulli girih naqshda esa naqsh geometrik va o`simlik elementlarning bir-biriga qo`shib ishlatilishi natijasida hosil bo`ladi. Bunda geometrik element doimo naqsh o`rtasida joylashadi. Naqqosh A.Qosimjonov, Yo.Raufov, T.To`xtaxo`jayev, J.Hakimov (Toshkent), A.Boltayev (Xiva), S.Norqo`ziyev (Qo`qon) va boshqa ustalar san`atning bu turida mehnat qilib, shuhrat qozonganlar. Tabiiy loydan turli idishlar yasash va ularni tegishli ranglarda bo`yash kulolchilik hisoblanadi va u O`zbekistonda juda qadim zamondan rivojlangan. Kulolchilik san`ati buyumlariga lagan, tovoq, choynak, piyola, sopol va chinni idishlar, shuningdek, loydan ishlangan o`yinchoqlar kiradi. Kulolchilik san`atida bezatishning turli usullari qo`llaniladi. Shunday usullardan biri "qalami" usulidir. Bu usulda bezak idishlarga naqshlarning rasmi chizib olinmasdan to`g`ridan-to`g`ri mo`yqalam bilan ishlanaveradi. Bu usullarda ko`proq Rishton va G`ijduvon ustalari ishlashadi. Ba`zi joylarda ustalar gilvata bilan gul chizib, keyin bo`yoq beriladigan "chizma" usulidan foydalanadi. Bu usul Toshkentlik ustalar orasida keng tarqalgan. O`zbek kulolchilik buyumlari bezak kompozitsiyalaridagi o`simliksimon va geometrik elementlarining boyligi, xilma-xilligi, bo`yoqlar gammasining yorqinligi bilan ajralib turadi. Ularda feruza rang baxt keltiruvchi belgi sifatida ko`p ishlatiladi. Kulolchilik O`zbekiston me`morchiligida koshinkorlik tarzida ham keng qo`llaniladi. Madrasa, masjid, karvonsaroy, hammomlarning peshtoqlarida, xona ichkarisidagi devor bezaklarida kulolchilik san`atining namunalari o`z aksini topgan. Hozirgi kunlarda ham kulolchilik jamoat, turar joy binolarini bezatishda keng qo`llanilmoqda. Respublikamizda bir qator usta kulollarni birlashtirgan kulolchilik ustaxonalari mavjud, ular xalqimiz talablariga va didiga mos kulolchilik buyumlarini yaratmoqdalar. O`zbekistonda kulolchilik san`atini rivojlantirishda kulollardan U.Juraqulov, A.Muxtorov (Samarqand), U.Umarov, A.Hazratqulov, M. Nazrullayev (G`ijduvon),

R.Matchonov (Xorazm), K.Turobov, Y.Ziyomuhamedov, A.Raxmatov, M.Rahimov, R.Orifjonov, T.Miraliyev, A.Aminov (Toshkent), T.Tillaxo`jayev (Namangan), A.Xudoynazarov (Kattaqo`rgon), B.Xalilov (Denov), M.Obloqulov (Urgut), aka-uka Hojimirovlar (Andijon), X.Raximova (Buxoro), Sh. Qalandarov (Xujayli) va boshqa ustalar katta hissa qo`shganlar. O`rta Osiyo xalqlari qadimdan o`zlarining zardo`zlik san`atlari bilan faxrlanadilar. Zardo`zlik uchun asosiy material zar, ipak, baxmal kabilardir. Ustalar zar to`qishning ikki turini qo`llashadi. Birinchisi -zaminni zar bilan tikib to`ldirish va ikkinchisi naqshlarni zar bilan tikish. Chevarlar naqshli va syujetli kompozitsyalarda ko`pincha o`simliklarni tasvirlashadi: gullar, barglar, bodom gullari, paxta shular jumlasidandir. Keyingi vaqlarda zardo`zlik buyumlarida jonli narsalar ham tasvirlanmoqda. O`zbekistonning mustaqilligi milliy madaniyatimiz, ayniqsa xalq amaliy san`ati va hunarmandchiligi taraqqiyotiga keng yo`l ochib berdi. Qadimdan rivoj topib kelayotgan naqqoshlik, ganchkorlik, yog`och o`ymakorligi, badiiy kulolchilik, misgarlik, kashtachilik turlari yana gurkirab o`sa boshladi, uning milliy badiiy an`analari yanada rivojlanmoqda. San`atni unutilib ketgan ayrim turlari hisoblangan matoga gul bosish suyak va tosh o`ymakorligi, zargarlik, pichoqchilik, gilamchilik turlari qayta tiklandi. Amaliy san`at va xalq hunarmandchiligining yangi turlari chinni haykaltaroshligi, charmda miniatyura ishlash, inkrustatsiya, qovoq shakliga naqshlar bilan ishlov berish kabi turlari paydo bo`ldi va bu yo`nalishlarda ustalar yuksak ko`tarinkilik va mahorat bilan mehnat qilmoqdalar. O`zbekistonda milliy amaliy san`at va hunarmandchilikni rivojlantirishda Respublika Vazirlar Mahkamasining 10-iyul 346 sonli qarorida 1997 yilgi "Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san`atini yanada rivojlantirishni davlat yo`li bilan qo`llab quvvatlash chora tadbirlari to`g`risida"gi qarori alohida ahamiyat kasb etdi. Ana shu qaror asosida "Musavvir" ilmiy ishlab chiqarish Markazi tashkil etilib, uning qoshida "Hunarmand" uyushmasi faoliyat ko`rsata boshladi. Bu uyushma o`z saflariga minglab tajribali, shuningdek, yosh ustalarni birlashtirdi. Ularning ijodiy ishlari

uchun har tomonlama shart sharoitlar yaratib borilmoqda, ma`naviy va moddiy yordam ko`rsatilmoqda. Uyushmaning deyarli barcha viloyatlarda bo`linmalari ochilgan bo`lib, u yerdagi ustalar mahalliy amaliy san`atni milliy badiiy an`analarini rivojlantirib yuksak badiiy saviyali asarlar yaratmoqdalar. Hozirgi zamon xalq ustalaridan A.Akbarov, A.Abdullayev, A.Umarov, S.Raxmatullayev, A.Karimov, M.Murodov, B.Rahmonberdiyev, N.Oblaqulov va boshqa ustalar xorijiy mamalakatlarda o`tkazilgan qator ko`rgazmalarda o`z asarlari bilan qatnashib kelmoqdalar. Jumladan, Fransiyaning Parij shahrida, Olmoniyaning Berlin shahrida, Malayziyaning Kuala Lumpur shahrida, Yaponiyaning Tokio shahrida, Hindistoning Dexli shahrida, Moskva va Olmaota shaharlarida o`tkazilgan ko`rgazmalar shular jumlasidandir. Mustaqillik yillarida sobiq Ittifoq davridagi ko`plab tazyiq ostida bo`lgan milliy amaliy san`at turlaridan, naqqoshlik, ganchkorlik, misgarlik, yog`och o`ymakorligi, badiiy kulolchilik, kashtachilik kabi turlarining badiiy an`analarini tajribali ustalardan O.Fayzullayev, S.Raxmatullayev, A.Azlarov, M.Raximov, S.Otajonov, A.Nazrullayev, Z.Obloberdiyeva, A.Raximov, I. Komilov, M.Husanov, A. Sultonov, M. Usmonov, X. Nuraliyevlar davom ettirmoqdalar. Yosh iqtidorli ustalardan A.Raximov (Toshkent), M.Raximov (Rishton), N.Obloqulov (Urgut), A.Narzullayev (Rijduvon), M.Alimbayev (Buxoro), X.Haqberdiyev (Samarqand) kabilar badiiy kulolchilik yo`nalishida samarali mehnat qilmoqdalar. Naqqoshlik sohasida esa M.To`rayev, A.Ilhomov, B.Rahmonberdiyev, S.Shukurov, X.Nuraliyev, A.Karimov (Toshkent), A.Akbarov, M.Husanov (Namangan), J.Jamolov, Sh.Maxmudov, S.Maxmudov (Qo`qon), O.Ergashev, S.Akbarjonova (Andijon), M.Boboyev (Fargona), Respublikamizda shuhrat qozondilar. Hozirda ganch o`ymakorligi Toshkentda tez rivoj topib poytaxtimizning turli jamoat binolarini bezatishda keng qo`llanilmoqda. Uning vakillari qatoriga A. Sultonov, A.Po`latov, M.Sultonov, M.Usmonov, M. Murodov, Z.Yusupov, U.Toxirov, A.Umarov (Toshkent), B.Davlatov (Xorazm), A.Abduraxmonov (Qo`qon) kabi

ustalarni kiritish mumkin. Yog`och o`ymakorligi san`ati qadimdan Xorazm, Buxoro va Samarqandda rivoj topgan bo`lsada, hozirga kelib Toshkentlik ustalar bu yo`nalishda karvonboshilik qilmoqdalar. O.Fayzullayev, S.Rahmatullayev, A.Abdurahmonov, A.Azlarov, X. Odilovlar shular jumlasidandir. Xorazmlik X.Bogibekov, Andijonlik Y.Utaganov, Qo`qonlik X. Umarov, A. Abdullayev ham yog`och o`ymakorligi bo`yicha yuksak badiiy saviyali asarlar yaratmoqdalar. O`zbek kashtachilik san`atining asosini tashkil etadigan so`zana, joynamoz, do`ppi, nimcha, zarchopon kabilar tikish sobiq Ittifoq davrida tanazzulga yuz tutgan bo`lsa, hozirda bu sohada keskin burilish ro`y berdi. Kashtachi ustalardan X. G`ulomova (Samarqand), Z.Obloberdiyeva (Shofirkon), S.Rahmatullayev (Surxondaryo), M.Atayeva ( Sirdaryo), Sh.Obloqulova (Urgut), N.Xonto`rayeva (Toshkent), S.Shomurodova (Qo`qon), G.Yekabergenova (Qoraqalpog`iston) kabilar amaliy san`atni bu turini oyoqda turg`azishda jonbozlik ko`rsatmoqdalar. Kashtachilik sohasida bir qator viloyatlarda xususiy ustaxonalar ochilgan bo`lib, ularda ko`plab yoshlar san`at sirlarini o`rganmoqdalar va yuksak badiiy saviyali asarlar yaratmoqdalar. Zargarlik san`ati ham yo`qolib borayotgan san`at turlaridan edi. Uni tiklash va rivojlantirishda hozirda Toshkentlik ustalardan F.Dadamuhamedov, N.Xolmatov, G.Toshevalar jonbozlik ko`rsatmoqdalar. O`zbek xalq amaliy san`atida yangidan paydo bo`lgan yo`nalishlar hisoblangan chinnidan haykalchalar ishlash, inkrustatsiya, qovoqdan ishlangan idishlarni naqshlash, charm materiallarga miniatyura ishlash, gazmolga gul bosish, tosh o`ymakorligi kabi san`at turlari bo`yicha olib borilayotgan ishlar ham diqqatga sazovordir. Ayniqsa, pichokchilik bo`yicha Andijonlik A.Muxiddinov, Namanganlik A.Abdullayev, tosh o`ymakorligi bo`yicha Nurotaning G`ozgonidan E.Abdullayev, X.Yo`ldoshev, A. Haitovlar, charmda miniatyura ishlash bo`yicha Toshkentlik S. Po`latov, B. Yo`ldashevlar, qovoqdan ishlangan idishlarga minatyura ishlash bo`yicha Toshkentlik B.Hojimetov, Sh.Rixsiyevlar, gazmol gul bosish bo`yicha Toshkentlik A.

