Nitraria Sibirica ўсимлиги ер устки қисми алкалоидларини тадқиқ этиш

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1355.5 KB

Ko'chirib olish

Мундарижа КИРИШ …………………………………………………………………. I .БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРХИ 1 .1. Ароматик азотли гетероциклларнинг N -оксидлари ....................... 1.2. Бензимидазол N-оксидлари.............................................................. 1.3.Имидазол N-оксидларининг физик-кимёвий хоссалари................ 1.4. Имидазол ва бензимидазол- N -оксидларининг реакциялари ........ 1.5. Имидазол ва бензимидазол N -оксидларининг амалиётда қў лланилиши ................................................................................... 1.6. Имидазол алкалоидлари.................................................................. II.БОБ. ОЛИНГАН НАТИЖАЛАРНИНГ УМУМЛАШТИРИЛГАН МУҲОКАМАСИ 2.1. Nitraria sibirica ўсимлиги алкалоидлари .......................................... 2.1.1. Дигидрошобериннинг тузилиши ................................................... 2.2. Нитрабирин N-оксиднинг тузилиши ................................................ 2.3. Нитрарамидиннинг тузилиши ........................................................... 2.4. Нитрараидиннинг тузилиши ............................................................. 2.5.Сибиридиннинг тузилиши ................................................................. 2.6. 1,2,3,4-тетрагидро-(3-карболин ҳосилаларнинг) Пикте-Шпенглер методи бўйича синтези ……………………………………………… 2.7. Nitraria sibirica ўсимлиги алкалоидларининг ............................. III. БОБ. ТАЖРИБА ҚИСМ............................................................... ХУЛОСАЛАР...................................................................................... АДАБИЁТЛАР ....................................................................................

Кириш Қуйи молекулали биологик фаол бирикмалар қаторида алкалоидлар муҳим ўринни эгаллайди. Бошқа табиий бирикмалар синфидан фарқли ўлароқ бу гуруҳ бирикмалари тузилиши жиҳатидан чегараланмаган ва асосий азот атоми сақлаши билан умумийлик касб этади. Бу эса, кў п сонли ва турли хил алкалоидлар ва уларнинг органик кимёга сезиларли таъсири, шунингдек уларнинг амалий ва илмий тиббиётда ўзига хос аҳамиятли ўрин касб этишдан иборатдир. Маълумки, ҳозирда амалий тиббиётда ишлатиладиган препаратларнинг айрим қисми ўсимликлардан олинган табиий бирикмалар бўлиб, бу препаратлар синтез йўли билан олинган синтетик препаратларга қ араганда бир қатор афзалликларга эга. Улар инсон организмига жуда майин таъсир кўрсатади ва қўшимча зарарли хусусиятларга эга бўлмайди. Шу жумладан, ўсимликлардан ажратиб олинган алкалоидлар ҳам кучли биологик фаол бирикмалар бўлиб, уларнинг кўпчилиги ў зларининг қимматли, шифобахш хусусиятларга эгалиги туфайли тиббиёт амалиётида кенг қ ў лланилиб келинмо қ да. Zygophyllaceae (жуфтяпроқлилар) оиласига мансуб, Nitraria (оқчангал) туркуми ўсимликлари дунё бўйича 11 та тури маълум булса, Марказий Осиё флорасидаги шу туркум ўсимликнинг 3 та тури академик С. Ю. Юнусов номидаги ўсимлик моддалари кимёси институти алкалоидлар лабораториясида ўрганилган. Шу пайтгача 3 та тур ўсимликдан 60 дан ошиқ алкалоидлар ажратиб олинган. Булардан 50 дан орти ғ и янги моддалар бўлиб, кимёвий тузилиши жиҳатидан 15 та типга мансубдир, бу эса алкалоидлар кимёси ва органик кимёни бойитишда салмоқли ҳисса қ ў шади, шунингдек фармакологик жи ҳ атдан ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. Шуни ҳам такидлаб ўтиш лозимки ҳозирда хорижий мамлакатларда Nitraria sibirica ўсимлиги акалоидларига қизиқиш ортиб бормоқда. Юқорида келтирилган далиллар

Nitraria sibirica ўсимлиги алкалоидларини ўрганиш ҳозирги кунда долзарб тадқиқотлардан бири эканлигини кўрсатади. Илмий тадқиқотнинг мақсади. Nitraria Sibirica ўсимлиги ер устки қисми алкалоидларини тадқиқ этиш, жумладан: алкалоидлар йиғиндисини бўлиши ва соф тоза ҳолдаги алкалоидларни ажратиш; маълум тузилишли моддаларни таққослаш ва янги алкалоидларни тузилишини исботлаш; етарли миқдорда олинган моддалардан фармакологик синовларга бериш. Илмий янгили к Nitraria sibirica ўсимлиги ер устки қисми алкалоидларини тадқиқ этиш натижасида 16 та алкалоид ажратиб олинди, шулардан, 2 та алкалоид дегидрошоберин ва нитрарамин N -оксиди бу тур ўсимликдан биринчи бор ажратиб олиниши, ажратиб олинган 5 та янги алкалоид тузилиши спектр маълумотлари ва кимёвий ў згаришлар асосида, шунингдек сибиридин молекуласининг тузилиши шу молекулани синтез қилиш йўли билан исботланди. Амалий аҳамияти. Nitraria sibirica ўсимлиги алкалоидларининг фармакологик тадқиқоти: нитрамин қон босимини тушириш ва вегетатив нерв тугунчаларидан ў тадиган импульсларни блокада қилиш хусусиятига эга эканлиги, изонитрамин нитраминга ў хшаш хусусиятларни намоён қилиши, бироқ ундан 2 баравар юқори фаолликни ифодалаши, нитрарамин ва шоберин алкалоидлари юқоридаги хусусиятларни намоён этиб, биро қ нитраминдан токсик хусусияти 4 марта ю қ орилиги ў рганилди. Шунингдек, фармакологик синовлар натижасида вазицинон алкалоиди наркотикларни антогенисти эканлиги к ў рилди. Синтез усулида олинган 1,2,3,4-тетрагидро- (3-карболин ҳосилалари спазмолитик таъсирга эга эканлиги фармакологлар томонидан аниқланди. БМИ ва ҳажми БМИ компьютерда ёзилган бўлиб 84 бетдан иборат, шунингдек таркибида 4 та жадвал, кириш қисми, 3 та боб, 110 та фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат.

