Uch komponentli nitrat sistemalardagi komponentlar orasidagi o’zaro ta’sir natijasida kompleks xosil bo’lish jarayonlarni o’rganish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

578.5 KB

Ko'chirib olish

R E J A Kirish ………………………………………………………………………...…3 I-B ob . Adabiyotlar sharxi ……………………………………….…………….6 1.1. M.A.Yakimovning nitrat sistemalardagi komponentlardagi o’zaro ta’sir nazariyalari……………………………………………………………………..6 1.2. Eruvchanlikni termodinamika bilan o’zaro bog’likligi………………..….23 1.3. d va s-elementlarga xarakteristika…………………………………….…..28 II-B ob . Amaliy qism ………………………………………………….…….. .36 2.1. Kadmiy nitrat-nitrat kislota, suv sistemalarning xar xil xaroratdagi eruvchanligi… ………………………………………………………………....36 III-B ob . Natijalar tahlil i …………………………………………………….45 3.1. Reaktivlarni tayyorlash………………………………………………..….45 3.2. Nitrat sistemalarni eruvchanligini aniqlash…………………………..…..48 3.3. O’ta to’yingan eritmalar, tuzlarning eruvchanligini temperaturaga bog’likligi……………………………………………………………………....5 Xulosa …………………………………………………………....................…52 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………….............……...53 2

KIRISH. О ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2017 yil 7- fevral kuni “ О ‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish b о ‘yicha Harakatlar strategiyasi t о ‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. Farmonga muvofiq aholi va tadbirkorlarni о ‘ylantirayotgan dolzarb masalalarni har tomonlama о ‘rganish, amaldagi qonunchilik, huquqni q о ‘llash amaliyoti va ilg‘or xorijiy tajribani tahlil qilish, shuningdek keng jamoatchilik muhokamasi natijasida ishlab chiqilgan hamda quyidagilarni nazarda tutadigan 2017-2021 yillarda О ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor y о ‘nalishi b о ‘yicha Harakatlar strategiyasi (keyingi о ‘rinlarda – Harakatlar strategiyasi) tasdiqlandi [1]: Qishloq x о ‘jaligini modernizatsiya qilish va jadal rivojlantirish:tarkibiy о ‘zgartirishlarni chuqurlashtirish va qishloq x о ‘jaligi ishlab chiqarishni muttasil rivojlantirish, mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini yanada mustahkamlash, ekologik toza mahsulotni ishlab chiqarishni kengaytirish, agrar sektorining eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish;paxta va boshoqli don ekiladigan maydonlarni qisqartirib, ekin maydonlarini yanada maqbullashtirish, b о ‘shab qolgan yerlarga kartoshka, sabzavot, oziq-ovqat moyli ekinlarni, shuningdek yangi intensiv bog‘ va uzumzorlarni joylashtirish; qishloq x о ‘jalik ekinlarining yangi seleksiya navlarini hamda yuqori mahsuldorlikka ega, kasallik va zararkunandalarga chidamli, mahalliy yer-iqlim va ekologik sharoitlarga moslashgan hayvonot turlarini yaratish va ishlab chiqarishga joriy etish b о ‘yicha ilmiy-tadqiqot ishlarini kengaytirish; fermer x о ‘jaliklar, eng avvalo qishloq x о ‘jaligi mahsulotlarni ishlab chiqarayotgan, qayta tayyorlanayotgan, tayyorlash, saqlash, sotish, kurilish ishlari va xizmatlar k о ‘rsatish bilan shug‘ullanayotgan k о ‘p tarmoqli fermer x о ‘jaliklarini rag‘batlantirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish;qishloq x о ‘jalik mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, yarim tayyor mahsulotlar va tayyor oziq-ovqat mahsulotlarini, shuningdek qadoqlash buyumlarini ishlab chiqarish b о ‘yicha eng zamonaviy yuqori texnologiyali uskunalar bilan jihozlangan, qayta ishlovchi yangi korxonalarni qurish, 3

mavjudlarini rekonstruksiya va modernizatsiya qilish yuzasidan investitsiya loyihalarini amalga oshirish; qishloq x о ‘jaligi mahsulotlarni saqlash, transportirovka qilish va sotish, agrokimyo, moliyaviy va boshqa zamonaviy bozor xizmatlarni k о ‘rsatish infratuzilmasini yanada keygatirish;sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, meliorativ va irrigatsiya obyektlarning tarmog‘ini rivojlantirish, qishloq x о ‘jaligi ishlab chiqarish sohasiga intensiv usullarni, eng avvalo zamonoviy suv va resurslarni tejaydigan agrotexnologiyalarni joriy etish, unumdorligi yuqori qishloq x о ‘jaligi texnikasidan foydalanish;global iqlim о ‘zgarishi va Orol dengizi qurib qolishining qishloq x о ‘jaligi rivojlanishi hamda aholining hayot faoliyatiga salbiy ta’sirini yumshatish b о ‘yicha tizimli chora-tadbirlarni k о ‘rish; Ta’lim va fan sohasini rivojlantirish: uzluksiz ta’lim tizimini yanada takomillashtirish y о ‘lini davom ettirish, sifatli ta’lim xizmatlariga imkoniyatlarni oshirish, mehnat bozorining zamonaviy ehtiyojlariga muvofiq yuqori malakali kadrlarni tayyorlash;ta’lim muassasalarini qurish, rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, ularni zamonaviy о ‘quv va laboratoriya uskunalari, kompyuter texnikasi va о ‘quv-metodik q о ‘llanmalar bilan jihozlash b о ‘yicha ishlarni amalga oshirish orqali ularning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash yuzasidan aniq maqsadga qaratilgan chora-tadbirlarni k о ‘rish; bolalar maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog‘ini kengaytirish, bolalarning har tomonlama intellektual, estetik va jismoniy rivojlanishi uchun maktabgacha ta’lim muassasalaridagi shart- sharoitlarni tubdan yaxshilash, bolalarning maktabgacha ta’lim bilan qamrab olinishini jiddiy oshirish va uning qulayligini ta’minlash, pedagog va mutaxassislarning malaka darajasini yuksaltirish; umumiy о ‘rta ta’lim sifatini tubdan oshirish, chet tillar, informatika, matematika, fizika, ximiya, biologiya kabi boshqa muhim va talab yuqori b о ‘lgan predmetlarni chuqurlashtirilgan tarzda о ‘rganish;bolalarni sport bilan ommaviy tarzda shug‘ullanishga jalb qilish, ularni musiqa va san’at olami bilan bog‘lash maqsadida yangi bolalar sporti obyektlarini, bolalar musiqa va san’at maktablarini qurish, mavjudlarini rekonstruksiya qilish;kasb-hunar kollejlari о ‘quvchilarini bozor iqtisodiyoti va ish beruvchilarning 4

ehtiyojlariga javob beradigan mutaxassisliklar b о ‘yicha tayyorlash hamda ishga joylashtirish borasidagi ishlarni takomillashtirish; ta’lim va о ‘qitish sifatini baholashning xalqaro standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish, oliy ta’lim muassasalariga qabul kvotalarini bosqichma-bosqich k о ‘paytirish; ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag‘batlantirish, ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy о ‘quv yurtlari va ilmiy-tadqiqot institutlari huzurida ixtisoslashtirilgan ilmiy-eksperimental laboratoriyalar, yuqori texnologiya markazlari va texnoparklarni tashkil etish. Yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish; jismonan sog‘lom, ruhiy va intellektual rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, qat’iy hayotiy nuqtai-nazariga ega, Vatanga sodiq yoshlarni tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish;о‘rta maxsus, kasb-hunar va oliy ta’lim muassasalari bitiruvchilarini ishga joylashtirish hamda xususiy tadbirkorlik sohasiga jalb qilish; yosh avlodning ijodiy va intellektual salohiyatini qо‘llab-quvvatlash hamda amalga oshirish, bolalar va yoshlar о‘rtasida sog‘lom turmush tarzini shakllantirish, ularni jismoniy tarbiya va sportga keng jalb etish; yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, yosh oilalar uchun munosib uy-joy va ijtimoiy-maishiy shart-sharoitlar yaratish; yoshlarga oid davlat siyosatini amalga oshirishda davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, ta’lim muassasalari, yoshlar va boshqa tashkilotlarning samarali faoliyatini tashkil etish. Xavfsizlik, diniy bag‘rikenglik va millatlararo totuvlikni ta’minlash hamda chuqur о‘ylangan, о‘zaro manfaatli va amaliy tashqi siyosat sohasidagi ustuvor yо‘nalishlar o’z ifodasini topdi [2] . Modernizatsiyalash va iqtisodiy ishlab chiqarishni texnik bazasini yangilash bо‘yicha ishlab chiqilayotgan loyihaviy programmalar zamonaviy innovatsiyali texnologiyalarni joriy etish О‘zbekistonni dunyoga tanilishiga va jahon bozorida raqobatbardoshlilikga erishishga turtki bо‘ldi. Moddalarni agregat xolatlari xususiyatlari komponentlarni xossa- xususiyatlarini tasavvur etishdan iboratdir. 5