Raximov, chinni haykaltaroshligi bo`yicha toshkentlik Sh.Mo`minova, misgarlik san`ati bo`yicha M.Madaliyevlarning milliy amaliy san`atni bu turlarini tiklash va rivojlantirishdagi xizmatlari katta bo`lmoqda. Shuni ham alohida qayd qilish lozimki, xalq amaliy san`atini rivojlantirish maqsadida Milliy rassomchilik va dizayn institutida Nukus, Buxoro, Namangan, Toshkent davlat pedagogika universitetlarida amaliy san`atdan malakali ustalar tayyorlaydigan guruhlar tashkil etilgan. Bu o`quv yurtlarini bitirganlar Respublikamizda amaliy san`at turini rivojlantirishda katta rol o`ynaydi. Amaliy san`atdan yuqori malakali ustalar yetkazib chiqaradigan o`rta maxsus o`quv yurtlari san`at litsey va kollejlari Toshkent, Buxoro, Navoiy, Samarqandda ochilgan. Xullas, O`zbekistonning mustaqillik yillarida o`zbek xalq amaliy san`ati o`zining yangi taraqqiyot bosqichiga kirmoqda. Azaldan mamlakatimizning madaniy markazlaridan hisoblangan Samarqand, Buxoro, Toshkent, G`ijduvon, Marg`ilon, Xiva, Rishton, Shofirkon, Urgut, Xujayli, Qo`qon, Nurota, Asaka, Chimboy, Sho`rchi, Termiz, Urganch, Jarqurg`on, Denov, G`allaorol, Jizzax, Zomin, Namangan, Kosonsoy, Qarshi, Sherobod, Beshkent, Nukus kabi shahar va qishloqlarimiz ustalari o`zlarining qadimiy shuhratlarini tiklash maqsadida samarali mehnat qilmoqdalar. Mazkur mazmundagi suxbat darsida o`qituvchi mavzuga doir amaliy san`at namunalarini slayd, diapozitiv yoki diafilmlar yordamida namoyish etadi. Ular bo`lmagani taqdirda amaliy san`at namunalarining reproduksiyalari, foto nusxalari bolalarga ko`rsatiladi. Namoyish savol javob tarzida o`tkazilishi darsda bolalarni faol bo`lishlariga yordam beradi. Shuningdek, darsda mashxur amaliy san`at ustalarining foto portretlarining ko`rsatilishi ham foydadan xoli emas. Darsda o`tilganlarni mustahkamlash uchun bolalarga quyidagicha savollar beriladi. 1. Mustaqillik yillarida o`zbek amaliy san`atida ro`y bergan asosiy o`zgarishlar nimalardan iborat ?

2. Avvallari yetarlicha e`tibor berilmagan amaliy san`atning qaysi turlari qayta tiklandi va gurkirab o`sa boshladi? 3. Sobiq Ittifoq davrida unitilgan amaliy san`atning qaysi turlari paydo bo`ldi ? 4. Mustaqillik yillarida amaliy san`atning qaysi yangi turlari paydo bo`ldi? 5. Mustaqillik yillarida shuhrat qozongan qaysi ustalarni bilasiz va ular amaliy san`aning qaysi turlari bilan shug`ullanadilar ? 6. Xalq amaliy san`ati rivoj topgan markazlar Respublikamizning qaysi shahar va qishloqlarida bor ? Uyda. Mustaqillik yillarida ijod qilgan xalq ustalarining hayoti va ijodi hamda ularning asarlari yuzasidan materiallar to`plash va albomga yopishtirish vazifa qilib topshiriladi.

II bob. Sinfdan tashqari ishlarda xalq amaliy san`atidan foydalanishning metodik asoslari. II.1. Xalq amaliy san`ati naqqoshlik to`garagining ahamiyati. O`rta Osiyo naqqoshlik san`ati qadimdan dunyoga mashhur. O`tmishda ota-bobolarimiz qurgan muhtasham binolar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini yo`qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar bizni hayratga solib kelmoqda. Milliy ishlarimiz g`oyatda boy mazmunga ega. Oddiy qoshiq, lagan, quticha, sandiq, belanchak, cholg`u asboblari, uy-ro`zg`or buyumlaridan tortib turar joy va jamoat binolarining devor hamda shiftlariga solingan naqshlar insonni hayratga soladi, uni o`ylantiradi. Bu go`zal naqshlar ajoyib naqqoshlar tomonidan yaratilgan bo`lib, asrlar davomida bunyod topdi, rivojlandi, me`morchilik hamda tasviriy san`at rivoji bilan bog`langan holda takomillashib bordi. Naqsh – arabcha “tasvir”, “gul” degan ma`noni anglatadi. Qush, hayvon, o`simlik, geometrik va boshqa elementlarni ma`lum tartibda takrorlanishidan hosil qilingan bezakdir. Ganchkorlik, kandakorlik, kashtado`zlikda, zardo`zlik, kulolchilik, gilam to`qish, zargarlik, to`qimachilik, inkurustatsiyal, panjaralar va hokazolarda har xil yo`llar bilan naqshlar ishlanadi. Masalan, o`yib, chizib, chok yordamida, zarb bilan, qadab va boshqa usullardan naqsh solinadi. Naqqoshlik san`ati tarixi insoniyat madaniyati bilan bir qatorda qadimiydir. Madaniyatning rivojlanishi natijasida rassomlik va naqqoshlik ajralib chiqdi hamda rivojlandi. Har xil arxeologik qazilmalar shuni ko`rsatadiki, naqqoshlik jahondagi barcha xalqlarda qadimdan mavjud ekanligi bizga ma`lum bo`ldi. Chunonchi, Xitoyda, Qadimgi Eronda, Hindistonda va boshqa joylarda naqshning har xil turlarini ko`rish mumkin. Naqqoshlik har bir davlatning o`ziga xos muhitiga: geografik o`rniga, o`lkaning o`simlik dunyosiga ko`ra rivoj topdi. Masalan,

arman va gruzinlarda uzum va uzum bargi, shimoliy xalqlarda archa va har xil hayvonlar, qirg`iz va qozoqlarda mol shoxi, tojiklar va o`zbek xalqlarining naqshlariga qarasak anor, bodom, gullar, qalampir va boshqalarni ramziy naqsh tariqasida ishlatilganligini ko`rasiz. Yevropada barokko, gotika, roman, klassizim uslublari har xil davrlarda hukmron bo`ldi. Bu esa o`z- o`zidan naqqoshlik san`atining rivojlanishiga ta`sir etdi. O`zbekiston hududidagi arxeologik qazilmalardan Xorazm, So`g`d, Baqtriya va boshqa viloyatlarda naqsh san`atining rivojlanganligi ma`lum. Olimlarimiz Surxondaryo viloyatidagi Fayoztepa (I-II asr), Dalvarzintepa (I asr), Budda ibodatxonalari qazilmalaridan topilgan rasm, naqsh qoldiqlari orqali isbotlab berganlar. Xorazmdagi Tuproqqal`a zallari monumental naqshlar bilan bezatilganligi bizga ma`lum. VI-VII asrlarda ibodatxonalar, qasrlar va boylarning uylari o`yma naqshlar hamda tasvirlar bilan bezatilgan. Tanatanali marosimlarga mo`ljallangan xonalardagi dabdabali ajoyib naqsh, rasmlarni ko`rib hayron qoladi kishi. Ularning birini qarasangiz, devorlarda bazmi jamshid, urushlar, ov manzaralari hamda diniy rasmlar tasvirlangan. Jonli mahluqlar qizil va ko`k ranglar bilan bo`yab tasvirlangan. VII asrning oxiri va VIII asrning boshlarida O`rta Osiyoni arablar bosib olish natijasida qaror topgan islom dini o`zidan oldingi madaniyatning ildiziga bolta urdi. Yangi din hamda yangi g`oya O`rta Osiyo tasviriy san`atiga ta`sirini o`tkazdi. Jonli mavjudotlarni aks ettirish man etildi. Keyinchalik yuzaga kelgan diniy sharhlar va hadislar ko`proq murosasiz yo`l tuta borib, qat`iy ravishda shunday der edi: “Tangi yoki odamzod suvratini chizishdan tiyiling, faqatgina daraxtlar, gullar va jonsiz mavjudotlarning rasmini soling, aks holda bu qoidani buzgan kishi gunohi azim qilgan bo`ladi”, deb qo`rqitilgan. Jonli mavjudotlar suvratini chizish man etilishining ma`nosi shundaki, Xudodan boshqa hech kim biror narsa yaratish u yoqda tursin, hatto Xudo yaratgan narsani qayta gavdalantirishi ham mumkin emas va bu uning qo`lidan kelmaydi, aks holda musavvir Xudo bilan bas boylashib, uning irodasiga shak

keltirgan bo`ladi. Azimov I. “O`zbekiston naqshu nigorlari”. G`. G`ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashriyoti. Toshkent. 1987-yil 6-bet 1 . Islom talablariga bo`ysunish oqibatida jonivorlar, parrandalar va odamlarni tasvirlash yo`qolib borib naqqoshlik rivoj topdi. Arab yozuvi o`zlashtirildi. Natijada naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi paydo bo`ldi. Arab yozuvi ham bezak, ham duo-afsunlar vazifasini bajardi. Xullas tasviriy san`at rivojlanmadi. Buning hisobiga xalq amaliy bezak san`ati naqqoshlik hisobiga rivoj topdi. IX-X asrlarda O`rta Osiyoda naqqoshlik san`ati avj olib rivojlandi. Arxitekturada g`isht qalab naqsh solish yuksak darajada rivojlandi, binolarning ichki tomoniga ganch, yog`och o`ymakorligini qo`llash yuksak rivoj topdi. Ayniqsa maqbaralarning peshtoqlari devor va ravoqlar ganch-naqshlar bilan juda nafis bezatiladi. Naqshlar murakkablashib bordi. Ularning yangi nusxalarida ramz, tasvirlar, timsol, duo-afsunlar, tasbeh va boshqalar naqadar mo`lligini ko`ramiz. Ramziy naqshlar dunyoda sodir bo`layotgan voqeliklar, tilaklarni aks ettirgan. Har bir chizilgan naqshda o`ziga xos ma`no bo`lgan. Chunonchi, o`simliksimon naqsh gulsapsarni olaylik, u osoyishtalik va uzoq umr timsoli, “pechak islimiy” naqshi boylik va farovonlikni, novda va yaproqlar esa to`kinchilik hamda bahor chog`ida uyg`onishni bildiradi. Musavvirlarning tasvirlari bu uning ona tabiatga bo`lgan muhabbatini bildiradi. Uning ranglari o`ziga xos ma`no xarakterga ega. Naqsh o`zbek madaniyatining hamma bosqichlarida hamroh bo`lib kelgan. Eng oddiy prinsplari bir-biriga mutanosiblik, uyg`unlik, yo`sin va usullarini ajoyib qayta-qayta takrorlashuvidir. Xalq naqqoshlari naqshlarning har bir detaliga alohida e`tibor berib, uning tabiiyligini yo`qotmaganlar, har bir element ustida puxta fikr yuritganlar. Har bir naqsh negizida ma`lum ramziy ma`no singdirilgan. XI-XII asrlarda O`zbekiston hududida arxeologik topilmalar shuni ko`rsatadiki, naqshlar ichida geometrik naqsh ko`p ishlatilgan. Girix – forscha, “chigal”, “tugun” degan ma`noni beradi. Handasiy