I . БОБ . АДАБИЁТЛАР ШАРХИ 1.1 Ароматик азотли гетероциклларнинг N -оксидлари 1881 - йилда Э.Фридлендер ва С.Остермайерлар о-нитроакрил кислотасининг этил эфирини қайтариш орқали брутто формуласи C 9 H 9 NO 2 б ў лган бирикма "оксикарбостирил" ни ажратиб олдилар. Орадан 33 йил ўтгандан с ў нг, яъни 1914 - йилда Э.Фридлендер ў злари томонидан ажратиб олинган модда, аслида карбостирилнинг N -оксиди эканлигини исботлади, бу эса таркибида азот сақловчи ароматик гетероциклик N -оксидлари синтезининг дастлабки вакилидир. Шундан с ў нг Мейзенгеймер ишларида осон ў тувчи моддалардан азот сақловчи гетероциклик N -оксидларини олди. Азот сақловчи гетероциклларнинг ҳалқаларига ўринбосарларни киритиш билан боғлиқ б ў лган усулларни топиш кейинчалик таркибида азот са қ ловчи гетероциклларнинг N -оксидлари кимёсига қизиқарли ишнинг пайдо бўлишига олиб келди [1]. Азот са қ ловчи гетероциклик N -оксидларга қизиқиш биологик фаол табиий бирикмалар каби структуралар яратишга ундайди. Бизга маълумки алифатик қатор аминлар нейтрал му ҳ итда водород пероксид билан N -оксидгача осон оксидланади; ароматик гетероцикллар эса, кислотали му ҳ итда оксидланади. Оксидловчи сифатида перкислотадан фойдаланилади. Мейзенгеймер бу мақсадлар учун пербензой кислотасидан ва инерт эритувчи муҳитидан - бензолдан фойдаланди [1]. Пербензой кислотаси билан бир қаторда монопернафталин [2], перчумоли ва персирка [3] кислоталаридан ҳ ам фойдаланилади. Япония тадқиқотчилари ў зларининг ишларида персирка кислотаси ў рнига водород пероксидининг бирор бир органик кислота, яъни сирка кислотаси билан аралашмасидан фойдаланиш мумкинлигини к ў рсатдилар [4]. N -оксидларини олиш мақсадида анорганик кислоталардан (сульфат ва

фосфат) фойдаланилса ҳам б ў лади, биро қ ; реакция унуми етарлича бўлмайди [3]. Азотли гетероциклларнинг сирка кислотада водород пероксид билан оксидланиш усули амалий қ ў лланмаларига киритилган ва турли хил гетероциклик, шунингдек табиий бирикмаларнинг N -оксидларини олишда ишлатилади [5]. Ароматик азотли гетероцикллар хоссаларининг мумкин қадар ў згариши аммонийдаги азот атоми мусбат зарядларининг мавжудлигидадир, N - оксидларини тузсимон бирикма бўлиб, сувда эрийди, биро қ ; ароматик гетероцикллар N -оксидларининг тузсимон характери алифатик қатор аминларининг N -оксидларига қараганда мумкин қадар кам ифодаланган. Ароматик гетероцикллар N -оксидларининг қайнаш ва суюқланиш ҳарорати алифатик қатор аминларнинг N -оксидларига нисбатан қуйи даражада. Уларнинг ИК-спектрлари ҳам турличадир. Алифатик қаторда N + -0" боғланиш частоталари 950-970 см -1 майдонда характерланганда, ароматик гетероциклларнинг N -оксидлари учун ютилиш интенсивлиги 1240-1290 см -1 майдонда характерланади [6,7]. Ароматик гетероциклларнинг N -оксидлари кучли анорганик кислоталар, шунингдек пикрин ва пикролон кислоталар билан муста ҳ кам туз ҳосил қилади [8]. Пиридин N -оксидлари ва улар ҳосилаларининг алифатик аминларининг N -оксидларидан фарқи шундаки, улар қийинчилик билан қайтарилади. Бу кислородда манфий заряднинг камайиши билан боғлиқ ҳолда N -оксид гурухларининг ҳалқа билан туташишидан иборатдир. N -оксидларнинг қайтарилиши потенциалли бирикманинг дипол моментига мувофиқ - модданинг дипол моменти қанчалик паст б ў лса, шунча осон қайтарилишини Пушкарева ва Начаевалар [9] к ў рсатиб берган. N -оксидларни қайтаришнинг ажойиб усулларидан бири, уларни

кислотали шароитда водород пероксиди иштирокида узоқ қиздиришдан иборатдир. Алмашинган хинолин N -оксиднинг кислотада хром оксиди иштирокида қ издириш ёрдамида N -оксид гуруҳининг қайтарилиши содир б ў лади [1]. N -оксидларнинг алкилловчи агентлар билан, айниқса қутубли эритувчиларда (нитробензол, ацетонитрил) ў заро таъсиридан о-алкилланиш содир б ў лади. м абодо агар бирикмада N -оксиддан ташқари амин азоти (монооксид хиноксалин ва феназин) қатнашса, унда О-алкилнинг ў рнига N - алкил ҳосилалари ҳосил б ў лади [10,11]. а -(3-бромпропил) пиридин N -оксид (1) нинг ички алкилланиши бициклик т ў ртламчи тузни (2) беради, ў з навбатида т ў ртламчи тузнинг парчаланиши натижасида винилпиридин (3) ва формальдегид ҳосил б ў лади [12] : 2-Карбэтоксиаминопиридин N -оксид (4) нинг 140° гача қиздирилиши натижасида спирт молекуласи ажралади ва циклланиш оқибатида 1-оксо-2,4- диазолон-5-(2,3)-пиридин (5) ни ҳосил қилади [13,14]: N -оксидларни т ў ғридан т ў ғри хлорлаш яхши натижа бермайди, уларни сульфурил ёки фосфор хлорооксид билан хлорлаганда юқори унум билан хлорли ҳосилалар олинади. Шунингдек пиридин N -оксид ва хинолинни сульфурил хлорид билан ишланганда 2 ва 4-хлорли ҳосилалар ҳосил қилинади [1]. Ароматик азотли гетероциклик N-оксидлар гетероциклик

ҳосилалар синтез қилишда қулай маҳсулот сифатида, шунингдек бир қанча алкалоидларни-рицинин [15], альстрин [16], 2-этилизоникотин кислота тиамиди [17], пирроколин [18,19] ва бошқалар синтез қилишда қўлланилади. 1.2. Имидазол- ва бензимидазолнинг N -оксидлари 1.2.1. Имидазол- ва бензимидазол-1Ч-оксидларининг олиниш усуллари: а) имидазолнинг N - оксидлари, Азинларнинг N -оксидларини олиш учун, уларни перкислотаси ёрдамида оксидлаш [20] стандарт усуллардан бири бўлиб, бу усуллардан азоллар олиш учун фойдаланиш нихоятда чеклангандир. Адабиётларда оксидланиш йўли билан имидазол N -оксидлари (ёки N -гидроксиимидазол таутомерлари) олишнинг саноқли й ў ллари берилган. Айрим изланишларда [21] 2,2 1 -бисимидазол кислотали шароитда водород пероксиди қ ў шиб бориш йўли билан оксидлаш орқали 2,2'-бисимидазол-5,5'-диоксид (6) ҳосил қилишнинг усуллари келтирилган: Олинган модда N -оксидга х ос характерли реакциялар бермаслиги структура (6) нинг т ў грилигига шубҳа туғдиради. С ў нгги вақтларда эълон қилинган [22] мақолаларга асосан бу усул амалга ошмаслиги маълум б ў лди. Кейинчалик имидазолни перфтал кислотаси ёрдамида оксидлаб 2,5% унум билан 1-гидроксиимидазол (7) олиш мумкинлиги Давида патент маълумот эълон қилинди [23];