D.I.Mendeleyevning gitradlar nazariyasidan so’ng eritmalar nihoyatda murakkab kimyoviy sistemalardan iborat ekanligi aniq bo’lib qoldi. D.I.Mendeleyevning eritmalar to’grisidagi nazariyasiga yaqin ishlardan YE.V.Bironovskiyning nazariyalari xam muxim axamiyatga ega. Keyingi vaktlarda LGU universitetining eritmalar kafedrasida prof. L.S.Lilich, L.V.Chernix, prof. Yakimov va boshkalar tomonidan olib borilayotgan ilmiy ishlarning yo’nalishlari quyidagidan iborat: Ko’p metodlar ichidan e’tiborlisi shundan iboratki, tekshiriladigan eritmaga shartli ravishda eritmaga qo’shish tufayli yondashish maqsadga muvofikdir. Bu metodni xozirgi vaktda ko’p tarqalgan va o’z effekt tomonlari bilan o’rganilayotgan eritmalarni xossa- xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. Bu yondashish va metodni xususiyati shundaki, xar xil moddalarni o’zaro ta’sirini boshqa modda qo’shish bilan ularni mikro xolatlarini sezish mumkin. Termodinamika fanidan ma’lumki ikki suyuklikni aralashtirilganda yoki ikki gazni albatta entropiyani oshishiga va ichki energiyalarni kamayishiga olib keladi. Bu xolatlar Genri qonuniga amal qiladi. Ayniqsa qo’shish natijasida ikki va undan ortiq komponentlarni yangi strukturalar xosil bo’ladi, oldingi xolatdagi strukturaga uncha o’xshash bo’lmagan yangi assotsiatsiyalarni xosil bo’lishini ko’rsatadi. Suvning ya’ni erituvchining strukturasi amerikalik olim Bernol va Faulerlarning ishlari diqqatga sazovordir. Bunda suvning strukturasida vodorod bog’laridan tashqari suvda tetraedrik strukturalar mavjud ekanligi va suv suyuq xolatda setkasimon strukturaga ega ekanligi bayon etilgan. Suvning strukturalari batafsil bayon etilgan ishlardan O.Y.Samaylov tomonidan suvni strukturasi va klatrat birikmalar chuqur o’rganilgan. Bu birikmalarda gazlar yaxshi erishi ko’rsatilgan. Yuqorida o’rganilgan nazariyalarni barchasida oddiy birikmalardan ikkinchi va uchinchi komponentlarni o’zaro ta’sirida yangi koordinatsion birikmalar xosil bo’lishi ko’rsatilgan. Eritmalarda komponentlarni o’zaro ta’siri, ular o’rtasida umumiy kuch paydo bo’lishlikni tavsiya etadi. Bundan tashkari ligandlar xam uzaro ta’siri natijasida kristall gidratlarni xosil bulishiga sabab buladi. 6

a) Mavzuning dolzarbligi. Xozirgi zamon ximiya fanining rivojlanishi jarayonida eritmalarda komponentlarni o’zaro ta’sirini o’rganish anorganik kimyo fanining eng aktual problemalaridan biri xisoblanadi. Eritmalarni o’rganishning eng qulay va xozirgi zamon metodlaridan fiziko-ximiyaviy analiz usullaridir. Shunday yo’nalish tekshiriladigan obyektlar uchun eng zarurdir. Eng muxim yo’nalishlardan biri bo’lgan ya’ni sistematik taqqoslash bir komponentli sistemalarga qaraganda uch komponentli sistemalarni o’rganish, ayniqsa anionlar o’zgarmas xolda qarash dikkatga sazovordir. Ayniqsa D.I.Mendeleyevning davriy qonuniy asosida bitta gruppadagi kationlarni olib, anionlarni bir xil xolda taqqoslash muxim axamiyatga ega. Ayniqsa kationlarda d va f qavat to’ldirilganlarni o’rganilganda sifat jixatdan keskin o’zgarish mavjud ekanligi ionlarda ko’rinadi. b) Ishning maqsadi. Bizning ishimizning maqsadi uch komponentli nitrat sistemalardagi komponentlar orasidagi o’zaro ta’sir natijasida kompleks xosil bo’lish jarayonlarni o’rganishdan iboratdir. Analizlar va tekshirishlardan shuni qayt etdiki kompleks xosil bo’lishda ion bilan suv o’rtasida bog’lanish bir tomonda bo’lsa, markaziy ion ikkinchidan nitrat ion bilan qisman bo’lsada bog’lanish energiyasi anion bilan markaziy ion o’rtasida xam bog’lanish energiyasi oshib boradi. Bunday xolatlarda kompleksni xosil bo’lishi suvning strukturasini buzilishga olib keladi. Ma’lumki nitrat ion uch burchaktemis strukturaga ega. (N- O) azot bilan kislorod suvni strukturasini buzish qobiliyati kuchli. c) Ishning vazifasi Ma’lumki suvni tetraedrik strukturasiga ega bo’lib vodorod bog’ orqali bog’langan. Shunday qilib birinchi faktor suv ionini strukturasini nitrat ioni buzishga olib keladi. Nitrat ioni ishqoriy metallarning nitratlarini eruvchanligi ancha yuqori bo’lishi xam suv strukturasini buzilishidir. d) Ilmiyligi va amaliy ahamiyati Xozirgi zamon anorganik kimyo fani oldida yangi-yangi moddalarni yaratish va ularni xossa va xususiyatlarini termodinamik xolatlarini ichki va tashqi energiyalarini o’rganishdan iboratdir. 7

Bizning ishimizda nafaqat d-elementlarni nitratlarini eruvchanligini o’rganish balki bu moddalarni entropiya va entalpiya energiyalari va erish jarayonlarni o’rganishdan iboratdir. Shu vaqtgacha bir komponentli sistemalarni eruvchanlik nitrat sistemalar ko’p o’rganilgan, ammo uch komponentli nitrat sistemalardan d-elementlar kam o’rganilgan. Shu nuqtai nazardan kadmiy nitrat, nitrat kislota suv sistemalarni xar xil xaroratdagi eruvchanligini o’rganishning ilmiy tomonlari muxim axamiyatga ega. Ayniqsa bu nitrat sistemalari perxlorat va boshqa anionlar bilan taqqoslanganda bular eriganda endotermik xolatlar sodir bo’lishi nazarda tutilgan. 8

I – BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. M.A.Yakimovning nitrat sistemalardagi komponentlardagi o’zaro ta’sir nazariyalari. Uch komponentli nitrat sistemalarni o’rganishda ko’pincha D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi d yoki f-elementlarni xossa va xususiyatlariga ega bo’lgan elementlarni eruvchanligini o’rganishda keskin ionlarni sifat jixatdan farq qiladigan xossalarni kuzatish mumkin. Uch komponentli nitrat sistemalardan oldin bir komponentli nitrat sistemalarni termodinamik tomonlari ya’ni erish issiqligi entropiya o’zgarishlarini kuzatish diqqatga sazovordir. Bular erish issiqliklar issiqlik energiyalari quyidagi formulalar yordamida ifodalanadi. Δ Z = Δ H + T Δ S Agar Δ Z qanchalik katta manfiy qiymatga ega bo’lganda eritmani xosil bo’lish extimoli ortadi. 1-Rasmdan ko’rsatilgandek, CsNO 3 -H 2 O, Pb(NO 3 ) 2 -H 2 O, KNO 3 -H 2 O va NaNO 3 -H 2 O, larni entropiyaga bog’likligi ko’rsatilgan rasmda aks ettirilishcha entropiya musbat bo’lganda erish jarayon yaxshi o’tishi aks ettirilgan. M.A.Yakimov bunday xolatni uch tipga ajratgan, ya’ni I tipda Δ H<0 Δ S>0 katta bo’lganda, entropiya o’zgarganda entalpiya erish jarayonini oshiradi. II-tipda esa ya’ni Δ H<0, Δ S<0 entropiyaning o’zgarishida entalpiya erish jarayonida oshiradi. III tipda ya’ni Δ H>0, Δ S>0 bo’lganda entalpiya erishni qiyinlashtiradi. Bizlar o’rganadigan nitrat sistemalar III tipga taalluqlidir. 9

T Δ S 15 – 14 – 1 13 – 2 3 12 – 4 11 – 10 – 9 – 8 – 7 – 100 200 300 400 500 600 700 1-rasm. Bir komponentli sistemalarni suyuqlanishini TΔS bog’liqligi. 1 – CaNO 3 -H 2 O; 2 – RbNO 3 -H 2 O; 3 – KNO 3 -H 2 O; 4 – NaNO 3 -H 2 O. Yakimov nitrat sistemalarni o’rganishda uchinchi komponentli uronil nitratni olib ularni eruvchanliklari o’rganilgan. Ayniqsa CsNO 3 -UO 2 (NO 3 ) 2 -H 2 O sistemasini eruvchanligi o’rganilganda yangi faza ya’ni Cs[UO 2 (NO 3 ) 2 ] kompleks tuzlar xosil bo’lishi kuzatilgan. D.I.Mendeleyevning birinchi gruppasidagi elementlardan xamda ba’zi bir zaryadli kationlarni kompleks xosil bo’lishi o’rganilganda suvni strukturasi quyidagi ketma-ketlik asosida o’tish o’rganilgan (Cs + , K + , Rb + , NH 4 + ), va boshqalar. Suvning strukturasini buzish kompleks xosil bo’lish jarayonini oshishiga olib keladi. Bizning nitrat sistemalarni kompleks xosil bo’lishini quyidagicha keltirish mumkin: Cs>Rb>K>Na. Adabiyotlardan olingan natijalarga asosan nitrat sistemalarni o’rganilgan barcha sistemalarni xam ikki gruppaga bo’lish mumkin (HNO 3 -U(NO 3 ) 2 -H 2 O). Birinchi gruppaga kiruvchi tuzlarni eruvchanligini ko’rsatuvchi sistema MNO 3 - HNO 3 -H 2 O misol bo’la oladi. Bu tipdagi tuzlarni izotermasida minimum sodir 10