naqshlar to`rtburchak, uchburchak va boshqa elementlardan tashkil topgan geometrik murakkab naqsh turi. Girix to`g`ri, egri va aralash chiziqlarga bo`ysundirilgan bo`lib, o`ziga xos shartlilikka ega. Bu naqsh turining keng tarqalishi bezak san`atining rivojlanishiga yangidan-yangi imkoniyat ochib berdi. O`zbek madaniyatining rivojlanishiga butun dunyoga mashhur olimlar – Abu Ali ibn Sino (Avitsena), Beruniy, Firdavsiy va Rudakiylar yetishib chiqdilar. O`sha vaqtda butun dunyoga mashhur bo`lgan (YUNESKO muhofazasidagi) Somoniylar maqbarasi qurildi. U 1127-yili me`mor Arslon Muhammadxon boshchiligida pishirilgan oddiy g`ishtni har xil kombinatsiyalashtirib qurilgan. G`ishtlar yoz faslida eng toza ganch bilan terilib ishlangan. Xalq rivoyatiga ko`ra, me`mor bu minorani qurgan-u, ko`zdan g`oyib bo`lgan. Imorat yaxshi cho`kib, o`rnashib terilgan yaxlit toshga aylangandan keyin me`mor paydo bo`lib pardoz ishlarini boshlagan. XIII asrda Chingizxon hukmronligida milliy san`at birmuncha izdan chiqsa-da, lekin butkul yo`q qilinmadi. Temur va temuriylar davrida esa o`zbek milliy xalq amaliy san`ati yuksak darajada rivojlandi. Temuriylar xonligida hunarmandchilikning gullab yashnagan davri bo`ldi. U bosib olgan yerlardagi hamma ustalarni Samarqandga yig`adi. U tikuvchi, toshtarosh, zargar, kulol, naqqosh va boshqa ustalarni olib kelib ishlatgan. Shu san`at turlari qatori naqqoshlik ham tez rivojlana boshladi. Temur hukmronligi ostida juda ko`p bino, machit, madrasa va boshqalar qad ko`tardi. Undagi bezaklar yanada badiiylashtirildi. Shaharlar atrofi yanada chiroylashib bog`u bo`stonga aylantirildi. Xullas, u o`zbek milliy madaniyatini rivojlantirishda katta hissa qo`shdi. Ayniqsa, tasviriy san`at qaytadan tiklanib, tez orada rivojlanib ketdi. Devorlarda osmon, sobit sayyoralar, tog`lar, dengizlar, sahrolar, odamlar, hayvonlar va boshqalar aks ettirildi. O`sha davrda tasviriy san`atning asosiy vazifasi hukmdorlarning kuch-qudratini, harbiy shavkatini ulug`lashdan iborat edi. Afsuski, ko`pgina urushlar

oqibatida hozirgacha qasrlardagi, turar joylardagi va jamoat binolaridagi tabiat rasmlari bizgacha yetib kelmagan, qoldiqlarigina saqlanib qolgan. Ayniqsa, oppoq ganch ustidan chizilgan gullar, manzaralar, qushlar tasviri nihoyatda nafis ifodalangan. “Tabiat manzaralari musavvir tomonidan shu qadar ustalik va chaqqonlik bilan ado etilgan-ki, uning qo`li bamisoli qush parvoziday erkin harakat qilgan, shoir tili bilan aytganda, tutgan mo`yqalami musavvirning o`z barmoqlariday aniq harakat qilgan, usta bilan qil o`tmas do`st mo`yqalam go`yo uning amriga mahtalday” 1 . XIV-XV asrlarda koshinkorlik rivojlandi, qurilgan binolarni koshin va parchinlar bilan bezatish avj oldi. Koshin va parchinlardan ajoyib naqshlar hosil qilishga erishildi. Chunonchi, Samarqanddagi Shohi-Zinda kompleksi, Ashratxona, Oqsaroy, ko`hna Urganchdagi To`rabekxonim maqbarasi va boshqalardir. XV asrda naqqoshlik san`ati yanada rivojlandi. Natijada naqqoshlikda kundal texnikasi paydo bo`lib rivoj topdi. Samarqandda Ashratxona, Oqsaroy maqbaralari va boshqa arxitektura yodgorliklarining ichki qismini kundal usulida bezadi. Kundal – arxitekturada devorga bo`rtib ishlangan bezak texnikasi. Me`morchilikda keng tarqalgan. Mo`yqalam bilan devorga surtilgan qizil kesak bo`rtma shakl oladi, ustidan bo`yoq va zarhal beriladi. Zamin zarhalga asosiy bo`rtma naqsh elementlari turli-tuman ranglarga bo`yaladi yoki aksincha, bo`rtma naqsh zarhalga, zamin esa turli rangga bo`yaladi. XV asrdan boshlab Samarqanddagi Ashratxona maqbarasi, Buxorodagi Amir maqbarasi, Baland machitida jozibador namunalar saqlangan. O`rta Yerda kundal texnikasidagi bezaklar keng tarqalgan. XVI-XVII asrga kelib syujetli rasmlar deyarli chizilmay, balki kundal usulida naqshlar bilan bezash rivoj topdi. Kundal usulida Buxorodagi Xo`ja Zayniddin xonaqosi (XVI asr), Baland machit (XVI asr), Abdulazizxon madrasasi (XVI), Samarqanddagi Tillakori madrasasi (XVII asr) va boshqalar bezaydi. Bu arxitektura binolarida bezalgan naqshlar o`zining badiiyligi,

harakatchanligi, o`ziga xos originalligi bilan kishini hayratga soladi. Naqshlarning har biri bir katta asar bo`lib voqelikni naqqosh tili bilan kuylayotgandek tuyuladi. Lekin XVII asrning oxiriga kelib, bir necha joyda takrorlanadigan naqshlar va mavzularning bir xilligi, tillaning haddan tashqari sarf etilganligi ko`zga tashlanadi. Ayniqsa bu sohada ijodiy izlanishlar kam bo`lganligi seziladi. XVI-XVII asrlar orasida o`zaro ichki urushlar va nizolar madaniyatning rivojlanishiga salbiy ta`sir etdi. Bu esa milliy naqqoshlik san`atining rivojlanishiga ham katta ta`sir etdi. Buxoro, Xiva, Qo`qon xonliklari vujudga kelishi bilan san`atkorlar bu shaharlarga yig`ila boshladi. Shu vaqtdan naqqoshlik xalq amaliy san`at turlari kabi gullab yashnay boshladi. Xivadagi Tosh hovli, Qo`qondagi Xudoyorxon o`rdasi, Buxorodagi Sitorai Moxi Xossa singari yirik binolar ajoyib naqshlar bilan bezatildi. Hajmli-planli naqsh kompozitsiyalar paydo bo`ldi. Bu bezaklar nihoyatda nafisligi bilan ajralib turar edi. Naqsh san`atining rang-barang rivojlanishi, har bir shahar va vohaning o`ziga yarasha naqqoshlik maktabi paydo bo`ldi. Chunonchi, Farg`ona, Toshkent, Xorazm, Samarqand va boshqalar. Ular o`zining kompozitsiyalari, rangi jihatidan va boshqa tomonlari bilan farqlanadi. XIX va XX asr boshlarida turar joy binolari, mahalla machitlari, saroy va o`quv yurtlari binolari, choyxonalarning devor va shiftlari jimjimador naqshlar bilan bezatildi. Ayniqsa, devorlar sirtiga daraxtlar, guldastalar, guldonli guldastalar, gulli butoqlar jonli chiziqlar bilan bezatildi. Chunonchi Quvadagi Zayniddin boyning uyi, Toshkentdagi A.A.Polosevning uyi, Marg`ilondagi Saidahmadxo`ja madrasasi va boshqalar. O`zbek binosining ichki qismidagi har bir me`moriy qismi o`ziga xos ornamental bezak tipidan tashkil topgan. Interyer, ya`ni xona devori uzunasiga 3 qismga bo`lingan, devorning pastki qismi izora (panel), o`rta qismi va tepa qismi friz. Devorning o`rta qismi namoyonlar, manzaralar, katta-kichik naqshlar, unvonli yozuvlar va

boshqalar bilan bezatilgan. Friz qismiga har xil geometrik va o`simliksimon naqshlar ishlangan. Devorning tepa qismi bilan shift o`rtasiga ganchdan ishlangan ajoyib karnizlar ishlatilgan, buni sharafa deb yuritiladi. Shiftning o`rtasi o`yib ishlangan ganchli qubbalar bilan bezatilgan, bunga hovuzak deyilgan. Bu hovuzaklarga islimiy yoki geometrik naqshlar yoki turunjlar ishlatilgan. Xonaning hovuzaklariga silliq qilib vassajuftlar yarim silindrsimon tayoqchalarni yonma-yon terib chiqish natijasida to`lqinsimon yuza hosil qilingan. U ko`pincha, umumiy rang yoki oddiy islimiy naqsh bilan bezatilgan. Bu bezaklar o`zbek xonadonining ziynati hisoblangan. Devordagi tokchalar, taxmonlar cheti, kitoblar ajoyib naqsh namunalari bilan bezatilgan. Tokchalar har xil idish-tovoqlar bilan bezatilgan. Uy-ro`zg`or buyumlariga naqsh berish yanada rivoj topdi. O`rta asr miniatyuralari ham rivojlandi. O`zbek xonadonlari sergul gilamlar, rang-barang adyol va choyshablar, idish- tovoqlar, naqshinkor xontaxtalar, devorlari, manzarali namoyon, hashamdor shiftlar - bular hammasi birgalikda xalq bezak san`atining butun bir serjilo asarini tashkil etadi. Uy-ro`zg`or buyumlari – xontaxtalar, qalamdonlar, qutichalar, devoriy naqshlar, ularning rangin bezaklari bir-biri bilan qandaydir bog`liqlikka egadir. Ana shu devorlarda yaratilgan naqshlar o`zining mutanosibligi, puxtaligi, ranglarining uyg`unligi, bichimi, nafisligi, badiiyligi bilan diqqatga sazovordir. O`zbek xalqining qarovsiz yotgan madaniyat durdonalari, tarixiy yodgorliklarini saqlash va madaniy merosini to`plashni davlatimiz o`z zimmasiga oldi. 1939-yilda Samarqand va Buxoroning eng yaxshi ustalaridan 12 kishi Alisher Navoiy nomidagi Adabiyot muzeyi binosini ajoyib naqshlar bilan bezadilar. Shu yillari “Bahor” konsert zalini ham g`isht, ganch o`ymakorligi, yog`och o`ymakorligi bilan bezatildi. 40-yillarda qurilgan Muqimiy, Navoiy teatri binolari ajoyib naqsh, ganch va yog`och o`ymakorliklari bilan bezatildi. Naqqoshlik san`atini rivojlantirishda ajoyib xalq ustalari farg`onalik Saidmahmud Norqo`ziyev,

toshkentlik Tohir To`xtaxo`jayev, Olimjon Qosimjonov, Yoqubjon Raupov, Jalil Hakimov, xivalik Abdulla Boltayev, S.Xudoyberganov, X.Rahimov, samarqandlik Jalol va Bolta Jalilovlar, usta Madaminjon Husanov va boshqalar hamda ularning shogirdlari yaratgan asarlar hozir ham xalqqa xizmat qilyapti. Ular avloddan-avlodga meros bo`lib kelayotgan naqqoshlik san`atiga katta hissa qo`shdilar. Ular o`zbek naqshlarining elementlariga yangicha elementlar (o`roq va bolta, kabutar, paxta, yulduz va boshqalar) yangicha g`oyalar kiritdilar. Lekin o`zimizning an`anaviy o`zbek xalqining o`ziga xos milliy san`atini saqlab qoldilar. Ular zamonaviy binolarga moslab o`zbek milliy naqsh elementlari bo`lmish nozik majnuntol nihollari, anor butog`i, gulli butalar va boshqa o`simliklarni tasvirladilar. XX asrning o`rtalari naqqoshlik san`ati yanada rivoj topdi. Devorlarga manzarali monumental tasvirning mashhur ustasi Chingiz Axmarov Sharq miniatyurasining eng yaxshi namunalaridan hamda O`rta Osiyo xalqlarining badiiy merosidan ilhomlanib ajoyib devoriy rasmlar yaratdi. O`zbek xalqi ikki ming yil davomida xalq amaliy san`atining shunday ajoyib namunalarini yaratdi va yaratib kelmoqda. Naqshlar o`zlarining yuksak badiiy mahorati va nazokati bilan bugungi kunda ham kishilarni hayratga solmoqdalar. NAQQOSHLIK MAKTABLARI Xiva, Qo`qon, Buxoro xonliklari davrida xalq amaliy san`ati ustalari shu shaharlarga yig`ila boshladilar. XIX asr arxitektura yodgorliklarni kuzatsak, ular bir xil uslubda yaratilganligini ko`ramiz. Chunki o`sha vaqtda naqqoshlar ish axtarib boshqa shaharlarga borar edilar yoki buyurtma bo`yicha boshqa shaharlarga borib binolarni bezatar edilar. Ko`pincha Farg`ona va Buxoro naqqoshlari Samarqandga, Qo`qon, Marg`ilon ustalari Toshkentga kelib ko`pgina binolarni bezar edilar. Bu esa naqqoshlik maktablarinig yanada rivojlanishiga o`ziga xos kompozitsiyalarning yaratilishiga, ranglar majmuasini yanada boyitishda juda katta rol o`ynadi. Lekin bu naqshlar bir-biriga o`xshasa-da, har bir shahar va har bir ustaning