Таркибида N -оксид ( N -гидроксид) гуру ҳ и мавжуд б ў лган имидазоллар (8) синтез қилишнинг умумий усули - бу а-гидроксииминокетонларнинг альдегид ва аминлар билан ҳ алқа ҳосил қилишидир [24,25-35]: Имидазол N -оксидлари (8) олишда альдегид сифатида формальдегиддан фойдаланилганда алмашинмаган 2-долатда ( R =Н) муста ҳ камлик б ў лмай, тезгина қайта гур ух ланиб имидазол-2-он (9) га ў тади. Бу к ў пинча ҳалқа ҳосил қилиш жараёнида бўлиб ў тади [34], а-Гидроксиламинооксимлар (10) анти-конфигурацияда альдегид билан реакцияга киришиб 1-гидрокси-З- имидазолин-З -оксид (11)ни ҳ осил қилади ва уни ациллаб олинган ма ҳ сулот вакуум-пиролизи ёки газ ҳ олатидаги НС1 таъсирида имидазол- N -оксидларга (12) ў тади [36,37] (12)чи бирикмага изомер б ў лган N -оксид (13) имидазолни (11)га газ ҳ олатдаги НС1 ни таъсир қ илишидан ҳ осил б ў лади [36,37]. 1-Гидроксиимидазолин-З-оксиднинг имидазол- N -оксидларга айланиши

бундан таш қ ари и шқ ор таъсирида ҳ ам амалга ошиши мумкин [38]. а-Гидроксиаминооксимлар (10) орточумоли кислота эфири билан реакцияга киришиб 1-гидрокси-З-имидазолин-З-оксид (14)га айланади, унинг қиздирилиши натижасида эса дегидратация содир бўлиб, таркибида 2- ҳ олатда этоксигуру х б ў лган имидазол-4-оксиди (15)га ў тади. Бирикма (14) нинг ацилланиши ва кейинчалик деацилланиши оқибатида N -оксид (16) нинг изомерлари ҳосил б ў лади [39]:

Арил (гетарил) карбонил бирикмалар а-гидроксиламинооксим билан реакцияси икки й ў налиш: имидазол-5-оксидлар ва пиразин-1,4-диоксидлар х;осил б ў лиш б ў йича боради [40]. Олефинларни нитрозоний тузлари билан ацетонитрил ёки бензонитрилда нитрозирланиши имидазол-5-оксид тузларининг ҳ осил бўлишига олиб келади [41,42];

1-Алкокси-3-(2,2-диэтокси) этилмочевина ва 1-алкокси-1-(2,2-диэтокси) этилмочевиналарнинг хлорид кислоталар таъсиридан 5-алкоксиимидазол-2- он ҳосил б ў лади [43,44]: 2-Азидопиразин-1-оксид бензолда қайнатилганда 2-цианимидазол-5- оксидга қайта гуруҳланади [45]. Реакция олти аъзоли ҳалқанинг очилиши билан бир вақтда азот молекуласининг азид гурухдан ажралиши билан ва с ў нг беш аъзоли ҳалқанинг тузилиши билан боради деб та х мин қилинади; а-Дикарбонил бирикмаларнинг гидроксиламин ва альдегидлар билан ў заро таъсирлашуви 1-гидроксилимидазол-З-оксидларини олишнинг умумий усулларидан биридир. Реакция бир неча вариантларда(А-Е) олиб борилади [26,28,39,42,46,47,48-57]:

1 -гидроксиимидазол-3-оксиди 6Н-1,2,5-оксадиазин-5-оксиднинг сирка кислотада НС1 ёки хлорид кислота иштирокида рециклизация содир бўлиши орқали ҳосил бўлади [58]. 1.2. Бензимидазол N -оксидлари Бензимидазол N -оксид олишнинг энг қулай усули, бу о-нитро- N - алмашинган анилиннинг циклланиши бўлиб, синтез биринчи бор о- нитроациланилиннинг аммоний сульфид билан узаро таъсиридан ҳосил қ илинган [23]: Узоқ муддат давомида о-нитроанилиннинг альдегид билан қиздирилиши натижасида 2-алмашинган бензимидазол-5-оксиди олинади[59,60]: Реакциялар одатда бензимиденли ҳосилалар (17) орқали боради. Шунингдек, яна турли хил 2-алмашинган бензимидазол-5-оксид (18) ни олишда, бундан ташқари ишқорли [61-67], кислотали [66,68], қайтарилиш [66,69-72] ёки фотокимёвий [73] й ў л билан о-нитроанилин ҳ осилаларининг циклизациясига мувофиқ ҳам ҳосил қилинади:

о-Нитроациланилин кислотали шароитда қайтарувчи таъсирида 2 алмашинган бензимидазол-5-оксидга циклланади [66,70-72]: 2-Алмашинган хиноксалин-1М-оксиднинг ишқорий муҳитда водород пероксид билан таъсирланишидан 2-алмашинган бензимидазол-5-оксиди олинади [74,75]

Бензфуроксаннинг нуклеофил реагентлар билан ў заро таъсири фуроксанли ҳал қа нинг ў згаришига ва сунг тегишли шароит яратилганда эса, бензимидазол-5-оксиднинг ҳосил бўлишига олиб келади. Реакция бензфуроксонга енолят-анионларининг кучли асос иштирокида ёки қайнатилганда содир б ў лади [46,47]. Бензфуроксан ҳалқасининг иккита N - оксидли бензимидазол ҳалқасига айланиши Бию р е т реакцияси ёрдамида бензфуроксанларнинг а-циан-, а-сулъфонил ва а-нитрокетон, дифенилдиазометан, (3-дикарбонил бирикмалар, алифатик нитробирикмалар билан таъсири орқали амалга ошади. Реакция ишқорий муҳитда нуклеофил марказдан осон ажралувчи X ( CN , S 0 2 Ph , N 0 2 ) гуру ҳ лар тутувчи карбанионнинг фуроксан ҳал қ асининг азот атомига бирикиши ва ушбу марказда фуроксан фрагментининг иккинчи азот атоми билан ички молекуляр нуклеофил алмашиниш содир бўлиши, X " анионларнинг ажралиб чиқиши ва ҳалқанинг ёпилиши билан боради [76-79]