bo’lmaydi. 2-rasmdagi (I)kristallogidratni (II) esa to’yingan eritmadagi suvsiz tuzni bildiradi. Birinchi tipdagi izotermalarda albatta minimum bo’lib 3-rasmda ko’rsatilgan. Ikkinchi tipdagi elektrolitlar o’rtasida kuchli o’zaro ta’sir vujudga kelishi natijasida minimum izotermalarda xosil bo’ladi, bularga HNO 3 -ZiNO 3 -H 2 O va UO 2 (NO 3 ) 2 -HNO 3 -H 2 O sistema misol bo’ladi. 4-5 rasmlarda nitrat kislotani konsentratsiyasi 70% bo’lganda suvning qanday taqsimlanishi ko’rsatilgan.3 MNO m 1 2 3 HNO m 2-rasm. MNO 3 - HNO 3 - H 2 O sistemasining elektrolitlar orasidagi o ' zaro ta ’ sirni ko ’ rsatuvchi eruvchanlik izotermasi . 11

3 MNO m 2 3 1 3 HNO m 3-rasm. MNO 3 - HN O 3 - H 2 O suv sistemasidagi komponentlar orasidagi o'zaro ta’sirni ko'rsatuvchi eruvchanlik izotermasi. 12

3 LiNO m 50 – 40 – 30 – 20 – 10 – 10 20 30 40 50 3 HNO m 4-rasm. LNO 3 -HNO 3 -H 2 O sistemasidagi komponentlar orasidagi izopotensiallarning o’zgarishi. Ogir.%UO 2 (NO 3 ) 2 13

50 – 2 40 – 30 – 3 20 – 1 10 – 10 20 30 40 50 60 70 Ogir.%HNO 3 5-rasm. UO 2 (NO 3 ) 2 -HNO 3 -H 2 O sistemasining 25 0 Sdagi suvning izopotensiallarining ko’rinishi. Eritmalarning tabiati insonni qadim zamonlardan to xozirgi kungacha qiziqtirib kelmoqda. Kimyo fanining tarixchisi Pol Valden «eritma deb nimaga aytiladi?» degan savol bilan kimyoning tarixi bog’lik deb yozgan edi. Bunga sabab sayyoramizdagi xayotning eritmalarga bog’likligidir. Eritmalar paydo bo’lishi bilan xayot xam paydo bo’lgan, xayotni eritmalarsiz tasavvur etish qiyin. Shuning uchun xam eritmalarning tabiatini insoniyat uzoq yillar davomida o’rganib kelmoqda. Tabiatda, sanoatda va kundalik xayotda uchraydigan juda ko’pchilik eritmalar orasida suvli eritmalar muxim axamiyatga egadir. Suvli eritmalarning axamiyati to’g’risida ulug’ rus olimi D.I.Mendeleyev bunday deb yozgan edi: «Suvli eritmalarning muxim axamiyatga ega bo’lishiga sabab yerda va suvda, o’simliklarda va hayvonlarda, kimyoviy amaliyotda va zavodlarda xar doim eritmalar paydo bo’lib turadi va ular kimyoviy jarayonlarda juda katta rol o’ynaydi. 14

Eritmalarning nazariya va amaliyotda juda muxim axamiyatga ega ekanligini isbotlovchi dalillardan biri bu eng buyuk tabiatshunoslarning, filosoflar, alximiklar, ximiklar va fiziklar nomini eritmalar tabiatini o’rganish bilan bog’likligidir. Eritmalarning tabiati Demokrit, Platon, Aristotellarni qiziqtirgan. Erish va eritmalar sirini o’rganishda Gassendi, Lemeri, Boyl, Lomonosov, Burgave, Marvo va Byuffon kabi olimlar juda ko’p tadqiqot ishlari olib borgan. Eritmalar masalasi bilan Bertolle, Lavuazye, Pru, Bertlo, Devi, Daniel, Faradey, Grotgus, Petrov, Lens, Bersellius, Lovits, Mechermix, Gey-Lyussak, Bio, Pogendorf, Gess, Guldberg va Vaage, Avagadro, Arrenius, Tomsen, Sentelerde- Vill, Raul, Vantgof, Plank, Van-der-Vals kabi olimlar keldi. Masalan, nemis vrachi Goffman, “Agar metallarning erishini mexanik maydalanish deb tushunilsa, u xolda suv va metalning solishtirma og’irligi xar xil bo’lganligi sababli metall erish protsessi o’tgan idishning tagiga cho’kishi kerak edi” deb ko’rsatadi. Eritmalar tabiati to’g’risidagi ta’limotlarning rivojlanishidagi asosiy etaplardan biri Bertolle ta’limoti bo’lib, u fizikaviy va ximiyaviy o’zaro ta’sir orasidagi sifat jixatidan farq yo’q deb xisoblaydi. Bertollening fikricha erituvchi va eriydigan modda orasidagi o’zaro ta’sir xam erituvchining xam eriydigan moddaning tabiatiga bog’liq. Ingliz ximigi Tomson barcha eritmalarni ikki gruppaga buladi, ya’ni ularning birinchisi eriydigan modda va eruvchidan tashkil topgan ximiyaviy birikmalar bo’lib, ikkinchisi esa shu erituvchi va eriydigan moddalarning oddiy aralashmasi xisoblanadi. Birinchi gruppaga kiradigan eritmalarning to’yinishi natijasida kristallogidratlar cho’kma xolida paydo bo’lsa, ikkinchi gruppaga kiradigan eritmalar esa kristallogidratlarni xosil qilmaydi. Shu davrda eritmalar ximiyaviy birikmalarmi yoki oddiy fizik aralashmalarmi degan masala eritmalar problemasini yechishda eng asosiy masalalardan biri bo’lib qoldi. Ana shu masalani yechishga xarakat qilgan nemis ximigi Frankgeym o’zaro ta’sirning mexanik, fizik va ximiyaviy turlarini ko’rsatib, eritmalar fizikaviy turga qaraydi, chunki erish uchun ketgan moddalarni qayta olish uchun fizikaviy metod-bug’latish metodi ishlatiladi, degan fikrga keldi. 15

Ulug rus ximigi Gess esa eritmalar ximiyaviy birikmalar xisoblanadi, deb xisoblab, eritmalarni ikki tipga bo’ladi, ya’ni birinchisi kristallogidratlar xosil qiladigan eritmalar bo’lib, ikkinchisi esa o’zgaruvchan tarkibga ega bo’lgan birikmalarni xosil qiluvchi eritmalardir. Shunday qilib, eritmalar tug’risida xam fizikaviy, xam ximiyaviy qarashlar vujudga keldi. Bu qarashning qaysi biri to’g’ri ekanligini isbotlash juda qiyin bo’lganligi sababli yangi organik qarash vujudga keldi. Masalan, fransuz ximigi Bertlo bunday deb yozadi: “Normal xolatdagi erish protsessi aniq bir ma’noda oddiy fizik aralashma bilan xaqiqiy ximiyaviy birikmaning oraligi xisoblanadi”. Buning bilan fransuz ximigi eritmalar tabiati to’g’risidagi masalani yechishga yaqinlashadi, ammo u eritmalar tabiatining ikki tomonlamaligining moxiyatini ochib bera olmadi. Bu masalani yechishda ulug’ rus olimi D.I.Mendeleyevning xizmati katta. D.I.Mendeleyev erituvchi va eriydigan modda orasidagi ximiyaviy ta’sir natijasida erish protsessi vujudga keladi va xosil bo’lgan birikmalar dissotsialangan xolatda bo’ladi degan xulosaga keladi. Bundan tashqari Mendeleyev eritmada faqat erish protsessi natijasida xosil bo’lgan birikmalargina bo’lmasdan balki erkin xoldagi erituvchi va eriydigan modda xam mavjud bo’ladi, degan fikrni xam beradi. Demak, eritmada erituvchi va eruvchi moddani ushlab turish uchun qandaydir ximiyaviy kuch bo’lmagan boshqa bir fizik kuch mavjud bo’lishi kerak. Shunday qilib, Mendeleyev eritmalarni ximiyaviy sistema deb xisoblash bilan birga ularga fizikaviy faktorlarni xam ta’sir etishini xisobga oladi. Mendeleyevning eritmalar to’g’risidagi fikrlari o’z zamondoshlari tomonidan qo’llab quvvatlanmadi. Bunga sabab, birinchidan, Mendeleyevning aytganlarini shu davrga eksperimental jixatdan isbotlash uchun sharoit mavjud emas edi. Ikkinchidan, eritmalarga fizik nuqtai nazardan qarash shved olimi Arreniusning tadqiqotlarida eksperimental jixatdan o’z aksini topdi. Arrenius erituvchi eriydigan moddalar bilan ximiyaviy ta’sirda bo’lmaydi, balki zaryadlangan zarrachalar – ionlarni bir-biridan ajratib turadi, degan fikrni eksperimental jixatdan isbotladi. 16