o`ziga xos rang majmuasi, koloriti, uslubi, kompozitsiyasi jihatidan farq qiladi. Agar biz XX asr orasida yaratilgan ishlangan naqshlarni kuzatsak, har bir tuman va viloyatning o`ziga xos naqqoshlik maktablari yaratilganligini ko`ramiz. FARG`ONA NAQQOSHLIK MAKTABI Farg`ona naqshi Xo`jand, Marg`ilon, Qo`qon, Farg`ona, Andijon, Namangan, Chust, Quva, Oltiariq va Rishton shaharlarida vujudga kelgan uslublardan iborat. XIX asr va XX asr boshlariga mansub bo`lgan naqshlar ko`plab osori atiqalarda saqlanib qolgan. Qo`qondagi Madalixon dahasi va Dahai Shohon, Xudoyorxon o`rdasidagi va boshqa naqshlar o`ziga xos ko`rinishga ega bo`lsa-da, Farg`ona naqshlarida ko`proq Buxoro va Xiva naqshlarining ta`siri bor. Hattoki rus naqqoshlarining uslubi ham unda-munda uchrab turadi. Chunki o`sha vaqtlarda usta naqqoshlar ish axtarib boshqa shaharlarga borar edilar yoki buyurtma bo`yicha boshqa shaharlarga borib, naqsh bilan binolarni bezatar edilar. Lekin Farg`ona vodiysida o`ziga xos naqqoshlik maktabi rivoj topgan edi. Farg`ona naqqoshlari girix, o`simliksimon (islimiy) va gulli girix naqshlarini bezaklarda qo`llaganlar. Kompozitsiyalarning simmetriyali bo`lish prinsipiga amal qilganlar. U boshqa naqqoshlik maktablaridan naqshlarining taiatga juda yaqinligi, erkin ishlanishi, ranglarning kontrasligi bilan farqlangan. Bulardan tashqari Farg`ona naqshlarida tabiatdagi gul, barg, g`uncha va boshqalardan to`g`ridan-to`g`ri foydalanilgan. Chunonchi Farg`ona naqshlariga qarasak, pista, gul, anor, atirgul, majnuntol, bodomgul va boshqalarni ko`rishimiz mumkin. Farg`ona vodiylaridagi naqsh kompozitsiyalarning tabiatga juda yaqinligi Toshkent, Xiva va Samarqand naqshlaridan ajralib turadi. Farg`onada naqqoshlar chetlari chiroyli qilib, ichiga islimiy shakl tushurilgan qizil, yashil bo`yoqlar bilan turunjni afzal ko`radi. Farg`ona naqqoshlik maktabining namoyondalaridan biri – Saidmahmud Norqo`ziyevdir. Saidmahmud Norqo`ziyev naqqoshlik maktabini yaratgan ustazoda

naqqoshlardan. U 1883-yili Qo`qon shahrida naqqosh oilasida tug`ildi. Uning otasi Norqo`zi Nurmatov o`sha davrda qo`qon shahrida dong tartgan usta naqqoshlardan edi. Saidmahmud yoshligidan naqsh chizishga, rasm solishga qiziqib, bu san`at sirlarini o`rgana boshladi. U ko`pincha otasining naqsh andozalarini tamosha qilib ulardan nasxalar ko`chirar edi. Keyinchalik u har xil naqsh kompozitsiyalarini o`zi ijod qilib chiza boshladi. Borgan sari uning naqsh albomi har xil kompozitsiyalar bilan to`lib bordi. 1895-yildan boshlab Qo`qonda mashhur naqqosh Muhammad Soliga shogird tushib, ko`pgina boylarning uylarini bezashda qatnashdi. TOSHKENT NAQQOSHLIK MAKTABI Toshkent naqshlari o`zining nafisligi va ranglarning bir-biriga asta-sekin o`tishi, aniq bir koloritga qat`iy rioya qilinishi, geometrik va o`simliksimon naqshlarning ko`p ishlatilishi bilan ajralib turadi. Naqshlar ko`pincha yashil gammada ishlanadi. O`simliksimon naqshlardan oygul, paxta, bofta, uch barg, shukufta, bargli gul va boshqa elementlar aniq stillashtirilgan. Murakkab geometrik naqshlar ishlanadi. Naqqosh ustalardan Jalil Hakimov, Toir To`xtaxo`jayev, Olimjon Qosimjonov, Yoqubjon Raupov, Anvar Ilhomov, Komil Karimov va boshqalar Toshkent naqqoshlik maktabining asoschilaridir. Yoqubjon Raupov 1888-yili 22-yanvarda O`ratepa shahrida naqqosh ustazoda oilasida dunyoga keldi.. Yoqubjon tug`ilgan O`ratepa shahri yog`ochga naqsh ishlash san`ati bo`yicha mashhur edi. Uning otasini Rauf kalon deb atashardi. Rauf kalon iste`dodli doimo yangidan-yangi naqshlar kashf etuvchi, shiftlarga va devorlarga o`ng`aylik bilan gullar soluvchi hamda ustun va kursilarni murakkab jimjimador naqshlar bilan bezovchi katta san`atkor bo`lgan. Shuning uchun ustani hurmat qilib, Rauf kalon deb atashgan. Rauf kalon sulolasi asosan me`morchilik inshootlariga milliy an`anaviy naqshlar berish bilan mashhur bo`lib kelganlar. Yoqubjon otasidan nasldan-naslga o`tib kelayotgan naqqoshlik sirlarini qunt bilan o`rganib, naqqoshlik texnikasini mukammal o`zlashtirdi. 18 yoshdan boshlab naqqosh

usta sifatida bezak ishlarida mustaqil qatnashdi. U yoshlik chog`larida juda ko`p mutolaa qildi hamda arab yozuvini o`rganib oldi. Tinimsiz izlanishlari tufayli naqsh sirlarini o`rgana bordi. Usta shaharma-shahar yurib, turli machit, mehmonxona, uy va ayvonlarning shifti, peshtoqi va ustunlarini naqshlar bilan bezadi. U birinchi bo`lib, Farg`ona vodiysidagi binolarni mustaqil bezadi. Uning nomi tez orada ko`pchilikka tanildi. Yoqubjon Raupovni turli shaharlarga taklif qilishadigan bo`ldi. Birinchi vaqtlarda Tojikistonda, keyinchalik esa 1923-yilda Toshkentga ko`chib kelgan. U Toshkent xonadonlarida ishlash bilan birga amalda qo`llaniladigan uy-ro`zg`oz buyumlariga, ya`ni qutichalar, ko`p raxli xontaxta, kursi, qalamdon, stol va boshqa uy-ro`zg`or buyumlariga naqsh chizdi. Natijada san`atkorning bunday san`at asarlari har xil ko`rgazmalarda namoyish qilindi. 1943-yilda Toshkentdagi ishlab chiqarish rassomchilik kombinatiga ishga taklif qilingan usta, keyinchalik shu dargohda naqqoshlik bo`limida dars bera boshladi. Bu o`quv ustaxonasida yoshlarga ustozlik qildi. Sirkorlikda o`ziga xos jihatlarini puxta egallagan iste`dodli shogirdlari hozir uning ishlarini muvafaqqiyatli davom ettirmoqdalar. 1937-yilda Parijda ochilgan xalqaro san`at va texnika ko`rgazmasida Yoqubjon Raupovning ishlari namoyish qilindi. Raupov ta`mirchi usta sifatida ham tanildi. Usta ko`pgina naqshlarni qayta tiklashda o`z kuch-qudratini ayamadi. 1941-yili Toshkentdagi Polovsev binosini hozirgi O`zbekiston xalq amaliy san`ati muzeyidagi sirkorlik namunalariga qayta jon bag`ishladi. Bundan tashqari 1950-yillarda Toshkent va Sirdaryo viloyatlaridagi tarixiy yodgorliklarga qayta sayqal berishda qatnashdi. 1947-yili zamonaviy estetik talablarga asoslanib o`zbek milliy an`analarini saqlagan holda O`zbekiston Davlat opera va balet teatri binosini bunyod etishda qatnashdi. Uning naqshlarining ko`pchiligi tojik naqshlariga o`xshab ketadi, uning gullari yirik-yirik hamda o`ziga xos detallardan iborat. U bargli gullar besh

va sakkiz bargli gullar, ya`ni “Xitoy afsonalari” hamda oddiy gullardan foydalangan. Usta tumorcha naqsh tartibida naqsh kompozitsiya tuzib, har bir tumor gulni aniq oq chiziq bilan ajratib, ularning zaminini esa turli ranglar bilan bo`yagan. Ustaning naqshlariga nigoh tashlar ekanmiz, islimiy patnis, islimi gul, islimi mehrob, pechak islimi aroqi, chor islimi aroqi, qo`shtanob pechak islimi, yaktaftor islimi, turunji aroqi islimi va boshqa naqsh kompozitsiyalarni ko`p uchratamiz. Naqsh turlari ichida eng ko`p tarqalgan va murakkab turi girix bo`lib, uni hamma ustalar ham ishlay olmagan. Raupov esa girix naqshni qiynalmasdan chiza olgan ustalardan edi. XIVA NAQQOSHLIK MAKTABI Xiva naqshi Samarqand, Toshkent, Farg`ona, Buxoro naqshidan tubdan farq qiladi. Rangi jihatidan kelsak, naqshlarning umumiy rangi ko`pincha havorang koloritda ishlanadi. Ranglar kam ishlatilsa-da o`ziga xos ko`rkamlikka ega. Xiva naqshida asosan zangori va yashil ranglar juda ko`p ishlatiladi. Xorazm naqshlari butun yuzani geometrik naqshlar bilan to`ldirib moviy va yashil bo`yoq berishni yaxshi ko`rganlar. Kompozitsiyada naqshlarning tuzilishiga qaraganda asosan novda spiralsimon aylanib-aylanib murakkab naqshlar hosil qiladi. Islimiy naqsh kompozitsiyasida novda, marg`ula, shukufta, barg, no`xat gul, oddiy oyguldan tashkil topadi. Bu islimiy naqshlar boshqa shaharlardagi naqqoshlik maktablaridan asosan naqshlarning dinamikaviyligi bilan farq qiladi. Ko`pincha yulduz hosil qiluvchi girixlar ishlatilib, orasiga spiralsimon islimiy naqsh ishlatiladi. Xiva naqshlari umuman madoxili naqshlar asosida tuziladi. Keyin esa islimiy naqsh spiralsimon mayda qilib ishlanadi. Xiva naqqoshchilik maktabining namoyondalari – Abdulla Boltayev, Ro`zimat Masharipov, Odamboy Yoqubov, Eshmurod Sapayev va boshqalar. BUXORO NAQQOSHLIK MAKTABI Buxoro naqshi hamma naqshlardan naqsh kompozitsiyalarining murakkabligi, mukammaligi va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Buxoro

naqshlarida murakkab girixlar aniq, puxta o`lchamda ishlatilishi o`simliksimon naqshlarning o`ziga xos san`at bilan ishlangan naqshlarning yaproq, meva, gul, barglar ritmiga alohida e`tibor berilishi bilan farqlanadi. SAMARQAND NAQQOSHLIK MAKTABI Samarqand naqshlari Toshkent, Farg`ona naqshlariga o`xshab ketadi. Samarqand naqshlari o`ta guldorligi, barg va gullarning badiiy harakatchanligi, jonliligi bilan farq qiladi. Unda murakkab girixlar, Farg`ona naqshlariga o`simliksimon naqshlari bilan aniq bir ritmik takrorlanuvchan naqshlar kompozitsiyasi bilan Toshkent naqshlariga o`xshash. Avval zangori rang gammasida ko`p naqsh bajarilgan bo`lsa, hozir esa yashil rang gammasida ko`proq naqshlar bajariladi. Samarqand naqqoshlik maktabini yaratishda usta Rahmonxol, usta Jaloliddin (Mirjalol), usta Mahmud, usta Abdujabbor, usta Abduzohid, usta Sharif, usta Aminjon, usta Baqo, keyinchalik usta Jalol va Bolta Jalilovlar kabi naqqoshlar asos soldilar va bebaho hissalarini qo`shdilar.