Шунингдек, бирламчи ва иккиламчи алифатик нитробирикмаларнинг анионлари бензфуроксон билан юқоридаги тарзда таъсирлашади [80-84]: Бензфуроксаннинг 1-гидроксибензимидазол-З-оксидларга оригинал трансформацияси, унинг нитрон билан ў заро таъсиридан содир б ў лади [85]. Бензфураксаннинг формальдегид билан ишқорий муҳитдаги реакциясидан 1,3-Дигидроксибензимидазолон олинади [86,87]:

Бензфуроксаннинг сувли метанол эритмасида формальдегид ва бирламчи амин (ёки гексагидротриазин) аралашмалари билан ў заро таъсиридан тегишли 2-алкилиминоҳосилалар 1,3- д игидроксибензимидазолон ҳосил б ў лади [23]: R= Alk, СН 2 СН = СН 2 , CH 2 CH 2 OH, CMe 2 CH 2 OH, (CH 2 ) 3 NMe 2 , CH 2 Ph Бензонитрилоксиднинг ароматик нитрозобирикмалар билан реакцияси 1- гидрокси - бензимидазол - З - оксидга айланишига олиб келади [88]:

1.3. Имидазол N -оксидларининг физик-кимёвий хоссалари Ароматик имидазолларнинг N -оксидлари, одатда, ю қори даражада суюқланадиган, қутбланмаган эритувчиларда қий ин эрийдиган, ку т бли эритувчиларда бирмунча осон эрийдиган модда. Имидазол- ва бензимидазол-5-оксидларнинг азот атомида алмашинмаган N - H ёки ОН таутомер шакллари мавжу д дир: Уларнинг у ёки бу таутомер шаклида б ў лиш эҳтимоллиги ўринбосарларнинг табиати ва эритувчиларнинг хусусияти билан боғлиқ ҳол да ў згаради. Бензимидазол-5-оксид тегишли маълумотларга асосан [61,69,73,89], сувли муҳитда N -оксид шаклида бўлиши (таутомер тенгсизлик константаси К т =12) [89]; органик эритувчиларда (этанол, хлороформ, ацетонитрил, циклогексан) тенгсизлик N -гидрокситаутомер томонга силжийди. 2,4,5- Трифенилимидазол-5-оксид сувда ҳам, органик эритувчиларда ҳам таутомерларнинг аралашмалари кўринишида б ў лади [89]. 1-Гидроксиимидазол-З-оксидлари учун ҳам таутомер шакллар мавжуд, қачонки ҳалқанинг 4 ва 5 ҳолатларида ҳар хил ўринбосарлар б ў лган тақдирдагина:

Имидазол N -оксидларининг ў зига х ос хусусияти улар эритмаларида ассоциациаланиши натижасида муста х кам водород боғланиш ҳосил қилишидадир [30,37]. Бу айниқса, 1-гидроксиимидазол -3-оксидлар учун яқ қ ол кўринади. 1-Гидроксиимидазол-З-оксиднинг хлороформдаги эритмаси шуни к ў рсатдики, бунда бирикма паст концентрацияларда ҳалқасимон тример кўринишда ассоцияланиши, юқори концентрацияларда эса очиқ занжирли полимер ҳосил қилиши таҳрир этилган [90,91]. Бу ҳолат ОН-гуруҳи валент тебранишларини (1400... 1500 см -1 соҳада) ютилиш чизиқларини кучли силжишига, бу эса бирикмани ў рганишда ИК-спектрлардан фойдаланишни қийинлаштиришга олиб келади. ПМР-спектрларида гидроксил гуруҳи протонларининг сигналлари 17 м .у . гача кучсиз майдон томон силжийди [90]. Кислород ва азот буйича алмашинмаган имидазол-5-оксид ва 1- гидроксиимидазол-3-оксидлар амфотер хоссасига эга бўлиб, шунингдек катион ва анионлар ҳ олида ҳам мавжуд б ў лади: Имидазол N-оксидларнинг кислота-асос хоссалари ҳақидаги маълумот 1.1 -жадвалда келтирилган.

1.4. Имидазол ва бензимидазол- N -оксидларининг реакциялари Имидазол ва бензимидазол N -оксидлар ва шунга ў хшаш ароматик N - оксидлар қайтарувчилар [36,48,93,94], фосфор ( III ) ёки ( V )-хлорид [31,72,95,96] ёки фосфор хлороксид таъсирида дезоксигенланади [72,95]. Агар 2-ҳолатда имидазол ҳалқасида ўрин алмашинган б ў лмаса, дезоксигенланиш билан бир вақтда ў ша ҳолат б ў йича хлорланиш ҳам содир бўлиши мумкин [31,96] .

1,2-Диметилбензимидазол-З-оксидни фосфор хлороксид таъсирида дезоксигенланиш билан бирга 6- ҳо латда хлорланиш ҳам содир б ў лади [72]. 1-Гидроксиимидазол-З-оксидни қайтариш орқали босқич билан битта кислородни ёки иккала кислород атомини ҳам чиқариб юбориш мумкин [51- 53,56]: 1-Ҳолатда алмашмаган имидазол-5-оксид ва 1-гидроксиимидазол-З- оксидлар уларнинг и ш қорий тузларини галогенлар, тетраацетат ёки тетраацетат (2)-оксид билан оксидланганда мустаҳкам эркин радикал ҳосил б ў лади, бу эса ЭПР спектрлар ёрдамида ёзиб олинган [97-99];

Имидазол ва бензимидазол-5-оксидлар 2-ҳолатда ўринбосар тутмаганида, жуда осон тегишли имидазол- ва бензимидазол-2-он га қайта гуруҳланади [34,69]: R = Н , Alk, Ar [69] R4 = Ar, Me; R5 = Me, Et, COMe, COOEt [68 R4 + R5 = бензол халкаси [34] Имидазол N -оксидларнинг электрофил реагентлар билан реакцияси кам ў рганилган. Адабиётларда алкиллашга оид маълумотлар мавжуд б ў лганлиги учун биз шунга т ў хталиб ў тамиз. Имидазол N -оксидларни алкиллаш N -оксиддаги (гидроксилдаги) кислород билан қандай борса, гетероциклдаги азот б ў йича ҳам шундай боради. Алкилловчи агентларнинг (диметилсульфат галогеналкан) имидазол N-оксидлар ишқорий тузларига таъсиридан N-алкоксиимдазол ва бензимидазолли тузлар ҳосил қилинади [47,65,69,93,100]

N-Алкоксиҳосилаларни (25), (26) алкиллашни давом эттириб N-алкокси- N-алкилимидазол ва бензимидазолли тузлар олинади [100]. Имидазол N -оксидни алкиллаш орқали 3-алмашган имидазол-1-оксидни олиш учун гидроксил гуру ҳ да аввало ацилли ҳимоя гуруҳи киритилади с ў нгра охирида ҳимоя гуруҳи метанолиз қилиш орқали чиқарилиб юборилади [100]. Тадқиқотларда берилишича [100], 2-ҳолатда алмашмаган

