Hajmli buyumlarga kompozisiya tuzish va naqsh elementlaridan foydalanish. - Mehnat - Diplom ishlar

Hajmli buyumlarga kompozisiya tuzish va naqsh elementlaridan foydalanish.

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

177 KB

Ko'chirib olish

Hajmli buyumlarga kompozisiya tuzish va naqsh elementlaridan foydalanish. REJA KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Mavzuning vazifaligi. I. Bob. I.1 . Kasb hunar kollejlarida naqqoshlik mashg’ulotlarini olib borishda, naqqoshlik tarixi va maktablarining ta’lim tizimida tutgan o’rni I. 2. Hajmli buyumlarga kompozisiya tuzishda naqqoshlik texnologiyasi va naqsh elementlaridan foydalanish. II. Bob. II.1. Hajmli buyumlarni badiiy bezash va uni tahlili. II.2 . Atamalarni izohli lug’ati . . Xulosa . Ilovalar

KIRISH 1997- yil 23- yanvar O ' zbekiston Respublikasi Prezidentining PF -1701 « O ' zbekiston Badiiy Akadcmiyasini tashkil etisli haqida » gi Farmoni , 1997- yil 1 l - martdagi O ' zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 13! qaroriga binoan O ' zbekiston Badiiy Akademiyasi tashkil etildi . Kamoliddin Behzod nomidagi Milliy rassomchilik va dizayn instituti, Qoraqalpog'iston Respublikasi. viloyatlar va Toshkent shahridagi mavjud san'at maktabiari tiegizida bittadan tasviriy va amaliy san'at litseylari o'z faoliyatini boshladi. Mustaqillikka erishganimizdan keyingi yillarda nafaqat ta'lim, savdo-sotiq, fan va texnika, balki tasviriy va amaliy san'atda ham samarali yuluqlarga erishikli. O'zbek diyorida vujudga kelib gullab-yashnagan san'at turlari bemisl va betakrorligi bilan dunyoga mashhur. Bunday kamolot va taraqqiyot bosqichlari haqida fikr yuritadigan boisak, o'zbek tasviriy va amaliy san'ati turlarining shox ildizlari insoniyatning o'tmish tarixiga, ya'ni ibtidoiy jamoa tuzumiga borib taqalishining guvohi bo'lamiz. O'lkamiz /aminidagi arxeologik qazilmalar natijasida topilgan yodgorliklarning guvohlik berishicba, buyumlarga badiiy ishlov berish usuli va buyum yaratish qobili y a t i tosh asridayoq boshlangan bo'lib, asrlar osha hozirgacha uzluksiz davometib keimoqda. Inson ongli faoliyatmingajralmasqismi bo'lishi badiiy- ijodiy faoliyat insonning tarixiy taraqqiyoti jarayonida juda katta ahamiyatga ega bo'ladi. Bunday faoliyat natijasida kelib chiqadigan estetik-badiiy idrok qobiliyati kishilarda olamni, undagi mavjudotlar, narsalar, voqea va bodisalarni, atrof- muhitdagi shakilar va ranglarni turfa shakllarda qaytadan ettirishga havas uyg'otadi. Shakl hatnda ranglarning mavjud hamda Kldalashtirilgan, ramzlashtirilgan tasvirlarini yaratish shu tariqa kelib chiqdi. U O'z navbatida odamlarning kundalik turmushlaridan o'rin ola boshladi. Natyada bezaklarning xilma-xil shakllari va turlari paydo bo'ldi.

Mavzu dolzarbligi. An’anaviy xalq san’atini o’rganish o’quvchilarda barqaror qiziqish uyg’otadi, ularga o’z xalqining badiiy madaniyati xususiyatlarini tushunishda, san’at asarlarini bilib olishda yordam beradi. Mavzuning vazifalari. Amaliy san’atning boshqa turlari kabi badiiy naqqoshlik mashg’ulotlari ham bolalarning estetik va badiiy didini tarbiyalaydi. Ularning keying ijtimoiy va ishlab chiqarish sohalaridagi mehnat faoliyatlari uchun mustahkam zamin tayyorlaydi. Badiiy didi o’sgan, ijodiy qobilyatga va texnik malakalarga ega bo’lgan kishi ana shu sifatlarga ega bo’lmagan kishilarga qaraganda samaraliroq va sifatliroq ishlashi isbotlangan.

I. Bob. 1.1. . Kasb hunar kollejlarida naqqoshlik mashg’ulotlarini olib borishda, naqqoshlik tarixi va maktablarining ta’lim tizimida tutgan o’rni O’zbek xalqining ko’p asrlik tarixida ham amaliy bezak sabn’ati madaniy merosimizning asosiy qismini tashkil etadi. O’zbek diyorida vujudga kelib, gullab yashnagan amaliy san’at turlari bemisil va betakrorligi bilan dunyoga mashhur. Bu taraqqiyot bosqichi haqida fikr yuritar ekanmiz, o’zbek amaliy bezak san’atining kelib chiqishi insoniyatning ilk davri, ya’ni ibtidoiy jamoa davriga borib tarqalishining guvohi bo’lamiz. Palaolit davrida amaliy- dekorativ san’at namunalari ham keng tarqala boshladi. Buyumlarni naqsh bilan bezashga turli taqinchoqlarga, tumorlarga ehtiyoj paydo bo’lganligi arxiologlar tomonidan topilgan ashyoviy buyumlarda namoyon bo’lmoqda. Odamlarning o’troq holga o’tishlari, tabiat qonun- qoidalarini kuzatish, simmetriya, ritm, shakl tuyg’ularini o’sishiga sabab bo’ldi. Bir hil elementlarning tekis qaytarilishi yoki oralab kelishi asosida bujudga keladigan o’ziga xos naqqoshlik san’atini maydonga keltirdi. Naqqoshlik yangi tosh (neolit) asrida keng yoyildi, dekorotiv-amaliy san’atning taraqqiy etishga ta’sir ko’rsatdi va yordam berdi. Kulolchilik va boshqa buyumlarni naqsh bilan bezash keng tus oldi. Parallel, spiralsimon va to’lqinsimon chiziqlar, aylanalar shu davrdagi ko’pgina naqshlarning asosini tashkil etadi. Geometric naqshlarning asta-sekin sxematik odam, hayvonlar va o’simliklar dunyosidan olingan shakllar bilan boyitilib, mazmunan kengayib bordi. Uning elementlari koinot kuchlarining ramziy belgilarini aks ettira bordi. Masalan, pazetka quyosh ramzi, to’lqinsimon chiziq harakat, suv ramzi va hokazo. Naqqoshlik san’ati endilikda dekorotiv funksiyani bajaribgina qolmay balki shu bilan birga kishilarning g’oyaviy va falsafiy tushunchalarini ham ifodalay boshladi.

O’rta Osiyoning qadimgi davri san’ati va madaniyatini o’rganishda yer ostidan, qabrlardan topilgan turli dekorotiv amaliy san’at namunalari, jang, ov va mehnat qurollari muhim rol o’ynaydi. Spool buyumlar, bronza, oltin, kumushdan ishlangan, kishilar ehtiyoji uchun ishlatiladigan buyumlar yuzasi naqshlar bilan bezatilgan, bo’rtma tasvir va haykallar bilan bezatilgan, bo’rtma tasvir va haykallar bilan pardozlangan. Ayrim buyumlar yuzasidan esa hayotiy voqealar aksi tushirilgan. Ana shu daliliy materiallar o’tmish san’ati va madaniyati, kishilarning estetik, badiiy qarashlarini bilishga xizmat qiladi. O’zbekiston hududida arxeologik qazilmalardan Xorazm, Bautriya va boshqa viloyatlarda naqqoshlik san’atining rivojlanganligi ma’qul. Surxandaryo viloyatidagi fayoztepa (I-II asr), Dalvarzintepa (I-asr) budda ibodatxonalari qazilmalaridan topilgan rasm, naqsh qoldiqlari buning yaqqol dalilidir. Eramizdan avvalgi IV-VI asrlarda O’rta Osiyodagi badiiy hayot va madaniyatni tushunishda Amudaryoning yuqori oqimi tomonidan topilgan “Amudaryo boyligi” (Oks boyligi) muhim o’rinni egallaydi, hozirgi kunda Londondagi Britaniya Muzeyida saqlanayotgan bu yodgorliklar ichida oltindan yasalgan haykallar, turli ko’za, bilakuzuk, uzuk, muhr, tangalar, oltindan yasalgan arava va qurollar diqqatga sazovordir. Buyuk sarkarda Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) eramizdan avvalgi IV asarlarda Axamoniylar davlatini tor-mor etib, O’rta Osiyo yerlarining ko’pgina qismini o’ziga qaratib oldi. Faqat Xorazm, Farg’ona va Sirdaryo bo’yidagi ko’chmanchi qabilalargina o’z mustaqilligini saqlab qoldi. Amaliy san’atga bu qadar chuqur falsafiy yondashish natijasida shartlilik, stilizatsiya- ramziylikka asoslangan badiiy bezak asarlari yaratish kuchaygan. Ushbu tarixiy omil o’zbek milliy bezak san’atining gurkirab rivojlanishiga turtki bo’lgan va hozirgi jahonga mashhur me’morchilik yodgorliklarimiz ulardagi ganchkorlik, koshinkorlik, naqqoshlik, hattotlik, toshtaroshlik va boshqa turdagi san’atlarning ajoyib darajada uyg’unligidan va mujassamligidan dalolatdir. Xalq amaliy bezak san’ati kishilarning ma’naviy olamini boyitadi, badiiy didini shakllantiradi, ruhiyatini tarbiyalaydi. Shuning uchun ham o’zbek xalq amaliy san’ati kishilarni badiiy- ahloqiy umuminsoniy tarbiyalab, ularning ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirishda, hamda madaniy darajasini

oshirishda eng zarur manbaalardan biri hisoblanadi. Yaqin o'tmishda o'zbek amaliy bezak saneatining eng rivojlangan naqqoshlik, ganchkorlik, tosh va suyak o'ymakorligi, qandolatchilik pichoqchilik, buyrachilik, zargarchilik, kashtachilik, zardo'zchilik, gilamdo'zlik, kigizchilik, savatchilik kabi turlarining o'ziga xos bajarish texnologiyalari, haqiqiy milliy nomlari, ularga xos atamalar, bu san'atlarga xos maktablar, uslublar hamda shu sohalarda nom qozongan ustalarning xizmatlari butun johonga dong'i ketgan. O'rta Osiyo naqqoshlik san'ati qadimdan mashhur. O’tmishda ota-bobolarimiz qurgan muhtasham binolar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini yo’qotmagan. Y uksak did bilan ishlangan naqshlar hozirgacha bizni hayratga solib kelmoqda. Naqsh arabcha tasvir, gul degan ma’noni bildirib, u qush, hayvonot, o’simlik dunyosi, geometric va boshqa turli shakllarning ma’lum tartibda takrorlanishidan hosil qilingan bezakdir. Islom talablariga bo’ysunishi oqibatida jonivorlar, parrandalar va odamlarni tasvirlash yo’qolib borib naqqoshlik rivoj topgan. Arab yozuvi o’zlashtirildi. Natijada naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi paydo bo’ldi. Arab yozuvi naqshlar bilan birga chizildi. Arab yozuvi ham bezak, ham duo-afsunlar vazifasini bajardi. Naqqoshlik xalq amaliy bezak san’atining bir turi sifatida qadimdan o’zbek madaniyatining muhim bo’lagi hisoblanadi. Ko’p asrlar mobaynida uning badiiy an’analari vujudga keldi va rivojlandi. Naqshlarda san’atning boshqa hamma turlaridan farqli ravishda avlodlarning chambarchas boqiyligini, milliy an’analarning davomiyligini ko’rish mumkin. Naqqoshlik an’analari san’atning ana shu turini o’rganish metodlari sifatida ham bobodan otaga, otadan o’g’ilga o’tib kelgan. Ana shu davomiylik tufayli naqqoshlik san’ati hozirgacha saqlanib kelmoqda. Naqshning eng yaxshi namunalari boy ijodiy fantaziya orqali birlashtirilgan shakllarning maqsadga muvofiqligi bilan farqlanadi. Bunda xalq ustalarining atrof muhitga qarashlaridagi tafovut aks etadi. Naqshdagi chizgilar o’yini musiqadagi ohang singari “Qo’shiq va ertak” kabi xalq hayotiy tajribasining katta umumlashmasidan tarkib topgandir. Badiiy naqqoshlik ranglarning uyg’unligida va o’ziga xos kompozisiyalarda