II.2. O`zbek xalq amaliy san`atining kashtachilik sohasidan foydalanish. O`zbek xalqi ko`p asrlar davomida dunyoga shuhrati ketgan ajoyib dekorativ san`atni vujudga keltirdi. Bu san`at juda rang ba-rang, go`zal va boydir. Ganch o`ymakorligi va yog`och naqshkorligi, me`morchilik va kulolchilik metallga naqsh chizish va zargarlik matoga gul tikish va gul bosish, zardo`zlik va yo`rmado`zlik kabilar O`zbekistonda rivoj topgan dekorativ san`atning ayrim turlarinigina tashkil etadi. Ipakchilik qadim davrlardan taraqqiy etgan bu mamlakatda kashtachilik xalq ijodining eng ommaviy demokratik formasidan biri bo`lib kelgan. Agar buyumlarga, uylarga bezak berish san`atining barcha sohalarida tajribali ustalar ishlagan bo`lsalar, kashtachilik ko`proq xotin-qizlar hunari hisoblangan. Avvallari naqqosh ustalar o`z san`atlarida boylar, feodallar va musulmon ruhoniylarining did va istaklari bilan hisoblashmay ilojlari yo`q edi. Kashtachilikda ham gazmolga gul bosish va kulolchilikdagi kabi xalqning turmush taassurotlari va estetik qarashi o`z aksini topgan. O`rta Osiyoning o`zbek va tojik xalqi turmushida chiroyli tikilgan choyshablar, uy bezagi hisoblanuvchi darpardalar, do`ppi, ro`mol va boshqa uy- ro`zgor buyumlari hamda turli bezakli milliy kiyimlar av vallari juda keng rasm bo`lib, hozirda ham ulardan foydalanilmoqda. O`zbekistonda kashtachilik xalq amaliy san`atining eng keng tarqalgan turlaridan biri hisoblanadi. Kashta ti kilgan buyumlar ishchilar, ziyolilarning uylarini bezaydi; chiroyli tikilgan do`ppi o`zbek erkak va xotin-qizlarining, bolalarning hozirgi zamon kiyimlariga o`ziga xos joziba berib turadi va milliy kiyimlarimizning bir qismini tashkil etadi. O`z milliyligi bilan xalq turmushiga chambarchas bog`langan nafis badiiy kashtachilik o`zbek xalq amaliy san`atining ajoyib yutuqlaridan biri hisoblanadi. Kashtachilik san`atining juda ko`p turlari bor: katta so`zanalar, Shahrisabz

va Kitobda keng tarqalgan o`ziga xos uslub bilan iroqi chokda tikilgan guldor buyumlar, har bir tumanda har xil tikiladigan do`ppilar va bir necha yuz yillik tarixiy an`anaga ega bo`lgan Buxoro zardo`zchiligi shular jumlasidandir. Kashtachilik san`atining har bir sohasi o`z tarixiga ega, shu bilan birga bu tarix maxsus o`rganishni ham talab qiladi. Dekorativ kashtalar savdo va hunarmandchilik yaxshi rivojlangan shaharlarda, O`rta Osiyo dehqonchilik madaniyatining qadimgi markazlari bo`lgan yirik qishloqlarda yaratilgan. XIX asrlarda ham O`rta Osiyo shaharlarida turli xalqlar yashardi: bular orasida XVI asrda O`rta Osiyoga kelgan va o`troqlashib qolgan o`zbek ko`chmanchi qabilalarining turli guruhlari, shuningdek qadimgi turk avlodlari ham bor edi. Shahar aholisining ko`pchilik qismini tojiklar tashkil etardi, ular bu o`lkalarning qadimgi aholisi hisoblanganlar. O`zbeklar ham, tojiklar ham qadimlari yuksak madaniyatga ega bo`lgan xalqlardandir. Ko`p asrlar davomida bu xalqlarning bir-biri bilan yaqin aloqada bo`lganligi, tarixiy taqdirlarining o`xshashligi madaniyatlarini ham birgalikda boyishiga hamda shakl jihatidan bir-biriga yaqin bo`lgan san`atning yaratilishiga yordam berdi. O`zbek va tojik chevarlari yaratgan yi rik dekorativ kashtalarning bir uslubda ekanligi ham shu yaqinlik sabablidir. Bu asarda misol keltirilgan va o`rganib chiqilgan kashtalarning ko`pi hozirgi kunda muzeylarda saqlanadi, ammo ular haqidagi hujjatlar to`la-to`kis emas. Shuning uchun har bir kashtani kim va qaysi xalq vakili yaratganligini aniqlash juda qiyin. Materiallarning o`rganilishiga qarab, XIX asrda O`zbekistonning ayrim joylarida tashkil topgan mahalliy kashtachilik san`ati ichida faqat umumiy gap yuritish mumkin, xolos. Hozirda xalq orasida keng tarqalgan kashtalar XIX asrning saksoninchi yillaridan so`ng tikilgan. Tikilganiga bir qancha vaqt, masalan, yuz yoki yuz ellik

yil bo`lgan kashtalarni aholi orasida kamdan-kam uchratish mumkin. Nodir va xilma-xil kashtalar Toshkentdagi O`zbekiston Davlat san`at muzeyida, Samarqanddagi O`zbekiston Madaniyat va san`at tarixi respublika muzeyida, Moskvadagi Davlat Sharq madaniyati muzeyida saqlanadi. Bir qator kamyob kashtalar Davlat Er mitaji, Davlat rus muzeyi, O`zbekiston tarix muzeyi, Buxoro tarixiy-o`lkashunoslik muzeyi va mamlakatimizning boshqa markaziy, respublika hamda o`lkashunoslik muzeylarida ham bor. O`zbek dekorativ kashtalari ba`zi G`arbiy Yevropa muzeylarida, jumladan, Berlin Xalqshunoslik muzeyda, shuningdek shaxsiy kishilar qo`lida ko`plab topilishi mumkin. Bu kashtalar XIX asrning oxiri, XX asrning boshlarida O`rta Osiyodan olib ketilgan. Ayrim kashtalarni XIX asrdan oldin tikilganligini isbotlovchi hujjatlar yo`q. Ammo, XIX asr kashtalarining go`zalligi, yuksak san`at bilan tikilganligining o`zi hamda qadim zamonlardan beri mavjud bo`lgan ornament namunalari bu xalq, ijodining juda qadimiy zamonlar dan beri davom etib kelayotganini ko`rsatib turadi. O`tgan asrlarda yaratilgan kashtalar haqida biron tushunchaga ega bo`lish uchun arxeologik qazilmalarda topiladigan yodgorliklarga, yozma manbalarga va boshqa ma`lumotlarga asoslanishga to`g`ri keladi. Bunday manbalar qatoriga qadimgi gul solingan matolar va o`rta asr miniatyuralarini kiritish mumkin. Ma`lum bir tarixiy davrdagi O`rta Osiyo dekorativ san`atining o`ziga xos xususiyatlarida o`xshashlik bo`lishi yolg`iz gul bosilgan matolarni emas, balki arxitektura naqshlarini, kulolchilik va boshqa san`at mahsulotlarini ham bir-biriga solishtirib ko`rishga imkon beradi. Tadqiqotchilar O`rta Osiyo qadimgi vaqtlarda ham o`zining gul solingan matolari bilan mashhur bo`lgan deb qayd qiladilar. Bular haqida Avestoda, Iskan - dar Zulqarnayn yurishlarini bayon etuvchi tarixchilarning kitoblarida, rimlik mualliflar asarlarida va xitoy manbalarida ma`lumotlar bor. Ayniqsa to`qimachilik sanoati haqida Istahriy, Ibn Xaukala, Norshohiy kabi

o`rta asr tarixchilarining kitoblaridan ko`plab ma`lumotlar olish mumkin. Ular Marv, Buxoro, Samarqand, shuningdek O`rta Osiyoning boshqa savdo va hunarmandchilik markazlarida to`qiladigan hamda boshqa mamlakatlarga olib borib sotiladigan ip va jun gazlamalar haqida hikoya qiladilar. Manbalarda, xususan, kashtachilik haqida alohida to`xtalinmaydi. Shuning uchun ham Noin-Uladadagi (Shimoliy Mo`g`uliston) gunnliklar sarkardasining maqbarasidan topilgan chavandoz gavdasi, odam basharasi va o`simliksimon ornamentli gul tikilgan qadimgi jun chodirlar katta e`tiborga sazovordir. Undagi tasvir juda jonli va katta mahorat bilan ishlangan, Tadqiqotchilarning fikricha, chodirlar bizning eramizgacha ikkinchi asrlarda ti kilgan bo`lib, hozirgi janubiy O`zbekiston va Tojikiston yerlarida yashagan qadimgi baqtriyaliklar tomonidan yaratilgan. O`zbekiston va Tojikistonning qadimgi dehqonchilik markazlari bo`lgan Xo razm va So`g`d yerlarida ilmiy tadqiqotlar natijasida topilgan naqqoshlik san`ati yodgorliklari ham qadimgi O`rta Osiyoning gul solingan matolari haqida aniq tasavvur bera oladi. Bunda qadimgi Xorazm xonlarining saroylaridan biri Tuproqqal`adagi (eramizning III asri), Surxandaryo viloyatidagi Bolaliktepa mozori naqshlari (eramizning V asri), Buxoro amirlarining Varaxsha qal`asidagi VII-VIII asr o`ymakorligi va Panjikent qal`asidagi naqshlar nazarda tutiladi. Xorazm va Sug`diyonaning qadimgi naqqoshligidan kiyim-kechak, gilam hamda darpardalarning gullari qay yo`sinda bo`lganini aniqlash qiyin. Guldor gazlamalar ham, har turli kashtalar ham, xuddi shuningdek gilamlar ham shu naqshlar bilan bezatilganligini taxmin qilish mumkin, xolos. Eramizning III-VIII asrlaridagi ganchkor ornamentlar tekshirilar ekan, ularning xalq ijodi va jumladan, XIX asr kashtalari bilan bog`lovchi xususiyatlarini ko`rish mumkin. Bu o`xshashlikni Xorazm ekspeditsiyasining raxbari S. P. Tolstov katta e`tibor bilan o`rganib chiqqan. «Xorazm naqqoshlik ornamentlari o`ziga xos xususiyatga ega. Ular hozirgi

