Qashqadaryoda hunarmandchilik (Qarshi va Shahrisabz shaharlari misolida) - Mehnat - Diplom ishlar

Qashqadaryoda hunarmandchilik (Qarshi va Shahrisabz shaharlari misolida)

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

701.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI IV-KURS TALABASI GULOVA OLIYA G‘AYRATOVNANING “Qashqadaryoda hunarmandchilik (Qarshi va Shahrisabz shaharlari misolida) ” MAVZUSIDA YOZGAN Ilmiy rahbar: t.f.n. Quvvatova N . QARSHI – 2013 yil

MAVZU: QASHQADARYODA HUNARMANDCHILIK (QARSHI VA SHAHRISABZ SHAHARLARI MISOLIDA) MUNDARIJA KIRISH I. BOB. XIX ASRDA QASHQADARYO VOHASI IJTIMOIY HAYOTIDA MAHALLIY HUNARMANDCHILIKNING TUTGAN О‘RNI 1.1.Vohada an’anaviy tо‘qimachilik, tikuvchilik hunarlari, ularning ravnaq topishi 1.2.Qashqadaryo vohasida zargarlik, charmgarlik hunarlarining rivojlanishi II. BOB. QASHQADARYO VOHASI HUNARMANDCHILIGIDA KULOLCHILIK, METALGA ISHLOV BERISH VA ME’MORCHILIK TARMOG‘I RIVOJI VA UNING О‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2.1.Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligida kulolchilik, metalga ishlov berish va me’morchilik tarmog‘i rivoji va uning о‘ziga xos xususiyatlari 2.2. XIX asrda vohada yog‘ochga ishlov berish va me’morchilik hunarmandchilikning yuksalishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati Ilova

KIRISH Tadqiqotning dolzarbligi: О‘zbekiston о‘z mustaqilligiga erishgandan keyin о‘tgan qisqa tarixiy vaqt ichida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy sohalarda juda kо‘p о‘zgarishlar amalga oshirildi. Mustaqillik xalqimizning о‘tmishda toptalgan, kamsitilgan g‘ururini, insoniy sha’nini, milliy urf-odatlari va an’analarini, о‘zbekona fazilatlarini tiklash, ularni hayotga tadbiq etish yо‘lida katta imkoniyatlar yaratib beradi. Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Biz uchun mustaqillik – eng avvalo, о‘z taqdirimizni qо‘limizga olish, о‘zligimizni anglash, milliy qadriyatlarni, urf- odatlarimizni tiklash, hammamiz uchun mо‘tabar shu zaminda, har bir xonadonda tinchlik-osoyishtalikni, barqarorlikni saqlashdir”. 1 Har bir jamiyat о‘zining taraqqiysini ta’minlaydigan darajada madaniy- ma’rifiy zaruratga jiddiy ehtiyoj sezadi. Agar tarixiy jarayon va hodisalarga chuqur nazar tashlansa bashariyat taraqqiyoti, xalqimizning uzoq yillik, qadim madaniyat о‘chog‘idan tashkil topganligidan dalolat beradi. Ana shunday qadimiy о‘choqlaridan biri Qashqadaryo vohasi hisoblanadi. Darhaqiqat, О‘zbekiston xalqi milliy istiqlolni qо‘lga kiritib, birinchi navbatda milliy rivojiga keng yо‘l ochib, uni xalqning о‘zligini anglash, jamiyatning baxt-sadoatiga xizmat qiluvchi jabhaga aylantirish imkoniyatiga ega bо‘ldi. Qashqadaryo vohasi hunarmandchilik tarixi ham alohida о‘rin egallaydi. Voha aholisi qadim-qadimdan hunarmandchilikning barcha turlari bilan shug‘ullanib, butun Sharq olamiga mashhur bо‘lgan. Ayniqsa, vohaning yirik markaziy shaharlaridan biri bо‘lgan Qarshi shahrida bir qator hunarmandchilik ustaxonalaridan tashkil topgan guzarlar mavjud bо‘lgan. Shahrisabz, Kitob vohalarida ham kosibchilik, tikuvchilik, tо‘qimachilik kabi hunarmandchilik tarmoqlari rivoj topgan. Mavzuning о‘rganganlik darajasi: О‘zbekistoning janubiy о‘lkalaridan bо‘lgan Qashqa vohasining tarixini ijtimoiy fan olimlari e’tiborini о‘ziga jalb qilib 1 Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.О‘zbekiston. 1995. B. 77 .

kelgan. Bu muammo bo‘yicha yozilgan, chop etilgan ilmiy-tadqiqot ishlarini, adabiyotlarni ikki guruhga bо‘lish mumkin. Birinchi guruhga О‘zbekistonning mutaqillik davrigacha yaratilgan asarlar, ikkinchi guruhga esa milliy istiqlorl davrida yozilgan asarlar tо‘plamini kiritish mumkin. Birinchi guruh adabiyotlariga O.A.Suxarevaning “Ocherki po istorii sredniaziatskix gorodov”. // istoriya i kultura narodov Sredney Azii (drevnost i sredniy veka). M. 1976. y. 133 // asarlarini misol keltirish mumkin. Bu muallif 1948 yillarda Shahrisabzda etnografik tadqiqotlar olib borgan. Mazkur asarda qayd etilishicha, “shahardagi guzarlarda hunarmandchilikning biron-bir turi bilan shug‘ullanuvchi aholi istiqomat qilganligi, misol uchun shaharning Mardonxavuz guzarida misgarlar, Balaxouz, Kunduzak guzarlarida zargarlar, Telpakdо‘z guzarida telpakdо‘zlar va pо‘stindо‘zlar, Yoyilma va Qopqon guzarlarida esa juvozchilarning hayot kechirishgandir”. 1 Ushbu davrda yaratilgan asarlardan yana L.Y.Maykovskayaning asarini misol keltiramiz. “Qashqadaryo vohasining arxitektura yodgorliklari” nomli asarida XIX asrda voha hunarmandchiligida yog‘och о‘ymakorligi, najjorlik sohasidagi badiiy bezak ishlarini, о‘yma naqsh keng qо‘llanilganligi e’tirof etilgan. Shuningdek D.I.Logofetning, M.Bekchurinning, G.Aminovning 2 о‘sha davr xususidagi asarlarida asosan Buxoro amirligining siyosiy tarixi masalalari ancha keng bayon etilgan bо‘lsada, vohaning hunarmandchilik markazlari haqida ma’lumotlar kam uchraydi. Ushbu davr tadqiqotlarining asosiy qismida Buxoro amirligining Qashqadaryo vohasi bekliklarining siyosiy tarixi, hunarmandchilik markazlarining ta’rifi, qо‘rg‘onlar, uy-joylar, bozorlar, kо‘chalar, bog‘-rog‘lar, aholisining kiyinishi. Soni va etnik tarkibi haqida qisman ma’lumotlar uchraydi xolos. V.V. Bartoldning “K istorii orosheniya Turkestana” (Soch.T.SH. 1965: va “Istoriya kulturnoy jizni turetskix narodov Sredniy Azii” (S 64.T.V.M.1968) kabi 1 Suxareva O.A. “ocherk po istorii sredniaziatskix gorodov”. // Istoriya i kultura narodov Sredney Azii (drevnost i sredniye veka). M. 1976. s. 133 2 Logofet D.I. Ocherki sredniy Azii Spb. 1913.T.Bekchurin M. Shahrisabzskoye vladeniya po rasskazam Djurabeka i Bababeka. SPB. 183: Aminova G. Kratkaya istoricheska svedeniya o prejnix otnosheniyax Buxari i Shahrisabza. SPB. 1837.

asarlarida vohaning bosh shaharlari bо‘lgan Qarshi va Shahrisabzning xonlikda tutgan о‘rni dalillar asosida kо‘satib berilgan. Ikkinchi guruh adabiyotlariga mustaqillikdan keyin yaratilgan asarlar kiradi. Ular jumlasiga P.Ravshanov, О‘.Mavlonov, R.Sulaymonov, B. Yakubovlarning 1 asarlari kiradi. Ammo yuqoridagi asarlarida bitiruv malakaviy ishimizda о‘rganilayotgan mavzu qisman bо‘lsada tadqiq qilib о‘tilib, alohida bir muammo tarzida о‘rganilmagandir. B. Yakubovning “Shahrisabz va Kitob tarixini (XVIII-XIX asr) birinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy hayot) A.Sag‘dullayevning “Qashqadaryo tarixidan lavhalar” kabi asarlarda Sharqiy va Quyi Qashqadaryoda olib borilgan tadqiqotlarning natijalari о‘rin olgandir. Shunday qilib, XIX asrda Qashqadaryo vohasida hunarmandchilikning rivojlanishi hozirgacha maxsus ilmiy vazifa qilib qо‘yilmaganligi ushbu mavzuni bitiruv malakaviy ishimiz uchun tanlash imkonini berdi. Tadqiqotning maqsad va vazifalari: Bitiruv malakaviy ishining davriy doirasidan kelib chiqib, mazkur muammoning ilmiy-nazariy jihatdan dolzarbligini e’tiborga olib, milliy istiqlol g‘oyasi asosida tarixiy fikrlash nuqtai-nazaridan XIX asr moboynida Qashqadaryo vohasining ijtimoiy-siyosiy hayotida hunarmandchilikning tutgan о‘rnini tadqiq etish va umumlashtirishni bitiruv malakaviy ishining umumiy maqsadi qilib oldik. Umumiy maqsaddan kelib chiqqan holda muammoni tо‘g‘ri hal etish uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilandi: – Qashqadaryo vohasidagi shaharlarning hunarmandchilik markazlari sifatida muhim о‘rin tutishligi; – XIX asr mobaynida hunarmandchilikning an’anaviy tо‘qimachilik, tikuvchilik, kashtachilik kabi sohalarining rivojlanishi; 1 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T.1995: Mavlonov V. Nasaf-Qarshi tarixidan lavhalar // Jamiyat va boshqaruv. 1998. №4;Sulaymonov R. Drevniy naxshab.–T.2002: Sag‘dullayev A. Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar. Qarshi 1997:Shahrisabz. Ming yillar merosi. T.2002

–Vohada zargarlik hunariga e’tiborning kuchayganligi, kо‘nchilar, poyafzalchilar, qandolatchilarning turmush tarzi; – XIX asrda Shahrisabz Kitob kulolchiligining ravnaq topishi; – Vohada misgarlik, kandakorlik hunarlarining yuksalishi; – XIX asrda hunarmandchilikning yog‘ochga ishlov berish, duradgorlik va yog‘och о‘ymakorligi turlarining rivoji, binokorlik va me’morchilikning о‘ziga xos tomonlari; – О‘rganilgan aniq materiallarga asoslangan holda tо‘plangan tarixiy tajribani umumlashtirish natijasida xulosalar chiqarish, istiqlolning hozirgi bosqichida ma’naviy-madaniy taraqqiyotga yordam beradigan amaliy taklif va tavsiyalar berish. Bitiruv malakaviy ishining nazariy metodologik asosi: О‘zbekiston Respubikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari, xususan, milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasiga bag‘ishlangan ma’ruzalari, nutqlari, jamiyat hayotida san’atning о‘rni tо‘g‘risidagi yо‘l-yо‘riqlari hamda insoniyat taraqqiyotida va amaliyoti haqidagi yо‘l-yо‘riqlari ushbu tadqiqotning nazariy asosini tashkil etadi. Mazkur tadqiqot tarixiylik, ilmiylik, xolislik, qiyosiylik, uzviylik, haqqoniylik, umuminsoniylik kabi metodologik tamoyillarga asoslanadi. Tadqiqotda etnografik arxeologik izlanishlar olib borgan tadqiqotchilar asarlari tahliliy asosda о‘rganib chiqildi. Ishning manbalari: Mazkur bitiruv malakaviy ishning asosiy manbasi bо‘lib XIX asrda Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligini yoritgan tarixchi, etnograf olimlarining asarlari, Shahrisabz, Qarshi shahridagi о‘lkani о‘rganish muzeyida saqlanayotgan tarixiy-etnografik eksponatlar xizmat qildi. Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi shundan iboratki, avvalo mavzuning milliy istiqlol mafkurasi asosida tadqiq etilib, manbalarga tarixiy jihatdan yondoshilib, ilk marotaba muomalaga kiritilayotgan yangi ma’lumotlar, о‘lkashunoslik muzeylaridagi tarixiy hujjatlar, etnografik ma’lumotlar asosida ilmiy-nazariy xulosalar qilinganligida kо‘rinadi. О‘rganilayotgan davrda Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy

taraqqiyotida muhim о‘rin egallaganligi, hunarmandchilikning kо‘plab tarmoqlari aholining asosiy hayot tarziga aylanganligi tarixi tahlil qilib, mazkur bitiruv malakaviy ishida yoritib berishga harakat qilindi. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati shundan iboratki: –Unda ilk marotaba XIX asrda Qashqadaryo vohasida hunarmandchilikning rivojlanishi xususidagi materiallar umumlashtirilib, Qashqadaryoning ushbu davrdagi tarixini tо‘laqonli yoritishga yordam beradi; –Qashqadaryo о‘lkasi tarixi fani bо‘yicha о‘quv qо‘lanmalar tayyorlashda foydalanish mumkin; Bitiruv malakaviy ishi Kirish, ikki asosiy bob, to‘rt paragraf, xulosa, adabiyotlar rо‘yxati va ilovadan iboratdir.

I. BOB. XIX ASRDA QASHQADARYO VOHASI IJTIMOIY HAYOTIDA MAHALLIY HUNARMANDCHILIKNING TUTGAN О‘RNI 1.1.Vohada an’anaviy tо‘qimachilik, tikuvchilik hunarlari, ularning ravnaq topishi Buxoro amirligi xonliklar orasida о‘zining hududiy о‘rni, aholisi va tabiiy resurslari jihatdan muhim mavqeiga ega edi. XIX asrga kelganda Buxoro amirligining hududi qariyib 200 ming kvadrat kilometrni tashkil etdi. Uning chegaralari janubda Amudaryoning sо‘l qirg‘og‘idan boshlanib, Sirdaryogacha chо‘zilib, qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Amirlik sharqda Pomir tog‘laridan tortib, G‘arbda Xiva xonligi chegaralarigacha bо‘lgan hududni egalagandi. Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlar joylashgan Zarafshon vodiysi amirlikning markaziy qismi hisoblanardi. Qashqadaryo vohasi amirlikning muhim tarkibiy qismlaridan biri edi. Vohaning Qarshi, Shahrisabz, Kitob hududlari Buxoro amirligining yirik shaharlaridan hisoblanardi. XIX asrning birinchi yarmida Buxoro amirligida 2 millionga yaqin aholi yashardi. Bu davrda Qashqadaryo aholisi 500 mingacha edi. Amirlikdagi aholisining 57 foizi о‘zbeklar bо‘lib, ular asosan Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalaridagi shahar va qishloqlarida yashardi. 1800 yilda Buxoro taxtiga Amir Haydar chiqdi. Mang‘it amirlari hukumronligi davrida Qashqadaryo vohasi Qarshi, Shahrisabz, G‘uzor, Kitob, Yakkabog‘ va Chiroqchi bekliklariga bо‘lingandi. Beklar Buxoro amirligi tomonidan tayinlanar va bо‘shatilar edi. Bu darvda ham о‘tgan yillardagi singari о‘zaro urush janjallar davom etib turdi. Shunday bо‘lsa-da, boshqa hududlarda bо‘lganidek vohaning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida hunarmandchilik asosiy о‘rin tutdi. Qashqadaryo shahar va qishloqlarida hunarmandchilikning ayrim tarmoqlari keng tarqalib bordi. Voha shaharlarida esa kasb-hunar egalari mavjud bо‘lib, ular mehnatlari bilan iqtisodiy hayotga munosib hissa qо‘shdilar. Shu о‘rinda Buxoro amirligida bо‘lgan bir nechta sayyohlarning fikrlarini keltirib о‘tish joizdir. Ulardan biri Angliyalik Aleksandr Berne bо‘lib, u 1832 yil

Buxoroga keladi. Safar natijalari asosida “Buxoro sayohati” asarini yozadi. Ushbu asarda yozilishicha, Qarshi Buxoro amirligida poytaxtdan keyingi yirik shaharlardan biri bо‘lib, bu yerda yirik bozor bо‘lganligini aytib о‘tadi. Vengriyalik olim Herman Vamberi Qarshi shahri kattaligi va savdo bо‘yicha Buxoro amirligida ikkinchi shahar bо‘lib, agar siyosiy kelishmovchiliklar bо‘lmaganida Qarshi bozori Buxoro, Qobil va Hind о‘rtasidagi savdo taraqqiyotida muhim о‘rin tutishi mumkin edi deya fikr bildiradi. Shuningdek, XIX asrda Kitob, Shahrisabz ham vohaning yirik iqtisodiy markazlaridan biri edi. Mazkur davrda Kitobda bо‘lgan rus sayyohlari shaharda kо‘plab bozorlar mavjudligini aytib, uning asosiy bozori bek qо‘rg‘onining sharqiy tomonida Registon maydonidan о‘tgandan keyin joylashgan deya e’tirof etadi. Shuningdek, tarixiy manbalarda aholi yashovchi guzarlar haqida ham kо‘plab ma’lumotlar keltiriladi. Chunki aynan ana shunday guzarlarda hunarmandchilikning turli xil tarmoqlari bilan shug‘ullanuvchi aholi istiqomat qilardi. Tosh Du arxeologiya kafedrasi xodimlari shahardagi 82 ta guzar nomini aniqlaydilar. Shulardan 11 tasi guzarlarning ikkinchi nomi bо‘lib, guzarlar soni aslida 71 taga teng bо‘lganligi, va ulardan 69 tasining nomini keltirib о‘tadilar. 1 Ba’zi guzarlar о‘sha yerda yashagan aholining shug‘ullangan mashg‘ulotining nomi bilan atalgan. Jumladan, Kitob shahrida hunarmandchilik turlari va savdo faoliyati bilan bog‘liq guzar nomlari 23 ta deb kо‘rsatiladi. Ularning 4 tasi savdo bilan, 19 tasi bevosita hunarmandlik ishlab chiqarishi bilan bog‘liqdir. 2 Duradgorlik (Qoshiqtarosh), Dо‘svoy (Choqchi), Zargarlik, Ipakchida, Qorapoycha (Meshgarlik), Kosagarlik, Kovushqishloq, Kichikzargarlik, Kichik charmgarlik, Qilich tegirmon, Lо‘lixona (Sharbatxona), Miltiqsozlik, Sallaxona, Somonbozor, Toqchi, Tegirmonboshi, Chalpidо‘zlik, Charmgarlik, Chinorlik, Chitgarlik, Shotut va boshqa guzarlar shular jumlasidandir. 3 Shahrisabz о‘lkasining asosiy ishlab chiqaruvchi hududi bо‘lmish Kitobda hunarmandchilik turlari kо‘p bо‘lib, ularning ba’zilari guzar nomlarida tо‘liq ifodasini topmagan. 1 Ming yillar merosi. T.:Sharq, 2002. B.47 2 О‘sha joyda. 3 О‘sha joyda.

Chunki aholining asosiy qismi hunarmandchilikning biron bir tarmog‘i bilan albatta shug‘ullangan. Hunarmandlarning guzarlari shaharning ma’lum qismlarida, ba’zi hollarda u yoki bu hunarmandchilik turi uchun zarur tabiiy sharoitlarni inobatga olgan holda joylashgan. Masalan, qassoblar, teri oshlovchilar va umuman katta miqdorda suv ishlatishga ehtiyoj sezgan turdosh kasb egalari shaharning g‘arbiy sersuv soy oqib о‘tuvchi va bir qancha buloq, mavjud bо‘lgan qismida joylashgan. Shuningdek, bir turdagi hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish bilan shug‘ullangan guzarlar yonma yon joylashganligi manbalarda e’tirof etilgan. Shahrisabz haqidagi ma’lumotlar XIX asr rus muallifi A.A.Kun asarlarida ham uchraydi. Xususan, A.A.Kun Shahrisabzning 14 guzari bо‘lganligi haqida yozadi. Ammo, 1948 yilda Shahrisabzda etnografik tadqiqotlar olib borgan O.A.Suxarevva Shahrisabz 14 ta emas, balki 52 ta guzarga bо‘linganligini aniqladi. 1 Mazkur shahardagi guzarlarda ham hunarmandchilikning biror-bir turi bilan shug‘ullanuvchi aholi istiqomat qilgan. Misol uchun Suxareva asarida keltirilishicha shaharning Mardon-Xauz guzarida misgarlar, Baloxovuz, Mardonxauz, Kunduzak guzarlarida zargarlar, Telpakdо‘z guzarida telpakdо‘zlar va pо‘stо‘ndо‘zlar, Baloxouz, Mardon-Xauz, kunduzak, Yoyilma, Qopqon guzarlarida juvozchilar, shuningdek qassoblik bilan shug‘ullanuvchi kishilar-Kultepa, Mardonxouz, Kunduzak va boshqa guzarlarda ham yashashgan. 2 Demak yuqoridagi ma’lumotlardan kо‘rinib turibdiki, bir guzarda bir nechta kasb-hunar bilan shug‘ullanuvchi kishilar birga istiqomat qilishgan. Shuningdek, vohaning yirik markaziy shaharlaridan biri bо‘lgan Qarshida ham xuddi shunday guzarlar mavjud edi. Qarshi-shahri atrofida Buzrokobod, Chaqar, Roguzar, Xо‘jaxiyol mahallalari, 50 ga yaqin guzarlar, turar joylar mavjud bо‘lgan. Mazkur guzarlarda yashagan aholi temirchilik, naqqoshlik, kulolchilik, miskarlik va hunarmandchilikning boshqa tarmoqlari bilan 1 Suxareva O.A. K istorii gorodov Buxarskogo xanstvo.–T. 1958. s. 130 2 О‘sha joyda. 137-138-betlar

mashg‘ul bо‘lishgan. XIX asrda о‘tgan davrlardagi singari hunarmandchilikning turli tarmoqlari taraqqiy etishida shaharlarning о‘rni katta bо‘ldi. Qashqadaryo vohasida uzoq davrlardan buyon taraqqiy etib kelgan va XIX asrga kelib ham davom etgan hunarmandchilik sohalaridan biri tо‘qimachilik edi. Uning tarkibida bir nechta tarmoqlar mavjud bо‘lib, ular ip yigirish, mato tо‘qish va kiyim tikish kabilardan iborat edi. Ip yigiruvchilar uchun asosiy xom-ashyo paxta, jun va ipak bо‘lib, bu m a h s u l o t l a r g a S h a h r i s a b z - K i t o b v o h a s i j u d a b o y e d i . 1 B u h u n a r m a n d c h i l i k t u r i k о ‘ p r o q q i s h l o q l a r d a b о ‘ l g a n l i g i u c h u n u s h b u hunar turi uy hunarmandchiligi deb ham ataladi. Chunki о‘sha davrda ip y i g i r u v c h i l a r a s o s a n j u n d a n , p a x t a d a n v a i p a k d a n o l i n g a n x o m - ashyodan ip tayyorlaganlar. Jundan ip y i g i r i s h ayniqsa qadimiyroq h i s o b l a n a d i . B u t a r m o q u c h u n a s o s a n q о ‘ y - e c h k i j u n i i s h l a t i l g a n l i g i uchun u kо‘proq chorvachilik b i l a n shug‘ullanuvchi hududlarda dasht, t o g ‘ l i va tog‘oldi yerlarda keng rivojlangan. Vohaning ana shunday hududlarida olingan junni ip q i l i b yigirishda urchuqdan foydalanilgan. Har bir xonadonlarda urchuqlar bо‘lib, hunarmandchilikning bu turi a y o l l a r n i n g s e v i m l i m a s h g ‘ u l o t i h i s o b l a n g a n . E s h i l g a n j u n i p d a n t u r l i x i l d a g i gilamlar, issiq kiyim-kechaklar, bosh kiyimlar va boshqa m a h s u l o t l a r t a y y o r l a n g a n . Ayniqsa, Qashqadar yo vohasi t о‘qim achi li gi da gil am t о‘qish keng t a r q a l d i . D a s t l a b v o h a a y o l l a r i t o m o n i d a n b i r g i n a s h o l g i l a m t о ‘ q i l g a n b о ‘ l s a , k e y i n c h a l i k e s a u n i n g t u r l a r i k о ‘ p a y i b b o r d i . Ayniqsa chorvachi li k b i l a n shug‘ull anuvchi janubi y hududl ar da gil am t о‘qish k e n g y o y i l g a n d i . G i l a m d a n x o n a i c h i n i b e z a t i s h , i s s i q s a q l a s h , t o vu sh ni k am ay t i r i s hd a k en g f o yd al an i l ga n. B un da n t a sh qa r i gi l a m l ar faqat jundan emas, paxta, z i g ‘ i r tolalaridan qilingan iplar asosida ham amalga oshirilgan. 1 Suxareva O.A. K istorii gorodov Buxarskogo xanstvo.–T. 1958. s. 138