go’zallik yaratish san’atidir. Naqqosh usta o’z ishida ranglarining tabiiy jilosidan va uyg’unligidan, bejirim shakldan, material fakturasidan mohirlik bilan foydalanib yorqin ifodalikka erishadi. O’zbekistonning an’anaviy me’morchiligida naqqoshlik asosan shiftlarni, jimjimador arialarni, saroy ustunlarini, masjidlar, maktablar, boylarning uylari, yog’ochdan yasalgan buyumlarni bezashda qo’llangan. Nozik o’simliksimon- geometrik naqshdagi o’zaro singib ketgan novdalar, shoxlar va hahshamatli tasvirlangan gullarning ritmik harakati, o’zbek ustalarining ishlaridagi islimi va girix naqshlarining klassik motivlari shiftlarning shakliga moslangan Naqsh ko’proq intererlarni va yopiq ayvon, peshayvonlarni bezashga xizmat qilinadi. Hozirgi paytda naqshdan me’morchilikda, uy jixozlari, sovg’alar mayda yog’och o’yinchoqlar, musiqa asbobnlari va turmushda kerakli buyumlarni bezashda foydalaniladi. Badiiy naqqoshlik san’ati hozirgi kunda keng tus olmoqda. Matbuot, radio, televidiniye, kino orqali kishilar ana shu san’at namunalari va uning ham ustalari bilan tanishmoqdalar. Bu san’atkorlar orasida O.Josimjonov,E.Raufov, A.Boltayev, A.Azimov, A.Isayev, B.Abdullayev, J.Hakimov, Z.Bositxonov, M.To’rayev, T.Axmedov, K.Karimov, A.Ilxomov va boshqalar bor. Xalq ustalarimizning ulardan ta’lim olgan shogirdlarining ishlarini Toshkentdagi amaliy san’at muzeyida, ko’rgazma zallarida, badiiy salonlarda, shuningdek, turar joy va jamoat binolarida, masalan, Toshkent davlat sirki, Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatri, milliy akademik drama teatri, Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Oliy Majlis va Shahar hokimligi binolari, metro stansiyalari, mehmonxonalar kabi ma’muriy va maishiy inshootlarda ko’rish mumkin. Hozirgi vaqtda maktablarda va maktabdan tashqari muassasalarda to’garaklar tarmog’ini iloji boricha vazifasi qo’yilmoqda. Hali naqqoshlik san’atining o’rganish o’quvchilarda badiiy didni, mehnatsevarlikni rivojlantirishga va qator foydali bilim hamda malakalarni tarkib toptirishda xizmat qiladi. Ularning ijodiy qobilyatlarini aniqlash va o’stirishga yordam beradi. NAQQOSHLIK MAKTABLARI Xonliklar davrida xalq amaliy san’ati ustalari Xiva, Qo’qon, Buxoro,

Samarqand kabi shaharlarga yig’ila boshladilar. Ko’pincha Farg’ona va Buxoro naqqoshlari Samarqandcha, Qoqon, Marg’ilon ustalari Toshkentga kelib ko’pgina binolarni bezar edilar. Bu esa naqqoshlik maktablarining yanada rivojlanishiga, o’ziga xos kompozitsiyalarning yaratilishiga, ranglar majmuasini yanada boyitishda juda katta rol o’ynaydi. Lekin bu naqshlar bir-biriga o’xshasada, har bir naqqoshlik maktabi o’zining alohida kompozitsiyasi, ish uslubi, rang koloriti bilan ajralib turadi. Toshkent naqqoshlik maktabi, Toshkent naqshlari o’zining nafisligi va ranglarining bir-biriga asta-sekin o’tishi aniq bir koloritga qat’iy rioya qilishini, geometric va o’simliksimon naqshlarning ko’p ishlatilishi bilan ajralib turadi. Naqshlar ko’pincha yashil gammada ishlanadi. Islimiy naqshlarda oygul, paxta, bofta, uch barg, shukufta, bargli gul va boshqa elemntlar aniq stillashtirilgan murakkab grix naqshlari ham keng qo’llanilgan. Naqqosh ustalaridan Olimjon Qosimjonov, Yoqubjon Raufov, Jalil Hakimov, Toir To’xtayev, Zokir Bositxonov, Maxmud To’rayev, Anvar Ilhomov, Komil Karimov va boshqalar Toshkent naqqoshlik maktabi asoschilaridirlar. Y.Raufov tojik naqqoshlik maktabining an’analarini saqlagan holda ajoyib kompozitsiyalar yaratgan. Ijodkor o’zbek- tojik naqshlarining boy madaniy merosidan mohirona foydalanib, ko’pgina islimiy va geometric naqsh kompozitsiyalarini yaratdi. Uning naqshlari ranglarining yorqinligi hamda bir-biriga uyg’unligi bilan ajralib turadi. U o’z kompozitsiyalarida yangi- yangi elementlarni kashf etgan. Yo.Raufov naqshlarni bo’rttirib, kundal texnikasidan ham foydalandi. T.To’xtayev murakkab uslubdagi naqsh kompozitsiyalarini tuza olgan. Ustaning oltinsimon- jigarrang koloritdagi naqshi Toshkent naqqoshlik maktabining rivojlanishida qo’yilgan yangi bir qadam bo’ldi. O’zbek naqqoshlik maktabini rivojlantirishda samarali hissa qo’shgan Olimjon Qosimjonovning talantli shogirdi, naqqoshlik bo’yicha o’ziga xos maktab yaratgan, juda ko’p shogirdlarning ustozi- O’zbekiston xalq rassomi Jalil Hakimocdir. Ota – bobolarimizni qadimdan yaratib kelgan naqshlarini qayta tiklashda ustaning xizmatlari kattadir. J.Hakimovning naqshlarini e’tibor berib kuzatsak, undagi naqshlar elementlarga boyligi, aniq ravonligi, yorqin yashil koloritga bo’lishi bilan ajralib turadi. U gulli girix kompozitsiyalarini juda ko’p ishlagan. J.Hakimoc o’zbek milliy naqqoshlik san’ati an’analarini puxta egallagan, uni samarali davom ettirgan

san’atkordir. Usta nashqlagan xontaxta, kursi, quticha va boshqa buyumlar dunyoning ko’gina davlatlarida yuqori baholangan. Uning ijodi Sharq an’analari ruhida rivojlandi. Tarixda o’chmas iz qoldirdi. Xiva naqqoshlik maktabi. Xiva naqshi, Samarqand, Toshkent, Farg’ona, Buxoro naqshidan tubdan farq qiladi. Xica naqshida asosan zangori va yashil ranglar juda ko’p ishlatilgan. Ismilliy naqsh kompozitsiyasida novda, marqula, shukufta, barg, no’xot, gul, oddiy oyguldan tashkil topadi. Ko’pincha yulduz hosil qiluvchi girixlar ishlatilib, orasi spiralsimon ismilliy naqsh bilan boyitilgan. Xiva naqshlari umuman mahodilli naqshlar asosida tuzildi. Ismilliy naqsh esa spiralsimon mayda qilib ishlanadi Xiva naqqoshlik maktabining yorqin namoyondalari Abdulla Boltayec, Ro’zimat Masharipov, Odamboy Yoqubov, Eshmurod Sapayev va boshqalar. Buxoro va Samarqand naqqoshlik maktablari. Buxoro naqshi kompozitsiyalarining murakkabligi va jozibadorligi bilan ajralib turadi. Buxoro naqqoshlarida murakkab girixlar aniq va puxta o’lchamda ishlatilishi, o’simliksimon naqshlarning yaproq meva, gul burglar ritmiga alohida e’tibor berilishi bilan farqlanadi. Samarqand naqshlari Toshkent, Farg’ona naqshlariga o’xshab ketadi. Samarqand naqshlari o’ta guldorligi, barg va gullarining o’ta harakatlanganligi jonliligi bilan farq qiladi. Naqshlar avval zangori, keyin esa yashil rang gammasida ishlangan. Usta Rahmonqul, usta Jaloliddin, usta Abduzohid, usta Sharif, usta Alimjon, usta Boqi, keyinchalik usta Jalol va Bolta Jalilovlar kabi naqqoshlar Samarqand naqqoshlik maktabini yaratishimizga asos soldilar va uning rivojlanishiga ulkan hissa qo’shdilar. Kasb- hunar kollejlarida badiiy naqqoshlik mashg’ulotlarini olib borishda ijodiy jarayonning o’ziga qiziqish asosida yo’lga qo’yish kerak. Mashg’ulotlar avvalo o’quvchilarning umumiy kamolotiga, ya’ni ularda diqqat, kuzatuvchanlik, obrazi hamda fazoviy tafakkur, mehnatsevarlik, iroda va hokazolarning rivojlanishiga yordam berishi lozim. Lekin har holda bu mashg’ulotlarning asosiy vazifasi o’quvchilarda estetik badiiy didni tarkib toptirish, ularning maxsus badiiy faoliyatga

qobilyatlarini aniqlash va takomillashtirishdir. Pedagogik jihatdan to’g’ri, puxta o’ylab tashkil etilgan mashg’ulotlarning naqqoshlikka iloji boricha ko’proq o’quvchilarni jalb qilish imkonini beradi. O’quvchilkarni naqqoshlik ishiga jalb qilish va ularda mashg’ulotlarga ishtiyoq uyg’otishning birinchi va asosiy vositasi sinfxonani puxta o’ylab jozibali, ish vaziyatini yaratadigan va bir yo’la badiiy didning namunasi bo’ladigan qilib jihozlashdir. Sinfxona qanchalik chiroyli jixozlansa, o’quvchilar naqqoshlikka shunchalik ishtiyoq bilan qatnashadilar, o’zlari shug’ullanayotgan san’at turiga shunchalik qiziqish bilan qaraydilar. Sinfxonani jixozlashda naqqoshlik qatnashchilarining eng yaxshi ishlarida, imkoni bo’lsa, xalq ustalarining asarlaridan foydalanish mumkin. Sinfxona ozoda va shinam bo’lishi undagi barcha asboblar o’z joyida turishi va ularni mashg’ulot boshlanishida starosta yoki navbatchi tarqatishi mumkin. Ana shunda bolalar darrov ijodiy muhitga kiradilar va rahbar oldidan tayyorgarlik ishlariga yoki tegishli intizom o’rnatishga vaqt rasflab o’tirmaydi. Naqqoshlik mashg’ulotlarini muvaffaqiyatli o’tkazishning ikkinchi muhim omili ta’lim jarayonini tashkil qilishdir. Naqqoshlik ishlarini har bir mashg’ulot puxta o’ylab va izchil ifodalangan, mahoratni egallash bosqichlari ko’rsatilgan plan bo’yicha olib borilishi kerak. Naqqoshlik rahbari shaxsning sifatlari ham muhim rol o’ynaydi. Odatda u hurmat qozonadi. Bolalar uning ko’rsatmalarini sidqidildan bajaradilar, unga taqlid qiladilar. Bularning hammasi ijodkorlikda alohida ahamiyat kasb etadi. Rahbar mashg’ulot qatnashchilari uchun ularning ijodini qadrlaydigan yagona shaxsdir. Bolalar o’z ijodlarining natijasida rahbarning qiziqish bilan qarayonganini his etsalar, uning ishonchini oqlashga tirishadilar. Rahbar topshiriqni qanday bajarish kerakligini ko’rsatadi va o’zi ham o’quvchilar bilan birga ishlaydi. Rahbarning yaqqol namuna ko’rsatishini juda muhim bo’lib, bolalarning ishda malakalarni o’zlashtirishi jayonini tezlashtiradi ularning idrok etishini tegishli yo’nalishga soladi, rahbarlarning mavqeini oshiradi. Binobarin ko’p marta aytadigan bir marta ko’rsatish yaxshi.