бирикма (27) (R =Н) бирмунча мустаҳкам. Имидазол N-оксиднинг алкилланиши диазометан орқали ҳам бориши мумкин [100], реакция маҳсулотидан о-метил ҳосиласи ажратиб олинади: 1-Гидроксиимидазол-З-оксиднинг алкилланиши 2 босқичда, моно- ва дигидроксиалкилҳосилалари (28), (29) олиш билан борса, баъзан эса 2-ҳолат б ў йича алмашинмаган бирикмаларда моноалкилҳосилалар ажратиб олиш натижали бўлмайди [100]. 1-Гидроксиимидазол-З- оксиднинг алкилланишида тетрабутиламмонийгидроксидида фазалар оралиғи катализи усулидан фойдаланилади [100]. Ацетил ва бензоилли ҳосилалар мустаҳкам б ў лмай, тет ра - бутилацилоксиимидазоллар бир мунча мустаҳкамроқдир [100]. Бензимидазол-5-оксидлар сирка кислота ангидриди таъсирида 1,3- диацетилбензимидазоллар [96] ёки 1-ацил-З-метилбензимидазолон ҳосил қилади [95].

1,2-Диметилбензимидазолон-З-оксид юқоридагига ў хшаш шароитларда N -оксиддаги кислородни сақлаган ҳолда 2-метил гуруҳи б ў йича сирка кислота ангидриди билан реакцияга киришади [72]. N-Этоксибензимидазолнинг 20°С да нитрат кислота билан нитролланишидан 5-нитроҳосилалар ҳосил қилинади, агарда сульфат нитрат кислота аралашмаси қиздириш ёрдамида унга таъсир эттирилса бунда 1- этокси-5,6-динитробензимидазол олинади [93]. Мақолада 1,4,5-триметилимидазол-З-оксиднинг сульфат нитрат кислота аралашмасида нитроланиш кинетикаси тадқиқ этилган. Нитрогуруҳ ҳалқанинг 2-ҳолатида жойлашади. Бу шароитларда протонланган шаклида нитроланадиган имидазолдан фарқли ў лароқ, нитроланиш реакциясига кирган N -оксид нейтрал молекула сифатида имидазолнинг нитроланиш тезлигидан юқ ори тезликда боришидан иборат. 1-Гидроксиимидазол-З-оксиднинг нитроланишини ў рганиш шуни к ў рсатдики, реакцияларнинг й ў налишига ва махсулотларнинг ҳосил б ў лиш хусусиятига нитроланиш шароити ва имидазол ҳалқасининг 2- ҳолатидаги ўринбосарларнинг мавжудлиги ва уларнинг табиати кучли таъсир этади .

2-Ҳолатида алмашинмаган гидроксиимидазолоксиднинг сульфат нитрат кислота аралашмаси, нитрат кислота ёки азот (5)-оксид ёрдамида нитролланганда ҳалқада деструкция содир бўлади. Агарда нитрат кислота органик эритувчиларда (метилен хлориди, дихлорэтан) ёки учфторсирка кислотада таъсир эттирилса ҳосил бўлган бирикма (30) тузлар (нитрат, учфторацетат) ҳолида бўлади. Нитроланишни учфторсирка кислотада узоқ муддат олиб борилганда 4,5-динитроҳосилалар (31) (Ar=Ph) олинади. 1-Гидрокси-2-циан-ва 2-карбоксамидоимидазол-З-оксидлар (32, 33) ҳалқа сақлаган ҳолда нитрат трифторсирка кислота аралашмасида нитроланади, бу вақтда циангурудли бирикма (32) амидгача гидролизланади, карбоксамид ҳосилаларида (33) эса, дезоксигенланиш билан бир вақтда ҳалқага 2та нитрогурух киради ва 1-гидрокси-2-карбоксамидо-4,5- динитроимидазол ҳосил бўлади. Дезоксигенланиш билан бир вактда нуклеофил ўрин алмашиниш реакциялари асосан бензимидазол-5-оксид ва уларнинг ҳосилалари учун ўрганилган. 1-Гидрокси-2-арилимидазол-3- оксиднинг сульфат нитрат аралашмаларида нитроланиши аввал бензол ҳалқаси буйича кетади, сўнгра имидазол ҳалқасининг парчаланиши билан содир бўлади. Метиленхлоридда, сирка ёки учфторсирка кислотада нитрат кислота орқали нитроланиш имидазол ҳалқасининг 4 (5) ҳолатлари орқали амалга ошади [64].

Шундай қилиб, 1-метилбензимидазол-З-оксиди нуклеофил реагентлар (бисульфит анион, гидразин гидрат, цианид-анион) ёрдамида дезоксигенланиш билан бир қаторда 2-ҳолат б ў йича нуклеофил ўрин олиш жараёни ҳам содир б ў лади [95]: Шунга ў хшаш, OR гуруҳининг ажралиши нуклеофил реагент билан борадиган реакция 1-алкоксибензимидазолон ҳосил бўлишига олиб келади [93] . 1-Метил-З-метоксибензимидазолий йодид ҳам 2-ҳолат бўйича

нуклеофил реагентлар билан реакцияга киришади [100]. Агар 2-ҳолатда ўринбосар мавжуд бўлган тақдирда нуклеофил реагентларнинг ҳужуми бензол ҳалқасининг 6-ҳолатига йўналади [72]: Nu = CH - , 0H - , HS0 3 - , MeO - , i-PrO -- , N 2 H 4 , MeNH 2 , Me 2 NH PhNh 2 , MeOOC(CN)CH - , (CN) 2 CH --

Имидазол N- оксидда N- оксид гурухлар ҳалқадаги қ ў шни углерод атом билан боғланиб 1-3 диполли х оссани намоён қилиши имидазол N- оксидлари реакцияда 1-3 диполярли циклобирикмаларни беради . [31,106,107,108]. Ҳосил б ў ладиган циклик аддуктлар мустахкам б ў лмай, ҳалқанинг очилиб ў згаришига олиб келади, бундан N -оксиддаги кислороднинг к ў чиб ўтиши натижасида 2-алмашинган имидазол ҳосилалар олинади. Диполярофил сифатида фенилизоцианат, фенилтиоизоцианат, ацетиленкарбонли эфирлар ва ацетилендикарбонли кислоталар, углеродсульфид, бензонитрил, фенилизонитрилдан фойдаланилади [106,107] . 1.5. Имидазол ва бензимидазол N -оксидларининг амалиётда қў лланилиши Имидазол ва бензимидазол N -оксидларининг амалиётда ишлатилиши, уларнинг а ҳ амияти ю қ ори б ў лгани билан маълум даражада чегараланган ва улар т ўғ рисидаги маълумотлар асосан патентларда баён этилган. Адабиётларда келтирилган маълумотлар асосан ветеринария ва