XIX a s r d a m a z k u r h u d u d d a g i l a m l a r n i n g t о ‘ q i m a ( g u l i t о ‘ qi l adi gan) , t i km a (t ayyor buyum ga gul i ti ki l adi gan) , bosm a (gul i b о ‘ y a b b o s i l a d i g a n ) x i l l a r i m a v j u d e d i . Q a s h q a d a r y o h u d u d i d a g i l a m n i n g k о‘ p r o q p a t s i z t u r i t о ‘ q i l g a n b о ‘ l i b , u l a r о‘ z i g a x o s b a d i i y b e z a k k a e g a b о ‘ l g a n . 1 Bu hududda asosan arabi gilam, terma gilam, chumchuq k о ‘ z l i gilam, julxursi gilam, g‘ajarli gilam, g‘ajaki gilam, q oq m a g i l am , q i l i c h i sh ol gi l a m , s hi r o zi g i l am , qur oq g i l a m v a “ bo zo r gilam” deb nomlangan turlari kо‘proq tо‘qilib, ularga turli xil shakldagi gul k о ‘ r i n i s h l a r i solingan. 2 Gilam tо‘qish ham murakkab jarayon b о ‘ l i b , b i r necha bosqichda o l i b borilgan. Dastlab, jun echki yok i q о‘y jun i d a n qirqib olinib, qо‘lga titilgan. Sо‘ngra urchuq yordamida yigirilib tayyor ip kalava holiga keltirilgan. Ishlov b e r i l g a n k a l a v a о ‘ r a m - о ‘ r a m q i l i b o l i n i b , t u r l i x i l r a n g l a r d a b о ‘ y a l g a n . Bо‘yash ham о‘ziga xos uslubda bajarilgan, ya’ni katta qozonga rang b i l a n aralashgan suv solinib, undan sо‘ng kalava ipni tashlab to rang kalavada qolguncha qaynatiltan. Qaynab о‘ziga kerakli ranglarni olgan i p l a r quritilgan. Yaxshi qurigan i p l a r kalava holiga keltirilgandan keyingina, dastgoh yordamida tо‘qish ishi boshlangan. Dastlab k a l a v a yetishiga qarab 1 0 - 1 2 qadam uzunlikda b i r tomoniga 2 ta bosh qoziq p a r a l l e l , ya’ni bir-biridan 50-60 sm oralig‘ida qoqilib, ikkinchi uchi 1 0 - 1 2 qadamdan sо‘ng yana bitta qoziq qoqilgan. О‘rtada esa maxsus kо‘prik deb ataluvchi uskunaga kalava bog‘lovchi ayol iplarni b i r i n i ostidan b i r i n i ustidan q i l i b almashtirib tashlab turgan. Keyin kalavalar navbatma-navbat rangiga qarab aylantirib о‘rab chiqilgach, ikkinchi tomon oxiridagi qoziqqa maxsus arqon orqali mustahkamlanib, terilgan i p l a r tortib bog‘langan. О‘rtaga tushgan kо‘prikka ikki tomondan ikkita oyoq о‘rnatib, biri ostidan, biri ustidan о‘tuvchi kalava iplar 1 Shahrisabz muzeyi 2 О‘sha joyda

о‘rtasiga adarg‘a deb ataluvchi maxsus dastgoh asbobi о‘rnatilgan. Tо‘quvchi kishi oldidagi kо‘prikdan о‘tuvchi iplar orasiga maxsus о‘rik tanasidan yasalgan q i l i c h asbob ishlatilgan. Adarg‘a kо‘tarilgan va kо‘krakka tortilib yaqinlashtirilgach, kо‘prik oldidagi i p l a r orasi o c h i l i b , kalava ip о‘ralgan maxsus moki shu ochilgan iplar orasi dan о‘tkazilib, q i l i c h orqali u r i l i b , tekislab joylashtirilgan. Adarg‘a tushirilib, orqaga surilgach teskari ochilgan iplar orasidan moki endi teskari h olatd a kо‘ndalangiga yana о‘tkazilib, qilich bilan yana mustahkamlab о ‘ r i l g a n va joylashtirilgan. Bu holat kalava iplar t о ‘ q i l i b , tugatilguncha davom e t t i r i l g a n . Ayollar birin-ketin dastgoh ustida b о ‘ l i s h i b , ba’zan b i r yoki ikki kunda ba’zan esa 3 yoki 6 kunda tо‘qishni davom ettirishgan. Gilam tо‘qishning bu turi yerda bajarilgan. Gilam tо‘qishning yana bir turi osib qо‘yib bajarilgan. 1 Jumladan, arabi gilam arablar davridan boshlab tо‘qib kelinayotgan turlardan hisoblanadi. XIX asrda vohada ushbu gilam turini tо‘qish keng tarqalgandi. U n i t о ‘ q i s h u chu n q о‘ y j u n i d a n 1 2 -1 6 k g i p yigirlib, k a m a l a k r a n g d a , y a ’ n i 7 x i l d a b о ‘ y a l a d i . 2 B u g i l a m t u r i t u r l i x i l u s l u b va hol at l ar da t о‘ qi l gan. Qashqadar yo vohasi ni ng bar cha hududl ar i da bu gilamning dastgohini o s i b q о ‘ y i b va yerga qо‘yib ham tо‘qishgan. Osib tо‘qish moslamasi arabi g i l a m dо‘koni deb atalib, uni zardoli (о‘rik) tanasidan tо‘rtta taxtadan tо‘rtburchak shaklida moslama yasaladi. Tо‘qish moslamasi esa taroq deb ataladi. Arabi gilamga tushirilgan nusxalar b i r necha x i l kо‘rinishda b о‘lgan. Ularning ba’zilariga archa naqshi , ba’zilariga esa taraqi va atirgul naqshi va turli x i l kо‘rinishlari solinib t о‘qilgan. Ulardan samar gul, tumorcha gul, atlas gul, tannoz gul , chappa gul, samavar gul , taroq gul, t о‘rajon gul, tо‘rt qiz gul, qush qanot gul kabi turlari shular jumlasidandir. Shuningdek, XIX asrda Q a s h q a d a r y o v o h a s i s h a h a r v a q i s h l o q a h o l i s i , 1 XIX asr hunarmandchiligi Shahrisabz muzeyi namunalari asosida 2 XIX asr hunarmandchiligi Shahrisabz muzeyi namunalari asosida

d a s h t l a r d a y a s h o v c h i y a r i m kо‘chmanchi va k о ‘chmanchi chorvadorlar о ‘ r t a s i da t о ‘ q i m a c h i l i k mahsulotlariga t a l a b katta edi. Shaharlarda ip, ipak , jun va k an op t ol as i d an t u r l i xi l d ag i r an gd or , gul do r ha m d a na f i s va da g‘ al ga zm ol l a r t о‘ q i b ch i q ar l ar edi. T о ‘quvchilar e shilgan i p n i bozordan sotib olishgan. Lekin shu b i l a n birga, k о ‘pgina holl a rda bir guruhning о ‘ z i ham ip eshish, ham t о ‘ q u v c h i l i k bilan shug‘ullangani ma’lum. Masalan о ‘sha paytlarda oq, yashil, malla, zangori, binafsha va su r r a ng i p ka l a va l a r i da n k ar bo s ya’ ni b о ‘ z, gul do r c hi t , oq su r p , n af i s z a r l a r b e r i l g a n f u t a , o l a c h a l a r , k a n o p t o l a s i d a n q a t o n k a b i t u r l i x i l gazlamalar t о ‘qilgan. Voha shaharlarida ta yyor lanadigan matolar ichida b о ‘zning salmo g‘i katta e d i . U asosan Shahrisabz, Qarshi shaharlarida t a y y o r l a n g a n . M a h m u d i b n V a l i n i n g m a ’ l u m o t l a r i g a k о ‘ r a , S h a h r i s a b z d a k о ‘ p mi q dorda karboz-b о ‘z (b о ‘yalmaydigan o q m a t o) t о ‘ q i l g a n . S о ‘ n g i d a v r g a o i d m a n b a l a r d a h a m S h a h r i s a b z d a b о ‘ z t ayyor l ashga i xt i sosl ashgan guzar l ar m avj ud b о ‘ l ganl i gi ayt i b о ‘ t i l adi . B о ‘ z ni t u r l i ranglarda b о ‘ya , unga naqsh bosib yangi mato-chit hosil q i l i s h g a n . M a t o l a r o r a s i d a e n g a r z o n i k a r b o z h i s o b l a n g a n . U n d a n a y o l l a r k i y i m - k e c h a k l a r i , t о ‘ s h a k l a r , i c h k i k i y i m l a r , a s t a r l i k m a t e r i a l l a r i , k о ‘ r p a - t о ‘ s h a k l a r t i k i l g a n . Bu ip-gazlama turi nafaqat Shahrisabz-Kitob vohasida, balki butun О‘rta Osiyoda XVI asrlardan boshlab keng tarqalgan va XX asr boshlarigacha о‘z ahamiyatini saqlab qolgan. 1 Juda oddiy, shu bilan birga chidamli ushbu mato turi Shahrisabzda, uning atrofidagi qishloqlarda ishlab chiqarilgan. Shahrisabz bu mato turini ishlab c hi qa r i sh da n om qo zo ng an l i gi ni ha qi da gi m a’ l u m o t l ar n i M ah m u d i bn Vali bergan. Shahar va qishloqlarning mehnatkash aholisi hamda dashtlik chorvadorlar deyarli karbosdan tikilgan matolarni kiyishgan. Chunki karbos arzon bо‘lgan. Shuning uchun ham oddiy aholi orasida bu mato keng tarqalgan. XVIII–XIX asrlarda Shahrisabzda bо‘z tо‘qish bilan 1 Ming yillar merosi.–T.:. Sharq 2002. B. 56

shug‘ullangan ustalar yashagan. Bо‘zdan tikilgan kо‘ylaklar nafaqat dehqonchilik jamoalari, balki kо‘chmanchi chorvadorlar tomonidan ham kiyilgan, u turli ranglarda bо‘lgan. O.A.Suxareva ma’lumotlariga kо‘ra, shahrisabzlik chitgarlar Rais guzarida yashashgan. Kitob chitgarlari ham alohida guzarlarda istiqomat qilishgan. Kanop tolasidan tо‘qilgan qaton, zig‘ir poyasidan tо‘qilgan targ‘u nomli matolar esa ancha pishiq bо‘lib, ular “jomeqatoniy” deb atalgan. Bir muncha qimmat choponlar, qimmatbaho toshlar qadalgan zarbof qatoniy tо‘nlar tikilgan. Karbasga qaraganda qaton anchagina qimmat turgan. Vohada kо‘p miqdorda ishlab chiqarilgan mato turlaridan biri olacha edi. Ushbu matoni ishlab chiqarish butun О‘rta Osiyoda keng tarqalgan bо‘lib, u XVII asrda Moskvaga olib borilgan mahsulotlar orasida “pestryad” nomi bilan uchraydi. 1 Olacha ishlab chiqarishga ixtisoslashgan asosiy markazlar Qarshi va Shahrisabzda uchraydi. Har bir hududda olacha tо‘qishning о‘ziga xos usullari va uslublari bо‘lgan. Ayniqsa qish kunlarida kunduzi ish bilan band bо‘lgan voha aholisi orasida olacha tо‘qish quyidagi holda amalga oshirilgan. Uni tо‘qishga dastlab paxta yigirish uchun titilib, keyin undan kalava ip tayyorlanadi. Sо‘ng esa maxsus dastgoh changcha (olacha dо‘kon) yordamida kiyim-kechak uchun mato tо‘qilgan. Uni tо‘qish uchun esa avval yerdan uy qazib, chuqurligi tо‘qiydigan ayolning yarim tanasigacha bо‘lgan holatda dо‘kon uzun holatda joylashtirilgan. Yer qazilganda о‘ra bir kishining kirib chiqishiga tо‘liq moslashtirilgan. Dо‘konning о‘zi esa о‘rik daraxti tanasidan maxsus ustaga pishiq, mustahkam qilib yasatilgan. Dо‘kon uyning yog‘ochidan о‘tkazilib, uzunligi 4-5 metr qilib bog‘langan. Qish mavsumlarida kо‘p tо‘qilgan olacha dastgohda iplar orasidan о‘tkazib maxsus chigallashtiruvchi ip kalava (moki) muzlab qolmasligi uchun kо‘krak yoniga olib isitilib 1 Muxinova R.G. Ocherki, po istorii remesla v Samarqande i Buxare. v XIX v.–T, 1976. s . 96

turilgan. Bu holat esa ba’zan doimiy tо‘quvchi kishining sog‘ligiga ham zarar yetkazilgan. Tо‘qilayotganda bodini oyoq orqali bosib tо‘qilgan, unda oyoq moki ishga tushirilgan. Olacha dо‘konda faqat bir kishi tomonidan tо‘qilgan. Olachani о‘zi mokisi ham oharli bо‘lgan. YA’ni kalava ip (moki) mustahkam bо‘lishi uchun undan tayyorlangan atala qorishmasiga solib olingan. Olacha turli xil naqshlarda qizil, sariq, kо‘k, qizil ranglarda, tayyor holda keltirilgan. Undan sо‘ng esa matodan olacha tо‘n, olacha yaxtak, olacha kо‘ylak tikilgan. Olcha mato ham Qashqadaryo aholisi orasida keng tarqalgan gazmol turlaridan biri bо‘lib, kishilar tomonidan ardoqlanib kiyilgan. XIX asrda Qarshi tо‘quvchilari tomonidan tо‘qilgan “Qarshi olachasi” juda ham mashhur bо‘lgan. Qog‘oz va yarim pak materialdan tayyorlangan, har xil rangli yо‘l-yо‘l gazlamalar qarshilik tо‘quvchilar tomonidan mohirona bajarilgan. Hind sayohatchisi N. Xankovning aytishicha yarim ipakdan tayyorlangan Qarshi olachasi, boshqa hududlarda tо‘qilgan olachalarga umuman о‘xshamasligi bilan ajralib turgan. 1 Ushbu olachalar о‘zining sifatliligi va chidamliligi bilan farq qilgan. Ushbu mato nafaqat viloyat aholisi, balki chekka hududlarda ham xaridorgir bо‘lgan. Boysun, Nisor, G‘uzor, Sariosiyo hududlarida yashovchi о‘ziga tо‘q kishilar tomonidan xarid qilingan. Manbalarda e’tirof etilishicha, mazkur davrda Qarshida va uning atrof hududida 5 mingdan kam bо‘lmagan tо‘quv dastgohlari mavjud bо‘lgan. Shahar ichidagi Zog‘za mahalasida asosan tо‘quvchilik bilan shug‘ullanuvchi aholi istiqomat qilishgan. Ular olachadan tashqari futa ya’ni sallalik, belbog‘lik matosini ham tо‘qishgan. Shuningdek shaharning Maxsumovot guzarida esa adras bilan birgalikda, ipak yigirish yо‘lga qо‘yilgan. O.A.Suxayevaning e’tirof etishicha, shaharda 25 nafar tо‘quvchilik bilan shug‘ullanuvchi hunarmandlar faoliyat kо‘rsatgan. XIX asrning ikkinchi yarmida “Lag‘jon” 1 Suxareva O.A. K istorii gorodov Buxarskogo xanstvo.–T. 1958. s. 124

qishlog‘ida yashagan mulla Umar “Oxun Alacha” nomi bilan mashhur bо‘lgan. 1 Uning uyidagi 4 ta xonada 40 ga yaqin tо‘quv dastgohlari, bitta; xonasida ipak tо‘qish dastgohi bо‘lganligi e’tirof etilgan. Mazkur ishlab chiqarish ustaxonalarida tо‘quvchilar tomonidan ipakdan yoki yarim ipakdan olacha tayyorlangan. Ushbu olacha turi nafaqat Qashqa vohasida, О‘rta Osiyoda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar orasida asosiy e’tiborda bо‘lgan. Shuningdek voha tо‘qimachiligida asosiy о‘rinlardan birini ipak matolar tо‘qish egallagan. Bunday matolarga asosan aholining boy tabaqalari orasida ehtiyoj katta edi. Agar jun va paxtadan ip eshish bilan asosan ayollar shug‘ullanishgan bо‘lsa, maxsus kо‘nikmalarni talab qiluvchi ipakdan ip eshish bilan asosan erkaklar shug‘ullanishgan. Tо‘quvchilar eshilgan ipni bozordan sotib olishgan. Ipak matolarga asosan aholining boy tabaqa vakillari orasida ehtiyoj katta bо‘lgan. A g a r XIX a s r o x i r i d a i p a k gazlamalar ishlab chiqarish b i l a n Shahrisabzda faqat Hazrati Shayx guzarida yashovchi b i t t a o i l a shug‘ullangan bо‘lsa, Kitobda u keng yо‘lga q о‘ y i l ga n i sh l a b ch i q ar i s h so ha l a r i da n bi r i hi so bl an ga n. Ha t t o b u m a t o turi chetga ham chiqarilgan. Ipak va ipakdan tо‘qilgan nafis futadan salla, belbog‘ va aslzoda yoshlar kiyim-kechaklari tikilgan. XIX asrda futaning b i r belbog‘lik, yoki bir s a l l a l i k bahosi eng yaxshi ishchi maoshidan ikki barobar kо‘p bо‘lgan. Shuning uchun bu matoni sotib olishga hammaning ham qurbi yetmagan. Shuningdek, ipakdan turli x i l shoyi va gazlamalar tо‘qish yо‘lga qо‘yilgan. Manbalarda atlas, kimxob, banoras va duxobalar qatorida tovlanuvchan yaltiroq xoro, nafis va guldor, debo kabi shoyidan tо‘qilgan gazlamalarning nomlari uchraydi. Shoyi matolardan, xususan, qirmizi va zangori duxobalardan zarbof liboslar tikilgan. Shoyi matolar va zardо‘zi buyumlar zebi-ziynatlar qatorida turar va ularni asosan yuqori t a b a q a v a k i l l a r i k i y i s h a r v a x a r i d q i l i s h a r d i . B u n d a y g a z m o l v a buyumlarning bir qismi chet mamlakatlarga o l i b ketilar edi. Qashqadaryo 1 Suxareva O.A. K istorii gorodov Buxarskogo xanstvo.–T. 1958. s. 124

vohasi hududida zardо‘zi liboslar, atlas, qirmizi duxoba hamda kimxob q a d r l i v a m a s h h u r b о ‘ l g a n . M a n b a l a r d a a y t i l i s h i c h a , XIX a s r d a Qashqadaryoda tantanali kо‘rgazmali savdo yarmarkalari uyushtirilib, unda savdo va hunarmand ahillari qatnashishgan. Ushbu yarmarkalarda kо‘pgina k i m x o b t о ‘ q u v c h i l a r , z a r d о ‘ z i u s t a l a r k о ‘ c h m a d a s t g o x l a r i d a m a t o l a r t о‘ qi b, о‘ z hunar l ar i ni nam oyi sh et i shgan. Asosan bi r- bi r i ga yaqi n va bog‘ l i q bо‘ l gan hunar egal ar i deyar l i bir m ahal l ada yoki guzarl ar da y a s h a s h g a n . H e c h b о ‘ l m a g a n d a b i r - b i r i g a y a q i n j o y l a r d a b о‘ l i s h g a n . B u n d a y h o l a t n i a s o s a n Q a r s h i , S h a h r i s a b z , K i t o b k a b i m a r k a z i y shaharlarida uchratish mumkin. Pillakashlar, kalavachilar, bо‘yoq beruvchi “ r a n g r e z ” l a r , c h i t g a g u l b o s u v c h i l a r , c h i t g a r l a r , t о ‘ q u v c h i l a r s h u l a r j u m l a s i d a n d i r . Hunarmand tо‘quvchilar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar bozorlarga chiqarib sotilgan. Bozorlarda savdo-sotiqning ri vojl anishi -da aholi ehti yoji ni qondiri shda t о‘qim achi li k m ahsulotl ar i muhim ahamiyat kasb etgan. Hunarmandchilik sohasining u ana bir tarmog‘i tikuvchilik bо‘lib, tikuvchilar turli xil matolardan aholi uchun kiyim-kechak, bosh kiyimlari va boshqa kerakli narsalarni tikish bilan shug‘ullanganlar. Mahal l i y aholi kiyimi qadimdan i q l i m , turmush sharoitlari va urug‘-qabila an’analari as os i d a о‘ zi ga x os t a r z da s ha kl l a ni b k el di . Da st l a b od am l ar о ‘ s i m l i k t o l a s i d a n i p y i g i r i s h , d a g ‘ a l m a t o t о ‘ q i s h , u n d a n k i y i m t i k i s h n i о‘rganishgan. Dehqonchilik, chorvachilik, ipakchilik rivojlana borgani sari j u n, p ax t a k ab i m ad an i y t ol al ar d an , u y ha yv on l ar i n i n g j u ni , t er i s i , mо‘ynasidan, ipak qurti о‘ragan pilladan ip yigirib, kiyimlar tikilgan bо‘lsa, xalqning madaniy saviyasi oshib borgan sari kiyim faqat tanani asraydigan vositagina bо‘lib qolmay, balki bezak buyumiga ham aylanib bordi. Boshqa joylarda bо‘lgani kabi Buxoro amirligi davridagi ijtimoiy tengsizliklar ki yi mlarda yaqqol kо‘ zga t ashl anadi. Am ir-amaldor, badavl at kishi lar kimxob zardо‘zi va boshqa bezakli kiyimlar kiyishgan bо‘lsa, kambag‘allar bо‘zdan faqirona kiyinishgan. XIX asrda butun О‘rta Osiyo shaharlarida

shuningdek Qashqadaryo vohasi aholisi orasida tikuvchilik bilan bog‘liq bо‘lgan hunarlar, jumladan, kiyim-kechak tikish keng rivojlandi. Bu hunar t u n b i l a n m a s h g ‘ u l k о‘ p d a n - k о ‘ p u s t a l a r t i k k a n k о ‘ y l a k , i s h t o n , b o s h kiyimlar, xususan dо‘ppi, qiyiq, salla, tо‘nlarga shahar bozorlarida talab katta bо‘lgan. Har b i r hudud a h o l i s i n i n g о‘ziga xos kiyadigan kiyim-kechaklari b о ‘ l i b , u l a r t u r l i x i l u s l u b d a , k о ‘ r i n i s h d a t i k i l g a n . J u m l a d a n , Qashqadaryo vohasi aholisining о‘ziga xos m i l l i y kiyimlari bо‘ l i b , ular t i k i l i s h i jihatidan boshqa hudud aholisidan qisman farq q i l i b turgan. Qashqadaryo aholisining XVIII asr va XIX asr birinchi yarmidagi liboslari asosan о‘tgan davrdagi shakllarni saqlab qolgan bо‘lsa-da, ayrim qismlari a n c h a g i n a о‘ z g a r g a n e d i . A y n i v a q t d a u n g a k i y i m - k e c h a k n i n g y a n g i shakllari qо‘shildi. Shuningdek kiyim-kechak ayrim turlarining о‘zgarishiga q о‘ s hn i xa l q l a r t o j i kl ar , t ur km an l a r , qor aq al po ql ar , q i r g‘ i z l a r bi l a n etnom adaniy al oqal ar ham t a ’ s i r kо‘r satdi. Mazkur davr da Qashqadar yo vohasi erkaklarining libosi kо‘ylak va ishton, ustki chopon, belbog‘ bosh kiyimi hamda poyafzaldan iborat edi. Qashqadaryoning janubiy vohalari-da uni ng deyar l i but un hududi da t о‘ g‘ r i keng yengl i va yoqasi kо‘ ndal ang о‘yiq, tunikasimon bichiqli erkaklar kо‘ylagi keng tarqalgandi. Agar yoqa yirmochi haddan ortiq keng bichilgan bо‘lsa, unda yelkalariga bir tomondan ( g o h o b a ’ z i d a i k k i t o m o n d a n ) b o g ‘ l a s h u c h u n b o g ‘ i c h l a r t i k i l g a n . Kо‘ yl akni ng doi r a yoqal i keyi nchal i k kif t oki “m ul l acha kо‘ yl ak” deb atalgan turi ham erkaklar tomonidan kiyilgan. Uni katta yoshdagi va nomdor kishilar kiyardilar. Sovuq kunlarida qavima paxta yoki jun kо‘ylak guppi (yoki kurtak) kiyganlar. Erkaklar ichki kiyimi oq ip mato (bо‘z, karbos) yoki olachadan ayrim joylarda esa zig‘ir tola matodan tikilardi. О‘ziga tо‘q kishilar esa chala ipak va ipak matolardan kо‘ylak kiyardilar. Erkaklarning ustki kiyimi chopon, yozlik chopon chakmon tovanak va pо‘stindan iborat edi. Shu nomlar bilan ataigan aksariyat kiyim-kechaklar yozma manbalarda qayd etilgan. Voha