O`rta Osiyo xalqlarining o`zbek, tojik, qoraqalpoq, qozoqlarning to`qimachilik ornamentlarini eslatadi. Biz bu kabi umumiy o`xshashlikni Xivaning bosma gul solingan paloslarida, o`zbek va tojiklarning so`zanalarida, qoraqalpoqlarning namatlarida ham ko`ramiz». Albatta, III-VIII asrlar ornamentlarini hech o`zgarishsiz XIX asr xalq ijodiga ko`chgan deb bo`lmaydi. Ornament shakllarining turg`un bo`lishi ham buni isbotlay olmaydi. O`xshashlik ayrim ornamentlarning ba`zi motivlarida, kompozitsion tuzilishlarda va asrlardan asrlarga, avlodlardan avlodlarga o`tib kelayotgan ranglarning bir-biriga uyg`unligida ko`rinadi. Keyinroq XIX asr kashtalari haqida gapirganimizda, ularning ayrim ornamentlari III-VIII asrlar kashtalari ornamentlariga o`xshashligini ko`ramiz. XIX-XX asr xalq san`atining qadimgi so`g`diylar va xorazmliklar san`ati bilan yaqindan bog`liqligi hozirgi zamon madaniyati o`rta asr orqali qadimgi madaniyatga voris bo`lganligini ko`rsatadi. Nafis gazmol va yo`rmado`zlik san`ati o`rta asrlarda Temur va temuriylar (XIV-XV asrlar) hokimiyatining markazi bo`lgan Samarqandda tez rivojlandi. Temur saroyida yashagan ispan elchisi Ryui Gonzales de Klavixo o`z kitobida bularni to`la bayon etadi.. «... Bog`da guldor gilamlar va har xil rangdagi shoyi gazlamalardan tikilgan chodirlar tashlangan kapalar va shiyponlar qurilgan». «...shiyponning ichida ham, tashqarida ham jimjima gullar tikil gan rang-barang mato». «...xontaxta yoniga gul va eman daraxtining bargi va boshqa xil tasvirli naqshlar tikilgan shoyi to`shak to`shalgan. Yuqorida keltirilgan misollardan XIV-XV asrlardagi saroyiga qarashli Samarqand bog`larida chodir, shiyponlar qurishda qo`llangan serhasham dekorativ matolar, turli rangdagi matolardan quroq singari xilma-xil jilvalanib turuvchi chodirlar tikish qozoq va qirg`iz xalqining kigizlarga gul solish usulini eslatib turadi va bu narsa kashtachilik bilan aloqadordek ko`rinadi. Shu bilan birga kitob muallifi ornament naqshlari, jim jima tasvirlar va gul nusxalari haqida ham ishora

qiladi. O`rta Osiyo saroy hayoti, jumladan, dekorativ matolar bezagi XV-XVI asr Hirot va Buxoro miniatyuralarida ma`lum darajada o`z aksini topgan. Mashhur naqqosh Behzod va Hirot naqqoshlik maktabi ustalari yaratgan miniatyuralarda serhasham gulli chodirlar, shiy ponlar, darpardalar, gilamlar, ot va tuya egar-jabduqlari tasvir etilgan. Masalan, Behzodning «Zafarnoma»ga ishlagan (1467) «Temur taxtda» nomli miniatyurasida chodir xuddi medalyonlarni bir-biriga ulangandek; u rango- rang guldor matodan tikilgan. Tasvirining yirik qismlari o`z navbatida qayrilma bandlik gul va barglar bilan bezalgan. 1486-yilda chizilgan «Temur raqs tomosha qilmoqda» (Istambuldagi Evkaf muzeyi) nomli Hirot miniatyurasida ham tasvir etilgan chodirning tepasi va devorlari ham xuddi shu shakldagi medalyonlar bi lan bezalgan. Miniatyurada tasvir etil gan saroy ahllarining kiyim-kechaklari ham zarxal kashtalari bilan tikilgan bo`lardi. Kashtalarning ko`pchiligini ochilgan gul tasviri va katta-katta shaklli medalyonlar uyg`unligida ishlangan ornamentlar tashkil etadi. Xuddi shu xildagi gullarni qo`l yozma asarlar bezagida hamda o`rta asr arxitekturasida ham ko`ramiz. Agar bu keng taraqqiy etgan uslubni XIX asr xalq kashtachiligi bilan solishtirsak, ikkalasida ham o`simliksimon tas virining asosiy o`rin egallashini, gul tasviridagi o`xshashlikni va o`simliksimon gullar motividagi ayrim yaqinliklarni ko`ramiz. Ular o`rtasidagi yaqinlik nisbatan sodda kompozitsiyalarda, masalan, Behzodning «Tuya va sarbon» miniatyurasidagi jazliq gullarida ham ko`rish mumkin. Shuni ham aytish kerakki, XV-XVI asrning mukammal, mohirona ijro etilgan bezak — naqsh uslublari XIX asr o`zbek xalq ustalari ishlarida aynan qaytariladi, deb bo`lmaydi. Qadimgi va o`rta asrda yaratilgan asarlarning ornamentlarini XIX asr o`zbek xalq kashtachiligi bilan solishtirish asosida XIX asrda yaratilgan kashtalarning tarixiy taraqqiyot yo`lini, ularning motiv va kompozitsiyalari paydo bo`lish vaqtini

kuzatish mumkin. XIX asr kashtalari badiiyatini tahlil qilganimizda, bu masalaga kengroq to`xtalamiz. Muzeylarda yig`ilgan, ayrim kolleksionerlarda saqlanib kelinayotgan, aholi orasida mavjud bo`lgan ajoyib o`zbek kashta lari haligacha yaxshi o`rganilmagan va ular haqidagi ma`lumotlar deyarli nashr etilmagan. O`zbekiston kashtachiligi haqida kitoblar juda kam. XIX asrdagi san`at masalalari bilan shug`ullanuvchi kishilar O`rta Osiyo san`ati haqida juda kam ma`lumotga ega bo`lishlariga qaramay, xalq san`atiga hurmat bi lan qaraganlar. Masalan, rus tanqidchisi V. V. Stasov 1883-yildayoq bu sohada ilmiy ishlar yozish lozim degan edi (Bu fikr N. Simakovning «O`rta Osiyo san`ati» albomining nashr etilishi munosabati bilan aytilgan edi). «... Tikma, to`qima va yo`rma buyumlarga kelsak, fikrimizcha, eng original va asosli ko`rinishlarni o`zida aks ettirgan O`rta Osiyo san`ati va uslubidan izlash kerak». Ayrim kashtalardagi dekorativ bezaklar revolyutsiyadan oldin nashr etilgan kitoblarda bayon etilgan edi. Masalan, Stroganov maktabining tasviriy san`at haqida nashr etgan asarlari to`plamida «Eron matosi» deb noto`g`ri tal qin etilgan o`zbek kashtasi ham bor. 1913-yilda Peterburgda bo`lgan ikkinchi hunarmandchilik ko`rgazmasiga bag`ishlangan kitobda ikkita rangli so`zananing tasviri ko`rsatilgan. Chet eldagi kolleksiyalarni xalqqa tanitishga kelsak, XIX asrning oxirida Stokgolmda F. R. Martinning O`rta Osiyo hunarmandchilik san`ati asarlaridan yig`gan kolleksiyasining ko`rgazmasi bo`ldi. Uning kolleksiyasida Nurota, Buxoro so`zanalari bor edi. Ko`rgazma haqidagi fikrlar va fotosuratlar maxsus- ma`lumotnomada berilgan. Bossertning Berlin xalqshunoslik muzeyida saqlanuvchi turli xalqlarning ornamentlariga bag`ishlangan albomida Buxo ro, Nurota, Shahrisabz, Toshkent va O`z bekiston viloyatlarining o`ttizta kashta detallari uch rangli tablitsada berilgan. O`zbekiston kashtalari haqida, xalq san`atining bir tarmog`i sifatida, chuqur

ilmiy tekshirish ishlari tadqiqotchilar tomonidangina boshlandi. O`rta Osiyo san`ati haqidagi B.P.Denike, B.V.Veymarn asarlarida va V. L. Voroninaning O`zbekiston arxitekturasiga bag`ishlangan ishida kashtachilik to`g`risida ma`lumotlar beriladi. O`zbekiston kashtachiligini asosli va chuqur tekshirganlardan biri etnograf O.A. Suxarevadir. Suxareva bu san`atni yaratuvchilar—kashtachilar va xalq rassomlari —suratkash xotin-qizlar bilan birga uzoq vaqt ishladi. Bu hol unga ko`p kashtalarning sanasini aniqlashga va ularning taraqqiy etish xronologik detallari dasturini tuzishga imkon berdi. Shuningdek, kashtalarning rasm-rusm bo`yicha ishlatilishi va gullarining xalq tomonidan qanday ta`riflanishiga doir materiallar ham to`pladi. Suxareva Samarqand muzeyida ishlagan vaqtlarida ajoyib kashtalar kolleksiyasini, shuningdek, Samarqand viloyatidagi qadimgi suratkashlarning ornamentlaridan iborat albomini to`pladi. Suxareva Samarqand kashtachiligining rivojlanishi haqida katta asar yozgan va uning bir qismi maqola tariqasida e`lon ham qilingan. Boshqa bir mashhur etnograf—A.K.Pisarchik ham Nurota kashtasini o`rganish va yig`ishda Suxareva kabi katta ishga qildi-yu, ammo uning ishlari haligacha nashr etilmadi. Toshkent kashtachiligining rivojlani shi tarixi bilan esa, O`zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix va arxeologiya institutining xodimi M. A. Bekjanova shug`ullandi. Yarim o`troq holda yashab kelgan o`zbek qabilalarining etnografiyasi bilan ko`p yillar shug`ullangan B.H.Karamisheva Tojikiston va O`zbekiston muzeylarida saqlanuvchi ajoyib kamyob kashta namunalarini, «ilgich» deb ataluvchi kashtalarni to`plab albom nashr etdi. O`zbekiston kashtachiligiga bag`ishlangan va nashr etilgan ishlar qatoriga A.N. Tarasovning uchta maqolasini (dissertatsiyasining bir qismi) ham qo`shish lozim.

R.Rasulova o`zbek kashtalarini tikish texnikasi bo`yicha kashtachilik to`garaklariga atab maxsus qo`llanma yozgan. YE.M.Pesherovaning «Buxoro zardo`zchiligi» asari Buxoro zardo`zilari va XIX-XX asrlarda u yerda zardo`zchilik rasm bo`lishiga doir qimmatli ma`lumotlar beradi. O`zbekiston Davlat san`at muzeyi P.A.Goncharovaning so`z boshisi bilan boshlanadigan «Buxoro zardo`zchiligi» degan ajoyib albomni nashrga tayyorladi. O`zbekiston kashtachiligiga G.Grigor yev maqolasi ham taalluqlidir. Maqola muallifi xalq san`atida «bodom» deb yuritiluvchi tuxum shaklidagi motivning keng yoyilishi sababini yoritib berishga harakat qiladi. Buning uchun u etnografiya, ar xeologiya, tarixiy manbalar hamda O`rta Osiyoning qadimgi boy afsonalaridan foydalanadi. Keyingi yillarda xalq san`atini, jumladan, kashtachilikni o`rganish yuzasidan O`zbekiston San`atshunoslik ilmiy tekshirish institutining jamoasi katta ish olib bormoqda. 1954-yilda O`zbekistonning badiiy to`qimachiligiga bag`ishlangan asarlarning birinchi to`plami chiqdi. To`plamning «Kashtachilik», «Do`ppi» bo`limlarini O.A.Suxareva, «Zardo`zchilik» bo`limini P.A.Goncharo va yozgan. Bu soha haqida fikr bayon etuvchi har bir muallif O`zbekistonda kashtachilikning rivojlanishini bayon etish uchun XIX asr oxiri va XX asr boshlaridagi kashtachilikka harakteristika beradilar. Toshkent to`plami nashr etilishi bilan Moskva Davlat tasviriy san`at nashriyoti ham institut tomonidan tayyorlangan albomni nashr etdi. Bu albomda ham O`zbekiston kashtachiligiga bag`ishlangan qisqa ma`lumot va rasmlar bor. Yuqorida aytilgan institut to`plamlari ko`p narsalarni yoritib berishi bilan juda qimmatlidir. To`plamlar keng jamoatchilikka O`zbekiston xalq ijodi bilan tanishish imkonini beradi. Ammo shu vaqtgacha O`zbekiston kashtachiligiga bag`ishlab nashr etilgan asarlar shuni ko`rsatadiki, xalq ijodining bu sohasi ham yaxshi o`rganilmagan, bu sohada ko`p ishlar qilishga to`g`ri keladi. Har bir o`zbekning uyida u xoh eskicha, xoh yangicha qurilgan bo`lsin