тиббиётда препарат ва уларни синтезлаш учун яримма ҳ сулот вазифасини ў товчи бирикмалардир. 2-(Тиазол-4-ил)-5.6-диалмашган бензимидазол N -оксидлари гижжага қарши препаратлар сифатида [109], 2 ҳ олатда ароматик ва гетероциклик ўринбосарлари б ў лган бензимидазол - N -оксидларининг қ атори эса, ветеринария нематоцидлари сифатида қ ў лланилади [66]. 1-(Диалкиламиноэтокси)-2-фенилбензимидазол ва унинг 3-оксидлари, шунингдек, бензимидазол ҳалқ асининг 4 ва 6 ҳолатларида ўринбосарлар са қ лаган бошқа шунга ў хшаш ҳ осилалари марказий нерв системасини депрессивли таъсирга ва мускулни релаксант қилиш хусусиятига эга [110]. 1-Гидроксибензимидазол-З-оксид қ аторлари микробга қ арши препаратлар сифатида тавсия этилган [79,81]. 1.6. Имидазол алкалоидлари Табиий мавжуд моддаларнинг айримлари имидазол хосилаларидан иборат бўлиб, у турли табиий ва синтетик моддалар тузилишининг асосини ташкил этади. Имидазол алкалоидларига бўлган қизиқиш, унинг тузилишининг ўзига хослиги ва тиббиётда амалий аҳамияти юқори даражада эканлиги аниқлангандан сўнггина орта бошлади. Бу қизиқиш нафақат юксак ўсимликлардан, балки микроорганизмлардан ҳам янги имидазол қатори алкалоидларнинг кашф этилишига сабаб бўлди. Бундан ташқари табиий олинган имидазол алкалоидларини синтез қилиш ёрдамида уларнинг хоссалари мукаммал ўрганилган. Қуйидаги илмий адабиётларда: имидазол қатори бирикмаларнинг тадқиқоти [111], 2- алмашинган бензимидазолнинг кимёси [112], 2,3-дигидроимидазо [1,2-а] пиридиннинг хоссалари [113], имидазо-1,2,4-азинларнинг конденсирланиши [114] булар ҳақида тўлароқ баён этилган. 1 -Метил бензимидазол-3- оксиднинг бензонитрил билан ў заро таъсиридан циклобирикмалар (38) билан

бирга димер (39) кўринишидаги ма ҳ сулотлар ҳам N -оксиддаги кислород атомини сақлаган ҳ олида ҳо сил б ў лади [106,107]. 1-Бензил-4,5-диметилимидазол-3-оксиднинг фенилизоцианат билан реакцияси 2-анилиноҳосилалари (40) ҳ олида ҳосил б ў лади, унинг иккинчи молекула фенилизоцианат билан таъсиридан М-(1-бензил-4,5- диметилимидазол-2-ил)-Ы,К 1 дифенилмочевина (41) ҳ осил б ў лади [31]. 1 -Бензил-4-метил-ва 4,5-диметилимидазол-З-оксид ацетилендикарбон кислота диметил эфири билан бирга охирги қайта гурухланиш натижасида

циклобирикма ма ҳ сулоти (42,43) ҳосил б ў лади [31]. 1-Метилбензимидазол-З-оксидни 130°Сда қ издириш орқали 2-х о лат б ў йича димеризацияга олиб келинади ва 2,2 1 -бисбензимидазол-3-оксиди (39) ва 2,2'- бисбензимидазол (44) ҳосил қил инади [95]: II.БОБ. ОЛИНГАН НАТИЖАЛАРНИНГ УМУМЛАШТИРИЛГАН МУҲОКАМАСИ 2.1. Nitraria sibirica ўсимлиги алкалоидлари Nitraria туркуми 1735-йилда қуйи Волга шахрида яшовчи врач А. Шобери томонидан биринчи бор таърифланган бўлиб, 1795-йилда эса Қ Линней томонидан унинг тарихий номланиши Nitraria schoberi (Оқчангал шобери) қўлланилган. МДХ мамлакатларида бундан ташкдри яна 4та тури: N. sibirica Pall., N. komarovi Iljin et Lava, N. roborowski Kom, N. pamirica Vassii тарқалган бўлиб, охирги 2тасининг тарқалиши бирмунча чегараланган. Оқчангал туркумига мансуб сибирика тур ўсимлиги (Nitraria sibirica Pall.), бўйи ярим метрдан бир метргача ва ундан ҳам юқори сершохли, тиканакли бутасимон ўсимлик бўлиб, барглари ланцентниксимон, гулчалари эса кўпсонли, оқ мевачалари майда, тугунсимон. Ўсимлик қумлоқ жойларда, кўп холларда шимолий дашт, ҳиёбон, шурхок тупроқларида, Ғарбий Сибирнинг ён-атрофларида, Марказий Осиё ва Қозоғистон, МДХ мамлакатларидан ташқари-Жунгарда, Кашқарда, Монголияда ўсади. Оқчангал ўсимлиги қумликда ўзига хос ландшафтни хосил қилади. Баъзи вақтларда қум шамол билан силжиб, ўсимлик марказида баландлик ёки дўнглик пайдо бўлган кўркам манзарани учратишимиз мумкин . Nitraria туркумига мансуб ўсимликлар хўжалик ахамиятига эга бўлиб, унинг мевалари ширинлик маҳсулотлари, шунингдек газламаларни буяшда ишлатилади. Ўсимликнинг таркибида тузлар миқдори кўп бўлганлиги сабабли, маҳаллий аҳоли азалдан ундан совун сифатида фойдаланишган . Nitraria туркумига мансуб sibirica тур ўсимлигини биринчи бор

академик С.Ю.Юнусов раҳбарлиги остида к.ф.д. А.А. Ибрагимов ва к.ф.н. З.Н. Османов томонидан ўрганилди ва ўсимликдан қуйидаги: нитрамин, табиатли 1,85г алкалоидлар йиғиндиси ажратиб олинди. Олинган алкалоидлар аралашмасининг умумий миқдори 38.75г ни ташкил этиб, бу қуруқ ўсимликка нисбатан 0.31% ни ташкил этади. Ўсимликнинг бензол ва хлороформ қисм алкалоидлар йиғиндисини бўлиш натижасида 16та алкалоид ажратиб олинди. Шулардан: 11таси маълум алкалоидлар билан идентификация қилинди ва маълум алкалоид эканлиги исботланди; 2та алкалоид нитрарамин N-оксиди ва дегидрошоберин бу тур ўсимликдан биринчи бор ажратиб олиниши; ажратиб олинган 5та алкалоид - дигидрошоберин, нитрабирин N-оксиди, нитрарамидин, нитрараидин, сибиридин кимёвий жидатдан янги моддадир. Nitraria sibirica ўсимлигидан ажратиб олинган алкалоидлар ҳақидаги маълумот 2.1-жадвалда келтирилган. 2.1. Дигидрошобериннинг тузилиши Дигидрошоберин (1)-су юқ , C 15 H 2 8 N 2 таркибли, оптик фаол б ў лмаган асос бўлиб, сую қ ланиш температураси 251-252 0 С га тенг б ў лган хлоргидрат Ҳосил қилади. Алкалоиднинг УБ-спектри шаффоф. ИК-спектрида (2.1-ра с м) 3363 ва 3297 см -1 да фаол водород ва 2943 ва 2865 да т ў йинган С-Н бо ғ нинг ютилиш чизи қ лари к у затилади. Масс-спектрида (2.2-расм) m / z 236 (М + ), 235 (М-1) + ионлар ч ў ққиларининг бўлиши, бундан таш қ ари барча гуруҳ ионларининг декагидрохинолин учун характерли б ў лган ионлардан ташкил топганлигини к у затиш мумкин (2.2- чизма) Дигидрошобериннинг ПМР-спектрлари (2.3-расм) мураккаб бўлиб, унинг марказида Зта 1.55 (м), 2.78 (м) ва 3.50 (м) м .у .да мультиплетликни к ў риш мумкин.