Naqqoshlikda ishlash uchun mutaxxasislarni- hunarmandlar, xalq ustalari va ijodiy faoliyatga qobilyatli kishilarni jalb qilishi zarur. Bolalarni naqqoshlikka qiziqtirishning navbatdagi muhim omili naqqoshlik ishining aniq maqsadga qaratilishidir. Mashg’ulot qatnashchilari o’zlari bajarayotgan ishning nimaga mo’ljallanganligini, ya’ni undan kamolot yoshlar ijtimoiy harakati xonasini, kabinetni, o’qituvchilar xonasini yoki zalni bezatishganda, ko’rgazma tashkil qilishganda foydalanilishini bilishlari kerak. Mashg’ulotdagi amaliy ishlarni muzeyga boorish, tarixiy va madaniy yodgorliklar bilan tanishish, xalq amaliy san’atinining ana shu qadimiy turning tarixi bo’yicha leksiyalar uyushtirish kabi tadbirlar bilan birga amalga oshirish mumkin. 2. Hajmli buyumlarga kompozisiya tuzishda naqqoshlik texnologiyasi va naqsh elementlaridan foydalanish . O ’ zbek xalq ustalari qadimdam qo ’ llab kelayotgan jamiki naqshlar borki , ular tabiatni va voqeylikning shartli tasviri bo ’ lishiga qaramasdan o ’ ziga xos qonun - qoidalarga ega . Bu qonun –qoidalar tabiatning o’zidan olingan. O’smirlar faqat bir tomonga qarab o’sadilar. Masalan, majnuntal huddi pastga qarab teskari o’sayotgandek tuyuladi. Lekin haqiqatda esa, u ildizdan tana, tanadan novda, novdadan barg bo’lib, bir tomonlama yo’nalishda davom etib keladi. Tabiatning bu qonuni

naqshda o’z aksini opgan. Usta chizadigan naqshlar shunchaki qog’oz betini to’ldirishi emas balki ongli ravishda tabiat va badiiylik qonun – qoidalariga amal qilgan holda manzara tasvirini xhizish tushuniladi. Shuning uchun ganchkor ijodida eng qiyin va eng mas’uliyatli bosqich kompozitsiyasi nusxasini chizishdir. Agar naqsh kompozitsiyasi tabiat qonuniga zid bo’lsa, +++ va partozda har qancha yutuqqa erishilsa ham ko’ngildagidek chiqmaydi. Xalq amaliy san’atining qaysi bir turi bo’lmasin, uning zaminida naqsh elementlaridan tuzilgan kompozitsiya yotadi. Hajmli buyumlarga naqsh kompozitsiyasining bezak elementlar esa tabiatda uchrovchi gul, novda, barg, parranda va hayvonot dunyosini soddalashtirib tasvirlash natijasida hosil qilinadi. Har bir voha va shaharlarning naqsh kompozitsiyalari bir-biridan o’zaro ajralib turadi. Toshkent, Xorazm, Farg’ona, Samarqand, Buxoro naqshlik maktablarining va rang koloritlari mavjud. Mustaqil naqsh tuzish jarayonida stilizatsiya orqali naqsh elementlari o’zaro biriktiriladi. Naqsh bo’laklarining vazifalari va ravon chizilishiga e’tibor beriladi. Gul, barg, bofta, novda va qo’sh bandli naqsh elementlaridan naqsh kompozitsiyasi tuziladi. Kompozitsiya- lotincha so’zdan olingan bo’lib, to’kish, bir-biriga ma’lum tartibga joylashtirish, solishtirish. Kompozitsiya ishlashda ritm, simmetriya , assimetriya,. Kompanovka, davriy tarqalish, markaz toppish, bezakning dinamikligi. Talabalarning fantaziyalari, mavjud naqsh elementlarini ma’lum qonun- qoidakariga amal qilgan holda joylashtirishda ular ma’lum bilim va malakaga ega bo’lishlari lozimligini taqozo etadi, Birgina “Bodom”, “qalampir” shaklidan naqqoshlik, zargarlik, kulolchilik, kashtachilik, zardo’zlik kabi xalq amaliy san’atiga turli-tuman o’ziga xos naqsh namunalarini yaratish mumkin. Kompozitsiya tuzish yo’llari va ularning homaki kommunalarini tayyoralsh naqqoshlik, ganchkorlik, yog’och o’yumkorlik va boshqa amaliy san’at turlari uchun umumiydek ko’rinsada, aslida qo’llaniladigan xom ashyosi, ijro pardoz turlari bilan farqlanadi. Hajmli buyumlarga naqsh kompozitsiyasini tuzish uchun bir qancha homaki eskizlar ishlanadi va ulardan talabaga javob beradiganlari tanlab olinib,

kompozitsiya tuzishda qo’llaniladi. Naqsh kompozitsiyalar tuzishda bo’laklarning o’rnini almashtirish , qo’shimcha detallar kiritish orqali uning mavzusini yanada boyitish kabilar ham muhim ahamiyatga egadir. Naqsh mavzusining ifodalashda kompozitsiyaning asosiy qonuniyatlarga rioya qilish lozim. Kompozitsiya naqsh yaratish muayyan qoidasini simmetriya, assimetriya , muvozanat, detallarning o’lchovi shakli, rangi kabilarga rioya qilish tashkil etadi va bunga qatiy amal qilinadi. Tabiiyligi , chiroyligi, pardozlarning va ranglarning o’ygunligi kabi komponentlarni o’z ichiga oladi. Kamponovka (joylashtirish)- chizish kerak bo’lgan naqshni jyoki biror tasvirni qog’oz ganch faner yoki biror yuzaga to’g’ri joylashtirish. Simmetriya –grekcha so’zdan olingan bo’lib, o’lchovlarini bir-biriga munosibligi. Ritm – naqsh elementini ma’lum masofada bir tekisda takrorlanib kelishi bo’lib, naqshdagi harakatning uzluksiz va go’zal ko’rinishini ta’minlaydi. Assimetriya – kompozitsiyada simmetrik muvozanatning buzilishi. Stilizatsiya- tabiatdagi o’simlik, hayron va boshqalarning tasviri, rangi, shakli va tuzilishini badiiy usulda umumlashtirish. Naqsh kompozitsiya chizishda quyidagilarga amal qilish kerak: a) Tanob yoki novda tagidan gul; g’uncha, bargni qoldirib tasvirlash mumkin emas, b) Tanob bilan novdabi farqkab tasvirlash v) Taqsimda ortiqcha nusxa chizib qo’ymaslik; g) Tanob dan hech qachon gul, novda, g’uncha va boshqalar o’sib chiqmasligi; d) Naqsh elementlarini nisbatini saqlash; e) Ganch o’ymaga moslab naqsh kompozitsiyasini tuzish; z) Naqsh zichligiga e’tibor berish i) Naqsh orasidagi zamin bo’shliqlar nisbatini saqlash va hokazo. O’rgangan naqsh elementlarimiz asosida oddiy naqsh kompozitsiyalarini tuzamiz. Simmetrik naqshlar tuzmoqchi bo’lsak, avval qog’ozga masalan, 35x40 ,

40x40 sm va boshqa o’lchamda sxema chizib olib uni simmetrik to’rt bo’lakka bo’lib, bir bo’lagiga naqsh chizamiz. Bu bo’lakni naqshlikda rapport deb yuritiladi, yani naqshning takrorlanadigan eng harakterli qismi. Naqsh kompozitsiyalaridan bir nechta chizib mash qilinadi. Chizilgan naqsh kompozitsiyalardan eng yaxshisini tanlab olinadi. Chetidan zanjirlardan birini hoshiya tariqasida qullash ham mumkin. Agar zanjirda qilmasangiz chetidan albatta ramka qoldiring. Raqamsiz naqshni bezalmagan uyga o’xshatish mumkin. Yo’l aylana, kvadratga chiziladigan, naqsh kompozitsiyalarini ham ixtiyoriy ravishda mavjud naqsh elementlari birikmasidan tuziladi. Har qanday naqsh kompozitsiyalari pishiq va chiroyli chizilishiga ahamiyat berilishi kerak. Elementlarning o’zaro tartibli joylashuvi naqshning jozibasini yanada oshiradi. Naqshlar mazmuniga ko’ra o’simliksimon girix, gulli girix , ramziy va boshqa turlarga bo’linadi. O’simliksimon naqsh tabiatdagi barg, band, daraxt, buta, g’uncha va boshqa narsalarni naqqosh tomonidan stillashtirib olingan shaklini ma’lum qonuniyatlar asosida takrorlanishidan hosil qilingan. Girix-geometrik shakllardan tuzilgan bo’lib, chigal tugun ma’nosini anglatadi. Xandasim naqsh turlaridan biri bo’lib, to’rtburchak, uchburchak, aylana va yoylardan hamda ko’pburchaklardan iborat bo’ladi. Ruta- ikki tomonga ulanuvchi naqsh taqsimi, ya’ni hoshiya naqsh. Uning o’lchami ko’pincha 14-20 sm atrofida bo’ladi. Hoshiya naqsh turli xil bo’lib, uning mexrobga, xonaga ishlanishiga qarab lo’la hoshiya, imkon va boshqa turlari bo’ladi. Munabbat- arabcha o’stirmoq degan ma’noni anglatadi. Asosi kvadrat yoki to’rtburchakda tashkil topib, to’rt tomonga takrorlnadigan naqsh taqsimi. Katta yuzalarini bezashda munabbatdan foydalaniladi. Munabbatning o’simliksimon, geometrik va boshqa kompozitsion turlari bor. Uning munabbati mehrob, munabbati bofta munabbati islimi, munabbati girix va boshqa atamalari mavjud. Turunuj- arabcha “limon” degan ma’noni bildiradi. Ruscha medalon. Naqshlarda kompozitsiyaning makaziga chiziladigan naqsh turi. Turunuj hech qanday naqshga ulanmay muallaq turadigan kompozitsiya bo’lib, uning shakli