D.I.Mendeleyev Arreniusning bu fikrini faqat juda suyultirilgan eritmalar uchun to’g’ri bo’lishi mumkin, ammo konsentrlangan eritmalar uchun asosiy rolni ximiyaviy o’zaro ta’sir etish bajaradi, deb o’z fikrini to umrining oxirigacha ximoya qilib keldi. Eritmalar tabiatini o’rganishning xozirgi zamondagi xolati Mendeleyevning Arrenius nazariyasi to’g’risidagi aytganlari to’g’ri ekanligini isbotlamoqda. Mendeleyevning o’zining ilmiy tadqiqotlarida erish protsessida eruvchi modda bilan erituvchi orasidagi o’zaro ta’sir natijasida paydo bo’lgan kuch eruvchi moddalarning kristallik panjarasini buzishligini, moddalarning mustaxkam kristallik panjarasini buzish uchun kerak bo’ladigan katta kuchning paydo bo’lishi uchun erituvchi va eruvchi modda orasidagi o’zaro ta’sir xam katta bo’lishi kerakligini ta’kidlab o’tadi. Eruvchanlik xolatlarni o’rganishda avval erituvchining xossa-xususiyatlari, strukturalari va nazariy fikrlar ustida to’xtalish lozimdir. Eritmalarga oid xozirgi nazariyalar Eritmalarga oid xozirgi nazariyalar eritmalarning xossalari molekulalararo ta’sirga, eritma komponentlari molekulalarining nisbiy o’lchamlariga, ularning shakliga, bir-biri bilan yaralashish uchun bo’lgan intilishga bog’lik degan fikrga asoslanadi. Molekulalararo ta’sir eritma komponentlarining tabiatiga qarab xar xil bo’lishi mumkin. Masalan, metallarning qotishmalarida molekulalararo ta’sir metal bog’lanishni vujudga keltirgan kuchlardan iborat, elektrolitlarning suvdagi va suvdan boshqa erituvchilardagi eritmalarida zaryadlangan ionlar orasidagi munosabat xamda Van-der-Vaals kuchlari rol uynaydi, dielektriklar, chunonchi, uglevodorodlarning eritmalarida esa, asosiy rolni Van-der-Vaals kuchlarining qariyb o’zi o’ynaydi. Eritmalarga oid xozirgi nazariyalarni yaratishda, eng avval, molekulalararo ta’sir haqidagi ma’lumotlar )qisman eritmaning tuzilishi to’g’risidagi ma’lumotlar) asosan eritmaning soddagina molekulyar modeli tuziladi. Bu modelda, birinchi navbatda, ayni gruppadagi eritmalarga oid xususiyatlar aks ettiriladi. Masalan, 17

elektrolitlarning suyultirilgan eritmalari nazariyasi yaratiladigan bo’lsa, uning modeli uchun erituvchi dielektrik konstantasi D bo’lgan biror muxit deb qabul qilinadi va bu muxitda zaryadlangan fserik zarrachalar-ionlar xarakatlanadi, deb faraz kilinadi. Yukori molekulyar moddalarning eritmalari nazariyasini yaratishda asosiy e’tibor molekulalararo ta’sirga va ayniqsa molekulalarning o’lchamiga va ularning shakliga qaratiladi. Eritmalar nazariyasining modeli tuzilib bo’lganda keyin statistik termodinamika usullaridan foydalanishga o’tiladi. Ularning yordami bilan eritmaning izobarik potensiali, entalpiyasi, entropiyasi va boshqa termodinamik funksiyalari xisoblab chiqariladi. Xisoblash vaqtida matematik jixatdan katta qiyinchiliklar ro’y beradi. Shuning uchun xisoblashda ba’zi narsalar soddalashtiriladi. Bu eritmalar nazariyasini yaratishning bir yo’li. Uning ikkinchi yo’li shundaki, eritma fizik-ximiyaviy analiz usullari yordamida sistemali ravishda tekshiriladi va tarkib-xossa diagrammalari tuziladi. Bu diagrammalar asosida ayni gruppadagi eritmalarga xos qonuniyatlar chiqariladi. Birinchi nazariya usul natijalari bilan ikkinchi usul (fizik-ximiyaviy analiz) natijalarini birlashtirish orqali eritmalarning tabiati haqida va ularda bo’ladigan protsesslarning mexanizmi haqida aniq fikrga kelinadi. Eritmalarga oid xozirgi nazariyalar XIX asrda yaratilgan fizik va ximiyaviy nazariyalarni keraksiz deb xisoblamaydi, balki XX asr fizikasi va ximiyasi yutuqlaridan foydalanib, ximiyaviy va fizik nazariyalarni bir-biri bilan birlashtiradi. Gazlar aralashmasi. Gazlarning suyuqliklarda erishi Moddalar uchala agregat xolatlarda xam bir-birida eriy oladi. Biz faqat quyidagi xollarni ko’rib chiqamiz: a) gazning gazda erishi yoki gazlar aralashmasi; b) gazning suyuqlikda erishi; v) suyuqlikning suyuqlikda erishi va g) qattiq jismning suyuqlikda erishi. 18

Bir-biri bilan ximiyaviy reaksiyaga kirishmaydigan gazlar kichik va o’rtacha bosimlarda o’zaro har qanday nisbatda aralasha oladi. Natijada, gazlarning gomogen aralashmasi xosil bo’ladi. Aralashmada xar bir gaz o’z mustaqilligini saqlasa, bunday aralashma ideal gazlar aralashmasi deb yuritiladi. Bu aralashmalar xosil bo’lishida issiqlik effekti kuzatilmaydi, gazlar aralashmasining umumiy xajmi ayrim-ayrim gazlarning xajmlari yig’indisiga teng bo’ladi. Shuningdek, gazlar aralashmasining umumiy bosimi shu aralashmadagi gazlarning parsial bosimlari yig’indisidan iborat bo’ladi. Ma’lumki, Dalton parsial bosimlar qonuniga binoan: P = r 1 + r 2 + r 3 + ….. + r k bu yerda R- gazlar aralashmasining bosimi; r 1 , r 2 , r 3 , r k , - ayrim gazlarning parsial bosimlari. Xuddi shuningdek: V = v 1 + v 2 + v 3 + ….. + v k Ideal gazlar aralashmasi tarkibiga kirgan xar qaysi gaz Mendeleyev- Klapeyron tenglamasiga bo’ysunadi, ya’ni:V RT n P i i Shuning uchun ideal gazlar aralashmasining xolat tenglamasi bunday yoziladi: V RT) n .... n n n( P 4 3 2 1     Yuqoridagi tenglamalardan i gazning parsial bosimi uchun quyidagi tenglama kelib chiqadi: i k 3 2 1 i i N P n... n n n P n P        Demak, ideal gazlar aralashmasidagi biror gazning parsial bosimi o’sha gaz molyar qismi bilan umumiy bosim ko’paytmasiga teng. Xuddi shuningdek: v i = V  N i 19

ya’ni ideal gazlar aralashmasidagi biror gazning parsial xajmi shu gaz molyar qismi bilan umumiy xajm ko’paytmasiga teng. Gazlar aralashmasi tarkibiga kirgan xar qaysi gaz ideal gaz qonunlariga qanchalik bo’ysunsa, aralashma xam shunchalik bo’ysunadi. Ikki gaz bir-biri bilan uchrashganda bir gazning zarrachalari ikkinchi gaz ichiga tarqaladi. O’z-o’zidan sodir bo’ladigan bu protsess diffuziya deb ataladi. Agar ikki gaz orasiga yarim o’tkazgich parda (membrana) qo’yilgan bo’lsa, diffuziya bir yqklama bo’ladi. Masalan, vodorodli idish bilan kislorodli idish orasiga palladiy membrana qo’yilgan bo’lsa, vodorod palladiy orqali kislorodga tomon o’ta oladi, lekin kislorod vodorodga tomon o’ta olmaydi. Gazlarning yarim o’tkazgich membrana orqali bo’ladigan bir yoqlama diffuziyasi gaz tabiatiga, membrana tabiatiga va membrananing ikkala tomonidagi bosimlar kattaligiga bog’likdir. Diffuziya xodisasi o’z-o’zicha boradigan protsess bo’lgani uchun uni ish manbai deb qarash mumkin. Gazlar bir-biri bilan aralashganda xosil bo’ladigan maksimal ishning qiymatini topa olamiz, boshqacha qilib aytganda, izobarik- izotermik potensialning va entropiyaning o’zgarishi ko’rsatadigan tenglamalarni chiqara olamiz. A va V gazlar bir xil temperatura T ga va bir xil bosim R ga ega bo’lib, ular orasiga membrana qo’yilgan, deb faraz qilaylik. Agar membrana olib tashlansa, gazlar bir-biri bilan aralashib ketadi. Bu protsess o’zgarmas bosim va o’zgarmas temperaturada o’z-o’zidan sodir bo’ladi va shuning uchun, bunda sistemaning izobarik-izotermik potensiali kamayadi:  Z < 0 Komponentlarning aralashmasdan avvalgi molyar izobarik potensiallarini Z A va Z B bilan, ularning aralashmadagi parsial molyar izobarik potensiallarini A Z va B Z bilan belgilaymiz. Bu xolda 1 mol A gaz izobarik potensialining o’zgarishi:  Z A = A Z - Z A 1 mol V gaz izobarik potensialining o’zgarishi esa:  Z B = B Z - Z B 20