Алкалоиднинг спектр маълумотларининг тахлили, унинг шоберин қатори алкалоидлар гуру ҳ ига х ос эканлигини, молекуляр таркиби эса шоберин (2) молекуласидан икки водородга фар қ , қ илишини кўрсатади. Шоберин (2)нинг сирка кислотада катализатор иштирокида гидрогенлаш, ундаги C - N богаинг аминал узилиши ва шобериннинг дигидрошоберинга ўтиши ор қ али содир б ў лади (2.1-чизма). Шундай қ илиб, ажратиб олинган асос 1 дигидрошоберин алкалоиди бўлиб, табиий янги моддадир.

2.2. Нитрабирин N -оксидининг тузилиши Нитрабирин N -оксид (З) C 12 H 1 8 N 2 0 2 таркибли, сую қ ланиш температураси 235-236 0 С га тенг б ў лган кристалл модда бўлиб, масс-спектри М + 222 молекуляр иондан иборат. Алкалоид 3 нинг УБ-спектрида (2.4-расм) 213 н м ( lg Е 3.81) да биргина ютилиш чизи қ лари бўлиши, бу эса молекулада алкилалмашинган имидазол ёки пиразол ҳ ал қ анинг мавжудлигидан далолат беради . Алкалоид 3 нинг ИК-спектрида (2.5-расм) фаол водород учун 3382, 3327 см - 1 да х арактерли тебраниш, 2972, 2942 ва 2865 см - 1 да т ў йинган С-Н бо ғ ланиш, 1611 ва 1521 см -1 да >С=С< ва - C = N ароматик бо ғ ланишлар, С-ОН спиртларда 1266, 1087 ва 946 см -1 да ютилиш чизи қ лари кузатилади.

изонитрамин, сибирин, d ,1-нитрамин, фенилнитрабирин, нитрабирин каби янги моддалар ажратиб олинди ва уларнинг тузилиши исботланди. Бизнинг объектимиз Қ ир ғ изистон Республикаси Рыбачье ша ҳ ри атрофларида ў садиган Nitraria sibirica ўсимлиги алкалоидларини тад қ иқ этишдан иборат. Шу ма қ садда ўсимликнинг ер устки қ исмини текширишни давом эттирдик ва экстракция натижасида - фенол табиатли б ў лмаган алкалоидлар аралашмаси:19,7г бензолли ва 17,2г хлороформли; фенол

Алкалоид 3 нинг молекуяр таркиби нитрабиринга нисбатан битта кислород атомига фар қ қилиши, масс-спектрида (2.6-расм) (М-16) + ва (М-17) + интенсив ион ч ўққ иларининг мавжудлиги, шунингдек модданинг органик эритувчиларда ёмон, қутбли эритувчиларда (сув, метанол, этанол) яхши эриши унинг N -оксид эканлигидан далолат беради. Алкалоид 3 рух билан хлорид кислотада қ айтарилишидан сую қ ланиш температураси 184-185°С булган асос модда ажратиб олинди , унинг ПМР ва масс-спектрлари нитрабириннинг (4) спектри билан мо с келишини к ў рсатди. Нитрабиринни водород пероксиди билан оксидланганда алкалоид (3) ҳосил б ў лади (2.3-чизма). 2.3-Чизма. Нитрабириннинг нитрабирин N -оксидга к имёвий ўтиши Алкалоид 3 нинг ПМР спектрларининг (2.7-расм) тахлили, азот Билан богланган метилен группаси протонлари ва имидазол ҳалкдсидаги протонлар сигналларининг куч с из майдонга силжиганлиги кислород атомининг N -4 билан бо ғ ланганлигини кўрсатади. Шундай қ илиб, ажратиб олинган асос нитрабирин N -оксиди бўлиб, 3 тузилишга эга экан. 2.3. Нитрарамидиннинг тузилиши Нитрарамидин (5)-С 2 зНзоН 2 Оз таркибли, кристалл модда, суюкланиш температураси 225-226°С бўлиб, метанол ва этанолда ёмон, сув, пиридин ва диметилсульфоксидда яхши эрийди. Алкалоиднинг УБ-спектрида (2.8-расм) 209 ва 245-253 нм ларда ютилиш максимуми бўлиши кузатилади.

ИК-спектрида (2.9-расм) моноалмашинган бензол хдщаси 702, 754 см - 1 тебранишининг ютилиш чизи қ лари, шунингдек 1642 см - 1 да карбонил амиди учун, 2843, 2947 см - 1 да т ў йинган С-Н бо ғ лар учун ютилиш чиз қ лари кузатилади. Масс-спектрида (2.10-расм) молекуляр ионнинг М + 382 m / z ва 293, 292, 275, 264, 263 интенсив ион ч ўққ иларнинг бўлиши, шунингдек ч ўққ иларнинг ҳамма гуруҳи нитрарамин қ атори алкалоидлар гуруҳига мансуб эканлиги кўринади. Алкалоиднинг ПМР спектрида (2.11-раем) метиленли ва метинли протонларнинг 0.9-2.30 м.у. да мультиплетлиги намоён б ў лади. Бундан ташқари, қуйидаги-3.48 (м), 4.09 (кенғ с, 1Н), 4.31 (кен г с, 1Н), 4.44 (кен г с, 1Н), 4.81 (м), 7.31 (кен г с, 5Н, ароматик протонлар А r -СН 2 ) сигналларини ажратиш мумкин. Алкалоиднинг спектрал тахлили, алкалоид нитрарамин алкалоидлар гуру ҳ ига мансублиги ва таркибида фенацетил гуруҳи сақлаши ҳ ақида маълумот беради. Нитрарамидиннинг кислота му ҳ итида гидролиз қилиниши натижасида, ундаги фенилсирка кислота ва нитрарамин N -оксиди (6) ажратиб олинди , олинган маҳсулотлар ў зининг ҳ ақиқий намунаси билан идентификация қилинди . Нитрарамин N -оксидининг кислотада рух билан қайтарилишидан суюқланиш температураси 85-86°С б ў лган асос 7 ажратиб олинди (2.4- чизма) ва у нитрарамин моддаси билан идентификация қи линди. Шундай қ илиб, ю қ орида олинган маълумотларга к ў ра, ажратиб олинган асос фенацетилнитрараминнинг N -оксиди бўлиб, у 5 тузилишга эга.