asrlar davomida rivojlanib boyitilgan. Namoyon- forscha ko’rinish: manzara demakdir. Namoyon hech nimaga ulanmaydigan mustaqil kompozitsiya bo’lib, murakkab naqsh turiga kiradi. Uning o’simliksimon, geometrik, gulli giril ramziy va boshqa turlari mavjud. Namoyonlar simmetrik va assimetrik tuzilishga ega bo’ladi. Naqqoshlikda foydalaniladigan materiallar va asboblar. Naqqoshlikda juda ko’p material va asboblar ishlatiladi. Naqshlarni chizishda lineyka, uchburchaklik, o’chirg’ich, qalam va boshqalar ishlatiladi. Buyash uchun ++ + akvarel, tempera va boshqa buyoqlar, mo’yqalamlar, kumush va tilla hallar solinadigan har xil idishchalar ishlatiladi. Ularni birma-bir ko’rib chiqamiz. Mo’yqalam-qilqalam, naqqoshlikda, rassomchilikda qog’oz, ganch, karton va boshqalarga bo’yashda ishlatiladigan asbob mo’yqalam hayvonlar junidan va har xil plastinkalardan tayyorlanadi. Mo’yqalamlar ko’rinishiga qarab yalpoq, yani kurakcha ko’rinishidagi mo’yqalamlar, uchi ingichkalashib boradigan dumaloq mo’yqalamlar bo’ladi. Dumaloq mo’yqalamlarni uchi ingichka bo’lib borishi tasvirdagi mayday nozik joylarni ishlashga qulaylik tug’diradi. Bo’rsiq, suvsar, olmaxon kabilarning junidan tayyorlangan mayin mo’yqalamlar akvarel, tempera hamda grafika, rang tasviri ishlarida ishlatiladi. Akvarel uchun qog’oz yuzasini buzmaydigan yumshoq mno’yqalamdan foydalaniladi. Biroz buyoqdagi tasvirlar uchun ishlatiladi. Qattiqroq jundan tayyorlangan mo’yqalamlarni moybo’yoq mo’yqalamlar deyiladi. Ular rassomchilikda, naqqoshlikda va bo’yoqchilikda qo’llaniladi. Uzun qilli mo’yqalamlar esa freska hamda teart dekoratsiyalarini tayyorlashda ishlatiladi. Qadimgi ustalar mo’yqalamlarni o’zlari tayyorlaganlar yoki maxsus mo’yqalam tayyorlaydigan ustalarga buyurtma berganlar Akvarel va guash uchun tayyorlangan mo’yqalamlarni ishga yaroqli yoki yaroqsizligini bilish uchun mo’yqalamni suvga botiriladi va suvdan olib silkitsa shunga ularni to’planib qolsa bu mo’yqalam ishga yaroqli aksincha tuklari to’zib tursa ishga yaroqsiz hisoblanadi. Ayrim naqqoshlar ikki tomonida ham mo’yi bo’lgan mo’yqalamlarda foydalanadilar. Yani bir tomonida katta, ikkinchi tomoniga kichikroq mo’yi bo’ladi. Mo’yqalamlar ishlatilib bo’lingandan so’ng

kirsovinda ehtiyitlik bilan yuvilib, keyin latta bilan siqilgandan so’ng stolni chetiga yoki maxsus tirgakka solib qo’yiladi. Akvarel mo’yalamin ishlatilishda va uni saqlashda qo’yidagilarga alohida e’tibor berish kerak. 1. Mo’yqalamni suvda qoldirmaslik. 2. Mo’yqalamni buyoq bilan qotib qolishiga yo’l qo’ymaslik. 3. Xo’l holida mo’yqalamni saqlash mumkin emas. 4. Mo’yqalamni ganchdan, yog;li narsalardan saqlash. 5. Mo’yqalamning mo’y qismini uchini qiyshiq va tarqoq bo’lib to’g’rilash juda qiyin . 6. Akvarel ishlashda mayli moybuyoq mo’yqalamini qo’llamaslik. 7. Mo’yqalamni quruq joyda, uchi qog’ozda o’ralgan holda maxsus qalamdonda saqlash kerak. Gul qalam- yumshoq mo’yqalam turi bo’lib, naqshlarni buyash va pardozlash uchun ishlatiladigan mo’yqalamdir. Gul qalamlar bo’rsiq, olmaxon, suvlar kabi hayvonlarni yungidan tayyorlanadi. Ularni ishlatish joyiga qarab uch turga, mola qalam, obi qalam va siyoh qalamlarga bo’linadi. Mola qalamlar 9,10 nomerli mo’yqalamlardir. Naqshlarning katta va kichik zaminlarini ( yuzalarini) buyashda ishlatiladi. Obi qalam 6-7 nomerli mo’yqalamkardir. Naqshlarni juda kichik yuzalarini buyashda va kompozitsiyaning chetini chiziqlarini, ya’ni ramkalarini chizishda ishlatiladi. Siyoh qalam esa 1.2 nomerli mo’yqalamlar bo’lib, axta yordamida tushirilgan naqsh izlarining o’chib ketmaslik maqsadida berish hamda oq bandlarni tortishda ishlatiladi. Chakma qalam- obi tortilgan joylariga chakma qo’yish uchun ishlatiladigan maxsus qo’yish uchun ishlatiladigan maxsus qalamga o’xshash tayoqcha. Uning uch qismining diametric 1 mm bo’ladi. Chakmalarni bo’yaydigan mo’yqalamlar suvlarining mo’yidan yasaladi. Bu mo’yqalamlar bilan ingichka va yo’g’on chiziqlar chizish mumkin, unda siyoh qalam va targ’il qilish judda qulay. Oddiy qalam qo’g’onligidek cho’pning bir tomoni yoki ikkinchi tomonini uch qismini yo’nib,

diametric (mm li) uchlik tayyorlanadi. Belcha- (shpatel) buyum yoki boshqa narsalar yuzasini maxsus qorishma surtib tekislash (silliqlash) da ishlatiladi. Asosan uch hil: katta, o’rtacha va kichik belginiki 3-4 sm bo’ladi. ular yuzani katta- kichikligiga qarab ishlatiladi. Guash- italyancha suv bo’yog’I degani. U suvli uncha tiniq bo’lmagan bo’yoq. Guash shirach va belila aralashtirib hamda suvga qorilgan bo’yoq bo’lib, akvarelga bo’yoqlarning yumshoq xillariga o’xshasada, belila qo’shilganligi, bo’yoq qatlamlar hamda hiraligi bilan farq qiladi. Guash bo’yoqlari plasamassa, shisha bankalarda, tyubiklarda ishlab chiqariladi. Guash bo’yog’I quyuq qaymoqa o’xshaydi. U qurib qolmasligi uchun ustiga gliserin, suv kuchsiz olcha shirach va boshqalar qo’shiladi. Guash bo’yog’ida ishlashning o’ziga xos qulayliklari bor. Mo’yqalamda oson olinishi, quriganda uqalanib ketmasligi, surkalib ketmasligi, tag qismidagi bo’yoq qavati bir tekisda to’la berkitilgan bo’lishi kerak. Guash bo’g’ining tarkibiy bog’lovchisi dekstrin, glitserin hisoblanadi. Guash bo’yog’ini tayyorlashda bo’yoq kukunlaridan foydalanib tayyorlanadi. Guash bo’yog’ida akvarel mo’yqalamlari va uning mo’ynasidan biroz qattiqroq mo’yqalamlar hamda moy bo’yoqlari uchun chiqarilgan mo’yqalamlardan ham foydalaniladi. Maxsus rassomchilik va badiiy ishlarda alohida emulyatsiyalardan tayyorlangan guash bo’yoqlar ishlatiladi. Bu bo’yoqlar rangining chiroyli va tiniqligi bilan farqlanadi. Florensiyali guash bo’yoqlar ham bor. U olti hil rangda bo’lib, poletelin idishlarga solingan bo’ladi. Bu guash turini akvarel va temperalar bilan ham aralashtirib ishlatsa bo’ladi. Florensiyali guash nihoyatda tiniq va yorqin bo’ladi. Umuman guash bo’yog’idan rasmlar, naqshlar, har hil gazeta, plakatlar, shiorlar yozishda va boshqalarda ishlatiladi. Siqma akvarel bo’yog’I (neva) – ni oq guashga qo’shib ishlatiladi, akvarel va uning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rib chiqasiz. Akvarel- lotincha so’z bo’lib, suvda eriydigan va osongina yuviladigan yelimli bo’yoq. Bu bo’yoqda ishlangan naqshlar va rasmlarning asosiy hususiyati bo’yoqlarning tiniq, hamda shaffofligi, rasm zaminining rangi aniq sezilib turadi. Akvarel qattiq, yumshoq va xamirsimon massa holida bo’ladi. Akvarelda oq rang bo’lmaydi. Oq rang o’rnida bo’yoqlarning tiniq va yupqa qatlami tagidan ko’rinadigan yoki bo’yalmay qolgan qog’ozning rangi xizmat qiladi.

Akvarel qadimgi Misr, Xitoy va Yaponiyada keyinchalik Angliyada va XVIII- XIX asrlarda Rossiyada keng qo’llanildi. XIX asr akvarel asrining keng rivojlangan davri bo’ldi. Rassomlardan Delakrua, Dom’e, Gavarni va boshqalar, Rossiyada Bryulov, Repin, Brubel va boshqalar, O’zbekistonda Shevyakov, U.Tansiqboyev, G.Chiganov kabi rassomlar shuhrat qozongan davr edi. Sovet rassomlarida manzara portret kitob suratlarida akvarel asosiy bo’yoq bo’lib qoldi. O’rta asrlarda Rossiyada va g’arbiy Yevropada akvarel bilan diniy kitoblar bezatildi. Lekin ular akvarelga oq bo’yoq moddasi qo’shilgan holda ishlatilgan asosan ikki qismdan: shirach va bo’yoq kukunidan tashkil topgan. Bog’lovchi moddalar olcha, gulli, arabika, olxo’ri va boshqa daraxtlarning shirachidan tayyorlandi. Ayniqsa olcha daraxti shirachidan tez eritma tayyorlash mumkin. Bu bo’yoqni tayyorlashda uni tez qotib qolmasligi, pishiqligi hamda suvda tez eruvchanlik hususiyatini oshirish uchun asal, dekstrin, gliserin qo’shiladi. Qog’ozlar- naqqoshlikda chizmachilik qog’ozlari ishlatiladi. Oq chizma qog’ozi va kalkadan foydalaniladi. Ayrim hollarda eskizlar millimetrovka qog’ozdan ham foydalaniladi. Chizma qog’ozlari qalamda, tushda, akvarelda, guashda ishlash uchun mo’ljallangan bo’ladi. Qog’oz turlari ko’p. V va O markali oq chizma qog’ozlar tovoq va o’rama holiday ishlab chiqiladi. V markali qog’ozda eng muhim chizma va naqshlar ishlanadi. O markali qog’oz oddiy qog’oz bo’lib chizmachilik, naqqoshlik va boshqalarda keng qo’llaniladi. Odatda uning bir tomoni silliqroq bo’ladi, o’sha tomoniga naqsh ishlangani ma’qul. Naqsh chizishning davrlarida boshlang’ich o’rganishda chizmachilik albomlaridan foydalaniladi. Kalka- fransuzcha kalkus so’zidan olingan, bo’lib, chizmachilik, naqqoshlik va boshqalarda, nusha ko’chirishda ishlatiladigan shaffof qog’oz yoki gazmol. Kalkalar asosan o’ramli qilib uzunligi 40 va 100 v, eni esa 630 hamda 840 mm qilib ishlab chiqariladi. Kalka 297 x 210, 297 x 420 va boshqa formalarda albom va alohida list holiday ham bo’ladi. U qog’oz yoki batistdan tayyorlanadi. Qog’ozdan tayyorlangan kalka yuqori sifatli va past sifatli qilib tayyorlanadi. Past sifatli kalka ham shaffof