xalq amaliy san`at asarlari namunalarini ko`rish mumkin. Ular turmushda turli maqsadlarda ishlatiladi. Uyni bezashda boshqa buyumlarga qara ganda kashta buyumlar ko`proq ishlatiladi. Kashtachilikning ko`p asrli taraqqiyot tarixi xalq turmushi va milliy an`anaviy uy qurilishlari bilan yaqindan bog`liqdir. Kashtalarning qaysi maqsadda ishlatilishi, uyni bezatishda boshqa buyumlar bilan bir qatorda, qanday o`rinlarga tutilishini bilib olish uchun kashtalarni tikish san`ati haqida gapirishdan oldin, uylarni milliy ruhda yasatish uslubi ustida to`xtalib o`tsak, maqsadga muvofiq bo`ladi. Uylarni bezash haqida umumiy tarzda to`xtalinadi, chunki eskicha bezash hozirda kam qo`llaniladi, uylarda avvalgicha bezashning ba`zi elementlarigina uchrab turadi. Tashqi—ko`cha tomoni paxsa devor bo`lgan uylarning ichkarisiga kirsak, o`ymakor eshiklar, daricha va ayvon ustunlaridagi naqshlar quyosh nurida jilvalanib turishi kishi zavqini uyg`otadi. Uylar har doim, ayniqsa, bayram kunlari badiiy bezak buyumlari bilan bezatiladi. Taxmondagi ko`rpa-yostiqlar ustiga o`simliksimon barglar, guldastalar, gullar tasviri tikilgan choyshablar tutiladi. Kashtalardagi yirik gullar xonaga to`g`ri nisbatda bo`lib, uzoqdan yaxshi ko`rinishi ham e`tiborga olinadi. Loy yoki ganch suvoq qilingan qorong`iroq uylarda rango-rang ipak kashtalar tovlanib turadi. Tokchalardagi chinni choynak-piyolalar, sopol lagan-tovoqlarning yarqiroq gullari kashtalarning chiroyli gullariga mos tushadi. Bu yerda aniq jimjimador naqshlar bilan bezalgan mis ko`zachalarni va patnislarni ham ko`rish mumkin. Yerga odatda gulli polos yoki pat gilam yoziladi. Qoziqda turgan beqasam to`n va nihoyatda nafis gullar tikilgan do`ppi ham unga husn berib turadi. Mollarni yoyishda xona devorining bo`sh joyi qoldirilmaydi. Xuddi shu narsa O`rta Osiyo dekorativ arxitekturasining bir xususiyati bo`lib, uni boyitsa

milliy arxitekturalardan farqlab turadi. Xonada dekorativ buyumlar ko`p bo`lgan taqdirda ham, ularni did hamda ornament va ranglarning bir-biriga monand kelishiga qarab joylashtirilaveriladi. Kashtalar chiroyli joyi ko`zga yaqqol tashlanadigan va bir-birlari bilan uyg`unlashadigan qilib osiladi. Hatto rangiga qarab bir-birlaridan aniq bir oraliqda devorga osilgan shoyi ro`mol va do`ppilar ham chiroyli bezakka aylanib ketadi. Ganchkorlik va naqqoshlik bilan bezatilgan uylarda ham ro`zg`or buyumlari o`z o`rniga qarab qo`yib chiqiladi. Bunda buyumlar joylashishi arxitektura bezaklariga monand kelishi kerak. Yorqin ishlangan naqshlar shift, navo, muqarnaslarni bezaydi. Devorlarga bo`lsa gullab turgan daraxt va guldasta tasviri ishlangan o`yma va naqsh pannolar ishlanadi. Chor atrof pannolar tagiga—izoraga geometrik ornamentlar ishlab chiqiladi. Turar uyni bezashda ishlatiladigan turli badiiy san`at buyumlari va arxi - tektura bezaklari bir butun tasviriy kompleks hosil qiladi va u asrlar bo`yi hosil bo`lgan dekorativ san`atning milliy xususiyatini o`zida aks ettiradi. Uylar, ayniqsa bayram kunlari yaxshilab bezatiladi. Bunda dekorativ kashtalar choyshab parda o`rnida va devorlarni bezatish uchun xizmat qiladi. Yangi turmush qurgan yoshlar xonasi, ayniqsa yaxshi yasatiladi. Kashtalarni devorga osish esa milliy usulga va uyning qurilishiga bog`liq bo`ladi. «Takyapush» bilan taxmonga yig`ilgan ko`rpa-yostiqlarni yopib qo`yiladi. Odatda taxmon uyning to`rida bo`ladi. Ikki tax mon o`rtasida kir tokcha bo`ladi. Gohi uylarda taxmon o`rtada bo`lib, ikki chetida tokcha bo`ladi. Toshkentda taxmon o`ziga o`lchab gul tikilgan choyshab bilan to`siladi. Ko`pincha uyning to`riga ikki choyshab o`rtasiga kirpech osilgan bo`ladi. Yuqoriga kelin kiyimlarini osish uchun dorpech tutiladi. Dorpechning davomi sifatida uyning qolgan uch tomonini egallaydigan zardevor tutiladi. Toshkentda derazalar qarshisidagi devorga gulko`rpa yoki palak osiladi. Boshqa tumanlarda eng yirik kashta so`zana deb ataladi; o`zbeklarning yirik de korativ kashtalarining qolganlari ham respublikadan tashqarida ham shu nom

bi lan mashhur. Nurota va Buxoroda katta uylarning devorlariga qo`shimcha tarzda nimso`zana ham tutiladi. Ba`zida uy devorida gul tikilgan kichik-kichik buyumlarni ham uchratish mumkin. Masalan, ko`zgu uchun oyna xalta, taroq uchun shona xalta, qiyiqcha, miyonband, chorsi, belbog`, shular jumlasidandir. Shuningdek, qoziqlarga ikki chetiga gul tikilgan sarpokkun, tanpokkun, qoziqlungi kabilar ham osib qo`yilardi. Kashtachilik kishilarga estetik zavq bag`ishlashi, uylarni bezatishdagi ahamiyati bilangina emas, balki asrlar davomida shakllangan odat va rasm- rusumlar sababli ham omma ichiga keng tarqalgan edi. Yirik dekorativ kashtalar inson, ayniqsa, xotin-qizlar hayotidagi quvonchli hodisalar bilan bog`liqdir. Ularni asosan kelin tomon to`yga atab tikar va beriladigan qiz sepining majburiy hamda asosiy qismini tashkil etardi. Kashtalarning soni ko`pincha kelin otalarining davlatiga qarab, bir butun kompleksni hosil qiluvchi turli buyumlardan iborat bo`lardi. Masalan, Nurotada qiz sepiga quyidagilar kirar edi: ikkita so`zana, ikkita nimso`zana, ikkita takyapo`sh, ikkita joynamoz va ikkita sandalpo`sh. O`zbek va tojiklarning to`y marosimida kashtalarga alohida ahamiyat berilardi. Har bir kashta turmushda ma`lum bir o`rin tutadi. Masalan, ro`yjo yoshlarning o`rniga yozilar, bolishpo`sht yostiq ustiga tashlanardi. Qadimdan kelayotgan odat bo`yicha, kashta gullariga yoshlarni «yomon ko`zdan saqlovchi» tumorchalar qo`shib tikilardi. Kashtalar, shuningdek, motam marosimlarida—yosh vafot etgan xotin- qizlarning tobutlari ustiga ham yopilardi. Lekin kashtalar asosan xursandchilik paytlari, oilaviy tantanalarda qo`llanardi. Bitgan kashtada atayin bir joyini chala qoldirish odati ham bor edi. Qariyalarning gapiga qaraganda, bu narsa «to`y ketidan to`y bo`lib, kashta tikilaversin», «qizim omon bo`lib, boshimiz xursandchilikdan chiqmasin» degan niyat bilan bog`liq. Turli kashtalarning ko`rinishi, formasi, katta-kichikligi va mato yuzasiga gullarni qay tartibda tikilishi ularning turmushda tutgan o`rnini

belgilaydi. Bayram kunlari devorlarga osiladigan yoki yoshlar o`rni ustiga yopiladigan so`zana tipidagi eng yirik kashtalar (bo`yi 230-280 sm va eni 170-200 sm), bir yaxlit manzara kashf etadi. Shuning uchun bu tipdagi kashtalar markaziy gulga va hoshiyaga ega bo`lgan bir butun pannodek ko`rinadi. Taxmonga tutiladigan takyapo`sh kabi kashtalar va xuddi shuningdek, yangi turmush qurgan yoshlar o`rnining bosh tomoniga yoziladigan kashtalar turmushda qo`llanilishiga qarab, to`g`ri burchakli va kichikroq o`lchovda bo`lardi (bo`yi 170- 250 sm, eni 120-150 sm). Ularning kompozitsiyasi esa so`zananikiga o`xshashdir. Sandalpo`sh bo`lsa chop-chorsi bo`ladi. Uning o`rtasiga gul tikiladi, chetida esa jiyagi bo`ladi; gohi tumanlarda yolg`iz jiyagi bo`ladi, xolos. Joynamoz va nikoh choyshabi ro`yjo (yoki joypo`sh)ning gullari boshqacha bo`ladi. Turmushda ishlatilishiga qarab ularning o`rtalariga gul tikilmaydi. Joynamozning (bo`yi 130-150 sm, eni 90-110 sm) bo`yiga hoshiya tikilgan bo`lib, bosh tomonidan ikki chetidagi hoshiya bir-biri bilan ravoq hosil qilib birlashadi. Joynamozning oyoq tomoniga hoshiya tikilmay, ochiq qoladi. Ro`yjo (bo`yi 260-285 sm, eni 165-200 sm) ning uch tomoni yarim to`rtburchak shaklidagi hoshiya bilan bezatilgan, ba`zida tor tomonidagi ikki burchagiga joynamozdagi kabi ravoq hosil qiluvchi gul tikilgan bo`ladi. «Bug`joma» yoki «bo`g`cha» kunduzlari o`rinni o`rab qo`yish yoki turli xil buyumlarni tugib qo`yish uchun ishlatiladi. «Bug`joma»ning markazida to`rt burchak shaklida ornament tikiladi, gohida bir burchagiga gul tikilgan bo`ladi. O`ralganda ko`rinmaydigan qolgan uchta burchaklarida gul bo`lmaydi. Uylarni bezatish ahamiyatigagina ega bo`lgan dorpech va zardevor aynan qaytariluvchi gullar bilan bezaladi, bu gullar bir-biri bilan birlashib, yaxlit zanjir hosil qiluvchi peshtoqlar ichiga tikiladi. Biz yuqorida xalq san`ati buyumlari haqida gapirib, eski usuldagi uylarni bezatish usullari bilan tanishdik.