Bo’ladi. Agar o’sha gazlarning mollari sonini n A va n B bilan belgilasak, sistemada izobarik potensialning aralashma xosil bo’lishi natijasida o’zgarishi:  Z` =(n AA Z + n B B Z ) – (n A Z A + n B Z B ) yoki  Z` = n A  Z A + n B Z B bo’ladi. Bu tenglamaning ikkala tomoni n A + n B ga bo’lsak, 1 mol aralashma xosil bo’lishi uchun quyidagi tenglamani xosil qilamiz:  Z` = N A  Z A + N B  Z B Ideal gazning izobarik potensiali Z=K+RT ln P bo’lgani uchun, ideal gazlar aralashmasidagi i komponentning portsial molyar izobarik potensiali Z i =R i + RT ln P i bilan ifodalanadi. Shuning uchun, xar qaysi gaz izobarik potensialning o’zgarishi: P P ln RT Z A A   va P P ln RT Z B B  bo’ladi, bu yerda R-gazlarning dastlabki umumiy bosimi, R A va R V – xar bir gazning parsial bosimi. Gazlar aralashgan vaqtda ularning umumiy bosimi R ga tengligicha qoldi. Shuning uchun i k 3 2 1 i i N P n... n n n P n P        tenglamaga muvofiq: R A = N A  P va R V = N V  P bo’ladi. Bundan foydalanib, quyidagilarni yoza olamiz:  Z` = RTlnN A va  Z B = RTlnN B Bu ifodalarni  Z` = N A  Z A + N B  Z B ga qo’yib, 1 mol aralashma xosil bo’lishida izobarik potensialning o’zgarishi uchun quyidagi tenglamani xosil qilamiz:  Z = RT(N A lnN A + N B lnN B ) Ideal gazlar aralashmasi xosil bo’lganda, issiqlik effekti bo’lmagani va umumiy xajm ayrim-ayrim gazlar xajmlarining yig’indisiga teng bo’lgani uchun, xar qaysi gazning ichki energiyasi va entalpiyasi o’zgarmay qoladi. Aralashmaning umumiy energiyasi ayrim gazlar energiyasining yig’indisiga teng bo’ladi: 21

B A B A A A A A H H H; U U U; H H; U U      Bundan foydalanib, xar qaysi gaz entropiyasining o'zgarishini va ideal aralashma xosil bo'lishida sistema umumiy entropiyasining o'zgarishini topish mumkin, Entropiya: T Z H S   Bo ’ lgani uchun xar qaysi gaz entropiyasining o ’ zgarishi quyidagicha yoziladi : A A 0A 0A A A A N lnR T N ln RT ) H H( S S S        B 0B 0B B B B N lnR T N ln RT ) H H( S S S B        Ideal aralashma xosil bo’lishida sistema umumiy entropiyasining o’zgarishi quyidagi tenglamadan topiladi: ) N ln N N ln N(R T N ln N N ln N( RT O T Z H S B B A A B B A A          Shunday qilib, ideal gazlar aralashmasi xosil bo’lganda, birinchidan, xar qaysi komponentning ichki energiyasi o’zgarmay qoladi, ikkinchidan, xar bir komponentning molyar entropiyasi RlnT i qadar ortadi. Demak, ideal gazlar aralashmasi xosil bo’lishining birdan-bir sababi aralashish vaqtida entropiyaning ortuvidir. Agar gazlar aralashmasi xosil bo’lishida ikkita komponent emas, balki bir necha komponent ishtirok etsa, 1 mol bunday aralashma xosil bo’lishida entropiya va izobarik potensialning o’zgarishi quyidagi tenglamalar bilan ifodalanadi:  S = - R  N i l n N i  Z = - RT  N i l n N i Xar qaysi komponentning parsial molyar izobarik potensiali uning o’zgarmas temperatura va o’zgarmas bosimdagi ximiyaviy potensialiga teng bo’lagani uchun quyidagi tenglamani yoza olamiz: i i i i N ln RT P ln RT k p Z     bu tenglamada R-tashqi bosim. 22

Sanoatda ishlatiladigan gazlar aralashmasining xillari juda ko’p; ular bilan ish olib boriladigan bosim va temperatura xam turlicha bo’ladi. Binobarin, texnika maqsadlarida ishlatiladigan gazlar aralashmasi uchun bosim, xajm, temperatura va tarkib orasidagi bog’lanishlar juda katta axamiyatga ega. Real gazlarning aralashmasi i k 3 2 1 i i N P n... n n n P n P        tenglamaga bo’ysunadi. V i = V  N i tenglamaga bo’ysunmaydi yoki v i = V  N i tenglamaga bo’ysunsa, i k 3 2 1 i i N P n... n n n P n P        tenglamaga bo’ysunmaydi. Masalan, Ar-C 2 H 4 aralashmasi i k 3 2 1 i i N P n... n n n P n P        tenglamaga, azot bilan vodorod aralashmasi esa v i = V  N i tenglamaga bo’ysunadi. Agar aralashmani xosil qilgan real gazlarning ximiyaviy tarkiblari va xossalari bir-biriga yaqin bo’lsa, bunday aralashmalar uchun (masalan, uglevodorodlar aralashmasi uchun)  S = - R  N i l n N i  Z = - RT  N i l n N i i i i i N ln RT P ln RT k p Z     tenglamalar tatbiq etiladi. Agar aralashmani xosil qilgan real gazlarning ximiyaviy tarkibi va xossalari bir-biridan katta farq qilsa yoki ular polyar molekulardan tuzilgan bo’lsa, bunday xollarda  S = - R  N i l n N i  Z = - RT  N i l n N i i i i i N ln RT P ln RT k p Z     tenglamalarni tatbiq etish mumkin, lekin bunda ozgina xatoga yo’l qo’yilgan bo’ladi. Real gazlardan iborat aralashmalarning umumiy bosimini xisoblash uchun bir necha tenglama taklif etilgan. Bulardan bir faqat bittasini – I.R.Krichevskiy va Y.S.Kazarnovskiy 1939 yilda taklif qilgan va M.I.Temkin 1943 yilda nazariy jixatdan isbotlagan quyidagi tenglmani ko’rsatib o’tamiz, xolos: P=N A  p A +N B  p B +a  N A  N B (p A -p B ) 23

bu yerda R-gazlar aralashmasining umumiy bosimi; p A va p B – toza xoldagi A xam V komponentlarning bosimlari a - aralashma tarkibiga bog’liq bo’lmagan o’zgarmas kattalik. Agar aralashma tarkibida polyar komponentlar bo’lmasa, a ni temperatura bog’liq emas deb xisoblash mumkin. Krichevskiy va Kazarnovskiy tenglamasi past bosimlarda xam, yuqori bosimlarda xam amaldagiga muvofik natijalar beradi. Shuni xam aytib o’tamizki, g’oyat yuqori bosimlarda real gazlar aralashmasi ideal gazlar aralashmasi uchun topilgan tenglamalarga bo’ysunmaydi. Bunday xollarda polyar molekulalardan iborat gazlar aralashmasida qavatlanish xodisasi ro’y beradi, ya’ni gazlar bir-birida ma’lum chegaragacha eriydigan bo’lib qoladi. Lekin polyarmas molekulalardan iborat gazlar aralashmasida shu vaqtga qadar juda katta bosimlarda xam qavatlanish xodisasi kuzatilgan emas. Gazlarning suyuqliklarda erishi Biror idishga suyuqlik solib, uning ustiga gaz yuborilsa, gaz suyuqlikda eriy boshlaydi va nixoyat, suyuqlik gazga to’yinadi. Gazning suyuqliklarda eruvchanligi o’sha gaz va suyuqlik tabiatiga, bosim va temperaturaga bog’lik, ammo umuman bunday eritmalarning konsentratsiyasi yuqori bo’lmaydi, faqat ba’zi xollardagina, gaz bilan suyuqlik orasida o’zaro ximiyaviy ta’sir ro’y berishi tufayli (masalan, HCl yoki NH 2 suvda eriganda) yuqori konsentratsiyali eritmalar xosil bo’ladi. Shuni xam aytib o’tish kerakki, ko’pchilik gazlar suyuqlikda kam erishiga qaramay, erishdan keyingi umumiy xajm dastlabki olingan moddalar xajmlarining yig’indisiga teng bo’lmaydi va shu bilan birga, bu vaqtda issiqlik effekti xam xosil bo’ladi. Temperatura ko’tarilgan sari ko’pchilik gazlarning suyuqlikda eruvchanligi kamaya boradi, chunki gaz suyuqlikda eriganida, issiqlik ajralib chiqadi va xajm kamayadi. Xaqiqattan xam, Le-Shatelye prinsipiga muvofiq, muvozanat xolatida turgan sistema qizdirilsa, muvozanat issiqlik yutiladigan protsess tomonga, (ayni xolda) gazning eritmadan chiqib ketish tomoniga siljiydi. 24