bo’ladi. Batistdan (polotna) ishlangan kalkalar uzoq vaqt saqlanadigan hamda nusxalar ko’paytiriladigan muhim chizmalar ko’chirishda ishlatiladi. Chizmalar va naqshlarni qalamda kalkaga chiziladi bunday kalka qalam kalkasi deb yuritiladi. Chizmadan tush hamda yorug’lik vositasida ko’plab nusxa ko’chirish uchun maxsus modda shimdirilgan va kalandrlangan qog’oz yoki gazmol kalka qalandrlangan shaffof qog’oz esa qalamda nusxa ko’chirish uchun ishlatiladi. Naqqoshlik, yog’och o’ymakorlik, ganch o’ymakorlik, ganch o’ymakorlik va boshqa xalq amaliy san’ati turlarida axta (ulchi) tayyorlashda ishlatiladi. Hozirda ustalarning kalkasidan tayyorlangan ming-minglab naqsh axtalari muzeylarda saqlanmoqda. Qalam- naqshlarni sifatli chizish uchun qalamlarni to’g’ri tanlash va ulardan to’g’ri foydalanish katta ahamiyatga ega. Chizmalar va naqshlar chizish uchun “Konstruktor” markali har xil qattiqlik va yumshoqlikdagi qalamlar juda qulay. Naqqoshlikda asosan o'rtacha qattiqlikdagi “TM” qalamlar ishlatiladi. Qattiqlik darajasiga qarab qattiq, o'rtacha qattiq va yumshoq qalamlar bo'ladi. Ularni tegishlicha T, TM va M xarflar bilan belgilanadi. Qattif va yumshoq qalamlar oldiga sonli ko'rsatkichlar ham qo'yiladi. Chunonchi 2 T, 3 T, 4 T yoki 2 M, 3 M, 4 M va boshqalar T xarfi oldidagi son qancha katta bo'lsa, u shuncha qattiq bo'ladi. M xarfining oldiga qo'yilgan raqam qancha katta bo'lsa, u shunchalik yumshoq bo'ladi. Chet el qalamlarini N (qattiq) yumshog'ini V markalar bilan belgilanadi. O'rtacha qattiqlikdagi xarflar esa NV harflar bilan belgilanadi. Qalam uchining grafit qismi 6-8 mm yog'och qismi 15-25 mm atrofida qilib yo'niladi. Qalamlar konus xolida yo'niladi. Ularni yo'nish uchun bir bo'lak karton, faner va yog'och parchasiga shirach yordamida jilvir qog'oz yopishtiriladi. Qalamlar bilan naqsh chizishda bosmadan, qalamni yo'nilgan uchidan sal balandroqdagi uch barmoq bilan ushlanib chiziladi. Qalam bilan chizishda puxtalik, aniqlik xamda malaka bo'lishi kerak. Politra – naqqoshlikda oq rangdagi yassi lagancha yoki to'g'ri to'rtburchak plastmassa. Bunda oq qog'oz yoki kartondan ham foydalanish mumkin. Unda har xil buyoq turlari va shu rang bo'yicha koler tayyorlanadi. O'chirg'ich – chizma chizishda qalamda, siyoxda, tushda yoki boshqa

chiziqlarni o'chirish uchun ishlatiladi. O'chirg'ich ikki xil: qalamda chizilgan chiziqlarni o'chirish uchun yumshoq oq yoki ko'k o'chirg'ich, siyox, tush va boshqalarda chizilgan tasvirlarni o'chirish uchun tarkibida qumi bo'lgan qizil o'chirg'ich bo'ladi. Qog'ozda o'chirg'is qancha ko'p ishlatilsa, qog'oz yuzasi ishdan chiqib buyoqni yaxshi olmaydigan bo'lib qoladi, bundan tashqari o'chirg'ichni qo'lda ko'p ushlab turish xam mumkin emas, chunki qo'l terlab u yog'lanib, kirlanib qoladi, natijada qog'ozni xira qilib qo'yishi mumkin. Stakan yoki banka – guash yoki akvarelga suv qo'shib aralashtirib turish va mo'yqalamlarni yuvib turish uchun ishlatiladi. Koler tayyorlashda esa maxsus kichkina foyans, plastika, chinni va boshqa materiallardan qilingan idishchalar ishlatiladi. Transformer – turli burchaklarni belgilash va o'lchash uchun ishlatiladi. Ayniqsa geometrik naqsh ishlashda ko'p ishlatiladi. Sirkul (pargor) – o'simliksimon va geometrik naqshlar ishlashda aylanalar, yoylar, aylanalarning kesmalarini teng bo'lishda ishlatiladi. Chizg'ich va uchburchaklar naqo'lar chizishda juda kerakli qurol bo'lib, yog'ochdan ishlatilganlaridan foydalangan ma'qul. Chunki plastmassa chizg'ich va uchburchaklar tezkir bo'lib chizmani iflos qiladi. Nina – kalkani naqsh chiziqlari bo'ylab teshib chiqishda qo'l keladi. Pista ko'mir – xoka tayyorlashda va boshqalarda ishlatiladi. Yog'och saksovul yoki daraxt shoxlarini yoqib, cho'g' bo'lganda o'chiriladi. O'chgan cho'g'dan qop-qora pista ko'mir qoladi. Jilvir qog'oz – (qum qog'oz) jilvir qog'oz asosan asboblarni charxlash, pichoqlarni tozalarda ishlatiladi. Jilvir qog'ozlar davlat tomonidan standart asosida ishlab chiqariladi. Qalamlarni uchini silliqlashda, yog'ochdan tayyorlanayotgan buyumga pardoz berishda ishlatiladi. Naqqoshlikda kumush va tilla xallar xam ishlatiladi. Tilla xal – sariq jazning kukuni bo'lib, uni bronza deb ataladi. Buyumlarni xallashda 18-20 nomerli mo'yqalamlar ishlatiladi. Kumush xal – alyumenning kukuni bo'lib,oq yoki kumush xal deb ataladi.

Lok – yog'och, faner yuziga ishlangan naqsh yoki surkalib ketmaligi uchun yog'li lok beriladi. Naqqoshlikda rangsiz yog'li damar 4s, 6s, 7s markadagi smolali loklar ishlatiladi. Bu loklar paxta yog'iga o'xshash bo'lib, bo'yoq rangini deyarli o'zgartirmaydi. Buyumlar 18-22 darajali haroratda quruq changsiz joyda loklanadi va quritiladi. Buyum birin-ketin quritib-quritib 2-3 marta loklanadi. Odatda lok ikki sutkada yaxshi quriydi. Agar yaxshilab quritib berilmasa surkalgan lok yig'ilib- yig'ilib burishib qolishi mumkin. Eski lok ishlatilmaydi. Lokni ishlatishdan oldin lokadan o'tkazgan ma'qul. Alifmoy – yunoncha moy degani. U o'simlik moylaridan va neftdan olinadi. Alifmoy havoda asta-sekin qotib keyin yupqa elastik parda hosil qiladi. Tabiiy va sintetik alifmoylar bo'ladi. Yog'och buyumlarni gruntovka qilishda uning sirtiga suriladi. Xamda shpaklyovka va zamaska tayyorlashda ishlatiladi. Qog'ozga naqsh solishni o'rganish uchun dastavval to'g'ri, egri, tik, aylana chiziqlarni chamalab bo'lishdan boshlanadi. O'simliksimon naqsh elementlari barglar, gullar, bog'lam, tanab va boshqalarni katak daftarda maxsus to'rlar asosida qora qalamda chizish mashq qilinadi. Naqsh elementlarini ravon jonli chizishga o'zgatiladi. Chizish vaqtida simmetriya, assimetriya va boshqalarga e'tibor beriladi. Bu elementlarni quyidagi bosqichda chizgan ma'qul. Dastavval barg elementlari so'ngra gullar, undan keyin bargli gullar va nixoyatda tanob, band, shukufta, bog'lam va boshqa elementlarni chizish mashq qilinadi. Naqsh elementlarini yaxshilab o'rganib olgandan so'ng, oddiy naqsh namunalarini qora qalamda oddiydan murakkabga qarab 5-6 marta takror-takror chizishni albomda mashq qilinadi. Stilizasiya, assimetriya, ritm va boshqalarga aloxida e'tibor beriladi. Qalamni engil ravon bosmasdan chizish kerak. Bu naqshlarni yoddan yaxshilab bemalol chizishni o'rganib olgandan so'ng buyoqlar va rangshunoslikdan ma'lumot olinadi. Naqshda asosan guash buyog'i ishlatiladi. Bundan tashqari siqma tyubikli akvarel kraskani oq guashga qo'shib ham ishlatiladi. Guash buyog'ida naqshga o'tishdan oldin qog'ozda politrada ranglar kolyori tayyorlash mashq qilinadi. Guash judayam suyuq bo'yalsa unda naqsh yuzasi tekis bo'yalmaydi. Agarda guash haddan tashqari quyuq va qalin berilsa unda buyoq murt bo'lib ko'chib ketadi.

Kolyor tayyorlashda chinni yoki plastmassa idishlardan foydaniladi. Har bir rangli guashga alohida – alohida yog'och kurakchalar ishlatiladi. Naqshlarni buyashda elementlarning aniqligiga, simmetrikligiga e'tibor berish; rang gammasiga, koloritiga, ranglarni bog'liqligiga va tiniqligiga; ko'zga yaqqol tashlanadigan dog'larning bo'lmasligi, naqshlarni toza va ozoda chiqishini, naqsh kompozisiyasining ta'sirchanligiga buyoq qavatlarining tekis chiqishiga, guash texnologiyasiga qat'iy rioya qilish kerak. Naqsh biror gammada masalan, yashil, zangori, jigar rang, pushti, limon rang yoki boshqalarda bo'yaladigan bo'lsa, qaysi rang asosiy kolorit rang bo'lsa shu xukmron rangga bo'ysundiriladi. Naqshdagi qolgan xar qanday ranglar shu rang gammasini buzmasligi kerak. Naqshlarni ishlashda garmoniya faktura va kontrastlikka e'tibor berish kerak. Qog'ozga chizilgan naqsh qo'yidagi bosqichda bo'yaladi: eng avvalo naqshning zamini, ya'ni eng katta yuzalarni keyin kichik yuzalar so'ngra barg, gul, g'uncha va boshqalari naqshning bandlari bo'yaladi. Naqshning gullari g'uncha va barglariga pardoz beriladi, ya'ni targ'il beriladi. Naqshning barg va gullari uch xil texnikada bezaladi: Parallel ingichka chiziq taroqlar yordamida. Barg va gullarning urug' va changchilarini tasvirlash. Targ'ilning o'rniga edirma usullardan foydaniladi. YEdirma usuli ranglarni to'qdan ochlashib ishlatish fo'li bo'lib, mo'yqalamda surkalgan rangni quruq tarqatiladi. Bu texnikani tojik naqqoshchilik maktablarida ko'p uchratish mumkin. Xuddi shu edirma texnikasi yapon naqshlarida o'ziga xos aks ettirilganligini ko'rish mumkin. Naqshning oq bandlari va obilari tortiladi. Naqshlarni bo'yashda yuqorida aytib o'tilgan xar xil mo'yqalamlar ishlatiladi. II.1. Hajmli buyumlarni badiiy bezash va uni tahlili.