O`zbek xalqi chiroyli, yorqin kashtalarni va dekorativ san`atning boshqa turlarini zo`r havas bilan ishlatib kelgan. Go`zallikka intilish, undan ta`sirlanish xalq badiiy didini shakllantiradi. Narsani milliy xarakterning o`ziga maftun etuvchi belgilaridan biri desak mubolag`a qilmagan bo`lamiz. Bu bebaho milliy harakter hozirgi kunlarda ham rivojlanmoqda. Qadimiy odatga ko`ra, bayram kunlari ishlatiladigan kashtalar endi jamoat ishlarida ham keng qo`llanilmoqda. Kashtalarning O`zbekistonining hozirgi turmushida katta o`rin tutishi bu san`atning hayotiyligi va kelajagi porloq ekanini ko`rsatadi. O`zbekistonda ajoyib nafis kashtalarni yaratuvchilar xotin-qizlardir. Xotin- qizlar orasida bu san`atning qadimiy an`anasi avloddan avlodga o`tib, rivojlanib keldi. XIX va XX asrning boshlarida—feo dal tuzum va din hukmronlik qilgan og`ir sharoitda xotin-qizlar tomonidan yaratilgan ko`p ajoyib kashtalar o`zining mukammalligi bilan kishini hayratda qoldiradi. Ichkarida yashashga majbur etilgan ayollar o`z ijodiy qobiliyatlarini faqat kashtachilikdagina namoyish qila olardilar. Bu san`atga ayollar o`zlarining kelajaklari, bolalari va o`z baxtlari haqidagi orzu-umidlarini, tabiatga bo`lgan muhabbatlarini va go`zallikka intilishlarini singdirardilar. Ammo bu ajoyib kashtalarni tikib qoldirgan noma`lum ijodkorlarning samimiy, jonli his-tuyg`ulari, san`atlaridagi buyuk insonparvarlik ruhi ular yaratgan asarlaridan bahra oluvchi har bir kishi qalbidan o`rin oladi. Kashtachilar ham o`z ijodlarining ahamiyati xuddi shunday anglaganlar. Urgutda yaratilgan bir bolishtpo`shda (Samarqand muzeyi) shunday istak yozib tikilgan: «...Bolishpo`sht kishi ko`zini quvnatsin, kimga buyursa shodlik keltirsin». Qiz bolalarni yaxshi kashtachi bo`lib yetishishi uchun yoshlikdan bu hunarga o`rgatardilar. Har bir oila o`ziga so`zana, takyapo`sh va boshqa dekorativ

kashtalar tikardi. So`zana tikish uchun bir yarim-ikki yil, undan ham ko`proq vaqt ketardi. Ona qiziga atab uning yoshligidanoq so`zana tika boshlardi. Agar biron oilada to`y bo`lib qolsa-yu, so`zanasi bitmay qolsa, qo`ni-qo`shni va qarindosh urug`lari qarashib yuborishardi. Gul bosilgan mato bo`lak-bo`lak bo`lib, har biri alohida tikilar va keyin yaxlit xolga keltirilardi. Gohi so`zana gullari ulanganda bir-biriga to`g`ri kelmasligi yoki bir ornamentning biror qismi boshqarangda tikilib qolishi shuning natijasidir. Kashtalarga «qalamqosh» yoki «chizmakash» deb nom olgan qobiliyatli xalq rassom-chizmakash ayollari gul chizardilar. Ular uchi ingichka qamish qalam bilan matoga gul chizishardi. Chizmakashlar ko`pdan-ko`p milliy ornamentlarni yod bilishar, ularni har turda o`zgartirib, yangi kopmozitsiyalar yaratishar va gullarning rangini ham belgilab berishardi. Hozirgi kundagi chizmakashlarning ma toga gul chizishlarini kuzatilar ekan, ulardagi kompozitsion boylikka, proporsiyalarda xato qilmasliklariga va erkin chizayotgan chiziqlariga qarab turib kishi hayron qoladi. Chizmakash matoni bo`yiga, eniga va diagonal bo`yicha buklab, kompozitsiyaning asosiy nuqtasi— markazini hamda hoshiyasi qayerdan o`tishini belgilab oladi. Qolgan gullar esa ko`z bilan chamalab, qo`lda chiziladi; davra gul konturini chizib olish uchun ba`zan piyola va kosadan foydalaniladi. Agarda shunga o`xshash gul pannoda boshqa proporsiya va kichik o`lchamda chizilgan bo`lsa, kompozitsiya va motiv shun ga qarab kichraytiriladi, ammo bu narsa har doim bir-biriga va gul o`lchoviga to`g`ri proporsiyada bo`ladi. Chizmakashlar o`z asarlari uchun nusxani asrlar bo`yi odat bo`lgan dekorativ kashtalar formasidan olardilar. Shu bilan birga chizmakashlar yolg`iz tayyor nusxalarni qaytarmay, o`zlarini o`rab turgan tabiatni kuzatib, har bir nusxaga o`z ijodiy individualliklarini qo`shar, shu bilan bu san`atni boyitib, o`stirib borardilar. Chevarlarning qalbini maftun etgan chiroyli gullar qalampir tuplari mavjud

bo`lgan kashtachilik uslubiga yangi-yangi bezak sifatida qo`shilib bora berardi. Borliqni obrazli his etish, qunt bilan kuzatish xalq ustalariga predmetlarni kashtachilik san`atiga xos uslubda aks ettirishga imkon beradi. Hozirgi zamon xalq san`atida voqelik aksini do`ppilarda kuzatish mumkin. Unda Sovet Ittifoqi qahramonlariga beriluvchi oltin yulduzni ham, tinchlik kabutarini ham, parashyut va boshqa shu kabi narsalarning tasvirini ham ko`rish mumkin. Bu ifodalar kashta ornamentiga monand tikiladi. Ular mavjud bo`lgan kashtadan aynan ko`chirishmas, balki mavjud syujet va kom pozitsiya sxemasi asosida har safar ijodiy izlanishlari va mahoratlarini ko`rsatadigan yangi asarlar yaratardilar. Eng yaxshi o`zbek kashtalarining o`ziga xos xususiyati hammani maftun etib olishida, ularda bir xil elementlarning uchramasligi va mexanik ravishda qaytarilmasligidadir. Saksoninchi yillarning oxirigacha yirik dekorativ kashtalar xonaki oq «karbos»ga yoki sariq rangli «malla» matoga tikilardi. Saksoninchi yillardan boshlab kashta uchun yerli hunarmandlar to`qigan binafsha, ko`k, jigar rang shohilar va Rossiyadan keltiriladigan oq va rangdor ip gazlamalar keng qo`llanila boshlandi. Saksoninchi yillargacha kashtachilikda bo`yoqchilar tomonidan bo`yalgan mahalliy ipaklar ishlatilardi. XIX asr (o`tgan asrning 80—90 yillarigacha) kashtalarining benihoya go`zalligini tabiiy bo`yoqlarda bo`yalgan ipaklarning jozibadorligi, rang- barangligi bi lan izoxlash mumkin. Ipak iplardan tashsari och-qizil sherst iplar ham ishla tilardi. Saksoninchi, ayniqsa, to`qsoninchi yillarda ipaklarni arzon anilin bo`yoqlar bilan bo`yash kashtachilikning sifatiga yomon ta`sir etdi; bu bo`yoq tabiiy bo`yoqda bo`yalgan shohilar rangiga qaraganda mutlaqo yoqimsiz, keskin, ochiq rang berardi.

IZOHLI TERMINLAR LUG`ATI Anor — ornament bezagining nomi. Bosma — matoga gul bosish, muhr. Dekorativ kashtalarda qo`llaniladigan chokning nomi. Bigiz — kashta tikish asbobi. Bodom — ornament bezagining nomi. Gulibaxmal — ornament bezagining nomi. Guli haft rang — yetti rangli gul. Ornament bezagining nomi. Joypo`sh — kuyov-kelin yopinib yotadigan gulli choyshap. Dorpech — devorning yuqori qismini bezash uchun qo`llaniladigan bezakli mato. Zaboncha — tilcha, ornament bezagining nomi. Zardevor — xonaning turini bezash uchun ishlatiladigan bezakli mato. Ilmoq — kashta tikishda qo`llanadigan chokning nomi. Iroqi — butsimon bahiya qilib yoki yarim butsimon shaklda tikish. Islimi — jimjima chiziqli bezak. Qalamfur — (tojikcha: qalampir, qizil garimdori.) Ornament bezagining nomi. Kandaxayol — (tojikcha — «kandan»— uzish so`zidan olingan). Oralatib, joy tashlab-tashlab tikish usulini va chokning nomini bildiradi. Karbos — qo`lda to`qilgan ip mato. Kashta. (To jikcha: kashidan — tortmoq, chizmoqdir). O`zbekistonning ba`zi rayonlarida dekorativ bezaklar uchun qabul qilingan nom. Kirpechpalak — XX asr boshlaridagi kirpechning nomi bo`lib, sidirg`a chok bilan tikiladi. Ko`zacha — ornament elementining nomi. Qizpalak — o`rtasida doirasimon ornamentli palak. Lola — kashta bezagining nomi. Malla — qo`lda to`qilgan malla rang mato.

Majnuntol — ornament bezagining nomi. Miyonband —(miyon — bel, band — bog`lamoq), erkaklar belbog`i. Moh —(tojikcha) «oy». Kashtada qo`llaniladigan doirasimon bezak nomi. Nimso`zana — (nim — yarim). Nurota va Buxoroda devor bezagi uchun ishlatiladigan kichik deko rativ kashta. Oy — doirasimon shakldagi kashta bezagi. Oypalak — katta doirasimon ornamenti bo`lgan palakning nomi. Oftobacha — ko`zacha, ornament elementining nomi. Palak — Toshkent va Pskentda doirasimon bezak va yulduzlar bilan tikilgan dekorativ kashtaning atalishi. XIX asr oxiri XX asr bosh laridagi Samarqand kashtalari bezagining nomi. Ro`yjo — (tojikcha: ro`y — yuz, jo — o`rin). Kuyov-kelinlar ustiga yopiladigan choyshap. Sarpokkun — (tojikcha sar — bosh, pok — toza, kun — qilmoq) sochiq, xona devorlarini bezash uchun qo`llaniladigan ikki cheti bezakli sochiq. So`zana — (tojikcha; so`zan — nina demakdir). Kelin tushadigan uy devorlarini bezashda ishlatiladi. Tobadoniy — panjarasimon, Nurota kashtalari kompozitsiyasining nomi. Tog`ora palak — yirik doirali palakning nomi. Takyapo`sh — kuyov-kelinlar to`shagining bosh tomoniga yoziladigan kashtali parda. Taxmonga taxlangan ko`rpa-yostiqlar ustiga ham yopib qo`yiladi. Tanpokkun — xammom sochig`i; uy devorlarini bezash uchun ishlatiladigan, chekkalari kashtali sochiq. Tumor — kashta ornamentining bezagi. Xomdo`zi — xom ipak bilan ikki tomonlama gul solib tikilgan chok. Chizmakash — kashta gullarini chizuvchi rassom.

Chindaxayol —1. Ikki tomonli bahiya; 2. Nurota kashtasi ornamentining gul bezagi. Choyshappalak — XX asr boshlaridagi bezakli va ustki qismi palak singari sidirg`a qilib ti kilgan choyshap. Chorchiroq — kashta bezagining nomi. Chorshoxu yakmoq — (tojikcha: to`rtta shox va bitta oy). Nurota dekorativ kashtasi kompozitsiyalaridan birining nomi. Shox — o`simliksimon tasvirlar. Shox-shox — Nurota dekorativ kashtalari kompozitsiyasining nomi. Shonaxalta — Taroq xalta. Yulduz — ornament elementlari. Yurma — yurma chok.

O'xshashlar

So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash

Hajmli buyumlarga kompozisiya tuzish va naqsh elementlaridan foydalanish.

Go’sht va go’shtli maxsulotlardan taom tayyorlash texnologiyasi MAVZUSINI O’QITISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYASI

Qashqadaryoda hunarmandchilik (Qarshi va Shahrisabz shaharlari misolida)

“Elektrolitiz usulda mis ajratib olish va mis bilan qoplash sexi (quvvati 30000 m2 yil)ni loyihalash