Gazlarning suyuqliklarda eruvchanligi temperaturaga qarab qanday o’zgarishi to’g’risida Klauzius-Klapeyron tenglamasi:) v v(T Q dT dP 1 2  asosida xam fikr yuritish mumkin. Ko’pchilik gazlar suyuqliklarda eriganda yuqorida aytib o’tganimizdek, issiqlik chiqadi va xajm kamayadi. Shuning uchun temperatura ko’tarilganda, Klauzius-Klapeyron tenglamasiga muvofik, gazning eritma ustidagi bosimi ortadi, ya’ni gazning eruvchanligi kamayadi. Masalan, 760 mm bosimida O 0 da 1 l suvda 0,04889 l vodorod eriydi, o’sha bosimda 60 0 da 0,01946 l vodorod eriydi. Yuqoridagi fikrlar ko’pchilik gazlar uchun to’g’ri bo’lsa- da, lekin ba’zi gazlarning, chunonchi geliy, vodorod va azotning suvda eruvchanligi ma’lum temperaturalar oralig’ida temperatura ortishi bilan ortadi, chunki bu gazlar odatdagi sharoitda o’z kritik temperaturalaridan juda uzok temperaturada turadi va ular suvda eriganda issiqlik yutiladi. Ayni temperaturada gaz eruvchanligining bosimga qarab o’zgarishi Genri konuniga buysunadi. Bu konun 1802 yilda empirik usulda kashf etilgan bulib, quyidagicha ta’riflanadi: ma’lum bir suyuqlikda erigan gazning og’irlik miqdori gaz bosimiga to’g’ri proporsional bo’ladi: k P m . Bu yerda m-suyuklikda erigan gazning og’irligi, R-gazning bosimi, k-o’zgarmas kattalik. Masalan, 1 atm bosimda 0 0 da 1 l suvda 0,0654 g kislorod erisa, o’sha temperaturada 2 atm bosimda 0,01308 g kislorod eriydi. Bosim ortgan sari gazning zichligi xam ortganligidan 0,1308 g kislorodning 2 atm dagi xajmi 0,0654 g kislorodning 1 atm dagi xajmiga baravar bo’ladi. Demak, Genri qonuniga muvofiq, ma’lum xajmdagi suyuqlikda erigan gazning xajmi bosimga bog’lik emas. Bu - Genri qonunidan chiqadigan birinchi natija. Undan yana bir natija kelib chiqadi. 25

Gazning R bosimi shu gazning gaz fazasidagi konsentratsiyasi S 2 ga proporsional bo’lgani uchun k P m tenglama quyidagicha yozilishi mumkin: К C C г c Demak, suyuqlikda erigan gaz konsentratsiya (S s )ning eritmasi ustidagi gaz konsentratsiyasi (S g )ga nisbati o’zgarmas temperaturada o’zgarmas kattalikdir. К C C г c tenglamani quyidagicha yozish mumkin: c c г г c kC С К 1 ёкиC С К С    Agar S g ni erigan moddaning bug’ bosimi (R g ) bilan S s ni erigan moddaning molyar qismi (N 2 ) bilan almashtirsak, Genri qonuni eritmalar uchun asosiy qonun ekanini ko’ramiz R 2 =k 1 N 2 (k 1 -Genri konstantasi bo’lib, temperatura bilan bosimga bog’lik). Demak, erigan modda to’yingan bug’ining bosimi uning eritmadagi molyar qismiga to’g’ri proporsionaldir. Agar abssissalar o’qiga N 2 va ordinatalar o’qiga R 2 qo’yilsa, to’g’ri chiziqli diagramma xosil bo’ladi. Genri qonuni suyultirilgan eritmalar uchun, gaz bosimi kichik bo’lgan taqdirdagina (gazning kritik temperaturasida yuqori temperaturalarda) haqiqatga to’g’ri keladi, chunki past bosimlarda gazlar ideal gaz qonunlariga bo’ysunadi. Suyuqlik bilan ximiyaviy reaksiyaga kirishadigan gazlar, masalan, ammiak, vodorod xlorid suyuqlikda eriganda Genri qonuniga bo’ysunmaydi. Gazlar aralashmasi suyuqlikda eriganda Genri qonuni aralashmadagi har qaysi gaz uchun o’z kuchini saqlab qoladi: gazlar aralashmasi eriganda xar bir gaz o’zining parsial bosimiga proporsional miqdorda eriydi (Genri-Dalton konuni, 1807 yil). 1.2. Eruvchanlikni termodinamika bilan o’zaro bog’liqligi 26

Kadmiy kationining galagenlar bilan xosil qilgan tuzlari kompleks xosil qilishga moyilligi bilan aloxida o’rin tutadi. Ammo bu sistemalarga termodinamik xossalarini o’rganish muxim axamiyatga ega. Bu sistemalarni eruvchanligi xar xil temperaturada Xeringe tomonidan o’rganilgan. Ular 25 0 va 50 0 S o’rganilgan. Kadmiy xloridlarning termodinamik potensiallari o’rganilgan va xisoblanilgan. Ular 1-jadvalda keltirilgan. 1-jadval KX-CdX2-H2O)X-Cl, Br, J) sistemasining kompleks xosil qilishda termodinamik funksiyalarini o’zgarishi KX Birikmalar Δ G 298 , kDj/mol Δ G 308 , kDj/mol ΔN 298 , kDj/mol (TΔ S) 298 , kDj/mol KCl)2 5,1,0( )3 4,1,3 1( (1,1,1) (4,1,0) -7,78 -13,89 -20,54 -26,11 - - - - -25,86 -23,35 -25,73 48,18 -18,07 -9,46 -5,19 -17,07 KBr (0,1,4) )3 4,1,3 1( (1,1,1) -3,10 -5,56 -11,42 -2,05 -5,19 -11,25 -33,05 -15,06 -17,07 -29,96 -9,50 -5,65 Kl (1,1,1) (2,1,2) -11,25 -19,10 -11,21 -19,00 -13,01 -19,66 -1,76 -,056 Eritma tarkibi mol% Δ H, kDj/mol Δ G, Dj/mol (TΔ S) 298 , Dj/mol KCl CdCl 2 1 2 3 4 5 27

6 ,60 5,46 6,14 4,47 5,21 2,98 3,55 4,32 2,11 2,72 3,50 1,37 1,97 2,75 0,70 1,31 2,06 0,17 0,71 1,39 2,31 0,18 0,75 1,61 0,24 0,94 0,40 1,32 0,02 0,72 0,31 0,37 1,03 0,49 1,19 0,02 0,66 1,42 0,22 0,94 1,71 0,56 1,30 2,05 0,99 1,71 2,45 1,47 2,18 2,91 3,62 2,79 3,47 4,12 4,12 4,76 5,48 5,92 6,27 6,77 +1004 +837 +837 +669 +669 +502 +502 +502 +332 +332 +332 +167 +167 +167 0 0 0 -167 -167 -167 -167 -332 -332 -332 -502 -502 -669 -669 -837 -837 -460 -460 -628 -460 -628 -293 -460 -628 -293 -460 -628 -293 -460 -628 -293 -460 -628 -293 -460 -628 -794 -460 -628 -794 -628 -794 -794 -962 -794 -962 +1464 +1297 +1464 +1130 +1297 +794 +962 +1130 +628 +794 +962 +460 +628 +794 +293 +460 +628 +126 +293 +460 +628 +128 +296 +462 +126 +292 +125 +293 -48 +125 2-jadval Uch komponentli sistemalarning termodinamik funksiyalari 25 0 Sda 3-jadval 28

KBr-CdBr 2 -H 2 O(K=2 1 х х ) uch komponentli sistemalarning termodinamik funksiyalari 25 0 S va 35 0 S da CdBr 2 , mol % -Δ G, Dj/mol CdBr 2 , mol % -Δ G, Dj/mol 25 0 S 35 0 S 25 0 S 35 0 S 0,40 0,80 1,20 1,60 2,00 2,40 0,75 1,25 1,75 2,25 2,75 3,25 3,75 4,25 0,50 1,50 2,50 3,50 4,50 5,50 6,50 7,50 K=4,58 301 494 640 757 845 912 K=3,00 381 552 695 816 921 1013 1088 1146 K=2,25 251 548 787 1025 1146 1285 1393 1485 322 527 690 820 925 1004 406 590 745 879 1000 1096 1180 1251 259 582 841 950 1234 1276 1494 1586 1,50 2,50 3,50 4,50 5,50 6,50 7,50 8,50 9,50 0,75 1,25 2,25 3,25 4,25 5,25 6,25 0,80 1,60 2,40 3,20 4,00 4,40 K=1,667 335 481 615 745 858 958 1050 1138 1218 K-1,00 226 331 519 674 816 937 1050 K=0,60 285 481 640 766 874 925 347 506 644 778 900 1008 1105 1201 1289 230 348 585 699 845 975 1088 286 494 658 787 895 946 4-jadval 29

KBr-CdBr 2 -H 2 O(K=2 1 х х ) uch komponentli sistemalarning termodinamik funksiyalari 25 0 S va 35 0 S da CdI 2 , mol % -Δ G, Dj/mol CdI 2 , mol % -Δ G, Dj/mol 25 0 S 35 0 S 25 0 S 35 0 S 0 ,40 1,00 1,40 1,80 2,20 2,60 3,00 0,50 1,10 1,70 2,30 2,90 3,50 4,10 4,70 5,30 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 K-5,00 565 833 1050 1230 1377 1494 1590 K=3,00 360 686 967 1209 14,23 1607 1770 1916 2054 K=2,375 971 1331 1632 1904 2126 2331 2540 607 929 1126 1318 1477 1603 1707 381 732 1029 1289 1515 1715 1887 2050 2197 1033 1414 1736 2033 2276 2502 2820 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 9,00 10,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00 8,00 0,40 0,80 1,20 1,60 2,00 K=1,818 473 841 1159 1444 1699 1933 2138 2326 2490 2632 K=1,333 297 536 745 933 1108 1272 1427 1573 K=0,60 167 301 414 515 607 506 891 1226 1531 1808 2063 2293 2502 2690 2854 326 573 791 992 1180 1351 1519 1669 176 314 431 540 636 30