Ko 'p qirrali stol yoki milliy xontaxtani naqshlash miniatura kompozitsiyasi bilan bezash. Ko'p qirrali stol yoki o'zbek milliy xontaxtasi va uning turlari, uning hayotda tutgan o'rni va tarixi, tuzilishi haqida o'quvchilarga ma'lumotlar beriladi. Kompozitsiya eskizini mustaqil chizish, uni yasash, naqsh yoki miniatura kompozitsiyasini tuzish, xom ashyolar tanlash, yog'ochlarning choklarini forsi kesib, bo'laklarini bir-biriga haydash hamda yelim yordamida biriktirib mustahkamlash, yig'ilgan ko'p qirrali stol, xontaxtaning yuzasini jilvirlash, gruntovka qilish, kompozitsiya tushurish va uni bo'yash hamda laklash haqida o'quvchi to'liq tasavvurga ega bo'lishi lozim. Ko'p qirrali stolni badiiy bezashdan oldin, yasalgan buyumning o'lchamini aniq o'lchab olish buyum sifatli 87

va yanada jozibador chiqishida muhim ahamiyat kasb etadi. Buyum o'lchamini olishda esa turli asboblardan foydalaniladi. Masalan, turli burchakli va to'g'ri chizg'ichlar, reyshina, transportir, reysfeder, pargor (sirkul) va boshqa bir qator asboblar kerak bo'ladi. Buyum o'lchami aniq o'lcham olingandan so'ng, buyum uchun qanday miniatura yoki naqsh kompozitsiyasi tuzilsa, buyum yanada ko'rkamroq, go'zal chiqishini ko'z oldiga keltirgan holda fikr yuritish lozim. Bunda kompozitsiya tuzuvchining dunyoqarashi, fikrlash doirasining kengligi, eng muhimi uning nozik tabiatliligi va didining yuqori darajadaligiga bog'liq. Demak, bir to'xtamga kelgach, oq qog'ozga kompozitsiya chiziladi. Kompozitsiya tuzishdan oldin bir narsaga aniqlik kiritib olish maqsadga muvofiq bo'ladi, ya'ni buyumning qanday materialdan tayyorlanishini e'tiborga olish kerak. Yumshoq materialdan olingan bo'lsa, yirikroq, qattiq materialdan olingan bo'lsa, mayda murakkabroq naqsh turidan foydalanish mumkin. O'zbek xalq ustalari qadimdan qo'llab kelayotgan jamiki naqshlar borki, ular tabiatni va voqelikning shartli tasviri bo'lishiga qaramasdan o'ziga xos qonun-qoidalarga ega. Bu qonun-qoidalar tabiatning aynan o'zidan stillizatsiyalashtirilgan tarzda olingan. Miniatura kompozitsiyasini yaratishda ham aynan shu qoidalarga amal qilinadi. Odatda o'simliklar bir tomonga qarab o'sadi, bu tabiat qonunidir. Masalan, majnuntol xuddi pastga qarab teskari o'sayotgandek tuyulsada, lekin haqiqatan esa, u ildizdan tana, tanadan novda, novdadan barg bo'lib, bir tomonlama yo'nalishga qarab o'sadi. Tabiatning bu qonuni naqshda ham o'z aksini topadi. O'quvchi chizadigan kompozitsiyalarni shunchaki qog'oz betini to'ldirish emas, balki ongli ravishda tabiat va badiiylik qonun- qoidalariga amal qilgan holda chizishi lozim. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda ustaning ijodiy jarayonidagi eng qiyin va eng mas'uliyatli bosqich kompozitsiya nusxasini chizishdan iboratdir. Agarda kompozitsiya qonunlariga zid ravishda tuziladigan bo'lsa, u holda chizishda ham, rang berishda ham har qancha yutuqqa erishilmasin ish ko'ngildagidek go'zal va jozibador chiqmaydi. Bir jihatdan qaraganimizda naqsh juda chiroyli, go'zal va jozibador ko'rinsada, lekin bir ozdan so'ng naqsh kompozitsiyasi tuzishda qo'yilgan xato va kamchiliklar, nuqsonlar yaqqol sezilib qoladi. Birinchidan, tanob yoki novda tagida gul, g'uncha yoki bargni qoldirib tasvirlash mumkin emas. Ikkinchidan, tanob bilan novdani farqlab tasvirlash. 88 •

Uchinchidan, taqsimda ortiqcha naqsh belgilarini chizishga yo'l qo'ymaslik. To'rtinchidan, naqsh belgilari nisbatini saqlay bilish. Beshinchidan, tanobdan hech qachon gul, novda, g'uncha va boshqalarni o'sib chiqqan holda tasvirlamaslik. Oltinchidan, tuzilgan naqsh kompozitsiyasini naqqoshlikka moslab tuzish. Yettinchidan, naqsh zichligiga e'tibor berish. Sakkizinchidan, naqsh orasidagi zamin bo'shliqlari nisbatini saqlash va hokazolarni e'tibordan chetdan qoldirmaslik lozim. Buyumdan olingan o'lchamga moslab naqsh kompozitsiyalaridan bir nechtasi chizib mashq qilinadi. Chizilgan naqsh va miniatura kompozitsiyalaridan eng munosibi tanlab olinadi, chetiga zanjirlardan birini hoshiya sifatida qo'llash ham mumkin. Agar zanjir qilinmasa, chetidan ramka qoldirish lozim. Ramkasiz naqshni bezalmagan uyga qiyos qilish mumkin. Tuzilgan naqsh kompozitsiyasini kalka (xitoy qog'ozi)ga ko'chirib axta tayyorlanadi. Axta tayyor naqsh kompozitsiyasini shaffof qog'ozga chizib, chiziq yo'llarini igna sanchib, buyum yuziga tushirish uchun tayyorlanadigan andozadir. Ilk davrlarda ustalar yuzasiga to'g'ridan-to'g'ri chizib ketganlar. Keyinchalik esa axta orqali tasvirni tushirish qulayligini sezishgan va undan foydalanib kelganlar. Axta tayyorlash uchun buyumning naqsh kompozitsiya bajariladigan yuzasiga mo'ljallab yupqa xitoy qog'oz olinadi. Naqsh kompozitsiyasiga moslab simmetriya o'qi bo'ylab xitoy qog'ozni 2- 4 ga buklanadi. Buklangan xitoy qog'ozining bir qismiga naqsh kompozitsiyasi chiziladi. Naqsh chizilgan shaffof qog'ozni yumshoq yostiq ustiga qo'yib, naqsh chiziqlari ustidan igna bilan teshib chiqiladi. Naqshning yirik maydaligiga qarab igna tanlanadi va igna teshigi oralig'i naqshning mayda yoki yirikligiga qarab teshib chiqiladi. Teshilgan nusxa tayyor bo'lgandan so'ng shaffof qog'oz yozib yuboriladi va bir butun kompozitsiyasini ko'rish mumkin. Tayyor bo'lgan axtani naqsh yuzasiga qo'shib ustidan xoka urib yoki bosib yurgizib chiqiladi. Natijada naqsh kompozitsiyasi buyum yuzasiga tushiriladi va qora qalamda chizib chiqiladi. So'ng naqsh kompozitsiyasining zamini bahoriy ranglardan avvaldan tayyorlangan koller, ya'ni turli ranglarda ishlanadi. Bo'yash jarayonida ranglarning to'yinganligiga alohida e'tibor bermoq lozim. Naqsh kompozitsiyasiga go'zallik, noziklik va joziba beruvchi gul, 89

barg , g ' uncha belgilarini kompozitsiyaga mos holda turlash , tanob . novda bandlarini ranglash , gul , barg va g ' uncha belgilariga mos pardozlarini tanlash va siyohqalam tortish , yakunlovchi pardoz ishlari o ' quvchidan chuqur bilim va mahorat talab qiladi . . Atamalarni izohli lug’ati . Ritm - naqsh elementlarining ma ’ lum tartibda va ma ’ lum oraliqda tekis takrorlanishi : naqshdagi xarakatning uzluksiz va guzal ko ’ rishini ta ’ minlaydi . Simmetriya - grekcha so’z o’lchovlarining bir-biriga mosligi, tengligi, mutanosibligidir. Naqsh – gul, arabcha gul, tasvir.

Anorgul – naqqoshlikda , kulolchilikda va boshqa xalq manzarali san ’ at turlarida ishlanadigan anoq elementidan tashkil topgan o ’ simliksimon naqsh . Anorgul qadimdan ishlatilib kelinayotgan naqsh turi bo’lib, ko’pincha Farg;ona naqsh uslublarida ayniqsa ko’p ishlatiladi. Bu naqsh turi hayotidagi to’qchilik, to’kinsochinlik ramzi sifatida ifodalanadi. Anorgul kompozisiyasida anorni ikki xil, ya’ni tabiiy yoki stillashtirilgan naqsh uslubida tasvirlashadi. Asosiy rang – tabiatdagi sariq, qizil, zangori, ranglar. Shu ranglarni bir- biriga ozmi ko’pmi aralashtirish natijasida boshqa ikkinchi darajali ranglar kelib chiqadi. Asp- chizib, o’yib, tirnab, rang surkab ishlangan ot tasviri. Ramziy naqsh elementi bo’lib, tabiatdan otni stillashtirib olingan tasvirdir. Undan misgarlik, ganchkorlik, kashtachilik, naqqoshlik, kulolchilik kabi amaliy san’atida bezak sifatida foydalaniladi. Anko- afsonaviy qush, ramziy naqsh elementi bo’lib, u kishiga baxt keltiruvchi degan ma’noni bildiradi. Bu qush kulolchilikda, naqqoshlikda, misgarlikda, ganch o’ymakorligida va boshqa xalq amaliy san’ati turlarida ishlatiladi. Ayniqsa kulollar o’z laganlarida anko qushini ajoyib qilib tasvirlab kelganlar. Chunonchi kulollar Usta Abdulla, usta Bobo Boyniyozov, Uzoqboy Shermatov, Muhiddin Rahimov va boshqalarning ishlarida ko’p uchratish mumkin. Bodomi nalnok – ramziy naqsh elementi bo’lmish taqa tasviri bilan to’ldirilgan bodom shaklli naqsh. Bodom – bodomni stillashtirib tasvirlangan o’simliksimon naqsh elementi. U bosh kiyim, zargarlik, matolarda, me’morchilik va boshqa xalq amaliy bezak san’ati turlarida ishlatiladi. Bodomni naqqoshlar baxtiqbol ramzi tariqasida

ishlatishadi. Besh sakkiz o’n- ikki raxli girix – geometric naqshning bir turi bo’lib, kompozisiya besh qirrali, sakkiz qirrali va o’n ikki qirrali geometric shakllardan iborat naqsh kompozisiyasi. Bargi madohil - barg shaklidagi madohili. Madohili turlaridan biridir. Bu naqsh turi qadimdan ishlatilib kelingan bo’lib xalq amaliy san’atining barcha turlarida qo’llaniladi. Bargi hurmo – o’simliksimon naqsh turi, xurmo daraxtining bargini naqqosh tomonidan stillashtirib olingan tasviri. Gulcha — gul shaklini eslatuvchi juda oddiy zanjira naksh. U zanjira namoyon chetlariga ko'pincha hoshiya tarikasida ishlatiladi. Bu nakshlarni Toshkentlik o'ymakor usta M. Qosimov ijodida ko'p uchratish mumkin. Gull shashbarg—olti yaprokln guldon tashkil topgan usimliksimon naqsh turi. Zardo'zlikda va nakkoshchilikda juda ko'p ishlatiladi. Guldo'zi — zardo'zlikda charm, karton yoki ko1ozdan qiyib tayyorlangan shakllarga qarab tikish. Guli xashtbarg — zardo'zlikda juda ko'p ishlatiladigan sakkiz yaprrqli guldan tashkil topgan usimliksimon naksh turi. Guli chorbarg — to'rt yaprokln gul naksh bo'lib, usimliksimon naksh turiga kiradi. Xalk amaliy san'atining barcha turlarida ishlatiladi. Gajakg panjara — gajaksimon naqsh elementidan tashkil topgan panjara. Guli seraftor — uch yo'nalishli ruta islimiy naqsh. Naqqoshlikda, ganchkorlik, yo1och o'ymakorlik kabi xalq amaliy san'ati turlarida kup ishlatiladi. Gultojixo’roz – xo’roz tojisiga o’xshagan gulning stillashtirib olingan o’simliksimon naqsh elementi. Gardish – naqsh doiralardan tashkil topgan ritmik joylashgan kompozisiya. Davrai islimi – o’simliksimon naqsh elementlari bilan to’ldirilgan aylana shaklidagi naqsh. Yordamchi tanob — naqsh kompozisiyasidagi ikkinchi darajali chiziq. Yoruglik shu'lasi — refleks, yoru1lik nurining atrofidagi buyumga