erkaklari tomonidan о‘tgan davrlarda kiyilgan kо‘pgina ki yi m t url ar i XIX asr da ham о‘ zgar i shsi z qо‘ l l ani b kel i ngan. Ust ki kiyimlarining eng kо‘p tarqalgan turi keng va uzun yengli ustki chopondir. Uni vohaning barcha hududi dagi vaki ll ari ki yganlar. Qi shloq ahol isi choponlari alohida bezaksiz, ancha oddiy bо‘lgan. Shahar aholisining, ayniqsa, davlatmand kishilarning choponlari ancha nafis, tekis bо‘ylama qaviqli qilib tikilgan. Qimmatbaho choponlarning etagi va yenglari ipak iplar bilan bezatilardi. Kasbi choponlari mayda qaviqlari va jiloligi bilan ajralib turardi. Badavlat kishilar qishda va tantanavor damlarda issiq bо‘lishidan kо‘ra kо‘proq manmanlik, о ‘ z boyligini ta’kidlash uchun ikki- uch choponni ustma-ust kiyardilar. Qashqa vohasining dasht hududlarida yashovchi aholi esa, qishda ham yozda ham paxtali chopon kiyardilar, u sovuqdan ham issiqdan ham saqlar edi. Ba’zi hududlarda yozda astorli va astorsiz yengil yozlik yaktak kiyilgan. XIX asr о‘rtalarida shahar va qishloqlarda aholi orasida ustki kiyimning yangi turi, tatarlardan olingan kamzul kirib keldi. U chopondan ancha yengil edi. U astarli q i l i b tikilib, uni yozda kо‘pincha katta yoshli kishilar kiyardilar. C h o p o n m a h a l l i y s i d i r g ‘ a y o k i y о ‘ l m a - y о ‘ l m a t o ( o l a c h a ) d a n , shuningdek qalin ipak atlas, baxmaldan tikilardi. Boy bezakli qimmatbaho choponlarni asosan xonlar, beklar yuqori darajali amaldorlar kiyardilar. Chopon eng hurmatli kiyim bо‘ l i b , mehmon uchun eng yaxshi sovg‘a hisoblanardi. Yozlik va q i s h l i k choponlar ustidan belbog‘ yoki junli naqshlar bilan bezatilgan tо‘qima, charm yoki baxmal kamar, aksariyat hol l ar da bel qar s bog‘ l anar di . Kuyovl ar esa asosan naqshl i bel bog‘ - be l q ar sl ar da n f oy da l a ng an l a r . E r ka kl ar bo sh ki yi m l ar i ha m x i l m a- xi l bо‘lib, XIX asr hunarmandchiligida salla tayyorlash muhim о‘rin tutgan. Chunki uyiga qarab egasining ijtimoiy kelib chiqishini aniqlash oson edi. Yuqori boy tabaqa vakillari qimmatbaho matodan tayyorlangan oq salla, alohida tantanavor kunlarda katta oq salla о‘rar edilar. Daromadi о‘rtacha kishilar sidirg‘a yoki yо‘l-yо‘l matodan tayyorlangan salla о‘rardilar. Ba’zi

joylarda s a l l a hatto dag‘al sholdan qо‘lda t о ‘ q i l i b , q i z i l bо‘yoqqa bо‘yab t ayyor l anar di . Uyl angan yosh yigi tl ar asosan pushti rang, j igar rang, oqish, sar iq rang matolardan salla о‘raganlar. Oddiy kishilarning asosiy qismi dо‘ppi, q a l p o q , k a l l a p о ‘ s h k i y ar d i l a r , u b a ’ z i d a a y l a n a s h a k l d a h a m b о ‘ l g a n . Q i s h d a m о ‘ y n a l i t e l p a k k i y i l a r d i . X I X a s r n i n g b i r i n c h i y a r m i d a Qashqadaryo erkaklari asosan tepasi baland qorakо‘l telpak ham kiyishib, uni ng t agi dan odat da m at odan t ayyor l angan dо‘ ppi ( t ake) ki yi l ar di . Mо‘ynali telpaklar ba’zida qariyalar tomonidan qishin-yozin kiyilgan. Ayollarning asosiy kiyim-kechaklari kо‘ylak lozim, xalat (tо‘n, kal tacha) edi. Oyoqqa m axsi kovush ki yil ar di . Boshi ga rо‘m ol , boshqa bosh ki yi ml ar i va ul ar ni ng x i l l a r i ( sal l a, qasava, kul t a) о‘ r al ar di . "Shuningdek paranji (chochvon) va boshqalar yopilardi. Ayollar kо‘ylagi uzun yengli q i l i b , tunukasimon tarzda erkin bichilardi. Yoqasi belgacha tikka о‘yilar va keng jun yoki ipak tasma jiyak solinar, yosh ayollarda esa za rsim on chekl anar di . Ayol lar kо‘ ylagi erkaklar kо‘ yl agi kabi avval o xom sur pdan, kо‘ pi ncha ol achadan t i ki l ar di . Kо‘ chal i k va t о‘ y ki yi m- kechagi ipak yoki yarim ipak matolar shoyi atlas, goho esa baxmaldan t a y y or l a n a r d i . Q i m m a t k о ‘ y l a k l a r ni b a d a v l a t x o n a d o n a y o l l a r i , q o l g a n ayollar esa xonaki matodan tikilgan oddiy kо‘ylaklarni kiyardilar. Ayollar lozi ml ari i p matodan t ikilardi, leki n yosh ayol lar yarim ipak, kо‘ pi ncha ipak mato va baxmaldan tikilgan lozimlar kiyardilar. Mursyak, peshvon, paranji (chochvon) va tun ayollarining ochiq barli u st ki ki yi m b os hi ni ng as os i y t ur l ar i s an al ar di . K о‘ p gi na hu du dl a r d a tarqalgan mursyak uzun ochiq b i r l i , tunukasimon, yoqasiz chopon edi. Mursyak X I X asr о‘rtalariga kelib ayrim hududlarda (masalan Toshkentda) urfdan chiqadi, ammo Qashqadaryoda ustki yoki motom kiyimini, shuningdek bosh yopgi ch sif at ida foydal anaver il di . Par anji esa ayol lar ki yim - kechakning alohida turidir. U kо‘k rangli matodan astarli qilib tikilardi. X I X asrda ham о‘tgan asrlardan mavjud bо‘l i b kelgan, ayollar yopinchig‘i

hisoblangan paranji chachvonni tikishning о‘ziga xos usullari saqlanib qolindi. Chor Rossiyasi mustamlakachiligi yillarida ba’zi hududlarda yо‘ qo l a b os hl ad i . Am m o Q as hq ad ar yo hu du di da ay ol l ar ni ng p ar a nj i chachvon yopinish odati deyarli mavjud edi. Paranji chachvon 2 qismdan iborat bо‘lib, uning birinchisi yaktak deb nomlanib, u choponga о‘xshatib tikilgan. Uning yengi qismi orqasiga qо‘shilib tikilgan bо‘lib, bu holat diniy urf- odatlarga kо‘ra qо‘sha qarish ma’nosida bir-biriga bog‘langan. Paranji yon tomonlari va girdi atroflari jiyak bilan bezatilgan. Jiyakning tepa qismi qush qanoti tasvirida kashtachilik uslubida naqshlar bilan zanjirsimon qilib tikilgan. Paranji chachvonning chachvon qismi yuz qismini yopib turish uchun tikilib u asosan boshdan to kо‘krak qismigacha uzunlikda tо‘qilgan. Chachvon ot yolidan bir-biriga chigallashtirib tо‘qilib, munchoqlar bilan bezatilgan. Ot yolidan chachvonni tо‘qish uchun dastlab uni namlikda yigirilgan, ip shaklida toblab chiqilgan. Sо‘ngra esa ma’lum tо‘rtburchakli teshikchalar hosil q i l i s h uslubida tо‘qilgan. Bu teshikchalar orqali paranji yopingan ayol tashqarini kо‘rgan bо‘lsa, tashqi tomondan hech bir kishi c h a c h v o n i c h i d a g i a y o l n i k о ‘ r a o l m a g a n . X I X a s r o x i r l a r i d a h a m par anji chachvon t i k i s h Qashqadar yo vohasi da о‘r ta j ar ayonda ri voj t o pi b, h un ar m an dc hi l i k s oh al ar i d an b i r i s i f at i d a s aq l a ni b k el di . Paranjini asosan kо‘proq shaharlarda yopinardilar, ularni sotish uchun ham buyurtma berilar, maxsus joylarda tayyorlanardi. XIX asr о‘rtalariga kelib Qashqadaryo ayollari о‘rtasida ochiq torli kiyim-kechak kiyish rasm bо‘ldi. Ikkita yon chо‘ntakli, tikka yoki yotiq yoqali astar bilan qо‘yib tikiladigan bu kiyim ustki kiyimga yopishib turardi. Ayollarning bosh kiyimlari juda murakkab va turli xilda b о ‘lardi. Salla (dakana) va rо‘mollar eng kо‘p tarqalgan edi. Salla turli tumanlarda turlicha shakllarda dumaloq baland shohsimon bо‘lardi. Salla tagidan dumaloq qalpoqcha, ustidan о‘rama-о‘rama qilib rо‘mol о‘ralardi. XIX a s r o x i r l a r i d a Q a s h q a d a r y o n i n g a y r i m j o y l a r i d a s a l l a о ‘ r n i g a oq dona rо‘mol о‘raladigan b о ‘ l d i . Uning ustidan odatda ipak matodan tо‘qilgan, k i c h i k rangdor peshona bog‘ tang‘ib olinardi.

Mazkur davrda keng i s h l a t i l i b kelingan ayollar bosh kiyimi kо‘ltapо‘shak turli x i l kо‘rinishda tikilgan. Kо‘ltapо‘shaklar yozlik va q i s h l i k q i l i b tikilgan. Yozlik kо‘ltapо‘shak asosan yupqa matodan t i k i l g a n . C h u n k i y u p q a m a t o y o z d a b o s h n i n g t e z d a i s i b k e t i s h i d a n s a q l a g a n . Q i s h k i k о ‘ l t a p о ‘ s h a k l a r q a l i n m a t o d a n t i k i l g a n , y a ’ n i u l a r b o s h n i i s s i q t u t g a n . K о ‘ p i n c h a b a x m a l , s h o y i , a t l a s v a b o s h q a matolardan t i k i l i b , ayrim hollarda matolarga chiroyli bezak berilib, b e j i r i m gullar s o l i n i b t i k i l g a n . Ba’zi hollarda yo’rma (bigiz) bilan ayrim naqshli chiziqlar tortilgan. Kо‘ltapо‘shak girdi atrofiga ham bezak berilib, turli x i l iplar bilan naqshlangan. Uni boshga kiyganda orqa qismi y e l k a d a n p a s t r o q q a t u s h i b t u r g a n , y a ’ n i t e p a s i b o s h g a k i y i s h u c h u n y a r i m q a l p o q s h a k l i d a y e l k a g a t u s h i b t u r a d i g a n q i s m i y a r i m d o i r a shaklida uzunchoq q i l i b t i k i l g a n . Pastki ikki о‘rtasida i k k i t a i p l i bog‘ichi bо‘ l i b , uning о‘rtasidan о‘tgan, turli tomonga chiqib ketmasligi uchun bog‘ich iplar tortib qisib q о ‘ y i l g a n . K о ‘ l t a p о ‘ s h a k k i y i s h b i l a n b i r g a b a ’ z i d a s o c h l a r g a p о ‘ p a k q i l i b taqilgan. Kо‘ltapо‘shak m i l l i y urf-odatlarga kо‘ra asosan ayollar birinchi farzandi tug‘ilishi bilan, beshik tо‘yida qariyalar tomonidan ki ydi r i l gan. Ba’ zi j oyl ar da xususan Shahr i sabzda sunnat t о‘ yi qi l i ni shi bilan onaning sochi ikkita q i l i b о ‘ r i l i b , unga kiydirilgan va u katta ona d e b a t a l g a n . Q a r s h i , K a s b i h u d u d l a r i q i s h l o q l a r i d a о ‘ t i l f a r z a n d i n i beshikka belashi munosabati b i l a n kо‘ltapо‘shak kiydirilgan. Qarshi, S h a h r i s a b z h u d u d l a r i d a e s a k о ‘ l t a p о ‘ s h a k b i l a n b i r g a p о ‘ p a k h a m taqilgan. Ularni t i k i s h о‘ziga xos mahoratni talab q i l i b , voha ayollari t o m o n i d a n a m a l g a o s h i r i l g a n . P о ‘ p a k l a r q i z l a r t u r m u s h g a c h i q i s h i munosabati b i l a n taqilgan. Ular paxta pо‘pak deb atalib, soch pastki o r a s i d a b i r x i l u z u n l i k d a о ‘ r a b c h i q i l g a n . T u r m u s h g a c h i q a y o t g a n qizlarga kо‘pak (bofta) taqish bugungi kunda ham davom etib kelmoqda. Ayollar bosh kiyim turlaridan dо‘ppi t i k i s h Qashqadaryo vohasida keng tarqalgan hunarmandchilik tarmoqlardan biri hisoblanadi. Bu davrda

S h a h r i s a b z u m um a n Q a s h q a d a r y o v o h a s i d о‘ p p i c h i l i k n i n g a s o s i y m a r k a z l a r i d a n b i r i b о ‘ l g a n . 1 D о ‘ p p i l a r n i q a l p o q l a r n i t i k i s h b i l a n a so sa n a yo l l ar sh ug ‘ u l l an i s hg an . Z ar d о‘ z l i k uc hu n a so s bо‘ l g an d о‘ p pi t i k i s h , voha badiiy san’atida о‘ziga xos о ‘ r i n tutgan. Vohada kо‘pgina ayoll ar dо‘ppil ar i (qalpoqlar i) Farg‘ ona uslubi da ti kil gan. Bu uslubda tо‘rtburchak shakldagi dо‘ppilar kо‘pchilikni tashkil q i l i b , tasvir b e z a k l a r i о‘ t a r a n g d o r x i l m a - x i l g u l l a r v a n a q s h l a r , r a n g - b a r a n g i p l a r b i l a n t i k i lgani d i q q a t g a sazovordir. 2 Ayollar dо‘pilarining pastki gard qismi qora shoyi mato bilan a y l a n t i r i b t i k i b chiqilgani unga ona о‘zgacha j i l o bag‘ishlagan. S h a h r i s a b z s h a h a r m u z e y i d a X I X a s r g a o i d e r k a k l a r d о ‘ p p i l a r i h a m b о ‘ l i b , ular aylana holda tikilgan. Erkaklar orasida Chust, Marg‘ilon, T o s h k e n t , S a m a r q a n d , B u x o r o , B o y s u n v a S h a h r i s a b z d о ‘ p p i l a r i m a s h h u r b о ‘ l g a n . S h a h r i s a b z n i n g i r o q i d о ‘ p p i l a r i n i a s o s a n о ‘ s m i r v a о‘rta yoshdagi erkaklar k о‘proq kiyishgan. Dо‘prilar asosan tagi zangori, kо‘k rangli matodan tayyorlanib, ustki va yon aylanma t o m o n l a r i b i r - b i r i g a m o s q i l i b g u l l a r v a n a q s h l a r q a d a b b e z a t i l g a n . Gul lar k о‘ p i n ch a k ap alak t asvirli, qayrilm a nomoshomguli uslub i d a bezak b e r i l i b , girdi qora malla rang matodan tikilgan. Erkaklar iroqi d о ‘ p p i l a r i v a a y o l l a r F a r g ‘ o n a u s u l i d о ‘ p p i l a r i n a f a q a t v o h a d a b a l k i q о‘ s h n i h u d u d l ar d a h a m x ar i d o r g i r b о ‘ l g a n . I c h k i v a t a s h q i s a v d o d a m ahal li y hunarmandlar t om onidan ti kil gan dо‘ ppilarga t al ab kat ta edi. Shuningdek XIX asr a h o l i s i uy-jihozlari orasida mavjud bо‘lgan oyna xalta va ayollar hamyoni ham tikuvchilar qо‘l mehnati mahsuli b о ‘ l i b h i s o b l a n a d i . U l a r a s o s a n o d d i y c h i t v a s h o y i m a t o l a r d a n a y l a n a , tо‘rtburchak shakllarida tikilgan. Oyna xalta kо‘pgina 30-40 sm shaklda tо‘rtburchak holatda bichilib, atrofiga qora matodan gird sifatida tikilgan. О‘rta va yon chiziq qismlari turli x i l mato parchalaridan quroq shaklida t ayyor lani b, t url i xi l ipak i pl ar bi lan 1 Ming yillar merosi.–Sharq. 2002. B.57 2 О‘zbekiston Respublikasi ensiklopediyasi.–T:Q.B.T. 1997.B.547

ti kil gan. Oyna xal tada igna, oyna s o l i s h u c h u n о ‘ r t a q i s m i d a k i s t a o c h i l g a n . X I X a s r a y o l l a r i u c h u n o m m ab op b о‘ l ga n ha m y on ha m od di y m a t o b о‘ z , c hi t , a t l as , k ar b os , banoras kabi matolardan tikilgan. ustki qismi turli xil munchoqlar bilan qadalib, bezatib chiqilgan. Hamyonga qadab chiqilgan qimmatbaho tosh va m u n c h o q l a r bi r x i l k e t m a - k e t l i k d a q a t or - q a t or q i l i b y o ’ r m a o r q a l i bezatilgan va matoga qо‘shib t i k i l i b , mustahkamlangan. Hamyon konvert shaklida bо‘lib, girdiga mag‘iz solingan. Shu davrda tikuvchilikda ot va boshqa yuk hayvonlari uchun egarlar ustidan solinadigan mato bezaklari ham muhim о‘rin tutgan. Ular asosan egarlar ikki tomoniga egar ustidan tashlanib mahkamlangan. Ular asosan ikki yonga tashlash uchun ikki xilda bо‘lib, birinchisi yarim G shaklida tо‘g‘riga, ikkinchisi ham yarim G shaklida teskariga yо‘naltirilgan. Egar bezaklari turli xil naqsh va aylana ichiga solingan gullar bilan bezatilgan bо‘lib, iplarning ranglari bir-biridan о‘tkazi-lib, chigallashtiruvchi shakl hosil qilingan. Ot egarlari bezaklari atrofi kо‘pincha oq chit mato ba’zida qora mato bilan aylantirib tikilib, bezatilgan. Ana shu t ariqa t i k i l g a n ot egarlari bezaklariga bozorlarda talab katta b о ‘lgan. Shunday qi li b, xalqimi z tabi a t g о ‘ zalli gi ni doi m o sevgan va undan zavq olgan. Uning g о ‘zalligi va betakrorligi nafaqat iste’dodlarni badiiy t asvi r l ar da i f odal ash b i l a n chekl anm asdan , ul ar ni t ur l i xi l m at ol ar , g i l a m l a r , k u l o l c h i l i k , m i s g a r l i k , m a r m a r , y o g‘ o c h l a r g a g‘ o y a t n a f i s c h i z g i l a r o r q a l i i f o d a l a s h g a i n t i l g a n . О ‘ z b e k a y o l l a r i s о ‘ z a n a v a kashtachilikda о ‘ta d i d l i , jumladan gulzor, gullagan bo g‘ning bir k о ‘rinishini ijodiy-badiiy talqinda ifodalashga intilganlar. Ular tikayotgan s о ‘ z a n a , k a s h t a l a r i g a о ‘ z l a r i n i n g q a l b d u n y o s i d a g i t u y g ‘ u l ar i n i h a m singdirib, t u r l i ranglarda j i l o be r ganlar. Ularning mashaqqatli mehnatlari tufayli mazkur sohalar amaliy san’at drajasiga k о ‘tarildi. XIX asrda Qashqadaryo vohasining barcha shahar va qishloqlari xotin-qizlari tomonidan kо‘pgina sо‘zanalar tikilgan Sо‘zana kо‘pincha yig‘ilgan joylar ustiga yopishda, otga mindirilgan kelinlar ustiga va orqa tomoniga yopishda ishlatilgan.

Sо‘zanalar har xil kenglik va uzunlikda bо‘lib, asosan 1x2 sm shaklida bо‘lgan. Ular kо‘pincha qо‘lda tikilgan kashta bilan bezatilib, kashtalar chindi xiyol shaklidagi gullar bilan bezatilgan. Ular о‘rtasida esa boshidan oxirigacha ponasimon shaklda merov bо‘lgan. Ba’zi qishloq ovullarida sо‘zanalar joynamoz nomi bilan ham atalib, ular kо‘pincha uy-joylari ustiga solingan. Sо‘zanalar atrofiga qora atrofi kо‘pincha oq chit mato ba’zida qora mato bilan aylantirib tikilib, bezatilgan. Ana shu lariqa tikilgan ot egarlari bezaklariga bozorlarda talab katta bо‘lgan. Shunday qilib, xalqimiz tabial gо‘zalligini doiino sevgan va undan zavq olgan. Uning gо‘zalligi va betakrorligi nafaqat iste’dodlarni badiiy tasvirlarda ifodalash bilan cheklanmasdan, ularni turli xil matolar, gilamlar, kulolchilik, misgarlik, mar mar. yog‘ochlarga g‘oyat nafis chizgilar orqali ifodalashga intilgan. О‘zbek ayollari sо‘zana va kashtachilikda о‘ta didli, jumladan gulzor, gul lagan bog ‘n ing bir kо‘rinishini ijodiy-badiiy talqinda ifodalashga intilganlar. Ular tikayotgan sо‘zana, kashtalariga о‘zlarining qalb dunyosidagi tuyg‘ularini ham singdirib, turli ranglarda jilo bcrganlar. Ularning mashaqqatli mehnatlari tufayli mazkur sohalar amaliy san’at drajasiga kо‘tarildi. XIX asrda Qashqadaryo vohasining barcha shahar va qishloqlari xotin-qizlard tomonidan kо‘pgina sо‘zanalar tikilgan Sо‘zana kо‘pincha yig‘ilgan _oylar ustiga yopishda, otga mindirilgan kelinlar ustiga va orqa tomoniga yopishda ishlatilgan. Sо‘zanalar har xii kenglik va uzunlikda bо‘lib, asosan 1x2 sm shaklida bо‘lgan. Ular kо‘pincha qо‘lda tikilgan kashta bilan bezatilib, kashtalar chindi xiyol shaklidagi gullar bilan bezatilgan. Ular о‘rtasida esa boshidan oxirigacha ponasimon shaklda merov bо‘lgan. Ba’zi qishloq ovullarida sо‘zanalar joynamoz nomi bilan ham atalib, ular kо‘pincha uy-joylari ustiga solingan. Sо‘zanalar atrofiga qora matodan inag‘iz qо‘yib tikilgan. Sо‘zanalardan ya’ni joynamozlardan namoz о‘qishda ham foydalanilgan. Ularning о‘ngi va chapini bilish uchun kо‘proq о‘rta qismida ponasimon merov tikilgan. Xullas, sо‘zanalar ham boshqa tikuvchilik va tо‘quvchilik matolari singari aylana yarim aylana zanjirsimon, qо‘chqor shoxli gullar bilan mag‘iz qо‘yib tikilgan. Sо‘zanalardan ya’ni joynamozlardan namoz о‘qishda ham foydalanilgan. Ularning о‘ngi va chapini bilish uchun kо‘proq о‘rta qismida

ponasimon merov tikilgan. Xullas, sо‘zanalar ham boshqa tikuvchilik va tо‘quvchilik matolari singari aylana yarim aylana zanjirsimon, qо‘chqor shoxli gullar bilan bezatilgan holatda tikilgan. Mazkur davrda kashtachilik ham keng taraqqiy etdi. Qashqadaryoliklar rang-barang shakldagi kashtalardan keng foydalanilgan. Ulardan taxmonlardagi kо‘rpa-yostiq ustiga, sandal, beshik ustiga yopishda foydanalanilgan. Kashtalar ishlatilishiga qarab vohaning mahalliy aholisi shevasida zardevor, kirpech, choyshab, bо‘g‘joma yoki bо‘g‘cha deb nomlangan. Kashtalar asosan ikki uslubda tikilgan: matoning arqoq va о‘rim iplarini sanab kashta tikish, matoga tasvir tushirib, kashta tikish. Qashqadaryo vohasida tikilgan kashtalar yuzasining kо‘p qismini naqsh egallaydi. О‘zbek xalqi milliy an’anlariga kо‘ra asosan kelin sepida bir necha xildagi kashtalarning bо‘lishi shart hisoblangan. Bu an’ana Qashqadaryo vohasining deyarli barcha shahar va qishloqlarida saqlangan bо‘lib, ular qizlar tomonidan tikilgan. Kelinlarning uylari asosan kashtalar, turli xil sо‘zanalar bilan bezatilgan. Shuningdek kо‘ylak, yaktak, avra (40 yoshga kirgan ayollar yaktak) larga chiroyli gularni kashta qilib tikkanlar. Kashtalangan rо‘moldan qurama, kо‘rpa, yostiq, kо‘rpachalar dо‘ppilar, belbog‘lar ham tikilgan. Xullas, XIX asrda Qashqadaryo vohasi hududida shug‘ullangan hunarlariga qarab, alohida-alohida guzarlarga bо‘linib yashardi. Aholi orasida tо‘qimachilik turi keng tarqaldi. Ip yigirish, mato tо‘qish, kiyim tikish kabi turlari taraqqiy etdi. Ayniqsa, vohaning chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi hududida gilam tо‘qish, kigiz bosish hunari keng rivojlandi. Mazkur davrda vohada, karbos, guldor chit, oq surp, futa, olacha, katon singari gazlamalar tо‘qilgan. Gazlamalardan turli xil kо‘rinishdagi kiyim-boshlar tikilgan. Voha xotin-qizlari orasida kashtachilik hunari ham keng taraqqiy etdi.