5-jadval KBr-CdBr 2 -H 2 O sistemasining eruvchanligi to’g’risida ma’lumotlar 25 0 S va 35 0 S da Kl CdI 2 KI CdI 2 Kattik faza 25 0 S 35 0 S 60,64 58,26 55,30 52,79 48,84 46,30 44,48 43,30 43,00 42,90 41,80 40,20 89,55 39,00 37,30 36,01 35,20 33,99 31,59 28,20 25,00 18,58 9,39 4,69 0,00 0,00 4,30 9,90 14,70 22,70 28,80 34,20 39,00 41,00 42,87 44,30 46,50 47,40 47,21 47,12 47,21 47,89 46,60 45,28 41,91 42,99 42,54 43,68 44,81 46,43 61,98 59,54 57,00 53,29 49,90 47,18 45,04 43,94 43,27 43,00 41,80 40,50 39,70 38,70 36,60 - 85,85 34,80 32,712 7,19 17,09 11,60 8,52 5,65 0,00 0,00 4,00 8,50 15,50 22,20 28,24 34,15 38,50 42,00 43,70 45,10 46,80 47,90 47,95 - - 48,39 47,90 46,28 43,79 43,05 43,75 44,49 45,33 47,35 Kl Kl Kl Kl Kl Kl Kl Kl Kl Kl + 2Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O 2Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O 2Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O 2Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O + Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O 2Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O 2Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O 2Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O Kl ∙ CdI 2 ∙ 2H 2 O + CdI 2 CdI 2 CdI 2 CdI 2 CdI 2 CdI 2 CdI 2 CdI 2 CdI 2 1.3. d va s-elementlarga xarakteristika. D.I.Mendeleyev davriy sistemasidagi d va f elementlar s va r-elementlardan o’zlarini kompleks xosil qilish xossasi bilan keskin farq qiladi. Ayniqsa qo’shimcha podgruppadagi d-elementlar deyarli kompleks xosil qilishga moyilligi o’zlarini ba’zi xossa-xususiyatlari xamda eruvchanlik izotermalarda minimumlarni keskin xosil qilishi bilan xarakterlanadi. Shu nuqtai nazardan uch komponentli nitrat sistemalarda kadmiy nitrat sistemalarni eruvchanligini xar xil temperaturada o’rganish maqsadga muvofiqdir. 31

d-elementlar na faqat nitrat sistemalarda xam o’zining xarakterli xossasini namoyon etadi. Eruvchanlik erituvchi bilan xar xil parametrlarda masalan, tuzlarning kristallik panjarasi radius, entalpiya va entropiya xamda boshqa ionlarning gidrotatsiyalari ustida uzviy bog’lanishlar mavjud. Eruvchanlik masalalarini xal qilishda ayniqsa ikki komponentli sistemalarning eruvchanligiga ta’sir etuvchi, ularning erituvchisida erigandan keyingi xosssalari va eritmaning strukturasi muxim axamiyatga egadir. Ikki komponentli sistemalarni eruvchanligi to’g’risida batafsil ma’lumot olish uchun moddalarni eruvchanligini xar xil temperaturada ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. 1.Ion bog’lanishga ega bo’lgan ikki komponentli sistemalarning eruvchanligini aniqlash. Xar qanday eritma eng kamida ikkita individual moddadan iborat bo’lib, ularning biri erituvchi, ikkinchisi erigan modda nomi bilan ataladi. Birok eritma komponentlarini shu tariqa ikki gruppaga bo’lish shartli bo’lib o’zaro cheksiz eriydigan moddalar uchun bu klassifikatsiya o’z ma’nosini yo’qotadi. (masalan, suv spirtli, oltin bilan kumush xar qanday nisbatda xam bir-birida eriydi) (9) Yaqin vaqtlargacha kolloid sistemalarning ikki gruppasi xaqidagi tushuncha bor edi. Bulardan biri zarrachalarda solvat qobig’i yo’q yoki juda oz bo’lgan kolloid xamda ikkinchi zarrachalari juda salvatlangan kolloidlardir. Yuqori molekulyar birikmalarning eritmalar liofil kolloidlar jumlasiga kiritilar edi. Biroq puxta tekshirishlar natijasida yuqori molekulyar moddalarning eritmalari chin eritmalar ekanligi aniqlandi. Eritmalarni o’rganishga bag’ishlangan juda ko’p eksperemental materiallarning bo’lishiga qaramasdan shu vaqtagcha eritmalar nazariyasi eng muxim va qiyin muammolardan biri bo’lgan moddalarning eruvchanligi bilan chambarchas bog’liqdir. Nazariy nuqtai-nazardan moddalarning eruvchanligi nixoyatda qiyin masala bo’lib xozirgacha yechilgan emas. Bunday bo’lishiga sabab shuki, eruvchanlik faqat eriydigan moddalarning xususiyatiga bog’lik bo’lib 32

qolmasdan balki eritmani xosil qiladigan komponentlarning bir-biriga ta’siriga va tashqi sharoitga xam bog’likdir. Bundan tashqari eruvchanlik muammosini yechishning qiyinligi shundaki, shu vaqtgacha suyuq moddalar xolatini isbotlab beradigan nazariya mavjud emas. Eruvchanlik masalasini xal qilishda eriydigan moddalarning kattik xolatidagi xususiyatlari, ularning erituvchi eriganda keyingi xossalari va eritmaning strukturasi muxim axamiyatga egadir. Eruvchanlikka ta’sir etadigan asosiy faktorlardan biri tuzlarning xolatining xususiyatini ifoda qiluvchi tuzlarning kristall panjarasining energiyasidir. Agar kristall panjara energiyasi qancha kam bo’lsa, bunday tuzlar kristalini erituvchi osonlik bilan ionlarga parchalaydi. Natijada eruvchanlik yuqori bo’ladi. Aksincha, kristall panjara energiyasi qancha yuqori bo’lsa, erish jarayoni shuncha qiyin o’tadi. Ammo ba’zi tuzlarning eruvchanligi bu qonuniyatga bo’ysunmaydi. Masalan Davriy sistemaning birinchi gruppa kationlari xloridlarning eruvchanligi bilan ularning kristall panjara energiyasini taqqoslasak litiydan to kaliygacha ular orasida bog’liqlik borligini ko’ramiz. Kaliydan seziygacha esa eruvchanlik bilan kristall panjara energiyasi orasida bog’lik yo’q (ya’ni 1-rasmda ko’rinib turibdiki) eruvchanlik kaliydan seziygacha kamayish o’rniga aksincha oshib boradi. Eruvchanlikning bunday o’zgarishi kristall panjara energiyasidan tashqari yana qandaydir boshqa faktorlar ta’sir qilsa kerak. Ana shunday faktorlardan biri tuzlarni erituvchida erigandan keyingi xolatning xususiyatlarini ifodalovchi va ionlarning energiyasi gidrotatsiyasi (N) (12) 1-rasmdan ko’rinib turibdiki, ular bilan eruvchanlik orasida xam to’g’ridan-to’g’ri bog’lanish yo’q. Moddalarning erishi ko’p jixatdan strukturasiga xam bog’lik. Eritmalarning strukturasi to’g’risida bir necha modellar mavjud bo’lib, ular ichida Frenk va Ivens tomonidan (13) yaratilgan “zona” nazariyasi kata axamiyatga ega. Bu nazariyaga binoan suyultirilgan eritmalarda uchta zona mavjud. Birinchi zona ionlar ko’proq ta’sir etadigan suv molekularidan iborat bo’lib, ular tomon yo’nalgan. Ikkinchi zona strukturasi buzilgan suv molekulalaridan tashkil topib, bir tomondan ionlar tomonga tortilsa, ikkinchi tomondan suvning o’z strukturasi tomonga tortiladi. 33

Uchinchi zona oddiy suv strukturasiga ega bo’lgan suv molekulalaridan iborat bo’lib, ionlar ularga ta’sir etmaydi. Bu uch zonaning bir-biriga nisbati eritmagan ionlarning tabiatiga bog’liq. Struktura xosil qiluvchi ionlar uchun birinchi zona asosiy bo’lib, ikkinchi va uchinchi zonalar ikkinchi darajali xisoblanadi. Galinker va Gavrish juda ko’p eksperiment natijalari asosida tuzlarning temperaturasini oshishi bilan erish qobiliyatlarini analiz qilib, tuzlarni 2 gruppaga bo’ladilar. 1.Ion bog’lanishga ega bo’lgan tuzlar temperaturaning oshishi bilan erish qobiliyati oshib boradi. 2,Kovalent bog’lanishga ega bo’lgan tuzlar temperaturaning oshishi bilan oldin erish qobiliyati oshib boradi va ma’lum temperaturaga yetgandan keyin eruvchanligi kamayadi. Eruvchanlikning temperaturaga bog’liqligini sinchiklab analiz qilgandan juda ajoyib qonuniyatlar borligini aniqlash mumkin. Bir xil kationga ega bo’lgan bir xil tipli tuzlarning eruvchanligi anionlarning radiusiga bog’liq bo’ladi. TUZLARNI TURLI TEMPERATURADA ERUVCHANLIGI. (100g suvdagi grammlar xisobida). 6 -jadval t 0 C NaCl NaNO NaSO HO KNO KClO (NH) SO Ca(CHC OO) CuSO 5HO CuSO (NH) 0 35 , 5 73,0 4,7 13,1 4,6 70,6 14,8 11,5 5 35 , 6 10 35 , 7 80,2 8,9 21,5 8,1 73,0 36,0 16,2 15,1 14 35,8 15 20,8 17,1 20 35,9 88,0 19,2 31,8 12,5 75,4 34,7 19,4 25 36,0 92,7 23,0 22,3 30 36,1 36,1 40,4 46,0 18,2 77,9 33,8 25,0 24,4 32,4 49,8 40 36,4 104,9 48,2 64,4 25,9 81,2 33,2 29,5 30,5 50 36,8 113,1 46,8 85,9 35,0 84,5 32,8 33,5 37,6 34