nisbatan jilolanishi. Yog'ochsozlik— e1ochni tilib, arralab. qirqib, o'yib turli buyumlar yasash. Yog’och xarf — qatgiq daraxt yo'1ochlaridan tayyo'rlanadi, e'lonlar, shiorlar. plakatlar va afishalar bosishda ishlatiladi. Jingala — daraxt shoxchasining ma'lum jingalak shaklndagi ko'rinishi. O'simliksimon naksh elementi. Naksh kompozisiyasida to'ldiruvchi element vazifasini o'taydi. Nakqoshlar bu naksh elementny to'kinsochinlik, boylik xamisha yosharib turuvchi ona tabiat ramzi tariqasida qo'llab kslganlar. Jingalak — o'simliksimon naksh elementi, bu qall naqsh kompozisiyada to'ldiruvchi element. Bu naksh elementi qadim zamonlardan beri ishlatilib kelinadi. Jilo — yaltiratish, jilva berish, chuionchi o'yilgan ganch relefiga pardoz berish. Jiydagul — jiyda gulinn stillashtirib olingan tasvir, islimiy naqsh elementi. Jomakor — ish vaqtida kiyiladigan maxsus kiyim. Jimg'ai davriy — zardo'zlikda yarim doyra shaklidagi gul. Zanjirai madoxilcha – madohili shaklida tuzilgan wnsiz islimiy zanjira naqsh. U yog’och o’ymakorligi, naqqoshlik, ganchkorlik va boshqa xalq amaliy san’ati turlarida ishlatiladi. Zanjirai islimi guli yak raftor- bir band yo’nalishli islimiy naqsh. Bu zanjirda naqsh turi ganch o’ymakorligida, mis o’ymakorligida, naqqoshlikda va boshqalarda qo’llaniladi. Bu naqshning xarakterli joyi shundaki, novda pechak singari to’lqinsimon chiziq xolatida bir tomonga qarab o’sib boradi. O’sib boorish natijasida kurtak va gullar chiqarib o’ziga xos badiiy ko’rinishni hosil qiladi. Zanjirai raftor- zanjira naqsh kompozisiyasining bir tur. Zamin- o’ymakorlikda va naqqoshlikda naqsh bezagining tagi, foni. Zaminkor pardoz – pardozlar ichida eng soddasi. Tushirilgan naqsh guli hech qanday ishlovsiz qoldirilib, zamin biroz chuqurlashtiriladi. Bu pardozning harakterli joyi shundaki, naqsh shakllari zaminga tushgan soya hisobiga ko’rinadi.

Ilon izi — to'lqinsimon o'simliksimon naqsh. Toshkentdan boshka viloyatlarda «islimi» naksh deb yuritiladi. Ishkalak — ishkalakband, mis laganlarni markazi to'rtburchak -rasmlar chegarasi bilan chegaralangan naksh kompozisiyasidir, Uning bu romlari nakshlar bilan to'ldiriladi. Inkrustasiya — buyumga biror materialni yo1och, suyak, sadaf va boshkalarni qadab nash yoki badiiy tasvir ishlash. Islimi bulbul — bulbul tasviri bilan ishlangan o'simliksimon naqsh. Islimi mexrob — o'simliksimon naqshlar bilan to'ldirilgan mehrob. Islimi muxja — tanob va kurtaklar bilan chirmashib ketgan o'simliksimon naksh. Islimi murakkab — tanob, band, barglari bir-bnrn bilan murakkab nafis chirmashgan o'siliksimon naksh. Bunga Xorazm o'yma ganch kompozisiyalari misol bo'lishi mumkin. Islimi majnuni barg — majnun tol novdalaridam tashkil toptan o'simliksimon naqsh. Ishkomcha — ishkomga o'xshash oddiy o'simliksimon xoshiya naksh turi. Ko'pincha badodiy nakshlarning chetlarini bezashda ishlatiladi. Islimi pargori — sirkul bilan bajarilgan islimiy naqsh turi. Qadimdan rivojlanib kel&yotgai naqsh turi, ganchkorlik, yo1och o'ymakorligi, misgarlikda ko'l ishlatiladi. Islimiy duraftor — ikki yo'nalishli ruta islimiy (nabotiy) xoshiya naksh. Islimiy duraftor barg, kurtak, gul va boshka elementlardan tashkiya topgan bo'lib, birbiriga uzluksiz o'lanib, o'ralib ketadigan islimiy nakshlarni takrorlanishidan xosil bo'ladi. Islimiy duraftor yo1och, tosh, kumush, oltin, devor, mato va boshka narsalarga o'yib, tikib, chizib, bo'yab ishlanadi. Islimiy duraftor xalk amaliy san'atining barcha turlarida keng tarkalgan. Uning tuzilishiga uxshash, lekin ular novdasining yo'nalishlar soniga qarab yakraftor (bir yo'nalishli) islimiy seraftor (uch yo'nalishli, islimiy va chorraftor (to'rt yo'ialishli) islimiy deb yuritiladi. Islimiy duraftorni bir tomonga yoki ikki tomonga o'lanadigan xili bor.

Islimiy duraftorning mehrobli islimiy duraftor (mesrob shaklidan tuzilgan ikki yo'nalishli ruta islimiy Haiui), gul islimiy madohili duraftor — madohili shaklidan tashkil topgan ikki yo'nalishli islimiy naksh turi va boshka turlar bor. Bu naqshlar Eron, Hindiston, Urta Osiyo va boshka joylarda keng tarkalgan. Turli asrlarda nakkoshlar xdr xil islimiy duraftor nakshlar ijod etganlar. Hozirda zamonaviy binolarda, kitoblarni bezashda, zargarlikda, zardo'zlikda, misgarlikda, ganchkorlikda, yo1och o'ymakorligida, naqqoshlikda va boshkalarda keng foydalanib kelinmokda. Kirmaki du tanoba — ikki chizikdan iborat kirmak naksh. Kirmaki du kalama — ikki chizikdan tashkil topgan, biroq badiiyligi bilan ikki tanobidan ajralib turadi. Koler — biror joyga tayyorlangan buyok. Kolorit—badiiy asardagi etakchi rang. Kabutar — nakkoshchilikda ramziy naksh elementa bo'lib, tinchlik va osoyishtalikni bildiradi. Ka'bai gul — guldon, arabcha idish va forscha gul so'zlaridan kelib chikkan. Kompozisiya — lotincha so'zdan olingan bo'lib, u to'kish, bir-biriga ma'lum tartibda joylashtirish, solishtirish va birlashtirishni anglatadi. Kasb — muayyan bilim va mahorat talab etadigan mernat faoliyatining turi. Unga umumiy yoki maxsus ma'lumot xamda amaliy tajriba yo'li bilan erishiladi. Masalan, ganchyorlik kasbi. Kompanovka — chizilishi kerak bo'lgan nakshni yoki biror narsani to'g’ri joylashtirishdir. Kursi — taglik o'rnida ishlatiladigan, sandal o'txonasi ustidan o'rnatiladigan yog’och buyum. Kursidan qadimdan foydalanib kelinmokda, ayniqsa, kosib, etikdo'z, duradgor va boshkalar foydalanadilar. Yo1ochdan o'yib, bo'yab, naqshindor qilib ishlangan kursilar uy bezagi, badiiy buyum vazifasini ham bajaradi. Xonadonlarda, ko'pincha badiiy kursilar ustiga vaza, kuti va boshqa buyumlar qo'yiladi. Xalk ustalari Jalil Hakimov, Yokubjon Raufov, Maksud Qosimov, Sulaymo Xo'jaev, Toyir To'xtaxujaev, Ortik Fayzullaev, Botir G'aniev

va boshqalarning o'yma va chizma naqshli kursilarini ajoyib namunalari xalk amaliy san'ati, tasviriy san'at, tarix va boshqa muzeylarda saqlanmoqda. Kursilar novdadan, yo1ochdan, metalldan, plastmassalardai tayyorlanmoqda. Musavvada — loyihaning eskizi, xomaki nusxasi. Mavji. chordar chor — o'rimlarga o'xshagan zardo'zlikda ishlatiladigan o'simliksimon naqsh bezagi. Mexrobi muxja — kurtakli o'simliksimon nakshlar bilak to'ldirilgan mehrob. Margulai nuxtez — o'tkir uchli gajak. Usimliksimon naqsh turi. Marg'ula. — ko'sh chizikdi gajak — o'simliksimon naqsh elementa. U xalk amaliy san'ati turlari misgarlik, naqqoshlik, ganchkorlik, zardo'zlik va boshkalarda ishlatiladi. Agar bir novdani uchida ikki mar1ula hosil bo'lgan bo'lsa, u ni qo'sh marGula deb yuritiladi. Tasvirda novda bilan mar1ula tasvirlangan bo'lsa margulani novda deb yuritiladi. Naqsh kompozisiyasida marg’ula to'ldiruvchi element xisoblanadi. Marg'ulai dumchansn — dumli gajak shaklidagi o'simliksimon naqsh. Miniatyura — lotincha bo'yoq so'zidan olingan, kadimgi qo'lyozmalar hamda toshbosma kitoblarning saxifalarini bezagan rangli surat. O'rta Osiyo xalklarida miniatyura san'ati uzok tarixga ega, ayniksa XV aerlarda Behzod, Shox, Muzaffar kabi buyuk musavvir xamda nakkoshlar miniatyura san'atining ajoyib asarlarini yaratib miniatyura san'atining bu turiga o'lmas obidalar qo'shdilar. Qadimgi miniatyura san'atining an'analari hozir ham davom ettirilyapti. Hozir yosh talantli miniatyurachilar juda ko'p o'lmas asarlar yaratmokdalar. Mexrob — mexrob tasvirini beruvchi naqsh, ya'ni markazdagi aylana, bir necha mehroblarni tutashtirib hosil qilgan naqsh. Mehrobning turi juda xilmaxil. Masalan, mexrobi bargi bed, mexrobi duraftor, mehrobi seraftor, mehrobi duraftori islimi, mexrobi muxja, mehrobi madoxili va boshqalar. Munabbat — arabcha o'stirmok degan ma'noni anglatadi. Nakshning asosi to'1ri to'rtburchakdan tashkil topib to'rt yumonga takrorlanadigan naqsh taqsimi. Katta yuzalarni bezashda munabbatdan foydalaniladi. Ko'pincha O'rta Osiyo naqsh kompozisiyalarida ko'p ko'llaniladi. Naqqosh munabbatni chizishda avval to'rtdai

bir bo'pagini chizib olib keyin esa axtasini (ulgisini) tayyorlaydi. Usta munabbat kompozisiyasini sathga axta yordamida tushirib, uni bo'yab, o'yib, tirnab ishlaydi. Munabbatni kompozision tuzilishiga sarab o'simliksimon, geometrik, ramziy va boshqa turlari bor. Mo'yak — fOMiiioi mo'ykalam, ganchkor va naqqoshlar ko1oz lista ko'mirda naqsh kompozisiyalar chizishgan, ortiqcha chiziqlarni o'chirishda «mo'yak» mo'yqalamdan foydalanganlar. Nabotiy — o'simliksimon, naksh (novvot rangni xam tojikcha nabotiy deyiladi). Nim gisht — yarimta 1isht, ko'ndalangiga kesilib, ikkita uchburchak hosil qiluvchi kvadrat bezagi. Na'lak — taqa, yurak shaklidagi juft gajak bo'lib, o'simliksimon naqsh elementlariga kiradi. Navo — xonaning devor bilan shifti o'rtasidagi qayrilma kismi bo'lib, ko'pincha fanerdan yoki ganchdan ishlanadi. Him islimi madoxil — sodda o'simliksimon naklar bilan bezalgan madoxil naksh. Nim islimi bargak — barglardan tashkil etgan sodda o'simliksimon naqsh. Naxo'ti chetan — nassh kompozisiyalarini chetiga ishlanadigan hoshiya naqsh turi. Nakkoshzoda — ota kasbini davom ettiruvchi xunarmand yoki san'atkor (naqqosh). Nondon — sovuk nonni isitish uchun ishlatiladigan misli panjarasimon kilib yasalgan idish. Nim zanjira — yarim zanjirasimon naksh. Lim islimi bargak — barglardan tashkil topgan sodda yarim islimiy naksh. Na'laki nuktez—o'tkir uchli takacha, ramziy naksh elementi. Nilobi — arabcha ko'k va forscha ya'ni moviy osmonni eslatadigan och zangori rang degani. Sovuk ranglarning biri bo'lib, kadimdan ota-bobolaridliz nilobi rangni ramziy ma'nosida xam ko'llab kelganlar. U «yomon ko'z»dan asrash