1. 2 . Qashqadaryo vohasida zargarlik, charmgarlik hunarlarining rivojlanishiXIX asr hunarmandchiligida eng kо‘p taraqqiy etgan hunarlardan biri bu zargarlik hisoblanadi. Mazkur davrda Qashqadaryo vohasining, ayniqsa Qarshi va Shahrisabz hududlarida zargarlik hunari bilan shug‘ulanuvchi zargarlar bozor va saroy ahli uchun mahsulot ishlab chiqarganlar. Shaharlardagi zargarlik ustaxonalari shaharlarning markazlarida joylashgandi. Boshqa hunarmandlik turlaridan farqli о‘laroq, zargarlik yetakchi hunarmandlik turi hisoblanmay, zargarlar shahar ijtimoiy hayotida ham boshqa hunarmandlik turlaridek ahamiyatli о‘rin tutmagan. Zargarlik mahsulotlari kundalik ehtiyojda talab etilayotgan turli hunarmandlik mahsulotlariga nisbatan kam ishlab chiqarilgan, unga talab ham tor doirada bо‘lgan. Zargar ustalar orasida qimmatbaho toshlar va oltindan yasalgan taqinchoqlardan tashqari, о‘rtahol aholi ehtiyojidan kelib chiqqan holda arzonroq metal va toshlardan nafis zargarlik (buyumlari (taqinchoqlar) ishlab chiqaradigan ustalar ham faoliyat kо‘rsatgan. Zargarlar oltin, kumush va jez qotishmalaridan turli xil zeb-ziynatlar va qimmatbaho buyumlar yasab ularga nozik did bilan nafis badiiy ishlov berganlar. Shuningdek zargarlar turli metal va qimmatbaho toshlar yordamida xilma-xil zeb- ziynat buyumlarini-ziraklar, soch popuklar, bargak, tillaqosh, tumor, burunbuloq, bilaguzuk kabi taqinchoklar yasaganlar. Ayollar uchun kundalik hayotda, va bayramlarda taqiladigan zeb-ziynat buyumlari shular jumlasidandir. V ayram bezaklari majmuasi peshona, bо‘yin, chekka,burun kо‘krak va boshqa bir qancha ashyolardan iborat bо‘lgan. Peshona bezaklari qoshlar yoyiga о‘xshardi. (Tillaqosh). Chakka bezaklari kumush va tilla suvi berilgan naychalar bо‘lib, sochning uzun zulflari ulardan о‘tkazilardi. Oltin va kumush bо‘yin marjonlari rang-barang xafanbonular bо‘ynga yopishib turardi. Quloqlarga ilmoqli ziraklar taqilardi. Qizlar uchun qimmatbaho bezaklar turmushga chiqishdan oldinoq sotib olinardi. B a d a v l a t o i l a d a n b о ‘ l g a n a y o l l a r ( a s o s a n s h a h a r l a r d a ) p e s h o v u z v a peshxalta deb atalgan kо‘krak bezaklarini taqardilar. Peshovuz qosh terish muychinagiga va ayollar pardoz-andozining boshqa ashyolariga о‘xshash i lm oql i t i l l a ( t i l l a suvi yur it ilgan) qubbocha shaklda bо‘l ib, ayol lar

kо‘ylagining yon etagiga t i k i b qо‘yilardi. Ilmoqlari ichida kalitchalari bо‘lgan peshxalta ham shunday tikilardi. Qimmatbaho bezaklar asosan kumush va o l t i n va nodir toshlardan yasalardi. Ularni faqat badavlat xonadon egalarigina sotib o l i shardi. Zargarlar zeb-ziynat buyumlarini yasashda eng avvalo mahalliy xalqning an’analari va didini hisobga olgan h o l d a t a y y o r l a r d i l a r . S h u s a b a b d a n h a m h a r b i r h u d u d d a y a s a l g a n bezaklar bir-birlaridan a j r a l i b turardi. Har bir hudud zargarlarining о‘ziga xos uslublari mavjud edi. XIX asrda boshqa hunarmand ustalar singari zargarlarning ham maxsus mahallalari va guzarlari mavjud edi. Jumladan qarshilik zargarlar asosan eski shaharning atrofida, shuningdek, Xaram- S a r o y , B o y l a r g u z a r l a r i v a b o s h q a g u z a r l a r d a j o y l a s h g a n d i . 1 S h a h r i s a b z d a e s a z a r g a r l a r a s o s a n B o l o x a u z , M a r d o n - X a u z v a K u n d u z a k m a h a l l a l a r i d a y a s h a r d i l a r . Z a r g a r l a r n i n g m a x s u s ust axonal ar i m avj ud e d i . XIX asr da Shahr i sabz vohasi zar gar l ar i О‘ r t a O s i y o n i n g b o s h q a h u d u d l a r i d a g i z a r g a r l a r s i n g a r i b i r n e c h am u t ax a s s i s l ik l a r ga bо ‘ l i n i b f a ol i y a t kо ‘ r s at g a n l a r . 2 B ul ar : u zuk s o z l ar , zir akso zl ar va bosh qa x i l taqinchoql ar yasov chi l ardir . Zargarl ik h am avloddan-avlodga meros q i l i b qoldirilgan. XIX asr Qashqadaryo hunarmandchiligida eng nozik va murakkab i s h ayollar tillaqoshi, b a r g a k v a z e b i g a r d o n , x a p o v a n d y a s a s h b o ‘ l g a n . U l a r d a s t l a b m i s d a n , keyinchalik kumushdan va oltindan yasalgan bo‘lib, nozik san’at asarlari hisoblanadi. Zebigarden va xapovand ayollar taqinchoqlari i c h i d a eng k o‘p m ehnat tal ab qil adigan buyuml ardi r. Ul ar ayol l arni ng u s t k i k i y i m i u s t i d a n k o ‘ k r a k y o n i g a t a q i l g a n . Z e b i g a r d o n x a p o v a n d v a bargaklarning ko‘pgina qismida dur munchoqlar qadab terib chiqilib, yuqori qismida kiyimga tikiluvchi ilgak moslamasi bo‘lgan. Maxsus zanjirlar orqali tutashtirilgan. Qadama toshlar va ko‘zli munchoqlar tu rl i s hak l da y a’ ni uch bur chak , t o ‘rt bu r chak , ol t i bu rch ak 1 Suxareva O.A. Kistorii gorodov Buxarskogo xanstvo.–T.:1958. s. 123. 2 Ming yillar merosi. B.102

v a hat t oki k o ‘ p b u r c h a k l i s h a k l l a r d a bo ‘ l g a n . S h u n i n g d e k b a d a v l a t a y o l l ar b e za g i bo‘lgan tillaqosh ham xuddi shu uslubda tayyorlanib, dastlab qush qanotlari yozilgan shaklda kumush, o l t i n yoki misdan tayyorlangan. Tillaqoshga munchoqchalar o ‘ r n a t i l i b , bezek berib chiqilgan. Hattoki o ‘ z i d a n a n ’ a n a v i y n a q s h n i n g b o ‘ r t m a , u y m a s h a k l l a r c h i q a r i l i b , u n g a nodir toshlar qad ab chiqilg ach, o‘zgacha tus olgan. Till aqoshl arga qo‘yilgan yoqut, feruza toshlar ham unga o‘zgacha j i l o bergan. Ular XIX a s r d a j u d a ham x a r i d o r g i r bo‘lgan ze b - z i y n a t b u yumlari hi sobl anadi. XIX asrda zargarlar tomonidan yasalgan va xalq amaliy san’ati namunalaridan yana biri ayollarning kumush bilakuzuklari edi. Bilakuzuklar ham hunarmand zargarlarning iste’dodi tufayli ayollar uchun qimmati bezak turlaridan biri edi. Bilakuziklar turli xil material lardan tayyorlangan. О‘rta hol ayollar kо‘pincha kumush bilakuzuklardan, badavlat xonadon ayollari esa oltin, oddiy xonadon ayollari esa mis yoki temir aralashmasidan tayyorlangan bilakuzuklarni sotib olishgan. XIX asrga old Shahrisabz muzeyida saqlanayotgan bilakuzuklar kumushdan yasalgan bо‘lib, aylana qismi, sirti о‘ymakor gullar bilan bezatilgan .1 Aylana shaklni bir-biriga tutashgan joyida ozgina joy qoldirilib bir-biriga jipslashtirilmagan. Chunki bilakuzuk ana shu joyidan taqilgan. Shunday bilakuzuklar qarsh ilk zargarlar tomonidan ham yasalgan. Viloyat о‘lkani о‘rganish muzeyidagi eksponatlar orasida kumush bilakuzuklar ham bо‘lib, ular uch xil kо‘rinishdadir. Ularning ustki tomoniga о‘yma naqshlar solingan va qizil, sariq, kо‘zlar bilan bezatilgan. Shuningdek zargarlar tomonidan yana ayollarning kо‘krak qismiga taqiladigan taqinchoklar, turli kо‘rinishdagi munchoqlar ham yasalgan. Mazkur davrda vohada alohida bilakuzuk yasovchi ustalar bо‘lib, ularning yasagan buyumlari Rossiya, Tatariston, Sharqiy Turkiston, Xitoy hududlariga ham tarqalib, juda ham xaridorgir bо‘lgan. Shuningdek voha zargarlari tomonidan mis va kumushdan gajaklar yasalib, ular ayollarning maxsus bezagi 1 Shahrisabz muzeyi namunalari asosida.

hisoblangan hamda ular tomonidan qadrlanib taqilgan. Gajak uzunchoq ya’ni 8-10-12 sm uzunlikda bо‘lib, teng о‘rta qismida uzunchoq aylana bodomsimon bо‘rtik hosil qilingan bо‘lib, pastki qismi yarim aylanaga ingichka nay borib tutashadi. О‘rtasidagi bо‘rtikdan chiqqan nay yuqori qism yarim aylanaga borib tutashtirilgan. Tepa qismidagi yarim aylana uchiga halqa о‘tkazilgan bо‘lib, bu halqa orqali sochga ulangan. Gajak uchiga soch ulanib, о‘rtadan о‘lgan soch orqa yarim aylanaga tugilgan. Gajaklar ayollar sochiga taqilganda jilo berib toblangan. Gajaklar mis va kumushdan ham yasalgan. Voha hududining ba’zi joylarida jumladan mang‘it urug‘iga mansub xotin-qizlar burining о‘ng tomoni uchiga lativa (burunga taqiladigan sirg‘a) taqilgan . 1 Ushbu lativa ham zargarlar tomonidan yasalgan. Shuningdek shahar zargarlari ayollari uchun yana t u r l i xildagi sirg‘alar, uzuklar, tо‘g‘noqchilar ham yasaganlar. A y o l l a r n i n g u s h b u z a r g a r l i k b u y u m l a r i n i y a s a s h , z a r g a r l ar d a k a t t a m a h o r a t , t i n i m s i z i z l a n i s h v a m a s h a q q a t l i m e h n a t n i t a l a b q i l g a n . Zargarl ik hunar i ham boshqa kasblar singari avloddan-avl odga m eros sifatida о ‘ t i b kelgan. M az ku r d avr ga oi d kо‘ pl ab t aq i n ch oq l a r ni Q as hq ad ar yo v i l o ya t о‘lkani о‘rganish muzeyi eksponotlari orasida ham uchratish mumkin. Ularning asosiy qismi kumush va misdan yasalgan. Jumladan, XIX asrga oid halqalar b i r necha x i l kо‘rinishda b о ‘ l i b , ular t u r l i x i l uslublarda y a s a l g a n . A y o l l ar u c h u n y a s a l g a n b a l d o q l i h a l q a l a r g a n a f i s d i d b i l a n i sh l o v b er i l g an . Na qs hl ar b i l a n be za t i l g an ha l q al ar ni ng p as t k i qi sm i s a r i q m u n c h o q l a r b i l a n b i l a n b e z a t i l i b , u n g a k u m u s h d a n a y l a n a holdagi sharchalar osilgan. 2 Ikkinchi kо‘rinishdagi baldoqli halqa esa kumushdan yasalib, marjon bilan bezatilgan. Shu sababli mazkur h al qa k um u sh m ar j on de b ha m a t a l g an . U ng a as os an s ar i q va si yo h mar jonl ar qо‘ yil gan. Shuni ngdek yana Qar shil ik zar gar lar tomoni dan k u m u s h d a n m a n g l a y d о ‘ z l a r h a m y a s a l g a n . U s h b u m a n g l a y d о ‘ z l a r n i a y o l l a r y a ’ n i 1 Jо‘rqulov O. Qashqadaryo mang‘itlari.–T.:Fan, 1993.B.103 2 Qashqadaryo viloyati о‘lkani о‘rganish muzeyi

k о ‘ p h o l l a r d a k e l i n b о ‘ l g a n q i z l a r p e s h o n a l a r i g a taqishgan. Manglaydо‘zlarning ikki yonboshi zanjirli bо‘lib, t url i x il dag i bezak la r b i l a n bez at il ga n. Ma ngl aydо‘ zni ng us tk i qismiga q i z i l - s a r i q kо‘zlar qadab chiqilgan. Ularning bar biriga mohirona bezak berilgan. XIX asrda voha hududida yaxshi taraqqiy etgan hunarmandchilik turlaridan yana b i r i teri oshlash, charmga i s h l o v berish, kosibchilik edi. Shaharlarda teri oshlash hunarmandchiligi c h i l i g i ham muhim о ‘ r i n kasb etgan. Odatda ot, qо‘y, hо‘kiz, tuya t e r i l a r i o s h l a n g a n . B u n d a y h u n a r t u r l a r i b i l a n m a s h g ‘ u l hunarmandlarning ustaxonalari kо‘proq shahar chetida, suvga yaqin yerlarda joylashib “charmgarlar” deb atalgan. Shunday mahallalar va shu hunar b i l a n shug‘ullanganlar. Qashqadaryo vohasi shahar va q is hl oqla ri da ham bо‘lgan. 1 XIX asrda Qarshi shahrida may da hunarmandlar о‘rtasida terini qayta ishlash bilan mashg‘ul bо‘lgan k i s h i l a r Charmgar mahallasida yashaganlar. Mazkur mahallada teri oshlovchi dо‘konlar ham bо‘lgan. Bu yerda qо‘y terisidan charm, mesh, echki terisidan pо‘stak va boshqa buyumlar tayyorlangan. Shaharning Buzrukobod mahallasida eshak terisini qayta ishlash va y a s h i l r a n g g a b о ‘ y a s h b i l a n s h u g ‘ u l l a n u v c h i h u n a r m a n d l a r y ash aga nl ar. B und an kem xu t tay yor la nga n. U s ta h una rm an dla r tomonidan oshlangan s i f a t l i t e r i l a r nafaqat Qarshi bozorlarida, hattoki, Buxoro, Samarqand, bozorlariga ham chiqarilgan. Shuningdek shahar a t r o f i d a j o y l a s h g a n q i s h l o q l a r a h o l i s i t e r i o s h l a s h b i l a n s hu g ‘ u l l a n g a n l a r . M a s a l a n , De no v q i s h l og ‘ i a h o l i s i qо ‘ y t e ri s i n i oshlab, surpa qilganlar. Qishda surpada un issiq, yozda salqin holatda s a ql an ga n li gi u c hun ha r bi r xo n adon da und an f oyd a la ni l g an . B u holatni vohaning deyarli barcha hududlarida uchratish mumkin. 1 Pо‘latov S. Moziydan sadolar. Qarshi, Nasaf. 1994. B.11

T e r i o s h l a s h h u n a r i S h a h r i s a b z , K i t o b h u d u d l a r i d a h a m k e n g t a r q a l g a n d i . U s h b u h u n a r e g a l a r i S h a h r i s a b z n i n g K a t t a v a K i c h i k C h a r m g a r , M e s h i g a r m a h a l l a l a r i d a y a s h a r d i . 1 U l a r a s o s a n o y o q k i y i m l a r i , u l a r n i n g p o s h n a s i u c h u n c h a r m l a r o s h l a g a n l a r . O q t e r i l a r o s h l a n i b , u l a r d a n s u v v a q i m i z s o l i b q о ‘ y i s h u c h u n m e s h l a r t о ‘ q i l g a n . S h u n i n g b i l a n b i r g a q o r a e c h k i t e r i l a r i h a m o s h l a n i b , t u r l i - x i l d a g i o y o q k i y i m l a r i i s h l a b c h i q a r i s h d a f o y d a l a n i l g a n . C h a r m d a n t a s h q a r i e s h a k t e r i s i d a n y a s h i l t er i ( k e m x u t ) h a m t a y y or l a s h g a n . B u n d a y h u n ar e g a l a r i S h a h r i s a b z n i n g Y o y i l m a g u z a r i d a i s t i q o m a t q i l i s h g a n . U s h b u oshlangan t e r i l a r G‘uzor, Boysun va boshqa hududlardagi bozor larda s o t i l g a n . M a z k u r d a v r d a k a l i s h d о ‘ z l i k v a e t i k d о ‘ z l i k h u n a r i b i l a n shug‘ullangan hunarmandlar Namatol, Xо‘ja-Mir, Xomid, Qopqon guzarlarida y a s h a g a n l a r . K i t o b l i k h u n a r m a n d l a r e s a y a s h i l t e r i d a n y u p q a t o v o n l i k a l i s h l a r t i k i s h g a n . T e r i o s h l a s h v a c h a r m p i s h i r i s h h a m q a d i m d a n d a v o m e t i b k e l a y o t g a n h u n a r l a r d a n b i r i h i s o b l a n a d i v a u n i a m a l g a o s h i r i s h q u y i d a g i t a r t i b d a a m a l g a o s h i r i l g a n . T e r i n i o s h l a s h u c h u n d a s t l a b t o z a t er i o l i n i b , suvga sol i nadi . T er i suvda 2 kun t ur gach, uni suvdan ol i b y e r d a n k o v l a n g a n x a n d a k i c h i d a g i o h a k l i s u v g a s o l i n a d i . H a n d a k u z u n l i g i 1 - 2 m e t r , c h u q u r l i g i 1 m e t r b о ‘ l i b , u n g a t a s h l a n g a n t e r i 1 5 k u n m o b a y n i d a t u r a d i . T e r i s u v d a n o l i n g a c h , j u n l i t o m o n i d a n t a x t a t o r t i l i b , uchi t i g ‘ l i о ‘ t k i r о‘rog‘li moslama b i l a n tozalanadi. Keyin esa o l i n i b , o h a g i y a x s h i l a b y u v i l a d i . T e r i d a q o l g a n g о ‘ s h t s t a n o k yordamida tozalanadi. Doriga s o l i n i b (masalan tezob dorisiga) va yana i k k i n c h i m a r t a i s h l o v b e r i s h о ‘ t k a z i l g a c h , p e p i r d e b a t a l u v c h i d o r i g a s o l i n i b , u n d a n s о ‘ n g y a n a d o r i g a s o l i n i b , 1 - 2 k u n t u r g a c h , o l i b yuviladi va qora rangga solinadi. Agar kerak bо‘lsa qizil, sariq, jigar rangga ham s o l i s h yoki bо‘yash mumkin. Sо‘ngra suvi s i q i b tashlanib, t a x t a l i t о ‘ r t b u r c h a k r a m k a g a s o l i n a d i v a t o r t i l a d i . R a m k a d a quriguncha olov t u t i l i b , undan tushiriladi. 1 Suxareva O.A. K istorii gorodov Bucharskogo xanstvo.–T.:1958.s.136

Keyin terini yumshatish uchun sо‘nggi ishlov berish jarayoni о‘tkaziladi. Shu tariqa tayyor bо‘lgan charmdan turli x i l mahsulotlar ishlab chiqariladi. T e r i d a n y o k i c h a r i m d a n b e j i r i m r a n g o - r a n g t e l p a k l a r i s h l a b chiqarish XIX asr hunarmandchil igini ng eng yuksak yо‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Qashqadaryoning shimoliy va shimoliy sharqiy vohalarida kо‘p talab etilgan bosh kiyim, telpaklar telpakdо‘z ustalar tomonidan tayyorlangan . Telpaklar dastlab yangi sо‘yilgan qо‘y terisi yoki suvda yashovchi s i l l i q yungli hayvonlar (suvsar, nutra, ondatra) t e r i l a r i d a n tayyorlangan. Oshlashdan oldin uni maxsus q i r g ‘ i c h l i tosh yordamida terini qolgan mayda yog‘-gо‘shtlardan t o z a l a b , s i l l i q h o l a t g a k e l t i r i l g a n . S о ‘ n g r a e s a b a ’ z i d a a r p a y o r i b i c h i g a t i q i s h y o k i q a t i q s u v g a s o l i b q о ‘ y i l g a n . Y a x s h i t o z a l a n i b yumshoq holga keltirilgan terini o l i b telpak о‘lchoviga qarab bichilib, dastgoh yordamida t i k i l g a n . Tikilgan telpaklar uchun maxsus о‘lchovli q o l i p l a r bо‘lib, qoliplar aylana g ‘ о ‘ l a yog‘ochdan tayyorlangan. Tikilgan telpaklar maxsus о‘lchovli yog‘och qolipga solinib, tortilgan. B i r necha soat yoki b i r necha kun qolipga qо‘yilgan telpaklar olinib, k e r a k l i j o y l a r i g a b o g ‘ i c h y o k i i p l a r t i z i m c h a s i о ‘ t k a z i l g a n . Telpaklarni sotish uchun maxsus mahalla rastalari va bozor rastalari bо‘l ib, ular juda xaridorgir bо‘lgan. Ularni sot ishda ba’zan mahalliy va chet el savdogarlari muhim rol о‘ynaganlar. Hatto Qashqadaryoda ti kilgan tel pakl ar savdogarlar tomonidan boshqa о‘ lkalarga ham ol ib k e t i l g a n . V o h a n i n g m a r k a z i y s h a h a r l a r i h i s o b l a n ga n Q a r s h i , Shahrisabz, Kitobda markaziy xiyobonlardagi usti yopiq savdo rastalarida telpaklar sotilgan. Bunday joylar “tim”, “chorsu” deb ham atalgan. Shuningdek mazkur davrda charmdan yengsiz kamzul, poyafzal, ot va arava anjomlari tikilgan. Charm tikuvchi kosiblar

orasida maxsidо‘z, egarchi, yuganchilar, kabi charmdо‘zlar bо‘lgan. 1 Harbiy yurish, о‘zaro kurashlar vaqtida charmdan yasalgan sadea (о‘kdonlar) l a r pamonning charm g‘iloflari, pichoq va qilichlarning charm g‘iloflari pichoq va qinlarning charm qoplangan qinlariga talab juda katta bо‘lgan. Ustki kiyimlar tikuvchi l a r orasida pо‘stin va pocha pо‘stin tayyorlaydigan pо‘stindо‘zlar bо‘lib, ular о ‘ z mahsulotlari bilan asosan dasht aholisining talabini qondirganlar. Ular turli qimmatbaho mо‘ynalardan p о ‘ s t i n tikuvchi mо‘ynadо‘zlarga va shuningdek, ancha arzon qо‘y pо‘stagidan pо‘stin tikuvchi pо‘stin-dо‘zlarga bо‘lingan. XI X as r d a ham b os hq a hu du dl ar da gi s i nga r i v oha sh ah ar va qishloqlarida kо‘plab aholi pо‘stindо‘zlik bilan shug‘ullanishgan. Shuningdek XIX asrda boshqa hududlardagi kabi voha shahar va qishloqlarida turli x i l terilardan oyoq-kiyim tikuvchi kosiblar kо‘p bо‘lgan. Voha erkaklari poyafzali ham xilma-xil bо‘lib, ayniqsa shahar aholisi о‘rtasida keng tarqalgan va erkaklar ham ayollar kiyadigan turi yumshoq poshnali maxsilar edi. Aholining badavlat qismi vakillari uni kavush b i l a n kiyardilar. Daromadi о‘rtacha bо‘lgan k i s h i l a r о‘rtasida qо‘nji uzun, baland poshnali, yaxshi ishlov berilgan charmdan tikilgan etiklar keng tarqalgan edi. Shahar va qishloqlarning mehnatkash aholisi poyafzallarning eng oddiy turini choriq, mо‘kki va boshqalarni kiyardilar. Ayollar poyafzalining eng asosiy turi bu charm kavush e d i . Uning sirti yassi dо‘ngchasi baland va tumshug‘i keng, о‘rtacha poshnali, dag‘al yashil yoki sariq charmdan tikilardi. Kavushning о‘rtacha yoki poshnali s i r t i tor, turi qora charmdan tayyorlanardi. Kovush bilan kiyiladigan maxsi kо‘chalik poyafzal hisoblanardi. Qarshi shahrining Qizilmachit kо‘chasida istiqomat qilgan aholi kosibchilik b i l a n keng1 Shahrisabz muzeyi

shug‘ullangan. Ular tikkan kovush, e tik, maxsilari xaridorgir bо‘lgan. Shuningdek Beshkent, Kasbi, G‘uzor, Shahrisabz, Yakkabog‘, Kitob hududlarida ham kо‘plab aholi kosibchilik bilan mashg‘ul bо‘lganlar. Misol uchun Denov qishlog‘ida ham kosibchilik dо‘koni bо‘lgan. Denov qishlog‘i erkaklari oyoq kiyimlari kovush, e t i k , chо‘qay-maxsi, ayollari esa kovush, maxsi kiyganlar. Soxtapiyoz, Yakkayog‘och kabi qishloqlarda ham kosibchilik hunari b i l a n shug‘ullangan kishilar yashardi. Mang‘it qishlog‘i odamlari asosan chorvador bо‘ lganligi uchun qо‘y va mol terilarini oshlab, ulardan kavush, mukki, (tufli botinkaga о‘xshash), taka terisidan takaki etik, nо‘g‘ay e t i k (poshnasi baland), talaki maxsi singari poyafzallarni tayyorlaganlar. Xotin-qizlar tomonidan kiyiladigan oyoq kiyimlar maxsi, kavush, nо‘g‘ay kavushlar kо‘proq boshqa joylardan keltirilgan. Qarshi, Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, G‘uzordan esa beti pufakli kavushlar o l i b kelingan. XIX asrda voha aholisi orasida etikdо‘zlik hunari bilan mashg‘ul b о‘ l g an hun ar m an dl ar h am an ch ag i n a ed i . Tur l i xi l da gi et i k l ar tikishning ham о‘ziga xos usullari va uslublari mavjud edi. Mazkur j a r ay o n v o h a e t i k d о ‘ zl ar i t o m o n i d a n q u y i d ag i h o l a t d a a m a l g a oshirilgan. Teri poyafzal andozasiga q о ‘ y i l i b bichilgan. Bichilib, tо‘g‘irlangan va tayyor holga kel tir il gan. Undan sо‘ ng poyaf zal qolipiga t o r t i l i b , k l e y l a b tag-poshna yopishtirilib, pressga bosiladi. Qolipdan tushirilib, aylantirib t i k i l a d i . Tayyor qilingan turli xildagi poyafzal et iklar savdogar lar tom onidan chekka о‘lkal ar ga oli b chiqib s o t i l g a n . C h a r m d a n t a y y o r l a n g a n b e j i r i m e t i k l a r , m a x s i , m о ‘ k k i k a v u s h l a r , c h a v a n d o z e t i k , c h o r i g ‘ k a b i p o y a f z a l l a r n i n g b i r q a n c h a turlari tayyorlanardi. Kosiblar oyoq kiyimlari tayyorlashni maxsus dо‘konlarda amalga oshirganlar. Etiklar va boshqa oyoq kiyimlarni tayyorlashda terining qalin turi (ulton) muhim о‘rin tutgan. Chunki q i s h k e z l a r i d a q o l a v e r s a k о ‘ p i s h l a t i l a d i g a n e t i k c h i d a m l i b о ‘ l i s h i uchun mustahkam, p i s h i q ,

q a l i n charmdan tayyorlangan. Shu sababdan h a m b u t u r d a g i e t i k , m a x s i , k a v u s h l a r g a t a l a b k a t t a b о ‘ l i b , u l a r x a r i d o r gi r b о‘ l g a n . U l ar n i t a y y o r l a s h xi l m a - x i l u s u l l a r d a o l i b b o r i l g a n . Teridan t u r l i xildagi buyumlarni ishlab chiqarish uchun maxsus yeli ml ar kerak bо‘ lgan. Shu sababdan ba’zi ki shil ar m axsus yeli ml ar tayyorlash b i l a n shug‘ullanganlar. Manbalarda e’tirof e t i l i s h i c h a v o h a n i n g t e r i o s h l a s h , u n g a i s h l o v b e r i s h b i l a n s h u g ‘ u l l a n g a n hunarmandlarning ba’zilari y e l i m tayyorlashni birga o l i b borgan. Xullas, mazkur davrda Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligida z a r g a r l i k h u n a r i b i l a n s h u g ‘ u l l a n u v c h i z a r g a r l a r t o m o n i d a n a y o l l a r u c h u n t u r l i - x i l d a g i t a q i n c h o q l a r y a s a l d i . Zargarlik hunari bilan s h u g ‘ u l l a n u v c h i l a r h a m m a x s u s g u z a r l a r d a i s t i q o m a t q i l d i l a r . X I X a s r v o h a a h o l i s i o r a s i d a t e r i o s h l a s h v a c h a r m g a i s h l o v b e r i s h h u n a r i h a m k e n g t a r q a l d i . C h a r m d a n a h o l i e h t i y o j l a r i u c h u n t u r l i xildagi bosh v a oyoq kiyimlari ishlab chiqildi. Ushbu hunarmandchilik t u r l a r i n i n g taraqqiyoti voha a h o l i s i ijtimoiy hayotida m uhi m aham i yat kasb et adi .