60 37,2 124,7 110,0 45,3 88,0 32,7 39,1 46,3 70 37,8 135,8 44,4 138,0 56,7 91,9 33,0 45,8 56,8 80 38,1 148,1 168,0 69,8 93,4 33,5 53,6 69,7 85 32,9 90 39,0 161,1 42,9 203,6 82,5 99,2 31,1 62,6 86,0 Masalan, NaF, NaCl, NaBr va NaAl larning qatorida eruvchanlik ftordan yodga qarab ortib boradi. Bu qonunni barcha galogenli tuzlarga taaluqlilidir. Kompleks xosil qiluvchi galogenid tuzlarida esa aksincha eruvchanlik yodlardan ftoridlar tomon oshib boradi. Bunga misol qilib, simob galogenid tuzlarini olish mumkin. Eruvchanlikning temperaturaga bog’liqligini analiz qilib berdi, eruvchanlikning o’zgarishi bilan tuz kristallogidratlari o’rtasida bog’liqlik borligini aniqlash mumkin. Agar tuzlar kristallogidratning tarkibi temperatura bilan o’zgarmasa, eruvchanlik xam kam o’zgaradi. Agar tuzlar kristallogidratining tarkibi qancha kamaysa, eruvchanlik xam shuncha oshadi. Shunday qilib eruvchanlikning oshishiga asosiy sabab, suvning paydo bo’lishi deyish mumkin. 7-jadval Me(ClO 4 ) 2 -H 2 O sistemaning O 0 S dagi xar xil konsentratsiyadagi eruvchanligining  N 2 O ga bog’liqligi. Me(ClO 4 ) 2 mol   N 2 O kkal/mol 35

1000 g Mg ( ClO 4 ) 2 Ca (ClO 4 ) 2 Sr(ClO 4 ) 2 Ba ( ClO 4 ) 2 0,2 6,49 3,87 3,25 3,24 0,4 12,61 8,74 8,24 7,12 0,6 19,86 14,86 14,24 13,20 0,8 27,86 22,11 21,61 19,36 1,0 36,48 30,73 30,11 25,61 1,5 65,72 58,34 57,22 48,22 2,0 107,70 95,95 90,70 73,71 2,5 164,80 145,30 131,30 100,40 3,0 231,20 205,30 178,20 129,30 3,5 300,20 269,10 230,40 161,20 4,0 371,80 333,30 281,70 196,60 4,5 397,20 334,30 5,0 464,20 382,70 5,5 532,20 430,90 6,0 609,80 477,20 6,5 700,50 523,60 8-jadval . Me(ClO 4 ) 2 -H 2 O sistemaning 50 0 S dagi xar xil konsentratsiyadagi eruvchanligining  N 2 O ga bog’liqligi. Me(ClO 4 ) 2 mol   N 2 O kkal.mol 1000 g Mg ( ClO 4 ) 2 Ca (ClO 4 ) 2 Sr(ClO 4 ) 2 Ba ( ClO 4 ) 2 0,2 3,84 3,29 1,92 1,33 0,6 16,85 13,59 10,93 7,68 1,0 38,13 32,96 28,82 21,58 1,5 79,08 69,91 64,15 50,11 2,0 130,50 120,30 107,30 85,73 2,5 189,80 173,60 158,60 124,30 3,0 253,80 231,70 202,90 162,70 3,5 323,70 295,60 265,70 202,00 4,0 407,50 366,30 320,40 239,40 4,5 501,20 439,90 374,50 281,40 5,0 515,40 432,20 322,50 36

5,5 594,60 492,90 367,50 6,0 677,60 558,40 416,10 6,5 772,90 624,50 465,90 7,0 862,30 688,80 518,40 7,5 960,50 749,70 573,90 8,0 1034 812,70 631,30 8,5 1156 874,80 9,0 1280 940,70 9,5 1005 10,0 1076 10,5 1152 11,0 1235 11,5 1325 12,0 1417 9-jadval . Me(ClO 4 ) 2 -H 2 O sistemaning 0 0 S va 50 0 S dagi xar xil konsentratsiyadagi eruvchanligining  N 2 O ga bog’liqligi. Me(ClO 4 ) 2 Mol   N 2 O kkal/mol HClO 4 HClO 4 mol   N 2 O kkal/mol H S lO 4 1000g N 2 O 0 0 S 50 0 S 1000g N 2 O 0 0 S 50 0 S 0,2 1,62 0,59 10,5 649,6 764,3 0,4 4,87 1,92 11,0 716,5 828,8 0,6 8,24 3,84 11,5 797,4 895,0 0,8 12,12 6,50 12,0 865,2 963,3 1,0 15,99 10,93 12,5 961,5 1033 1,5 28,36 28,23 13,0 1059 1111 2,0 44,60 52,77 13,5 1159 1201 2,5 62,59 78,49 14,0 1260 1262 3,0 83,08 113,90 14,5 1357 1399 3,5 105,00 132,60 15,0 1458 1417 4,0 129,90 163,60 15,5 1554 4,5 157,50 195,80 16,0 1636 1582 5,0 186,60 229,80 16,5 1733 37

5,5 216,50 265,70 17,0 1818 1764 6,0 249,00 303,70 18,0 1959 1963 6,5 283,40 344,10 19,0 2096 2070 7,0 321,40 384,40 20,0 2210 2394 7,5 361,00 432,20 21,0 2399 2654 8,0 400,50 479,20 22,0 2556 2950 8,5 443,00 514,10 23,0 2692 3183 9,0 483,70 583,40 24,0 2873 3340 9,5 529,30 643,40 25,0 3152 3401 10,0 585,30 702,10 26,0 3742 38

$II-BOB. AMALIY KISM 2.1. Kadmiy nitrat-nitrat kislota, suv sistemalarning xar xil xaroratdagi eruvchanligi. Uch komponentli nitrat sistemalarni komponentlar bilan o’zaro ta’siri o’rganilganda izotermalarni xarakteriga va xususiyatlariga qarab ularni ikki tipga bo’lib o’rganiladi. Birinchi tipdagi suvli eritmalarda kompleks xosil qilmaydigan elektrolitlar. Ikkinchi tipdagi sistemalar kompleks xosil qiluvchi elektrolitlar. Birinchi tipdagi uch komponentli nitrat sistemalarda suv bir xilda mavjud bulib eritmada erkin H 2 O mavjud bo’lmaydi. Juda ko’p tajriba va eksperimental ma’lumotlar misollar tariqasida ikkinchi tipda, ayniqsa D.I.Mendeleyevning birinchi gruppaning asosiy podgruppasidagi kationlar (mas, natriy) suvning strukturasini buzib, kation nitrat bilan birikib kompleks xosil qilishga sabab bo’ladi. Barcha yaxshi gidratlanadigan kationlarda bu jarayon xosil bo’ladi. Xosil bo’lgan komplekslar ya’ni markaziy ion anion bilan kuchli ximiyaviy bog’ xosil bo’lishga sabab bo’ladi. Birinchi tipdagi suvning maxsimlanishi bir xil meyorda tarqalib konsentratsiya yqkori bo’lganda atsatsiya ancha chidamli xolda quyidagi xolatda sodir bo’lishi aniqlangan.2 //\\ 1 M ... N O ... H. OH ... M O O    Ko'pincha quyidagi tipdagi kationni anionlar bilan kontaktdagi komplekslari ko'proq uchraydi 2 //\\ 1 M ... НО. Н ... N O ... H. OH ... M O O      Yuqoridagi suvli eritmalardagi xosil bo'ladigan komplekslar ba’zilarida suvni o'ziga kuchli tortishda ba’zan gidroliz xodisasini xosil qilishga olib keladi. Anion komplekslarni xosil bo’lishini quyidagi sistemalarda kuzatish mumkin Masalan, Zn(NO 3 )-M(NO 3 ) 2 -H 2 OLn lantan ion/ (M-Mg 2+ ,Co 2- ,Ni 2+ ,Cu 2+ ,Zn 2+ ) Th(NO 3 ) 4 -M(NO 3 ) 2 -H 2 O (M-Mg 2+ , Mn 2+ , Co 2+ , Ni 2+ ) va Se(NO 3 ) 4 -Ca(NO 3 ) 2 - H 2 O. 39$