ramzi hisoblanib keladi. Nilobi uzbek milliy nakshlarida naksh zaminini, gul, 1uncha, koshinkorlikda ko'pincha gul novdalar shu rang bilan bo'yaladi. Nilobi rang xam boshqa ranglar singari kishi psixologiyasiga ta'sir etadi. Bu rang kishi kayfiyatini yaxshilaydi, asabni tinchlantiradi. Nilobi rangini sevgan kishilar ichki olamdan ko'ra tashqi olamni, ichki go'zallikdan ko'ra tashqi go'zallikni sevuvchi, aqlli xushli prinsipial bo'ladilar. Naqsh kalam — kandakor ustaning asboblaridan biri. Naksh kapamning uchi uch kirrali bo'lib, uzunligi 8—10 sm bo'ladi. Naqsh qalamni chilangarlar po'latdan yasaydilar. Oygul- bir necha yaproqli moychechak shaklidagi naqsh elementi, uning yaprog’ini soniga qarab uch yaproqli, to’rt yaproqli, besh yaproqli oygul va hokazolar deb nomlanadi. U o’simlik naqsh elementi bo’lib, ustalar naqsh kompozisiyalar to’qishda juda ko’p ishlatadilar. Oygul naqqoshlar tasavvurida baxtiqbol ramzi tariqasida qo’llanib kelinadi. Oyguli islimi – tanob bilan bandni murakkab aylanma harakati va o’rtasida oygul tasvirlangan islimiy naqshning bir turi. Bu islimiy naqsh turi Samarqandda keng tarqalgan. Obida – arabcha moddiy madaniyat yodgorliklari bo’lib, uni xalqimiz ko’z qorachig’idek saqlab kelmoqda. Ularni qayta tiklash uchun davlatimiz katta mablag’ ajratgan, hozirda (restavrator) ustalarimiz katta ta’mirlash ishlari olib bormoqdalar. Obidalar, bu bizning tariximiz hisoblanadi. Pangori gul – sirkul yordamida chiziladigan gul. Pushti moki — balik tangachasiga o'xshash naksh turi, uni balik tangachalari deb yuritiladi. Ranglarnikg tenglashuv konuni — tenglik, ranglarni o'zaro muvofiklashuv konuni, to'ldiruvchi va karama-qarshi ranglar misolida ko'rish mumkin. Ramziy naqsh — nishon, simvolik naksh. Naqshning bir guri. Bu naqsh elementi urok va bol!a, yulduz, bu1doy yoki biror shartli tasvirda ishlangan bo'ladi. Toshpo'lat Arslonqulov, Maxmud Usmonov va boshkalar bu soxada ko'p ishlaganlar.

Ranglar gormoniyasm — ranglarmi bir-biriga muvofsh tushishi. Raxli — misdan yasalgan choydish, oftobalarning korinlari kirrali kilib yasalsa, raxli idishlar deb ataladi. Ritm — kompozisiyaning eng kuchli va xarakterli asosi hisoblanadi. Ritm naqsh elementining ma'lum masofada bir tekisda takrorlanib kelishi, naqshdagi harakatning uzluksiz va go'zal ko'rinishini ta'minlaydi. Ranglarning tozaligi — mazkur rangning spektr ranglardan biriga yakinlashib borishi. Spektr rang eng toza rang hisoblanadi. Ranglarning vazminligi — ranglarning kishida o1ir va engil taassurotlar uy1otuvchi xususiyati, to'k va och ranglar. Rang kompozisiyasi — naksh (chizilgan yoki o'yilgan) ranglarining umumiy ko'rinishi. Rang— nafis tasviriy san'atning joni. Stilizasiya — kayta ishla. Tabiatdagi gul, novda, barg, kush, xdyvon, odam va boshkalarni naqqosh tomonidan kayta ishlab tasvirlanishi. Simmetriya — grekcha so'z bo'lib, moe degan ma'noni bildiradi. O'lchovlariing birbiriga mosligi, gengligi, mutanosib kelishi demakdir. Simmetriyaning bir qancha turlari bor. Se gula — uch guldan tashkil tolgan o'simliksimon naqsh. Sovuk ranglar — lluzni, korni, suvni eslatuvchi havorang, zangori, ko'kish, yashil, to'k bynafsha kabi ranglar. Simmetriya o'ki — tekislik yoki fazodagi o'zaro simmetrik joylashgan shakllarga nisbatan teng uzoklikdagi to'!ri chizik. Sodda madokili — oddiy elementdan tashkil topgan madohili kompozisiyasi. Sebarga — uchbarg, uchta bargni badiiy xolatdagi shakli. Naqsh kompozisiyalarida tez-tez uchrab turadi. Sax.xof — kitoblarga mukova ishlovchi kishi, muqovasoz. Targ’il — (nakkoshlikda) nakshning gul va barglarini o'zidagi hosil bo'lgan soyalarni har xil rangli chiziqlar yordamida pardozlash. Nakqoshlikda tar1il pardoz berishning bir turi, nakyushlar tabiatdagi gul va barglarni o'zidagi soyalarni rangli

chiziklar yordamida tasvirlaydilar. Tabiatdagi gullarning uru1i va changlarini ham naqkosh naqshni pardozlashda chizib bo'yab taseirlaydi. Tar1il berishning xar xil yo'llari bo'lib, bo'yalayotgan gul va barglarning rangidan tar1il har doim to'kroq olinib pardoz beriladi. Gul va barglarga berilayotgan tar1il ularning sarakteriga va rangiga moe bo'lishi kerak. Tar1il berilgan nakshning badiiyligi yanada oshib o'ziga xos ko'rinish beradi. Gul va barglarga tar1il berishda yumshok kichik nomerdagi mo'ykalamlardan foydalaniladi. Tar1il berish kardosh xalklar milliy nakshlarida xam uchraydi, lekin ular o'zbek milliy tar1illaridan sarakteri va ranglari bilan ajralib turadi. Gullarni va barglarni pardozlash xalq amaliy san'ati turlarida xam bor, lekin ularning o'ziga xos nomlari bilan yuritiladi. Masalan, ganchkorlikda choka, yorma, lo'la va tabaka pardozlar, yo1och, gravyura, mis o'ymakorligi va boshkalarda o'ziga xos nomlar bilan yuritiladi, Tanob tortish — naksh kompozisiyasini asosiy shakl beruvchi elementini chizish. Tilla — oltin, zar, asl metallar gruppasiga kiradigan material. Zargarlik, naqkoshlik va boshka xalk amaliy san'atida ishlatiladi.

Toji gul — gultoj, turunj shaklidagi xurmo bargiga o'xshash shakl. To'g’ri taqsim — taksimni to'1ri qaytarilishi bo'lib, naqshning bu turi to'lqinsimon band asosida kuriladi. Bunga ruta, zanjira va boshkd naqshlar misol bo'la oladi. Usta — (forscha toj) biror hunarni egallab, shu sohada malaka orttirgan shaxs. O'z xunarini yaxshi biladigan kishi. Uzma naqsh — panjara yasashda ishlatiladigan o'zbek milliy naqsh turi. Xitoy gul — o'simliksimon naqshning murakkab elementa. Uning tuzilishi bir necha gul va barg yaproqlaridan tashkil topgan. Chor maxodil- to’rt yaproqdan tashkil topgan maxodil naqsh. Chorgul- to’rt yaproqli oddiy gul. O’simliksimon naqsh elementi. Chordona – to’rt dona, qator nuqtalardan tashkil topgan oddiy qoshiya naqsh. Chekuv qalam- naqsh zaminini va va naqsh konturini bezashda ishlatiladigan kandakorlik asbobi, qalam turlaridan biri. Uning uchi uchli hamda dactasi bo’ladi. Chekma qalam – obi tortilgan joylariga chekma qo’yish uchum ishlatiladigan qlamga o’xshash maxsus tayoqcha. Uning uch qismi 1 mm diametrda bo’ladi. Chekmalarni bo’yaydigan mo’yqalamlarni savsarning mo’yidan yasaladi. Bu mo’yqalamlar nafis va yo’g’on chizmalar chizishda juda qulay, unda siyoh qalam yoki targ’il qilish mumkin. Oddiy qalam yo’g’onligidek cho’pning bir tomonining uch qismini yo’nib, diametric 1 mm bo’lgan uchlik tayyorlanadi. Shox – o’simliksimon naqsh elementi. Shoqbarg – shohonabarg – islimi naqsh elementlaridan biri bo’lib, burglar ichida eng kattasi. Shohbarg naqqoshlar tasavvurida erta bahorgi uyg’onish ramzini ifoda etadi. Shok – shox shaklida ifoda etilgan ramziy naqsh elementi. Shobargim islimi- islimi naqshni bir turi bo’lib, u xoshiya hisoblanadi. Kompozisiyada shoxbarg diagonal bo’yicha harakatlanadi, buning taqsimi “chapu rost” sxemada takrorlanadi. Shkiftlar – novda tanoblarni bog’lovchi o’simliksimon naqsh elementi. Shogird – biror ustani qo’lida hunar o’rganuvchi shaxs.

Eskiz - xomaki tasvir, qo’l bilan ko’zda chamalab, chizmachilik asboblarisiz taxminiy o’lchamlarda bajariladigan xomaki tasvir. Naqqosh, rassom, bezakchi, ganchkor va boshqalar biror narsa yoki uyni bezashdan oldin xomaki tasvirni bajaradilar. Shu eskiz bo’yicha ish bajariladi. Lekin ish jarayonida eskizdagi ayrim narsalar o’zga rishi ham mumkin. O’simliksimon naqsh- bahor, xonadonga baxt, sihat – salomatlik hamma vaqt muhabbat hukm surishini tarannum etadi. Yulduz gul – yulduz shaklidagi gul, o’simliksimon naqsh elementi. Naqsh kompozisiyalarda juda ko’p uchraydigan qadimiy gul. Qo’shbodom – o’simliksimon naqsh elementi bo’lib ikki bodom nusxasidir. Qadam – qandaqorlikda po’latdan yasalgan xilma xil naqsh zarb qilinadigan qandakorlik asbobi. Qalamning keskichlari (chilangarlari) po’latdan yasalgan. Qo’shbodom xazonak – barglari so’ligan ikki bodom tasviri. O’simliksimon naqsh elementi. Qo’shbarg – bir –biriga ulangan ko’ririnishdagi ikki katta barg naqsh.

O'xshashlar

Boshlang`ich sinf o`quvchilarini mehnat darslari jarayonida o`zbek xalq amaliy san`atiga bo`lgan qiziqishlarini oshirish

Qashqadaryoda hunarmandchilik (Qarshi va Shahrisabz shaharlari misolida)

So`zanali natyurmort kompozitsiyasini ishlash

“Elektrolitiz usulda mis ajratib olish va mis bilan qoplash sexi (quvvati 30000 m2 yil)ni loyihalash

Go’sht va go’shtli maxsulotlardan taom tayyorlash texnologiyasi MAVZUSINI O’QITISHDA TA’LIM TEXNOLOGIYASI