II. BOB. QASHQADARYO VOHASI HUNARMANDCHILIGIDA KULOLCHILIK, METALGA ISHLOV BERISH VA ME’MORCHILIK TARMOG‘I RIVOJI VA UNING О‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2.1.Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligida kulolchilik, metalga ishlov berish va me’morchilik tarmog‘i rivoji va uning о‘ziga xos xususiyatlari XIX asrda hunarmandchilikning yetakchi tarmoqlaridan yana biri kulolchilik edi. Shahar va qishloq aholisi orasida doimo arzon va pishiq sopol idishlarga talab katta bо‘lgan. Bu talabni qondirishda kulolchilarning mehnati diqqatga sazavordir. XIX asr muallifi A.Kushakevich shaharlarda kulollar yasagan mahsulotlarni 3 guruhga bо‘lgan. Bular oddiy tuproqdan tayyorlangan va sirlangan mahsulotlar (tandirlar, xumlar, kо‘zalar, kо‘zachalar, xumcha), oddiy tuproqdan tayyorlanib sirlangan mahsulotlar (sirlangan g‘isht-qoliplar, uy-rо‘zg‘or buyumlari, laganlar, kо‘zalar, va boshqalar), oq tuproqdan tayyorlanib sirlangan fayan (ganch aralash loy) idishlardir. Shuningdek, О‘rta Osiyo kulolchiligi M.K.Rahimovning fikricha, ikkita asosiy turga ya’ni, kosagarlik va kо‘zagarlikka bо‘linadi . 1 Mahalliy kulollik loyi xom-ashyo manbai bо‘lgan Kosagar ustalar yaratgan turli hajmdagi tovoq, kosa, lagan, piyola va boshqa mahsulotlar turli naqshlar bilan bezatilgan va sirlangan. Vohaning kо‘zagar ustalari turli hajm va kо‘rinishga ega bо‘lgan kо‘za, kо‘zacha, xurmacha, turli tuvaksimon idishlar xum va xumchalar hamda boshqa mahsulotlarni tayyorlaganlar. Mazkur mahsulotlar orqali keladigan daromad kulollarning mahalliy ehtiyojini tо‘la qondirgan. XIX asrda Qashqadaryo kulolchiligida о‘ziga xos badiiy uslub vujudga keldi va yuqori darajada taraqqiy etdi. Bu davrda asosan vohaning markaziy shaharlari hisoblangan Qarshi, Shahrisabz, Kitob hududlarida, shuningdek ba’zi qishloqlardagi aholi kulolchilik bilan shug‘ullanishgan. О‘rta Osiyoning boshqa shaharlaridagi singari voha kulolchiligi ham bir nechta tarmoqlarga bо‘lingan. Voha kulolchiligida XIX asrda kosagarlar xum va xumchasozlar hamda tandirsozlar, g‘isht pishiruvchilar kabi bir nechta tarmoqlar mavjud edi. 1 Rahimov M.K.Xudojestvennaya keramika О‘zbekistana.–T.:1961. S.13

XIX a s r n i n g b irinchi yarmi va oxirlarida vohada yasalgan sirli sopol buyumlar ayniqsa diqqatga sazovordir. Ushbu buyumlar badiiy jihatdan nihoyatda rango-rang, shakli va turi g‘oyat xilma-xil, hamda yuqori sifatli koshinli sopol idish-tovoqlar yasash keng yо‘lga qо‘yildi. Ularning aksariyatining sidirg‘ali oq sirli bо‘lib, sirti tо‘q zangori yoki yashil ba’zan qora yoki qizgish guldor naqshlar bilan bо‘yalgan. Bu davrning sirli norin tovoqlari, shohkosalari, lagan va kо‘zalari, bir necha moychiroq va shamdonlari badiiy jihatdan yuqori did bilan yasalganligi diqqatga sazovordir. Manbalarda Toshkent, Qо‘qon, Buxoro, Samarqand, Xiva kulollari singari Qarshi, Shahrisabz kulollarining о‘ziga xos yaasash va ishlov berish uslublari bо‘lganligi e’tirof etib о‘tilgan. Qarshi kulollari “turli shaklga ega juda yupqa idishlar” yasashda mohir bо‘lganlar. Qarshi kulollarining ham yasagan kо‘za, kо‘zacha, kosa, piyola, xum, tog‘ora kabi uy- rо‘zg‘or buyumlariga hamisha talab katta bо‘lgan. XIX asr о‘rtalaridan boshlab Qarshi kulollari orasida sopol qо‘rg‘oshindan foydalanib sir berish usuli tobora keng rasm bо‘ldi. Ular nafis jilolangan chizma bilan shaffof bо‘lma naqshni uyg‘unlashtirib ishlash uslubini keng qо‘llaganlar. Qarshi shahrining Kulolguzar, Buzukrobod, Chaqar, Roguzar, Tujak, Xо‘jaxiyol singari guzarlarida ham kulolchilik hunari bilan shug‘ullanuvchi hunarmandlar yashaganlar. Qashqadaryo viloyati о‘lkani о‘rganish muzeyida mazkur davrga oid bir qancha asori-atiqalar saqlanib kelinmoqda. Jumladan katta-kichik shakldagi sopol laganlar, suv tashish va saqlashga mо‘ljallangan turli xil kо‘rinishdagi kо‘zalar shular jumlasidandir. Suv solib qо‘yish uchun mо‘ljallanib yasalgan kо‘zalar oddiy uslubda yasalgan bо‘lib, ularning jumragi yо‘q. Tepa tomoni ingichka holatda bо‘lib,ushlagichlari bor, xolos. Deyarli bezaksiz holatda bо‘lgan bunday kо‘zalarda suv saqlash juda ham qulay bо‘lgan. Chunki issiq yoz oylarida bunday kо‘zalarda saqlangan suv muzday holatda turgan. Ikkinchi bir kо‘rinishda yasalgan, ya’ni suv tashish uchun mо‘ljallangan suv xumchalar ham X I X asrga oiddir. Bunday suv xumchalar ham oddiy bezaksiz uslubda bо‘lib, ularning qopqog‘i ham bо‘lgan. Ayniqsa Shahrisabz va Kitob kosagar ustalari tomonidan

ishlangan tovoq, kosa, shokosa, lagan va boshqa idishlar juda boy naqshlarga ega bо‘lgan. Idishlarning naqshlarida О‘rta Osiyo hududida kо‘p asrlar davomida shakllangan badiiy an’analar ta’siri kuzatiladi. Xususan, Shahrisabzning X I X acrga oid kulolchilik buyumlarida kо‘pgina naqsh motivlari Qarshi, G‘ijduvon, Kattaqо‘rg‘on kulolchiligidan о‘zlashtirilgan. Biroq, Shahrisabz kulolchiligining о‘ziga xos qirralari ham bо‘lganki, ular yasagan mahsulotlar ana shu jihatlari bilan boshqalaridan farq qilgan. Shahrisabz kо‘zagar ustalari tomonidan turli xildagi kо‘zalar, nimkо‘za, kо‘zacha, har-xil tuvaklar, xurma nimxurma, xurmacha shuningdek qо‘shquloq oftoba, xumcha va xumlar hamda boshqa mahsulotlar tayyorlangan. Voha kulollari tomonidan musallas, yog‘ va boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash va ularni bir yerdan boshqa yerga olib borish uchun loyni pishitib, ulardan amforolar-ya’ni qо‘shquloq kо‘zalar, xumlar: idish-tovoqlar yasaganlar. 1 Shahrisabz muzeyida sopoldan yasalgan saqlanayotgan buyumlar orasida X I X asrga oid bо‘lgan qо‘shquloqli xumlar va kо‘zalar ham bor. Mazkur kо‘za- xumlarni yasash uchun kulollar qotish xususiyatiga ega bо‘lgan suv va boshqa suyuqliklarning о ‘ z holatida turishi mumkin bо‘lgan tuproq tanlab olingan. Sо‘ngra kulollar kulolchilik charxida kо‘zalar yasaganlar. Uning tashqi tomonidan ikki kishi ushlab kо‘tarib yurishi uchun baldoqlar qо‘yilgan. Yasalgan kо‘zalar maxsus о‘choqlarda ya’ni xumdonlarda pishirilgan. Pishirilgan amforolarga ba’zida usta kulollar tomonidan bezak berilgan. Shahrisabz muzeyidagi bu qо‘shquloqli xumchalar osti havorang holatda ziynatlanib, ustidan gulli (yashil) va mallarang uslubda bodom guliga о‘xshash rang tasvir tushirilgan. Mazkur davrda voha kulolchiligi ancha taraqqiy etib, mahalliy aholi etiyojini qondira olgan. Shahrisabz, Qarshi, Kitob 1 Shahrisabz muzeyi

shaharlarida kо‘plab kulolchilik dо‘konlari bо‘lgan. Shuningdek, Shahrisabz shahrining kulolchilik mahallasida xalq ustasi, san’atkor kulol Abdukarim Hazratqulov istiqomat qilgan1895-1975 yillarda yashab о‘tgan. 1 Abdukarim Hazratqulovning otasi Hazratqul va amakisi usta Rustam Egamberdiyevlar ham kulolchilik bilan shug‘ullanishgan. U dastlab kulolchilik hunarini otasi va amakisidan, sopol buyumlarga naqsh ishlash usullarini esa G‘ijduvonlik usta Muroddan o‘rganadi. Uning yasagan amaliy san’at buyumlari Hindiston, Eron, Yaponiya, Vengriya, Bryussel, Turkiya ko‘rgazma zallariga qo‘yilgan Toshkent, Dushanbe muzeylaridan joy olgan. Voha kulolchiligida ya’ni turli xildagi idishlar yasashda mahalliy tuproq asosiy xom-ashyo bo‘lib hisoblangan. Chunki vohaning tog‘, tog‘oldi va tekisliklarida tuproqlarning barcha turlarini uchratish mumkin. Shahrisabz kulollari t u p r o q n i a s o s a n s h a h a r a t r o f i d a n o l i s h g a n . K u l o l l i k d a , m u h i m ashyoviy manbalardan oq qum va oq tosh, jun, somon, lux, ba’zi metal parchalari va о‘simliklardan olingan bо‘yoqlardan foydalanilgan. Shahrisabz kulollari ham, О‘rta Osiyoning barcha hududlaridagi singari, ikki tur mahsulot i s h l a b chiqarganlar. 1. Qо‘l mehnatiga asoslangan oddiy k u l o l l i k buyumlari, b :u bilan asosan ayollar shug‘ullanishgan. Bular tor doiradagi iste’molchilar, tayyorlovchining o i l a s i , qarindosh-urug‘lari uchun tayyorlanib, tovar xarakteriga ega bо‘lmagan. Kulollikning bu turi bilan asosan qishloqlar, tog‘oldi hududlarida yashovchi aholi shug‘ullanib, ayollar k u l o l l i g i deb atalgan. 2. Shahar k u l o l l i g i , b u k e n g ishlab chiqarish h a j m i g a ega bо‘lgan k u l o l l i k ustaxonalarida k u l o l l i k charxlari asosida1 Zohidov P.SH. Me’mor olami.–T.:S.B.T. 1996 B. 159

keng iste’molchilarga mо‘ljallab chiqarilgan ishlab chiqarishdir. Mahsulotning bu turi k u l o l l a r tomonidan kо‘plab ishlab chiqarilgan va tovar xarakteriga ega b о‘lg a n. 1 Voha hunarmandlari mahsulot ishlab chiqarishda asosan kulollik charxlaridan foydalanganlar. Jumladan, Shahrisabz kulollari quyidagi asbob-uskunalarni ishlatganlar 1 . M o 1 a – yupqa taxtacha, tayyorlangan idish о‘lchami va tuzilishiga qarab, dastgohda idishga shakl berishda ishlatilgan.2 . K a m a r c h a - t e r i k a m a r c h a y o k i l a t t a ( o ‘ z 2 0 s m , e n i 2 s m ) idishning chekkalarini tekislashda ishlatilgan. 3 . X a r o s h - u c h i о ‘ t k a z i l g a n t a y o q g a , t i r n a b n a q s h b e r i s h d a ishlatilg a n. 4 . T a r o q - y o g ‘ o c h t a r o q , k o ‘ p t a r o q l i n a q s h b e r i s h d a i s h l a t i l g a n . 5. Kapcha-15sm uzunlikda yog‘ochdan qо‘pol q i l i b yasalgan. Yuqori doira va loy taxtani tozalash uchun ishlatilgan. 6 . Q al am - t ay oq ch ag a i p b i l a n b i r i kt i r i l ga n t er i p ar c ha si . B о‘ yo q n aq sh be r i s hd a i s hl at i l ga n . 7 . Terrakotik qolip-yirik idishlar tayyorlashda ishlatilgan. 36 - 4 0 s m di a m e t r v a 3 s m q alinlikda loyda n yasalgan. Idi shn i n g q ays i kulol tomonidan tayyorlanganligini bildirib turadigan о‘ziga xos belgisi bо‘lgan. Manbalarda e’tirof etilishicha, Shahrisabz va Kitob tumanlarida arxeologlar tomonidan qazish ishlari amalga oshirilganda XIX asrga oid sopol buyumlar parchalari topilganligi qayd etilgan. Kitob begi Qо‘rg‘oni, О‘rtaqо‘rg‘on, Shahrisabz shahrining butun hududidagi kо‘p sonli shurflarning qariyb barchasida ushbu davr kulolligi namunalari topilgan . 2 T o p i l g a n a s h y o l a r i k k i g u r u h g a m a n s u b b о ‘ l i b , s i r l a n g a n v a sirlanmagan sopol idishlarga ajratish mumkin. Sirlanmagan idishlarga 1 Ming yillar merosi.–T.:Sharq, 2002. B.103 2 Ming yillar merosi.–T.:Sharq, 2002. B. 103

xumchalar, kо‘zalar, jо‘mrakli idishlar, tuvak va tog‘oralarning bir qismi kiradi. Sirlangan idish bо‘laklari sirlanmagan idish bо‘laklariga nisbatan kо‘p uchraydi. Sirlangan idishlarga kosa, lagan, likopcha, tovoq, tog‘ora, chiroqlar kiradi. Shahrisabz, Kitob kulolchiligida oqish sir bilan qoplangan idishlar kо‘pchilikni tashkil etadi. Idishlar ichki tomonidan tо‘la, tashqi tomondan esa faqat yuqori qismigina yoki yarmigacha sirlangan. Kulollar i di shl ar ni asosan ochi q rang va tо‘ q f er uza rang, m ar ganet s r angi dagi , yashil va qora rang bо‘yoqlardan foydalanganlar. Shuningdek idishning tag qi sm i ga gul yoki bar gl ar chi zi sh, i di shni ng i chki qi sm i ni esa i ql i m i y naqshlar b i l a n bezash qо‘llanilgan. Shuningdek Shahrisabz, Kitob kulollari orasida idishlarni “Bosma” naqshlar bilan bezash keng tarqalgan. “Bosma” n a q s h l a r b i l a n i di s h l a r n i b e z a s h d a u s h b u n a q s h t ur i t ur l i v ar i a n t l a r d aqо‘llanilgan. Yirik “bosma”, mayda “bosma”, t i g ‘ i z va siyrak qо‘yilgan “ bosma” lar bunga misol bо‘la oladi. Sirlangan idishlar guruhida har ikki tomoni ham yashil yoki ochiq feruzarang bil an tо‘la qoplangan idis hlar ajralib turadi. Bu turdagi idishlar esa naqshlanmagan. I d i s hl a r ni s i r l a s h ku l ol l i k da e ng m ur a k ka b j a r a y on l a r d a n bi r i hisoblangan. Shahrisabzlik kulol lar о‘zi yasagan mahsulotlarini as osan о‘ zlari bezaganlar, ba’zi hollardagina maxsus naqsh soluvchilar uchrab t u r g a n . U l a r о ‘ z m a h s u l o t l a r i n i b e z a s h d a k о ‘ p r o q z u l f a k , s e r g u l nusxal aridan foydal angan. Gul va о‘si mli kl ar tas vi ridan tas hqari, turli h a y v o n l a r , q u s h l a r , h a s h a r o t l a r n i y o k i u l a r t a n a s i n i n g b i r q i s m i n i t a s v i r l a s h b u d a v r k o s a g a r u s t a l a r i t o m o n i d a n k e n g q о ‘ l l a n i l g a n . О‘r t a Osi yo ni ng t url i hudud lar id a b о‘ lg ani s i ngar i, S ha hr is a bz k u l o l l i g i d a h a m s i r l a n g a n i d i s h l a r n i n g c h e k k a s i d a t a s h q i t a r a f d a n b о ‘ y o q n i o q i z i b b e l g i q о ‘ y i s h u s l u b i k о ‘ p u c h r a y d i . B u n g a m i s o l t a r i q a s i d a X I X a s r d a О ‘ r t a q о ‘ r g ‘ o n d a n t o p i l g a n s i r l i k o s a n i m i s o l k yeltirish m u m k i n.

X I X as r i kk i n c hi y a rm i d a r us va Xi t o y t ova r l a r i n i n g k о ‘ pl a b ki r i b keli shi m ahal li y kulolchili kka о ‘ z i jobi y ta’si rini kо‘rs atdi. Kul ol li k b u y u m l a r i y a n g i s i f a t d a r a j a s i g a k о ‘ t a r i l i b , y a n g i k u l o l l i k b a d i i y m a k t a b l a r i v u j u d g a k e l d i . K u l o l c h i l i k b i l a n S h a h r i s a b z d a k u l o l c h i l i k v a K i t o b d a g i k o s a g a r l i k g u z a r i a h o l i s i s h u g ‘ u l l a n g a n . S h u n i n g d e k S h a h r i s a b z v a K i t o b k u l o l l a r i tomonidan sopol о‘yinchoqlar ham yasalgan. Bunday sopol о‘yinchoqlar chiroyli, bejirim q i l i b yasalgan. A r x e o l o g i k t a d q i q o t l a r n a t i j a s i d a k о ‘ p l a b a n a s h u n d a y s o p o l о‘yinchoqlar topilgan b о ‘ l i b , ularning ba’zilari sirlangan, ba’zilari esa sirlanmagan. Shahrisabz muzeyi da saqlanayot gan X I X as rga oid sopol oftobal ar о‘zi ga xos usl ubda tayyorlangan bо‘l ib, uni shu asr kul ol lari y a n g i l i g i d e y i s h m u m k i n . S i r t i o d d i y o f t o b a n i e s l a t u v c h i u s h b u k u l o l c h i l i k buyumining tepa qismi ya’ni qopqog‘i ochilmasdan bо‘yin qismiga mahkamlanib yasalgan. Qopqog‘i ochilmaydigan bu oftobani eng qiziq tomoni shundaki unga suv solish uchun pastki qismi ya’ni tagidan maxsus teshik ochilgan. Mana shu teshikka tо‘g‘rilangan nay tо‘g‘ri oftoba ichidan qopqoqqa tomon chiqib, qopqoq yetmay nay tugagan. Oftoba qorni о‘rta qismidan yopilib, tagiga suv tushmasligi uchun moslashtirilgan. Ostki qism tagidagi teshikdan nay orqali sol i ngan suv о‘r t a qi sm of t oba qor ni ga t ushgach о‘ ngl angan, of t oba ichida suv turgan. Oftobaning tashqi qismi ranglar naqshlar bilan bezatilgan. Oftoba naqshli ranglari osti о‘z sopol rangida mallarang qizg‘ish holat q o l d i r i l i b , havorang va n i m yashil bо‘yokda о‘simliksimon tasvir aks ettirilgan. Ushbu oftoba X I X asrga oid bо‘lib, о‘zining bejirimligi b i l a n ajralib turadi. Shuningdek Kasbi qishlog‘i ham qadimdan kulollar vatani sifatida e ’ t i r o f etib kelingan. Shahrisabz va Kitob kulollari singari vohaning boshqa hududlaridagi kulollar tomonidan ham

pishitilgan loydan turli xil bolalar uchun о‘yinchoqlar yasalgan. Jumladan Denovlik hunarmandlar loydan о‘yinchoqlar, xushtaklar, ichiga suv s o l i b chalinadigan xushtaklar yasashib, olovda pishirganlar. Ularni turli x i l ranglarda bо‘yab sotishgan. X I X asr keng rivojlangan hunarmandchilik turlaridan yana biri tandirsozlik bо‘lgan. M i l l i y urf-odatlarga kо‘ra har bir xonadonda non v a s h u n g a о ‘ x s h a s h o z i q - o v q a t m a h s u l o t l a r i n i p i s h i r i s h u c h u n t a n d i r l a r b о‘ l g a n . T a n d i r s o z l i k h a m о‘ z i g a x o s m u r a k k a b h u n a r l a r d a n biri hisoblangan. Ayniqsa bu borada vohaning Kasbi hududi hunarmandlari tomonidan yasalgan tandirlar juda ham mashhur bо‘lgan. 1 Shuningdek, qishda sovuqdan himoya qilishda ham tandir muhim ahamiyat kasb etgan. Qishda yerni kovlab о‘rnatilgan tandir usti tekislanib, uning og‘ziga tancha yoki sandal qо‘yilgan. Atrofiga о ‘ r i n d i q solinib, undan i s i t i s h vositasi sifatida foydalanilgan. Non yopish kerak bо‘lgan vaqtlarda esa tancha o l i n i b , tandir og‘zidan ichiga shox-shabba qalab yoqilgan, qizigach non yopib olingan. CHо‘g‘idan esa u yana sandal sifatida foydalangan. Ammo, tandirsozlik tandir yasash ham unchalik oson i s h bо‘lmagan. Birinchi galdar tandir uchun maxsus, qattiq mustahkam turuvchi qizil tuproq kerak bо‘lgan. Vohaning ko‘pgina qishloqdarida bunday tuproq mavjud bo‘lgan. Olib kclingan tuproq yaxshilab tozalangan va unga suv solinib, loy qorilgan. Loy 1 - 2 soat tindirilgach va yaxshi qattiq holga keltirilgach, oyoq yalang holda t e p i l i b , pishitilgan. Loy bir-biriga yaxshi jipslashishi uchun qo‘y yoki echki juni ham t i t i b solingan. Bu orada tandir loyini aylana shaklda urish uchun yerdan tepasi kattaroq (diametri 1 - 1 , 20 sm konus shaklida), pastki qismi kichikroq (diametri 40-50-60 sm) q i l i b qazib chiqilgan. Tepasi katta, osti kichik o‘ra hosil bo‘lgach, 1 Shahrisabz muzeyi

pishitilgan loyni tepadan bir kishi kesib-kesib, bo‘laklarga ajratib o ‘ r a ichidagi kishiga uzatgan. О‘ra ichidagi kishi uni mustahkamlab, tandir qolipga aylana q i l i b , u r i b chiqqan. Hamma loy ya’ni tandir shakli chiqquncha yertо‘la qolipga joylashtirilgach, unga qisman yana ishlov berilgan. Tandir qolipda yaxshi quriguncha ya’ni 5 - 1 0 kun turgan. Qolib, tayyor bо‘lgan xamir 3-4 kishi yordamida qolipdan chiqarib o l i n i b , tekis joyga qo‘yilgan. Tandirning ustki tomoni chiroyli shakllar bilan bezak berilib, suvab chiqilgan. So‘ngra esa tandirlar aholi ehtiyojiga qarab so tilgan. XIX asrda ham tandirsozlar о‘rtasida raqobat b о ‘ l i b , bu holat esa ularning har biri о‘z mahsulotlarini chidamli, pishiq, b e j i r i m q i l i b , ishlashlariga turtki bо‘lgan. Tandirlarning ham bir necha x i l kо‘rinishlari bо‘lib, vohaning s h a h a r v a q i s h l o q l a r i d a g i a h o l i о ‘ z l a r i g a m o s b о ‘ l g a n t u r l a r i d a n foydalanishgan. Qurilishlar o l i b borilgan shahar va qishloqlarda doimo g‘ishtga ehtiyoj katta bо‘lgan. Shu sababdan vohada asosan g‘isht tayyorlash b i l a n shug‘ullanuvchi hunarmandlar ham faoliyat kо‘rsatgan. G‘isht x u m d o n l a r o d a t d a s h a h a r c h e t i d a j o y l a s h g a n . Q a d i m d a n o t a - bobolarimiz bu s i r l i vohada g‘isht qо‘yish va uni pishirishda katta salohi yatga ega bо‘ lgan. Chunki uni t ayyor holga kel ti r ish о‘t a murakkab jarayon b о ‘ l i b , hunarmanddan katta kuch va iste’dodni talab q i l g a n . D a s t l a b u z u n l i g i t a x m i n a n 8 x 4 y o k i 7 x 3 u s t i o c h i q tо‘rtburchak shakldagi uy tanlab olingan yoki о‘zlari tomonidan paxsa loy guvaladan qurilgan. Sо‘ngra esa uyning tagi bir odam bо‘yi qilib qazilib, bir uchi qazib tashqi devor tagidan chiqarilgan. Shu devor tagidan maxsus tuynuk o c h i l i b , u orqali о‘t-olov yoqib turilgan. Uy yertо‘lasi va devori boshlangan joy о‘r tasi dan kо‘ndalangiga maxsus s i m tо‘r (setka) y o t q i z i l i b chiqilgan. Keyin esa mana shu sim tо‘r yoki setka ustiga

loydan qilingan g‘ishtlar oralig‘i 1 x 2 sm qilib, terib chiqilgan. S i m t о ‘ r setka kо‘taradigan holatda g‘ishtlar terib chiqilib, usti somo nl i loy b i l a n suvab chi qi lgan. Ya’ ni i s s i q l i k g‘ isht atrofidan boshqa joyga qochmasligi, olov i s s i q l i g i markazga intilishi uchun shunday qilingan. Tayyor holga terib chiqilgach sim tо‘r tagidan ya’ni yertо‘ladan b i r qismi tashqi tomonga yо‘nalgan ochiq tuynukdan olov yoqib turilgan. Olov tug‘ri s i m t о ‘ r orqali g‘ishtlar t agi dan о ‘ t i b deyar li b i r s ut ka g‘ i shtni pishi rg an. Sо‘ ngr a esa pishirilgan g ‘ i s h t l a r o l i n i b , yangisiga almashtirilib, shu yо‘sinda navbatdagi i s h jarayoniga о‘tilgan. Shuningdek XIX asrda voha hunarmandchiligida kulolchilik bilan birga oziq-ovqat turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan hunarmandchillk turi ham keng rivojlangan edi. Mazkur hunarmandchilik mahsulotlariga doimiy ravishda ehtiyoj bо‘lib, vohaning deyarli barcha hududlarida ushbu hunarmandchilik turi bilan shug‘ullanuvchi anchagina edi. XIX asrda О‘rta Osiyo shaharlarida jumladan Qashqadaryo hududida ham hunarmandchilik turlari ichida metall buyumlar ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega bо‘lcii. Metall buyumlar ishlab chiqaruvchi ustalar asosan Qarshi va Shahrisabzda yashaganlar. Ular temir, mis, bronza, chо‘yan, kumush, kabi metallardan turli-tuman uy- r о ‘ z g ‘ o r b u y u m l a r i , m e h n a t q u r o l l a r i , b i n o l a r q u r i l i s h i d a ishlatiladigan turli mahsulotlarni ishlab chiqarganlar. Shu sababli ular b i r necha mutaxassisliklarga bо‘linganlar. Buxoro amirligining boshqa hududlaridagi singari har-bir hunar egalari о‘zlarining kasb- korlariga qarab alohida guzarlarda yashaganlar va ishlab chiqargan mahsuloti nomlari bilan atalgan. Jumladan, temirchilar- ohangarlar, bronza bilan ishlovchilar rextagarlar, chо‘yan buyumlarni quyuvchilar- chо‘yangarlar, mix yasovchi ustalar

mixchagarlar, misgarlar-misgaron, ignasozlik bilan shug‘ullanuvchilar-sо‘zangaron, pichoqchilar- kordigaron kabi hunarmandchilik guzarlari bо‘lgan. Qarshilik temirchi ustalar asosan Temirchi va Chilangaron guzarlarida, Shahrisabzlik ustalar esa kulolchilik guzarida yashaganlar. Ularning ustaxonalari о‘sha joylarda joylashgan. Temirchi ustalar qishloq xо‘jaligi va rо‘zg‘orda ishlatiladigan turli asbob-uskunalar ketmon, bel, о‘roq, tesha, bolta, pichoq, mix, igna va boshqa mayda temir buyumlar yasaganlar. Shuningdek XIX asrga kelib temirdan yasalayotgan buyumlarning turlari ancha rivojlanib, yangi tarmoqlari vujudga keldi. XIX a s r s a y y o h l a r i Q a r s h i l i k u s t a l a r y a s a g a n b a ’ z i b u y u m l a r n i maqtab t i l g a olganlar. Garchi bu davrda Qashqadaryo vohasiga tayyor t e m i r ni ng a ks ar i y at i c he t d an o l i b ke l i ng an b о‘ l sa - da , l e ki n ke r a kl i b u y u m l ar v o h a n i n g о ‘ z i d a g i h u n ar m a n d c h i l i k u s t a x o n a l a r i d a u s t a hunarmandlar qо‘lida bajarilgan. Temirchi ustalar tomonidan yasalgan a s b o b - u s k u n a l a r , u y j i h o z l a r i a y n i q s a d i q q a t g a s a z o v o r b о ‘ l g a n . Yasalayotgan uskunalarning takomillashib borishi esa qishloq xо‘jaligida a y n i q s a m u h i m a h a m i y a t k a s b e t d i . Q a r s h i , S h a h r i s a b z , K i t o b shaharlarining t i m chorsulari tevaragini temirchilarning mixchagarlik, m i s g a r l i k , s a n g t a r o s h l i k , n a j j o r l i k , q u r o l - a s l a h a l a r , j i b a , s o v u t , bargustuvon (о‘q о‘tmaydigan yopqi) asbob-uskunalar sotuvchi temirchi u s t a l a r u c h u n m a x s u s j o y l a r b о ‘ l i b , u l a r о ‘ z l a r i i s h l a b c h i q a r g a n mahsulotlarini o l i b chiqib sotganlar. Temirdan yasalgan barcha buyumlar doimo xaridorgir mahsulotlardan hisoblangan. Shuningdek temirchi ustalar tomonidan tо‘quvchilar. duradgorlar va boshqa hunarmandlar uchun ham k e r a k l i a s b o b - u s k u n a l a r y a s a l g a n . B u e s a u l a r n i n g m e h n a t i n i yengillashtirgan. XIX asrda temirchi ustalar tomonidan eng kо‘p yasalgan mahsulot turlarini taqalar, mixlar, qarmoqlar, arava о‘qlari, tesha, bolta, arra, bolg‘a, chalg‘i, о‘roq, pichoq, qaychi, qozonlar tashkil etdi.

Shahr i sabz m uzeyi da saql anayot gan hunar m andchi l i k buyum l ar i ichida XIX asrga oid temirdan yasalgan qirg‘ichlar va temir qulflar bо‘lib, ular hunarmand ustalar tomonidan mohirona ishlangan. Temirchi ustalar yasagan qi r g‘ i chdan pol i z m ahsul ot l ar i о‘ t kazi l i b, i st e’ m ol qil i ngan. Qirg‘ichlar hozirgi yog‘och qoshiqlarni eslatadi. U dastlab temirdan, temir bо‘lagidan tepa qismi aylana chuqursimon q i l i b yassilanib, qoshiq holatiga keltirilgan. Pastki dastak qismi (ya’ni ushlagich qismi) eni kichikroq ( 1 - 2 s m ) b о‘ y i k a f t u s h l a s h i y e t a r l i k q a d a r y a s s i l a n i b , k ur a k c h a h o l i g a kel t ir i l gan. Kur akcha qoshi qsi m on hol at ga kel gan qir g‘ i chl ar ni ng bosh qir g‘ i ch qi sm i egovda yassi l ani b, о‘ t ki r ti g‘ hosi l qi l i ngan. О‘ t ki r l angan bosh qismi orqali poliz mahsulotlari qirg‘ichdan о‘tkazilgan. XIX asr hunarmandchiligida ana shunday qirg‘ichlar kо‘p yasalgan. Shuningdek bu davrda turli kо‘rinishdagi qulflar yasash ham yо‘lga qо‘yilgan. Qulflar uy- joy eshiklaru darvozalarga osish uchun ishlangan bо‘lib, ular ikki qismdan i bor at bо‘ l gan. Bir i nchi si uni ng ayl ana si l i ndi r si m on kal i t ochadi gan, ikkinchisi esa osiqlik turadigan qulflanadigan qismdan iborat bо‘lgan. Osi ladi gan qulf lar ancha chiroyl iroq, kо‘r kamroq, kal it kiradi gan va ochiladigan qism sohasidan aylana shaklda osib qо‘yadigan osmasi bо‘lgan. Undan t ashqar i badavl at xonadon qulf l ar i gul dor bezakl i naqshsi m on tasvirlar bilan yasalgan. Temirchilikda asosan vohaning janubiy qismlarida о‘zangi yasash va taqachilik birmuncha rivoj topdi. Otning egar ostidan bog‘lanib, oyoqni k о ‘ t a r i b y u r u v c h i u z a n g i a k s a r i y a t h o l l a r d a t e m i r d a n , b a ’ z i d a e s a misdan yasalgan. Chunki temir uzangidan kо‘ra mis uzangi yengilroq bо‘ l ganl i gi uchun uni yasash qim m at ga t ushganl i gi uchun f aqat о‘ zi ga t о ‘ q k i s h i l a r g i n a u z a n g i n i m i s d a n y a s a t g a n l a r . U z a n g i y a s a s h d a hunarmand dastavval aylana shakldagi temir buyumni maxsus olov chо‘ g‘ bosqonda q i z i t i b , uni t i g ‘ a l i omburda oli b, kerakl i shakl c h i q q u n i c h a b o l g ‘ a l a g a n . 1 S о ‘ n g r a s h a k l g a b a ’ z i d a y u q o r i s i d a n 1 Shahrisabz muzeyi namunalari asosida .

i p n i b o g‘lash uchun tnshik osilg a n. U z a n g i n i n g yuq o r i qismi u a r i m d o i r a shaklda b о ‘ l i b , pastni oyoq turadigan qismi t e k i s uzun, chiziq holda y a r i m d o i r a s h a k l g a b o r i b t u t a s h g a n . T e m i r c h i u s t a l a r t o m o n i d a nkо‘plab ana shunday uzangilar yasalgan. Undan tashqari temirchilikda otlar tuyog‘iga qoqiladigan taqa yasash ham muhim о ‘ r i n tutgan. Taqani yasashda temirchi usta hunarmand dastlab yarim doira shakldagi temirni yonib turgan bosqondagi olovli chо‘g‘da qizdirib, s о ‘ n g r a m a x s u s t e m i r d a n y a s a l g a n u c h i t i g ‘ a l i o m b u r y o r d a m i d a olovdan o l i b , kerakli shakl kelguncha bolg‘alagan. Tayyor yarim doira yoki yarim oy shakliga keltirilgan taqadan, mix о‘tkazib, qoqish uchun t e s h i k h a m o c h i l g a n . U n i u c h i о ‘ t k i r a y l a n a s h a k l d a g i t e m i r p o n a yor da m i da t cs hi l g an . At r of i ya ss i l an i b , o t n i n g t uy og‘ i g a q ad al m a sl i g i uchun s i l l i q l a s h t r i l g a n . Ushbu taqalar asosan ot ning t irnog‘ i y e m i r i l i b ketmasligi uchun qoqilgan. Ba’zi hollarda badavlat kishilar chiroyli bо‘yoq berilgan taqani yasashga buyurtma berganlar. Bunday t a qa l a r n i y as as h a nc ha k о‘ p m e hn at t a l a b qi l ga n, b ah os i ha m q i m m a t t u r g a n . X u l l a s , t a q a y a s a s h h a m a s o s a n x a r i d o r n i n g t a l a b i g a q a r a b yasalgan. XIX asrga old Shahrisabz muzeyida saqlanayotgan hunarmandchilik buyum lar i orasi da t em irdan yasal gan, t ish ol ish uchun moslashti ri lgan om bur ham bо‘ l i b, о‘ sha davr uchun о‘ zi ga xos m axsus asbobl ar dan hisoblanadi. Ushbu tish o l i s h moslamasini yasash uchun temirchi usta tomonidan temir rudasi e r i t i b olinib, uzunroq temir bо‘lagi bosqonli chо‘g‘ olovda qizdirilgan. Qizigan ya’ni unga shakl berish osonlashgan temir bо‘lagiga temirchi usta shakl bergan. Tish oluvchi ombur ikki qismdan iborat bо‘lib, birinchi qismining uchi ponasimon q i l i b yasalgan, ikkinchi q i s m u c h i u n g a i n g i c h k a h o l a t d a k e l i b y o p i s h t i r i l g a n . B o s h q i s m i n i n g pastidan maxsus teshik ochilib, ikki dastak shu teshik orqali bir-biriga mahkamlangan. Hozirgi mis, alyuminiy kesuvchi omburni eslatuvchi, tish o l i s h m o s l a m a s i s a r t a r o s h l a r t o m o n i d a n i s h l a t i l g a n . T i s h o l u v c h i

t abi bl ar ni ng kam l i gi , aksar i vat yo‘ ql i gi sababl i bu i shl ar ni sar t ar oshl ar bajarganlar. Ular tish olishdan oldin yonib turgan olovda qizdirilgan, ya’ni i n f e k s i y a t u s h i s h i n i n g o l d i n i o l i s h m a q s a d i d a , k e y i n t i s h o l i s h g a n .XIX acrga oid hunarmandchilik buyumlari orasida ana shu xildagi tish olish moslamalari ko‘plab yasalgan. XIX asrda vohaning katta-kichik shaharlarida misgarlik va kandakorlik hunari ham ancha rivojlandi. Misgarlar mis va jczdan turli xil uy-rо‘zg‘or buyumlari yasash bilan birga mis chaqalar ham zarb qildilar. Bu davrda yasalgan misgarlik buyumlari xilma-xil bо‘lgan. Ulardan turli xildagi kо‘za, kо‘zacha, obdasta (oftoba), mis qozonlar, mislangard, jez xulanga, kumush bо‘yinli mashrabo, t i l l a suvi berilgan jomlar, shuningdek, kumush qadamali о‘ymakor temir, jez va misdan xilma-xil fonuslar, moychiroqlar, shamdonlar hamda o l t i n suvi yuri ti lgan m isdan yasal gan qandil lar shul ar jumlasidandir. Qayd etilgan metall buyumlarning ishlanish uslublariga qaraganda bu davr misgar va chilangar lari metalni toblab sug‘orish, e r i t i b undan buyum va asboblar quyish, ular sirtini badiiy qabartma va о‘ymakor naqshlar bilan qoplash hamda o l t i n va kumush suvi yuritish kabi murakkab ishlov texnologiyasida yuqori darajadagi yutuqlarga erishganlar. Badiiy zeb bilan ishlangan mis buyumlar rang-barang va xilma-xil bо‘lg a n. Ularg a dasturxonlarni bezab turadgan noz-ne’matlar, non, sharbatlar, shirinliklar s o l i b qо‘yilgan. Shuningdek bu davrda yasalgan mis buyumlardagi bejirim naqshlarga qushlar, baliq, mashhur me’moriy obidalar va naqshlarni tushirish keng tus oldi. Tabiatdagi ajoyib bir о‘ziga xos manzara hosil qilgan о‘simliklar jumladan turli gul, nafis rasmlar ayniqsa bahor fasli lahzalari tasviri nozik jilolar b i l a n i d i s h yuzasiga mohirona tushirish san’ati keng tarqaldi. XIX asrda Qarshi li k Misgarl ar mi sgar l i k dar vozasi oldidagi guzarda, Shahrisabzlik misgarlar esa Xauzi Mardon guzarida

istiqomat qi lishdi. 1 Ularning mis buyum lari kо‘ri nishi bir- biriga juda о‘xshash bо‘ l i b , Xiva hamda Buxoro ustalarining buyumlaridan katta farq q i l a d i . Mazkur davrda Shahrisabz hunarmandchiligida misgarlik alohi da о‘ri nga ega bо‘l di. Sa riq va qi zi l mi sl ardan t urli i di sh t ovoq v a x о ‘ j a l i k b u y u m l a r i y a s a l g a n . U l a r n i n g k о ‘ p c h i l i g i n o z i k о ‘ y m a n a q s hl a r b i l a n b e z a t i l ga n . M i s n i n g b o s h q a m e t a l l a r d a n о ‘ z i g a x o s a f z a l l i k t o m o n l a r i m a v j u d e d i . M i s g a t o b b e r i l m a y , y a ’ n i о ‘ t d a q i z d i r i l m a y , s o v u q h o l i d a i s h l a n g a n . A m m o S h a h r i s a b z l i k m i s g a r l a r i chi chuq ur m i s i di sh l arni n g qi sm l ari ni bir - bi ri ga yopi sht i r i s hdagi na ularni qizdirganlar. Odatda misgarlikda mehnat ikkiga taqsimlangan. I d i s h n i u a s a s h v a b e z a k b e r i s h . I d i s h l a r n i b e z o v c h i u s t a n a q q o s h m i sga r deb nom l angan. 2 S h a h r i s a b z m u z e y i d a s a q l a n a y o t g a n a y r i m b u y u m l a r n i n g n o m l a r i g a q a r a g a n d a b o s h q a m a m l a k a t l a r u s t a l a r i n i n g u s l u b l a r i d a n f o u d al a n g a n liklari M a s a la n, quyidagi naqsh nomlari islimi m a s h h a d i , i s l i m i a f g ‘ o n , i s l i m i a r a b i k a b i a t a m a l a r n i n g u c h r a s h i bo sh qa m a m l ak at l a r da gi i st e ’m oc hi l a rn i ng t a l a b va d id l a r i hi s obg a o l i n i b , m a h a l l i y u s t a l a r n i n g о ‘ z s a n ’ a t l a r i n i b o y i t g a n l i k l a r i d a n d a r a k beradi. Ba’zi buyumlarning naqshlarida afsonaviy tasavvur va e’tiqodlar bilan bog‘liq turli jonivorlar, ilon, qush, hayvon h a s h o r a t l a r n i i f o d a e t u v c h i s h a k l l a r t a s v i r l a n g a n . XIX a s r m i s i d i s h l a r i d a k о ‘ p g i n a u s l u b l a r q о ‘ l l a n i l g a n . A y n i q s a n o z i k о ‘ y m a n a q s h l a r n i q u m g ‘ o n , j o m , m i s c h o y n a k , m i s k о ‘ z a , m i s p i y o l a , mis chilim uoki mis kо‘za kо‘pincha qopqoqsiz, jо‘mraksiz va kо‘zacha mistovoqlarni uchratish mumkin. Ayrim nusxalariga tashqi tomondan о‘yma naqshlar b i l a n xat bitilgan. Ichi oqartirilgan, ba’zan f er uz a yoki m unchoqlar qada lgan. Bu davrda vohada misgar li k san’a ti a n c h a y u k s a l d i . M a c a l a n t u r l i1 Xoliqov A. Hunarmandchilik va savdo markazlari. // Jamiyat va boshqaruv. 2003.B.54 2 Shahrisabz muzeyi namunalari asosida

о ‘ s i m l i k s i m o n g e o m e t r i k v a r a m z i y naq shl ar bi l a n naf i s q i l i b beza ti l gan m i s l aganchal ar ning l avhur i yuz qо‘l yuvishda ishlatiladigan qumg‘on dastchо‘y va oftobalar suv idishlardan satil sarxumlar nihoyatda keng tarqalgan. Har bir viloyatda mis choynak. mis kо‘za, choyidish, selobcha, chilonchik va boshqa uy- rо‘zg‘or buyumlari ham misgarlikning muhim badiiy soha sifatida rivojlanganligini kо‘rsatadi. Yasalgan buyumlar о‘ziga xosligi va ularga berilgan naqshlar bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan qо‘l yuvish uchun is hl at iladigan i di sh Buxoroda of toba dey il sa, Sama rqand, Toshkent viloyatlarida obdasta, Xorazmda qumg‘on deb yuritiladi. Shahrisabz ustalari oftobalarga rangli oynagarlar, rangli surgichlar va sirlangan bо‘yoqlardan gullar solishgan. Shahrisabz mis buyumlari nafaqat turlarining xilma-xilligi bilan balki ularni bezashda о‘ziga xosligi b i l a n ham ajralib turadi. 1 Mis idishlarni bezashda feruzadan keng foydalanilgan turli qolipchalar qo‘llanilgan. Idish tutqichlari va usti qismlarini bezashda mahalliy ustalar faqat shu yerga xos bo‘lgan uslublardan foydalanishgan. XIX asr o‘rtalarida Qashqadaryo vohasi metal buyumlarida ham Rossiya hunarmandchiligi ta’siri sezilarli bo ‘ l di . U la r as os a n to ‘ r t b ur cha k s ha k ll i , l a’ li l a r, s a m o va r va choyidishlar bor edi. Biror buyumni yasash uchun misgarlar qizil yoki sariq misdan idishning asosiy qismini yasaganlar. Rixtagarlar mis buyumning alohida qismlarining tutqichi, qubbasi chummasini ishlab chiqargan. Kandagarlar esa mis buyumlarni turli usuldagi naqshlar bilan bezaganlar. M a z k u r d a v r d a S h a h r i s a b z d a b i r n e c h t a o ‘ z k a s b i n i n g m o h i r ustalari bo‘lgan misgarlar bo‘lgan. Safar misgar, Eshimboy misgar, Malik va Masjid misgarlar shular jumlasidandir. Ular asosan barkash ko‘zalar, oftoba, choydum, patnis, uy-ro‘zg‘or buyumlari yasaganlar. 1 Shahrisabz muzeyi namunalari asosida

Shaharning Zingaron ko‘chasidagllar otlarga egar-jabdug‘ yasash bilan shug‘ullanganlar. Yа’ni Zangaron o‘zining ma’nosi egar yasovchi demakdir. Qarshi va Shahrisabz misgarlari tomonidan yasalgan mis dashm (dashtjuy) mis barkash, mis oftoba, mis lagan, mis shamdon, mis samovar, mis kо‘za, chilim, sharbat kosalar yasalishi jihatidan bir- biriga juda ham о‘xshashdir. 1 Ular juda bejirim va naqshinkor bezaklar b i l a n ishlangan. Jumladan Shahrisabz va Qarshi misgarlari tomonidan yasalgan mis samovarlar b i r x i l holatdadir. Mis samovar pastdan yuqoriga qarab kо‘za shaklida ishlanib, samovar qorin qismi ostidan tepa qismi qopqog‘iga qadar о‘rtadan uzunchoq naysimon teshik ochilgan. Bu naydan о‘t-olov yoqish uchun о‘ t i n so l i b turilgan, ichidagi suv shu tarzda qaynatilgan, nay atrofida qoldirilgan joydan samovar qopqog‘i ochilib ichiga suv solingan. Qaynagan suvni olish uchun jumrak qо‘yilgan. Samovarning ustki tomonida qopqog‘i b о ‘ l i b , о‘rtadagi nay undan ham chiqib turgan, ya’ni olov chо‘g‘ b о ‘ l i b turgan vaqtda, damlangan choy sovib qolmasligi uchun о‘sha yer ga quyib qо‘yilgan. Shuningdek samovarning ikki tomonidan ushlagichlari ham bor. Yana e ’ t i b o r l i tomoni shundan iboratki yongan о ‘ t i n kuli tushib ketishi uchun pastidan naqsh q i l i b ishlangan maxsus teshikchalari ham bor. Ushbu samovarlarga о‘ziga xos naqshlar ham berilgan. Shuningdek XIX asrga o i d mis tufdonlar ham bо‘lib, ular atroflariga bejirim naqshlar b e r i l i b yasalgan. Misdan yasalgan d a s t s h о ‘ y l a r g a h a m b e z a k b e r i l g a n b о ‘ l i b , u l a r n i n g u s t i d a qopqoqlari ham bо‘lgan. Mazkur davrda misgarlar tomonidan yasalgan mis oftobalar b i r nccha x i l kо‘rinishda bо‘lgan. Ularning ba’zilari qopqoqli, qopqoqsiz, jо‘mraksiz, jо‘mrakli holatda ishlangan1 Shahrisabz muzeyi namunalari asosida

va c h i r o y l i n a q s h l a r b i l a n b e z a t i l t g a n . XIX a s r d a y a s a l g a n m i s chо‘michlar bugungi kundagi chо‘michlarni eslatadi. Shuningdek Qashqadaryo viloyat о‘lkashunoslik muzeyida saqlanayotgan Shahrisabz muzeyida saqlanayotgan a s h y o l a r o r a s i d a o v q a t p i s h i r i s h u c h u n q u l a y b о ‘ l g a n b e z a k s i z , t u r l i x i l k a t t a l i k d a g i m i s q o z o n l a r v a c h i r o y l i n a q s h l a r b i l a n b e z a t i l g a n m i s t o v o q l a r h a m b o r . U s h b u t o v o q l a r о ‘ z i n i n g b e j i r i m l i g i b i l a n a j r a l i b turadi. Bu davrda misdan yasalgan buyumlar orasidagi mis barkashli shamdonlar ham b о ‘ l i b , ular yasalishi jihatidan murakkab va n o y o b h i s o b l a n a d i . XIX a s r d a a l b a t t a a n a s h u n d a y s h a m d o n l a r g a e h t i y o j k a t t a e d i . U l a r d a n y o r u g ‘ l i k n i t a ’ m i n l a s h v a k i t o b m u t o l a a qi l i shda keng f oydal ani l gan. Sham donl ar yasal i shi j i hat i dan yakka, q о ‘ s h s h a h a t t o u c h t a b o s h l i q о ‘ s h s h a s h a k l l a r d a t a y y o r l a n i b , i c h i g a s h a m l a r t a l i b q о ‘ y i l g a n . M i s b a r k a s h l i s h a m d o n n i n g p a s t k i qismi yerga qо‘yish uchun moslashtirilgan. Barkashdan chiqarilgan s i l i n d i r s i m o n u s h l a g i c h о ‘ r t a s i i n g i c h k a a y l a n a b о ‘ r t i k q i l i b , b e l b o g ‘ h o s i l q i l i n g a n . S h a m d o n u s t u n i y u q o r i g a b o r g a n s a r i y u g ‘ o n l a s h i b , sham qо‘yadigan qismiga yetish oldidan esa ushlagichi ingichka qilib yasalgan. Ushlagichning yuqori qismi taxminan 5-8 sm uzunlikda tuvaksimon bо‘lib ichi uyuq sham solish uchun moslashtirilgan. S h a m d o n s i r t l a r i g a b a r g s h a k l i d a g i n a q s h l a r b i l a n b e z a k b e r i l g a n . B a ’ z i d a b u b e z a k l a r k a n d a k o r u s t a l a r t o m o n i d a n a m a l g a o s h i r i l g a n . U l a r n i n g c h i r o y l i , b e j i r i m h o l a t d a c h i q i s h d a k a n d a k o r u s t a l a r n i n g m e h n a t i k a t t a b о ‘ l g a n . Q a r s h i s h a h r i B u x o r o a m r l i g i n i n g k u m u s h v a m i s b u y u m l a r i shlab chi qaruvchi yiri k mar kazl ar dan hi sobl angan. Qarshi li k ust al ar y as ag an bu yu m l ar b ut un О‘ r t a Os i y og a m a sh hu r b о‘ l ga n. A yn i q sa b u d a v r d a Q a r s h i d a a m a l i y b c z a k s a n ’ a t i n i n g k c n g t a r q a l g a n t u r l a r i d a n biri kandakorlik ya’ni metaldan yasalgan badiiy buyumlarga uyib yoki b о ‘ r t i q q i l i b naqsh ishl ash keng tar qaldi. Mazkur davr da Qarshi da

kandakorlik maktablari vujudga keldi. 1 Qarshi, Buxoro va Hindiston о‘rtasidagi karvon savdo yо‘lidagi yirik shahar hisoblangan. Qarshi kandakorligi Buxoro kandakorlari ta’sirida rivojlangan bо‘lsa-da, ammo ularning о‘ziga xos jihatlari ham mavjud edi. Qarshida mis buyumlarga har-xil rangdor shishalar qadab, naqshlarni rangdor laklar b i l a n qoplashgan. Amir farmoni b i l a n Qarshilik yetuk kandakorlar Buxoroga kо‘chirib o l i b ketilgan. Qarshi kandakorlik buyumlarini bezagan о‘simliksimon naqshlar Buxoro naqshlariga qaraganda oddiyroq bо‘lgan. Qarshida ham misgarlik, kandakorlik bilan birga bajarilgan. Ular mis buyumlarni о‘zlari yasab, keyin bezaganlar. Sa’diy Sharafi Asad, usta Abduqodir Nizomiddin, usta О‘rin, Salohiddin, Ikromiddin, Xudoyberdi Jо‘rayev va boshqalar Qarshi kandakorlik maktabi namoyondalari edi. Xuddi shunday kandakorlik maktabi Shahrisabzda ham faoliyat k о ‘ r s a t d i . 2 S h a h r i s a b z k a n d a k o r l a r i q o l i p i u s u l i d a n k e n g foydalanganlar. Ular samovar, tufdon, choynak va boshqa uy- rо‘zg‘or idishlarini ajoyib q i l i b bezaganlar. Shahrisabz kandakorlarining о‘ziga xos xususiyati shundaki, ular naqsh berishda kо‘k, q i z i l , qora va boshqa rang sо‘rg‘ichlarini qо‘llaganlar. Bu davrda Shahrisabzda mis va uning qorishmasidan yangi-yangi buyumilar yasaldi. Tо‘g‘ri tо‘rtburchakli barkashlar, shar shaklida, bо‘yniga naqsh solingan kо‘zalar, chiroyli siyohdonlar, havonchi va boshqalar mazkur hududda kandakorlikning yuksak darajada rivojlanganligidan guvohlik beradi. Bu davrda kandakorlikda misgarlik buyumi hisoblangan lagan o‘yish ham m uhi m hi soblangan. Mis l aganl ar ham ayl ana, i kki quloqli ushlagichlari bо‘lib, о‘rtasi chuqur va gardishlari uzunchoq1 Bо‘latov S. О‘zbek xalq amaliy bezak san’ati.–T.:1991. B.281 2 Bо‘latov S. О‘zbek xalq amaliy bezak san’ati.–T.:1991. B.281

shaklda bо‘lgan. Ular asosan misdan yasalib, ba’zida misgar yoki bо‘lmasa kandakor ustalar tomonidan naqsh uslubida о ‘ y i l i b , naqsh tushirilgan. Ulardan zang chiqarmaganligi va qoramtir dog‘ bermaganligi uchun kandol atchilar tomonidan n i s h o l l a parvarda pi shir ishda ham foydalanilgan. Misgarlik b i l a n kandakorlikning uyg‘unlashgan jihatlari u ana XIX asrga oid bо‘lgan mis c h i l i m va mis sharbat kosalari ham kо‘rish mumkin. Ular t u r l i kо‘rinishlarda yasalib, butun atroflariga arabi gul va naqshlar chizishgan. B a ’ z i l a r i d a esa arabi nasx va abjad yozuvida d i n i y oyat va sо‘zlar bitilgan. Shuningdek voha shaharlarida degrezchi ust alar ham yashaganlar. Ular turli xil qishloq xо‘jalik buyumlari, chо‘yan qozonlar, chiroq va boshqa buyuml arni maxsus qoli plarga qо‘yib yasaganlar. Shahrisabzlik degrezchi ustalar shaharning Degrezi va Jо‘yi Xaytan guzarlarida yashaganlar. Degrezchi ustalar Qarshi, Kitob shaharlarida ham bо‘lishgan. Shaharlarda qurol-yarog‘ yasovchi ustalar ham bо‘lgan. Masalan XIX asrda Kitob va Shahrisabzda afg‘on va f or s m ut a xassi sl ar i yor dam i da pu shkal ar t ayy or l angan. О‘r t a Osiyoning podsho Rossiyasi tomonidan bosib o l i n i s h i natijasida bu yer ga Rossiya fabrika va zavodlari mollarining kirib kelishi qator m a h a l l i y h u n a r m a n d c h i l i k t u r l a r i b u y u m l a r i k a b i t e m i r c h i l i k , misgarlik va degrezlik buyumlarini ishlab chiqarishni ham keng qi sqari sh iga o l i b keld i. Shunga qar am ay ba’ zi m ahal li y me tall buyumlarni fabrika va zavod metall buyumlari s i q i b chiqara olmadi. Choyi dish, miskо‘za, dastshо‘y, oftoba va boshqal ar shular jumlasidandir. О‘rta Osiyoning barcha hududlaridagi singari vohada ham m et al l buyum lar ni i shl ab chi qari sh davom et di . XIX asr ni ng о‘ziga xos tomonlaridan biri bu davrda yasalgan mis buyumlar uchta mutaxassis mehnatidan keyin paydo bо‘lgan, ya’ni misgar qizil yoki sa ri q m is dan id is hni ng a sos iy q is m in i

yas aga n, ri xt agarl ar m i s buyumning alohida qismlari (tutqichi, qubbasi, chummagi)ni ishlab chiqargan. Kandakor esa mis buyumlarni turli usuldagi naqshlar bilan b e z a g a n . X u l l a s , m a z k u r d a v r d a v o h a s h a h a r v a q i s h l o k l a r i d a k u l o l c h i l i k h u n a r i y a x s h i t a r a q q i y etdi. Kulollar о‘zlariga xos uslublarda mahsulotlar i s h l a b chiqardilar. Vohada tandirsozlik, g‘isht p i s h i r i s h hunari ham yaxshi rivojlandi. XIX asr voha shahar va qishloqlarda temirchilik, misgarlik, degrezchilik kandakorlik kabi hunarlar b i l a n shug‘ullanuvchi hunarmandlar bо‘lib, ularning yasagan buyumlari har tomonlama qulay va sifatli bо‘lgan. Misgarlar va kandakorlarning samarali mehnatlari tufayli mazkur davrda chiroyli, b e j i r i m buyumlar yasalgan va ular boshqa yurt savdogarlari tomonidan ham xarid qilingan.

2.2. XIX asrda vohada yog‘ochga ishlov berish va me’morchilik hunarmandchilikning XIX asrda boshqa hunarmandchilik tarmoqlari singari yog‘ochdan turli mahsulotlar ishlab chiqaradigan duradgorlik ham keng rivojlandi. О‘rta Osiyoda bu hunar turi qadimdan rivojlanib kelgan bо‘lib, yog‘ochdan turli xil mahsulotlar tayyorlangan. Mazkur davrga oid manbalarda ushbu hunar turi bilan shug‘ullanuvchilar shonagarlar, harrotlar, najjorlar tarzida keltirib о‘tiladi. Yog‘ochsozlar turli narsalar-sandiqlar, beshiklar, eshiklar, xassalar, taroqlar va turli uy- rо‘zg‘or buyumlari, ayrim hunarmandchilik sohalari uchun mehnat qurollari, matolarni tо‘qish uchun charxlar, gazlamalarga gul bosishda asosiy qurol bо‘lgan qoliplar va shuningdek zirk daraxtidan tо‘qimachilikda ishlatiladigan “kudung” ham yasar edilar. Duradgorlarning ustaxonalari odatda shaharlarning markazida, bozorlarda joylashgan bо‘ l i b , ushbu hunar egalari ham aholining buyurtmasi asosida i s h o l i b borganlar. Ushbu hunarmandchilik turi О‘rta Osiyoning boshqa shaharlari singari Qashqadaryo vohasi shahar va qishloqlarida mazkur davrda о‘ziga xos uslubda rivojlandi. Uning ayrim turlari y о ‘ q o l i b borgan bо‘lsa, ba’zi jihatlari taraqqiy etdi. XIX asrda uy-rо‘zg‘or buyumlari orasida yog‘ochdan yasalgan turli xildagi chо‘michlar, qoshiqlar, tovoqlar, laganlar kabi ashyolar ham mavjud edi. Xonadonlarda sopol, chinni buyumlar bilan birga yog‘ochdan yasalgan rо‘zg‘or buyumlaridan ham foydalanilardi. Ayniqsa Qashqadaryo hududida bunday buyumlarga ehtiyoj katta edi. Uy- rо‘zg‘or buyurilarini yasash ham duradgor- hunarmanddan katta matonat, sabr-qanoat talab qilgan. Yog‘ochdan yasalgan qoshiqlar yо‘ n i l i b , turli x i l kattalikda yasalgan. Yog‘ochdan idish-tovoqlar yasashning ham о‘ziga xos usullari mavjud edi. Mazkur jarayon asosan qо‘lda bajarilgan.

Yasalgan yog‘och idishlar, qoshiqlar yoki chо‘michlar bir-ikki minut tutunda tutilgan, sо‘ng unga yog‘ surishgan. Yoki bо‘lmasa b i r daqiqa qaynoq yoqqa botirib olishgan. Sо‘ngra mineral rang bilan bо‘yashgan, ba’zi hollarda bо‘yalmagan holatlarda ham foydalanilgan. Xalqimiz tabiat gо‘zalligini doimo sevgan va undan zavq olgan. Uning gо‘zalligi va betakrorligi nafaqat badiiy tasvirlarda ifodalab qolmasdan, yog‘ochlarda g‘oyat nafis chizgilar orqali aks ettirishga harakat qilganlar. Qashqadaryolik duradgor ustalar tomonidan yog‘ochdan yasalgan buyumlar orasida asbob-uskunalar, tо‘qimachilik dastgohlari, ikki g‘ildirakli aravalar, egarlar, g‘isht va poyafzal qoliplari, qush qafaslar yasalishi bilan birga, ularga nafis d i d b i l a n о‘yma naqshlar ham solingan. Jumladan mohir yog‘ochsoz (najjor) ustalar asosan yog‘och о‘ymakorligi bilan shug‘ullanishgan. Ular naqshinkor eshiklar, panjaralar, ustunlar, toqi- rovoqlar, bolalar xontaxtalari, kursilar va boshqa kо‘pdan-kо‘p ashyo va jihozlar yasashgan. О‘sha davrda yasalgan eshiklarda oyatlar bitilgan b о ‘ l i b , turli x i l kо‘rinishdagi naqshlar bilan bezatilgan. Mazkur naqshinkor eshiklar XIX asr xalq ustalarining yog‘och о‘ymakorligi san’atidagi eng nodir namunalari b о ‘ l i b hisoblanadi. Shunday eshiklar bugungi kunda Qashqadaryo viloyat о‘lkashunoslik va Shahrisabzdagi muzeylarda saqlanib kelinmoqda Boshqa hunarmand ustalar singari duradgorlar ham alohida mahallalarda yashashgan. Ular yashagan mahallalari ba’zida yasagan buyumlari nomlari b i l a n ham atalgan. Masalan Shahrisabz, Kitob, Qarshi, shaharlarida sandiqchilar, najjorlar, beshikchilar, eshik, ravoq yasovchi hunarmandlar, yashovchi guzarlar bо‘lgan. Shuningdek vohada elakchilik hunari bilan

shug‘ullanuvchi hunarmandlar ham b о ‘ l i b , u l a r k о ‘ p r o q K a s b i h u d u d i d a v a M u g ‘ l o n d a f a o l i y a t kо‘ rs a t ga nl a r . M a z kur hudu dl ar da el ak chi l i k k о‘ zg a kо‘ r i ng an kasblardan bо‘lib, bunday hunarmandlar butun bir mahallani tashkil qilganlar. M i l l i y urf-odatlarga kо‘ra elak har b i r xonadon uchun zarur bо‘lib. unga ehtiyoj ham katta edi. XIX asrda vohada hunarmandchiligida yog‘och о‘ymakorligi, najjorlik sohasidagi badiiy bezak ishlarini yanada rivojlandi. Mazkur davrda о‘yma naqsh keng qо‘lanildi va katta yutuqlarga erishildi. Yog‘ochga naqsh solish va gul solish san’ati hamisha ardoqlanib kelinayotgan hunarmandlardan bо‘ l i b , avloddan- avlodga о‘tib kelmoqda. Bugungi kunda esa yog‘och о‘ymakorligi me’morlik bezagi bi l an bi r qat or da r о‘z g‘ or buyuml ari ga bezak beri s hda keng qо‘llanilmoqda. Jumladan m i l l i y urf-odatlarga kо‘ra quyuq ovqatlarni solishda lagan lardan foydalanishgan. Bunday laganlarsopoldan, chinnidan va yog‘ochdan yas algan. Sopol laganlar loydan, chinni laganlar oqtosh maydasidan yasalib, maxsus pechlarda pishirilgan bо‘lsa, bulardan farqli о‘laroq yog‘ochdan yasalgan laganlar alohida о‘yish mahoratini talab etadi. Ushbu jarayon Qashqadaryolik hunarmanddar tomonidan quyidagi holatda bajarilgan. Buning uchun yaxshi quritilgan, kо‘zsiz, enli taxtani yog‘och yо‘nuvchi dastgohida yо‘nib, yumaloq shaklga keltiradi va ichki qismi botiqroq qilib, yо‘niladi. Shu tariqa lagan shakli yuzaga keladi. Tayyor bо‘lgan bu yu m ni n g y uz i g a t a xt a y or dam i da n aq sh t u sh i r i l ad i . t ax t a es a quyidagagicha tayyorlanadi. Naqsh tushiriladigan buyum yuzining hajmiga qarab, taxtaga mо‘ljallangan shildiroq qog‘oz kesiladi. Chiziladigan naqshni bо‘laklarga va tuzilish simmetriyasiga qarab, i kki, tо‘ r t, sakki z bukl ab qal am bi l an chi zi l adi. Gul chi zi g‘ i ni ng ustidan igna bilan teshib chiqiladi. Har bir teshikning

oralig‘i ikki millimetrdan oshmasligi shart. Taxtani naqsh tushiriladigan buyumning ustiga yozib, chap qо‘l bilan ushlab, о‘ng qо‘lga ikki qavat dokaga о‘ralgan oq yoki qora kukun qog‘ozning ustidan bir oz silkitib, bosib suriladi. Buyumning yuzida nuqtalar kо‘rinishida naqsh yо‘llarining i zi qo l a di. B u i z la r u st id an qor a q al am bi l a n c hiz i b ch i qi l ad i . Chizilgan naqshga kerakli о‘yma qalamlar tanlanib, naqsh chetlari kesib chiqiladi va zamin о ‘ y i l a d i . О‘yilgan naqshlarning tagi chakichlab pardozlanadi. Shu holatda lagan tayyor holatga keltiriladi. Shuningdek yog‘ochdan yana turli xil shakldagi qutichalar ham ya s a l g a n. U l a r ni n g i c h l a r i k at a k c ha l a r i b о ‘ l i n g a n b u e s a t u r l i narsalarni alohida s o l i b qо‘yish imkonini beradi. Ustki tomonlariga esa uyma laganlar singari naqshlar chizilib, sо‘ngra zamin о‘yilgan. XIX asrda voha yog‘och о‘ymakorligida kо‘plab kursi va kursichalar ham yasalgan. Ular har-xil shaklda bо‘lib, uch qirrali, tо‘rt qirrali va o l t i qirrali ham bо‘lgan. Kursichalarni yasash uchun ham bir xil rangli k о ‘ z s i z q u r u q y o g ‘ o ch t a n l a ng a n . B u y u m n i y a s a s hd a n o l d i n yog‘ochlarga arra va randalar yordamida ishlov beriladi. Kursicha murakkab birikmalar yordamida y i g ‘ i l i b , biriktiriladi. Naqsh tushirish yо‘llari uyma lagan va kutichalar singari taxta yordamida gul tushirib, о‘yiladi. Dekorativ amaliy san’at sohasida doira yoki oval shaklida ishlangan relyef naqshlar ham shu nom bilan ataladi. Medalyon ishlash yog‘och о‘ymakorligining nozik sir-asrorlarini qо‘llash lozimligini taqozo etadi. Ular shakliga kо‘ra tо‘g‘ri tо‘rtburchak, kvadrat, doira, ovalsimon, o l t i , sakkiz qirrali bо‘lishi mumkin. Ularga ishlanadigan naqshlar ham turlicha tanlanadi. Yog‘ochga qanday naqsh chizilishi, о ‘ y i l i s h i , yog‘ochni ng tusi ga, qatt iq

va yum shoqli gi ga qarab belgilanadi va eskiz chiziladi. 1 О‘ymakorlikda о‘yiladigan gul har xil b о ‘ l i b , u l a r g a c h i z m a , b o g ‘ d o d i , p a r g a r i , i s l i m i , g i r i h d e y i l a d i . B o g ‘ d o d i u s l u b i d a о ‘ y i l a d i g a n n a q s h l a r g e o m e t r i k s h a k l l a r d a n tuzilgan b о ‘ l i b , buyumlarning yuziga pardozsiz, sayoz q i l i b о‘yiladi. B o g ‘ d o d i n a q s h l a r k о ‘ p i n c h a t e r a k y o g ‘ o c h i g a о ‘ y i l a d i . Qashqadaryolik hunarmandlar kо‘p hollarda ana shu naqshdan foydalanishgan. Toshkent va Farg‘ona ustalari mayda buyumlarning yuzini bezashda ya’ni stollar, qutichalar, bolarar k u r s i l a r i u c hu n parchalari naqshlar ishlatganlar. Shuningdek о ‘ s i m l i k elementlaridan tuzilgan naqshlar esa bir- biriga о‘xs hash, aynanm a ch iz iq la r, bar g m arg ‘u la -larda n tashkil topadi. Bu naqshning о ‘ y i l i s h chuqurligi 0,5sm dan 1 , 5 s m gacha boradi. Bunga kapalak naqshi misol bо‘la oladi. Naqsh о‘yish uchun avva l uni ng y a r i m ga ja k ma rg ‘ ul al ar i nov i i s k a nal ar b il an k e s i b c h i q i l a d i . Keyin naqshning novdalari iskana bilan kesiladi. Sо‘ngra zamin iskana bilan naqsh zamini о‘yib o l i b tashlanadi. Naqsh zamini chiroyli kо‘rinishi uchun chekma iskana bilan chakichlab chiqiladi. Bu naqsh y о ‘ l l a r i n i aniq va kо‘rkam kо‘rsatadi. Tayyorlanadigan buyum yoki naqsh о‘yib yо‘nilganidan keyin undagi qalam izlarini yо‘qotish va buyumni s i l l i q l a s h uchun tozalab chiqiladi. Sо‘ngra esa turli xil rangli bо‘yoqlar b i l a n bо‘yoq berib c h i q i l a d i . Hattoki о‘ymakorlikda ishlatiladigan pardoz turlari ham juda rang-barangdir. Ulardan biri zamin pardoz b о ‘ l i b unda buyumning о‘yilgan zamini chekma uslubida maxsus chakma iskana b i l a n chekichlab chiqiladi. Natijada naqshning zamini b i r tekisda mayda о‘yiqchalar shaklida chiroyli kо‘rinishni hosil q i l d i . Naqsh yо‘llarining aniq kо‘rinishini ta’minlaydi.1 Shahrisabz muzeyi

XIX asrda duradgor ustalar tomonidan kо‘plab asbob uskunalar ham yasaldi. Jumladan paxtani chigitdan ajratishda ya’ni tozalashda qо‘llaniladigan xalloji asbobini aytib о ‘ t i s h joizdir. Mazkur asbob О‘ r t a Os i yo ni ng pa xt a yet i s hti r i l adi ga n ba r cha hudu dl a ri da ishlatiladigan asbob hisoblanardi. Mazkur davrda Qashqadaryo hunarmand ustalar tomonidan ana shunday asboblar kо‘plab yasalgan. Ushbu asbob paxtani chigitdan tozalashda eng muhim, va; asosiy hunarmand asbobi bо‘lib, u oddiy usulda yasalgan. Uni yasashda osti tо‘g‘ri tо‘rtburchakli yog‘och taxtaga vertikalidan о‘rtasida 20-25sm joy q o l d i r i b taxta mindirilgan ikki vertikal taxtalar orasidan ostki tо‘rtburchak taxtadan balandligi 30-40sm qoldirib, ikkita alohida aylanasimon teshik ochilgan. Bu ikki teshikdan ikkitadan bir-birini qisib turib aylanadigan о‘qlov о‘tkazilgan. Yog‘och о‘qlovlar bosh qismi vertikal ponadan bir xilda о ‘ t i b qо‘chqor shox uslubida yog‘ochlarga (zanjirlarga) mindirilgan. Bu bir-biriga mingan qо‘chqor shoxning ikkinchisi tо‘g‘ri vertikal ponadan о ‘ t i b ikkinchi vertikal ponadan chi qib alohida mindiri lgan yog‘och dasta kka ulangan. Yog‘och dastakni aylantirish orqali pastki о‘qlov qо‘chqor shoxi tepasiga mindirilgan va qо‘chqor shoxni aylantirgan. Natijada ikki vertikal ponadagi aylanasimon uzun о‘qlovlar harakatga keltirilgan. Eng asosiy i s h о‘qlovlarda bajarilib, ya’ni old tomondan о‘qlovlar orasiga berilgan paxta orqa tomonga tortilib, chigitdan tozalangan. Old tomonga chigit, orqa tomoniga titilgan paxta tusha boshlagan. Mana shu holatning uzluksiz tez-tez takrorlanishi paxtalarni titish uchun imkoniyat yaratgan. Shuningdek XIX asrda Qashqa vohasi hunarmandchiligida voha hunarmandlari tomonidan kо‘plab ip yigiradigan oyoq charxi, qо‘l charxi, urchuq ham yasalgan. Bugungi kunda

Shahrisabz muzeyida saqlanayotgan va hattoki chekka qishloqlarda foydalanib, kelinayotgan oyoq charxlari ham yasalishi jihatidan uncha murakkab bо‘lmagan. Oyoq charxi dastgohi va qо‘l charxi dastgohining urchuqdan farqli tomoni shundaki, qadimdan kо‘chmanchi bо‘lmagan ya’ni о‘troq aholi uchun ip yigiruvchi moslama hisoblangan. XIX asrda vohadagi kо‘chmanchi aholi ipni urchuqda yigirishsa, о‘troq dehqon aholisi esa charxda yigirishgan. Chunki kо‘chmanchilar uchun urchuqni o l i b bir yerdan ikkinchi joyga kо‘chirish qanchalik qulay bо‘lsa, о‘troq aholi uchun charxdan foydalanish shunchalik oson bо‘lgan. Oyoq bilan harakatga keltiriladigan ip yigirish moslamasi charx dastlab tagi ustun shaklida tо‘rtta tirgakli q i l i b yasalgan. Taglik ustun ikkala oyog‘ida parallel bir-biriga tutashtirilgan oyoqlar о‘rtasidan rо‘paradagi oyoqlari (ustunlari) orasidan q i l i c h taxta о‘tkaziladi. Bu q i l i c h taxtani oyoq bilan bosilib, uchiga mahkamlangan vertikal о‘qlov aylana g‘ildirakni harakatga keltirgan.Oyoqlar о‘rnashtirilgan ustunlar yuqorisiga vertikal shakldagi ikkita yog‘och kubba shaklidagi ustun kiydirilgan. Birinchisi balandroq 50-60 sm ikkinchisi harakatga keladigan g ‘ i l d i r a k aylanmasidan taxminan 5-6sm balandlikda bо‘lib, ikki ustunga yog‘och о‘qlov maxkamlangan. G‘ildirak chambar о‘rtasi teshilib, ikkala yog‘och ustunlarga о‘rtasidan mahkamlanib, aylantiruvchi dastgohi о‘rnatilgan. Gorizontal yog‘och baland ustun barobarida о‘ymakor ustun mahkamlanib, о‘rtasida о‘qqa mahkam langan bitta kichik, bitta katta g‘ildirak о‘rnatilgan. Katta g‘ildirak chambaragi vertikalidagi k i c h i k g‘ildiraklar bir-biridan iplar о‘tkazilib aylantirish uchun moslashtirilgan. Tepadagi ikki ustun о‘rtasidagi ikki g‘ildirak о‘rtasi teshik naysimon ponaga о‘rnashtirilgan bо‘lib, ikki g‘ildirak о‘rtasida yigirilgan ip

о‘rab olingan. G‘ildiraklar tepasida tо‘g‘ri gorizontal yо‘nalgan va G shaklida nayga kelib mahkamlangan. Taxta chо‘pga mixlar qazi li b, о‘raladi gan ip b i r uchi qoqilgan mi xlardan kel ib turgan. Birinchi mix taxta chо‘pdan kelgan yigirilgan ip kalava qilish joyi tо‘lgach, ikkinchi mix ustunigacha qо‘yilgach, shu tо‘g‘rilikda kalava hosil qilingan. Shu tariqa ikkala g‘ildiraklar orasidagi iplar о‘raladigan kalavalar tо‘ldirilgan. Pastki baland va urim ustunalarni t u t a s h t i r u v c h i u s t u n v a i k k i n c h i g ‘ i l d i r a k t u r u v c h i n a y s i m o n gorizontal о‘qlovda ayniqsa kichik g‘ildirak joylashgan nay g‘ildirak yonidan teshilib tо‘g‘ri tepa ustundan о‘tib tashqi yon tomonga chiqarilgan. Aynan shu tomondan berib turilgan jun yoki paxta nay teshigidan о‘tib g‘ildiraklar aylanmasi vositasida toblantirilgan. Toblangan va bir tekisda chiqqan iplar g‘ildiraklar orasiga о‘ralib kalava q i l i b berilgan. Bularning barchasi pastki oyoq bilan bosilgan, tepki q i l i c h orqali harakatga keltirilgan. Oyoq charxlaridan tashqari bu davr ip yigirishda, qо‘l bilan harakatga keltiriladigan qо‘l charxlari ham b о ‘ l i b , ular ham kо‘p tarqalgan edi. Qо‘l charxlarini yasash ham duradgorlardan о‘ziga xos murakkab mehnat talab qilgan. Shuningdek duradgor hunarmand ustalar tomonidan о‘yma ramkalar va bezak quti chalar ham yasal gan. Ularni yasash uchun dastlab yog‘ och materialini tanlash katta ahamiyatga ega bо‘lgan. Chunki yasalayotgan narsalarn i n g chiroyli, sifatli chiqishi yog‘ochga bog‘liq bо‘lgan. Buning uchun esa duradgor ustalar kо‘zsiz dars ketmagan, benuqson hamda rangi b i r x i l yog‘ochlar tanlab olingan. О‘yma qutichalar eskiz о‘lchami asosida tayyorlangan. Eskiz asosida qutichalar detallari tayyorlanadi va ular y i g ‘ i l i b quticha holatiga keltirilgan. Sо‘ngra naqsh gullari c h i z i l i b о‘yilgan. Ramkalar ham yog‘ochdan yasalib, ularning turlari ham xilma-xil bо‘lgan. Uylarga qо‘yiladigan, rasmlar

solib qо‘yish uchun mо‘ljallangan katta-kichik о‘lchamdagi ramkalar yasalgan. Suratlar va yig‘ma rasmlar uchun bо‘yoqli naqshlangan ramkalar ishlatilgan. О‘yma ramkalar esa ulug‘ odamlarning rasmlari va alohida suratlarining chetini bezash uchun ishlatiladi. Bezak qutichalari va ramkalarning yuzi kо‘p hollarda “Lola islimi” naqshlari bilan bezatilgan. Ishlanadigan buyum oddiy va yumshoq yog‘ochdan yasalgan bо‘lsa, ularga mayda naqsh ishlanmasdan, y i r i k naqshlar ishlangan. Mayda yо‘lli murakkab naqshlar faqat qattiq yog‘ochlardan-yong‘oq, chinor, shamdon yog‘ochlari ustiga ishlangan. Mayda buyumlarining yuzini bezashda naqshlardan foydalanilgan. О‘yilgan buyumlar havo ta’sirida о‘zgarmasligi uchun bо‘yoqlangan. Shu tariqa ishlangan mahsulotlar bozorlarda xaridorgir bо‘lgan. B u g u n g i k u n d a v i l o y a t n i n g Q a r s h i v a S h a h r i s a b z s h a h a r l a r i d a saklanayotgan eksponotlar ichida XIX asrga o i d ana shunday mahsulotlar ham mavjuddir. Qashqadaryo vohasida XIX asrga oid kо‘plab tarixiy obidalar ham bu hududda yashagan aholining ulkan me’morchilik tajribalariga, mohir xalq ustalarining aql-zakovatga ega bо‘lganliklaridan dalolat beradi. Chunki bu davrda qurilgan obidalar yuksak san’at namunalari b о ‘ l i b hisoblanadi. Ayniqsa tarixiy obidalardagi yog‘och о‘ymakorligi diqqatga sa zovordi r. XIX a sr ga oid Shahr isabzda gi Eshonpir, Abdushukur Og‘aliq masjidi, XVIII- XIX asrga o i d Hazrati Malik Ajdar masjidi, XIX -XX asrga oid Hazrati Imom masjidlarida turli о‘ymakorlik naqsh uslublaridan foydalanilgan. Mazkur davrda Qarshi shahrining shimoliy-g‘arbiy tomonidan Charmgar masjid majmuasi mavjud b о ‘ l i b , xalq orasida Qо‘rg‘oncha xonaqo nomi bilan mashhur bо‘lgan. 1 Bu masjid va uning atrofida obidalar XIX -XX1 Ismoilov N. Bо‘riyev O. Qarshi-О‘zbekistonning qadimiy shahri. Qarshi, Nasaf. 2006. B. 123

asrlardagi majmua masjid, darvozaxona, sag‘ana, hovuz va minoradan iborat bо‘lgan. Majmuaning asosiy binosi an’anaviy me’moriy uslubda о‘ymakor ustunlar, bezakli tо‘sin-yog‘ochlar va g‘ishtlardan bunyod etilgan. Mazkur davrda o l d Chakar masjidi Qarshi shahrining eski shahar qismida joylashgan bо‘ l i b , binon i n g asosiy о‘r t a qismida о‘ymakor ustunlar mavjud. Masjidning tashqi qismi ayvon uslubida qurilgan bо‘lib, yog‘och ustunlarga mahorat b i l a n gul tasvirlari, turli x i l shakllar о‘yilgan. XIX asrning oxirlarida bunyod etilgan. Qо‘rg‘oncha masjidi xonalarining tepa qismidagi shift yog‘ochlarida i q l i m i y uslubdagi tasvir bezaklari ishlatilgan. Shuningdek, XVIII- XIX asrlar P о ‘ l a t i , Beshkent, Orol qishloqlarida ham masjidlar qurilgan. Lagandi qishlog‘idagi Gul masjid XIX asrning mahsuli о‘laroq, о ‘ z i n i n g benazir bezaklari bilan e’tiborni j a l b etadi. 1 XIX asrda bunyod etilgan obidalarning deyarli barchasida xonalarning qismlarini, eshiklarini bezashda, yog‘og‘ о‘ymakorligidan foydalangan. Yog‘och о‘ymakorligida har bir hududning о‘ziga xos uslublari bо‘lgan. Misol uchun Xi v a l i k xalq ustalari yog‘ochni о ‘ y i b naqsh ishlashda yog‘ochning t a b i i y l i g i n i saqlab qolishga harakat qilganlar. Buxorolik ustalar esa naqsh uyib ishlangan buyumlarni jim-jimador qilib, uni oltinsimon va kumushsimon ranglar b i l a n bо‘yaganlar. Qо‘qonlik xalq ustalari yog‘ochni о ‘ y i b naqsh solishda uni о‘rta chuqurlikda о‘yganlar. Toshkent xalq ustalari esa taxta yuzasidagi naqshlarni zaminsiz chiziqlar orqali bajarganlar va hamid naqshlarini kо‘proq ishlatganlar. Qashqadaryo vohasi hunarmand ustalari esa bodom gulli naqshlarni о‘rtacha chuqurlikda bir-biriga zanjirsimon solish uslubidan kengroq foydalanishgan. Yog‘och о‘ymakorligida buyumlar yuziga 1 Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi.–T.:Fan. 1995.B.764

gul tushirish uchun turli kо‘rinishdagi pо‘lat iskanalardan foydalanilgan. О‘yish asboblari о‘yiladigan naqshning shakli va kо‘rinishiga qarab tanlangan. Iskanalar sakkiz xil bо‘ l i b , tо‘g‘ri i s ka n a , ku r a kc h a i s k ana , no va i s ka n a, ba l i qs i m o n i s ka n a, za m i n iskana, chekka iskana, marpach iskana, va novza iskanalardir. Ularning har biri о‘ymakorlikning turli jarayonlarida qо‘llanilgan. Yog‘ochlardan biron-bir buyyum yasashda avvalo ularning turlariga ha m e ’ t i bor be r i l ga n. M as al a n о ‘ r i k yog‘ oc hi ni n g t us i q or am t i r qi zg‘ i s h bо‘lganligi boi s, undan yasalgan buyumlarga bо‘yoq berilgandan sо‘ng ajoyib tovlangan. Undan turli xildagi qutichalar, musiqa asboblaridan surnay yasalgan. Yong‘oq daraxti pо‘stlog‘i kul r a n g , q a l i n , y o g ‘ o c h i q i z g ‘ i s h , k u l r a n g t о ‘ s l i , q a t t i q v a o g ‘ i r bо‘lganligi bois, undan mebel buyumlari ishlangan. Shuningdek qoraqayin, zarang, chinor daraxtlaridan ham mebellar yasashda ishlatilgan. Archadan esa murakkab naqshlar о‘yilgan, yirik ustunlar va qutichalar yasalgan. Oqqayin pо‘stlog‘i oqish, unchalik qalin bо‘lmagan. Oqqayin о‘ymakorlikda kam ishlatilgan. Undan asosan fanerlar ishlab chiqarishda foydalanilgan. 1 Shu jihatlarni hisobga olgan hunarmand ustalarning yog‘ochga bergan о‘ymakor naqshlari jozibali va chiroyli chiqqan. XIX asrdagi duradgor-hunarmand ustalar tomonidan о‘yilgan naqshlar bugungi kunda ham о ‘ z tarovatini saqlab kelmoqda. XIX asrda keng tarqalgan hunarlardan yana biri binokorlik edi. Binokorlar tomonidan asosan turli x i l i n s h o a t b i n o l a r i , u y - j o y l a r qurilishi amalga oshirilgan. Har b i r asrda qurilgan inshoatlar bir- biridan farq qilgan. XIX asrda Qashqadaryo vohasida qurilgan madrasalar binolari asosan sodda va bezaksiz usulda1 Hamidov M. Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixi ( XIX- XX asr boshlari ) T. 2009. B.65

qurilganligi bilan a j r a l i b t ur a di . Ju ml ad an Q ar sh i sh ah ri da gi Be km ur od Qozo q, Qi l i c h b e k , G ‘ u z o r d a g i Af g ‘ o n b o g‘ m a d r a s a l a r i q u r i l i s h i ni m i s o l keltirish mumkin. Olimlarimizning aytishlaricha, XIX -XX asrlarda qurilgan uylarda o‘rta asr uylarining t u z i l i s h i , bezagi saqlanib qolgan. Ba’zi o‘ziga to‘q kishilarning uylarining xona shift va devorlari n a q s h l a r g a t o ‘ l d i r i l g a n . X o n a l a r n i n g d e v o r i d a t a k c h a b a n d l i bo‘linmalar qo‘yish an’ a n a bo‘lgan. Buxoro, Samarqand, Toshkent, Namangan, Andijon, Farg‘ona va boshqa shaharlardagi singari Qashqadaryo hududidagi turar joylarda ham shunday xonalar mavjud bо‘lgan. Vohada sinchdan va loydan qurilgan uylar bo‘lib, ularning deyarli barchasi ana shunday tokchali q i l i b qurilgan. Shu sababli tokchalar xonalarning devor yuzasidan xona tomon chiqarib kurilgan. Loydan qurilgan uylarda esa tokchalar devorning ichki tomonidan o‘yib qurilgan. D e v o r n i n g y u z a t o mo n i g a c h i q a r i l g a n t ok c h a l a r t u r l i xi l uslubdagi naqshl ar bil an bezati lgan. Mazkur davrda bi nokorlik ashyolari i s h l a b chiqaradigan koshinpazlik, parch insozlik, pishiq g‘isht va g ‘ i s h t pishiradigan kirpichpazlik ham rivojlandi. Shuningdek tosh yо‘nish (sangtarosh), unga sayqal berib, o‘ymakor naqshlar va xushxat yozuvlar b i t i s h hunari ham saqlanib keldi. Marmar toshlar va ularga ishlangan jimjimador naqshlar, o‘ymakor oyatlar, marsiyalar xa l q h u n a r m a n d l a r i n i n g b i n o ko r l i k d a g i yu k s a k b a d i i y a s a r namunalaridan bо‘ l i b hisoblanadi. О‘sha vaqtda binokorlar orasida me’morlar, muhandislar, g‘isht teruvchilar, suvoqchi ganjkorlar, ganjga naqsh o‘yuvchi naqqoshlar, tosh yо‘nuvchilar (sangtarosh) h u n a r i b i l a n s h u g ‘ u l l a n u v c h i l a r a n c h a g i n a e d i . C h o r i z m mustamlakachiligi yi ll arida milliy me’morchil ikka ni sbatan rus uslubida binolar qurishga e’tibor kuchaydi. Boshqa

shaharlardagi singari Qashqadaryo vohasida yangi usuldagi binolar, vokzallar, stansiyalar, jamoat binolari, kasalxonalar va boshqa inshootlar qurila boshlandi. Xullas, mazkur davrda vohada yog‘ochga ishlov berishning, duradgorli k yog‘och о‘ymakorligi hunarlari yaxshi ri vojlandi . Yog‘ochdan t u r l i xildagi mahsulotlar yasalib, ularga alohida zeb berish taraqqiy etdi. Binolar qurilishida me’morchilikning о‘ziga xos uslublari yuzaga k e l d i . Tarixiy obidalar, aholi turar joylari qurilishida, ularni bezashda hunarmand ustalarning mehnati samarali bо‘ldi. Bu esa aholi yashash sharoitlarining bir oz bо‘lsa-da yaxshilanishiga olib keldi.

XULOSA Mazkur bitiruv malakaviy ishida Qashqadaryo vohasining ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida muhim о‘rin egallagan hunarmandchilik tarmoqlari rivojlanishi tadqiq etildi. Bitiruv malakaviy ishining asosiy bо‘limlaridan kelib chiqib, quyidagi umumiy xulosalarga, kelindi: 1. Qashqadaryo vohasidagi barcha bekliklarning markazi dehqonchilik, chorvachilik bilan birgalikda hunarmandchilik sohasining rivojlanishi uchun muhim tayanch bо‘ldi. Ushbu bekliklardagi kо‘plab guzarlarda hunarmandchilikning kо‘pgina tarmoqlari bilan shug‘ullanuvchi turli kasb-hunar egalari istiqomat qilardi. 2. XIX asrga kelib Qashqadaryo vohasida tо‘qima-chilikning ip yigirish, mato tо‘qish, kiyim tikish, gilam tо‘qish kabi turlari rivoj topdi. Ushbu davrda Qashqadaryo vohasi aholisi о‘zining ustki kiyim boshi ya’ni milliy kiyimlar bilan Buxoro amirligining boshqa hududdaridan farq qildi. Aholi orasida kо‘plab ishlab chiqarilgan mato turlaridan olacha alohida о‘rin egallagan. Olacha ishlab chiqarishga ixtisoslashgan asosiy markazlar Qarshi va Shahrisabzda joylashgan. 3. Qashqadaryo vohasida asosiy hunarlardan biri zargarlik bо‘lib, ular tomonidan kundalik turmushda va bayram, ayyomlarda taqiladigan turli xil zeb- ziynat buyumlari yasalgan. Ushbu kasb egalari о‘z hunarlarini avloddan-avlodga qoldirib kelgan. XIX asrda zargarlar tomonidan yasalgan zebigardonlar, kumush buyumlar ayni paytda Qashqadaryo viloyati о‘lkani о‘rganish muzeyi, Shahrisabz о‘lkashunoslik muzeyi eksponatlaridan о‘rin olgan. 4. mazkur davrda hunarmandchilikning yana bir muhim sohasi teri oshlash, charimga ishlov berish, kosibchilik, etikdо‘zlik keng tarqalgan. Ushbu soha egalari chiqargan mahsulotlar nafaqat Qarshi, Shahrisabz, G‘uzor bozorlarida, balki qо‘shni voha bozorlarida ham xaridorgirligi bilan ajralib tergan. 5. XIX asrda О‘rta Osiyoning boshqa shaharlari singari voha kulolchiligi bir nechta tarmoqlarga bо‘lingan, ya’ni kosagarlar, xumchasozlar, tandirsozlar, g‘isht pishiruvchilar shular jumlasidandir. Ular orasida tandirsozlik о‘ziga xos murakab

hunarlardan sanaladi. Kasbi tandirlari juda ham mashhur bо‘lib, ular hozirgi vaqtda ham о‘z qimmatini yо‘qotmagan. 6. vohada metall buyumlar ishlab chiqarish hunarmandchiligi ham keng taraqqiy etgan. Temirchi ustalar tomonidan о‘ta did bilan, mohirona usulda taqalar, milar, о‘roq, bolta, tesha, pichoq, qaychi, qozonlar kabi mahsulotlar yasalgan bо‘lib, ular о‘lkashunoslik muzeylaridan о‘rin olgandir. Kandakorlar, degrezchi ustalarning mahsulotlari ham xaridorgir bо‘lgan. Va nihoyat, XIX asr voha hunarmandchiligida yog‘och о‘ymakorligi, najjorlik, duradgorlik kasblari rivoj topdi. Yuqoridagi xulosalardan kclib chiqib, ba’zi tavsiyalarni b e r m o q c h i m i z : Mazkur bitiruv malakaviy ishida yoritilgan materiallardan о‘lkani о‘rganishda, tо‘garak mashg‘ulotlarida foydalanish maqsadga muvofiqdir. XIX asrda yashab, ijod etgan ota-bobolarimizning mehnatlariniо‘zida aks ettirgan hunarmandchilik ashyolaridan tashkil topgan muzey eksponatlarini avaylab- asrashimiz darkor. Hunarmandchilikning kosibchilik, tikuvchilik, tо‘quvchilik, yog‘och о‘ymakorligi kasblari insoniyat tirik ekan, doimo kerakligini yoshlar ongiga singdirishimiz, bu ota-bobolarimiz kasbini egallashlariga bugungi yosh avlodni targ‘ibot qilishimiz lozim.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI 1. Karimov I.A. О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T.: “О‘zbekiston” 2011. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q. T.”Sharq”, 1998. 3. Karimov I.A. О‘zbekiston о‘z istiqlol va taraqqiyot yо‘li. T. “О‘zbekiston”, 1992. 4. Karimov I.A. Vatan ozodligi, xalqimiz omonligi yurtimizning ravnaqi har bir oila farovonligi men uchun oliy saodat (Qashqadaryo viloyat saylovchilarining vakillari bilan uchrashuvda sо‘zlagan nutq. 1999 yil, 21 dekabr). 5. Karimov I.A. Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard maqsadimiz. T.8.T.: “О‘zbekiston”, 2000. 6. Karimov I.A. Yо‘limiz mustaqil davlatchilik va tarqqiyot yо‘li. Toshkent, “О‘zbekiston”, 1994. 7. Karimov I.A. Imperiya davrida bizni ikkinchi darajali odamlar deb hisoblangan. (“Nezavisimaya gazeta” muxbirining savollariga javoblar. 2005 yil. 14-yanvar). T. “О‘zbekiston”, 2005. 8. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T. “О‘zbekiston”, 1995. 9. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T. “О‘zbekiston”, 2000. 10. Karimov I.A. Vatan ozodligi saodat. T.: “О‘zbekiston”, 1999. 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyatisiz kelajak yо‘q. “Ma’naviyat va ma’rifat” respublika jamoatchilik markazi rahbariyati hamda boshqaruvi a’zolari bilan uchrashuvda sо‘zlagan nutq. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. T- 5.T.: “О‘zbekiston”, 1997. 12. Karimov I.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman. Prezident I. Karimovning “Fidokor” gazetasi muxbiri savollariga javoblari. “Xalq sо‘zi”. 2000 yil 10 iyun. 13. Suxareva O.A. ocherki po istorii Sredniaziatskix gorodov. // Istoriya i kultura narodov Sredniy Azii, (drevnost i sredniy veka). M. 1976.

14. Yakubovskiy A. Y. Gulyamov Y.G. Istoriva Buxari drevneyshix vremyon do nashix dney. Tashkent. 1976. 15. 15.Raximov M.K. Xudojestvennaya keramika Uzbekistana. T.1961. 16. N.Pesherova Y.M.O remeslennix organizatsiyax Sredney Azii v konse XGX-nachale XX veka.T. 1960. 17. Mankovskaya L.Y. Neizvestniye pamyatniki XIX-XX veka v Kashkadarinskoy oblasti. T. 1969. 18. Shahrisabz Ming yillar merosi. T.Sharq, 2002. 19. О‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi.T. 1997. 20. О‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. 11 -jild. 2005 yil. 21. Hakimov N., Jо‘raqulov O. Shahrisabz tarixi. Qarshi, “Nasaf”, 2001. 22. Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi. T.Fan, 1996. 23. Jabborov I. О‘zbek xalqi etnografiyasi. T.О‘qituvchi, 1994. 24. Hamidova Muhabbat. Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixi.T.Fan.B.142. 25. Jabborov I. О‘zbekiston: t urmush tarzi va madaniyati. T.О‘qituvchi, 2003. 26. Usmonov Q. Sodiqov M. О‘zbekiston tarixi. T.2002. 27. Mavlonov U. Nasaf-Qarshi tarixidan lavhalar. 1998. 28. Sulaymonov R. Drevniy Naxshab. T.2002. 29. Sagdullayev A. Qadimgi Kesh-Shahrisabz tarixidan lavhalar. T. 1998. 30. Yakubov B. Shahrisabz va Kitob tarixidan (XVIII-XIX birinchi yarimidagi ijtimoiy-siyosiy hayoti) Qarshi, 1996.

O'xshashlar

Boshlang`ich sinf o`quvchilarini mehnat darslari jarayonida o`zbek xalq amaliy san`atiga bo`lgan qiziqishlarini oshirish

Hajmli buyumlarga kompozisiya tuzish va naqsh elementlaridan foydalanish.

Go’sht va go’shtli maxsulotlardan taom tayyorlash texnologiyasi MAVZUSINI O’QITISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYASI

Ko`ndalang randalash stonokining rechagi mexanizmi tezlik va tezlanish planlarini qurish

“Elektrolitiz usulda mis ajratib olish va mis bilan qoplash sexi (quvvati 30000 m2 yil)ni loyihalash