2.4. Нитрараидиннинг тузилиши Нитрараидин (8)- C 2 0 H 25 NN + OH " таркибли, сую қ ланиш температураси 308- 310 о С б ў лган, одатдаги органик эритувчиларда эримайдиган асосдир у нинг масс-спектридаги (2.14-расм) молекуляр ион М + 293 m / z га тенг бўлиб, фрагментацияси индол гурухига хос ионлардан ташкил топган. Алкалоиднинг УБ-спектрида (2.12-расм) 224, 275,288 (елка) нм да хромофор гурухлар учун характерли тетрагидро-(3-карболин қ атори бирикмаларининг ютилиш максимумлари кузатилади. ИК-спектрида (2.13-расм) о-диалмашинган бензол ҳалка 744 см - 1 да, алмашинган индол ядроси 1456, 1495, 1571, 1599 см -1 да, т ў йинган С-Н бо ғ лар учун 2865, 2919, 2965 см -1 ва 3273, 3435 см - 1 да фаол водород учун ютилиш чизи қ лари мавжудлигини к ў риш мумкин.

Алкалоиднинг ПМР спектри (2.15-расм) мураккаб бўлиб, метинли ва метиленли протонларнршг мультиплетлигини кузатиш мумкин. Бундан та шқ ари ароматик (4Н) протонларнинг 7.13 (м., 2Н), 7.42 (м., 1Н), 7.62 м.у. (м.,1Н) мураккаб т ў ртспинли системалар кўринишда резонирланиши (акс этиши) кузатилади. Алкалоидлар спектрларининг тахлили, унинг Иохимбин қа тори алкалоидлари гуруҳига хос эканлигини к ў рсатди . Юқоридаги олинган маълумотлар даврий адабиётдаги маълумотлар билан солиштирилди, шунингдек нитрараин ва дигидронитрараиннинг стереокимёси ўрганилаётганда хосил қилинган модданинг тузилиши билан айнан эканлиги кўрилди. Дигидронитрараинга пиридин иштирокида пара-толуолсульфохлорид таъсир эттирилганда дигидронитрараиннинг ички тузи хосил бўлади. Хосил булган туз анионит орқали ўтказилиб, алкалоид (8) билан солиштирилганда алкалоид (9) нинг ички тузи эканлиги исботланди (2.5- чизма). Шундай қ илиб алкалоид (8) индол гуруҳига ҳос алкалоид бўлиб, ўсимликдан биринчи марта ажратиб олинди ва алкалоидни (8) тузилишга эга деган хулосага келинди.

2.5. Сибиридиннинг тузилиши. Сибиридин (10)- C 1 5 H 1 3 NN + OH таркибли, сую қ ланиш температураси 192- 193 о С га тенг б ў лган кристалл модда. Алкалоиднинг УБ-спектрида (2.16-расм) 220, 280-295, 307 ва 320 нм да ютилиш максимумлари кўринади. Алкалоиднинг ИК-спектрида (2.17-расм) 1665, 1631, 1585, 1538, 1500, 1475, 1453 см -1 соҳаларида иккиламчи С=С ва C = N - богнинг конъюгирланган системаси, шунингдек 865, 843, 807, 776, 767, 742 см - 1 со ҳ аларда эса текисликда ётмаган ароматик ҳ ал қ анинг деформацион тебранишлари ютилиш чизи қ лари кўринади. Масс-спектрида (2.18-расм) m / z 222, 221, 220 ч ўққ и ионларининг, шунингдек хинолин ва пиридин учун характерли б ў лган ионларни к ў ришимиз мумкин . Алкалоиднинг ПМР-спектри (2.19-расм) кучсиз майдонда ароматик бирикмалар протонлари учун характерли сигналларнинг мураккаб гурухларидан иборат. Сибиридин алкалоиди дигидрошобериннинг Pd кукуни билан дегидрогенлаш (2.6-чизма) натижасида хосил қ илинган маҳсулот билан солиштириш уларнинг бир хиллигини кўрсатади.

Ю қ оридаги спектр маълумотлар, шунингдек асос 10 нинг дигидрошобериндан дегидрогенлаш реакцияси ор қа ли ҳ осил қ илиниши алкалоиднинг 10 тузилишга эга эканлигини кўрсатади. Бундай тузилишли бирикмани биз 8-бромметилхинолин ва пиридиндан қуйидаги 2.7-чизма б ў йича синтез қ илиб олдик: 8-Метилхинолин (11) о-толуидиндан Скрауп методи буйича синтез қилиб олинди. 8-Бромметилхинолин (12) 8-метилхинолинни маълум методика б ў йича бромлаш орқали ҳ осил қ илинди. Пиридиннинг 8- бромметилхинолин билан алкилланишидан мадсулот 10 олинди. Синтез қилиб олинган маҳсулот 10 физик-кимёвий хоссаси ва спектрал тахлили унинг табиий алкалоид сибиридин билан бир хиллигини кўрсатади. Шундай қилиб, олинган алкалоид сибиридин бўлиб, у 10 тузилишга эга. 2. 6 . 1,2,3,4 тетрагидро-р-карболин ҳ осилаларнинг синтези Nitraria sibirica ўсимлигидан нитрараидин алкалоидининг ажратиб олиниши, биосинтез жараёнида ўсимликда тетрагидро-в-карболин типидаги бирикмалар ҳосил бўлишидан далолат беради. 1,2,3,4 тетрагидро-(3-карболинлар биосинтези ҳа қ идаги гипотезага мувофиқ бу гурухдаги моддалар триптамин билан мо с альдегиднинг нейтрал ёки кислотали му ҳ итда Шифф асослари ҳосил қилиш жараёни орк а ли

кечади. Бу жараён изохинолинлар синтезидаги Пикте-Шпенглер реакцияси й ў налишини эслатади. Юқорида эслатиб ў тилган усулда олинган 1,2,3,4 тетрагидро- в - карболинлар гомологик қатори учун кимёвий тузилиш-физиологик фаоллик (спазмолитик фаоллик) орасидаги бо ғ ланиш қонуниятлари ў рганилган. Шу ишларнинг давоми сифатида 1-(4-нитрофенилен)-1,2,3,4 тетрагидро- в -карболин (13) ва 6-окси-(4-нитрофенилен)- 1,2,3,4 тетрагидро- в -карболин (14) моддалари синтез қи линди (2.8-чизма) ва уларнинг спазмолитик фаоллиги шу қаторда ў рганилган моддалар нитрарин, нитраридин, 6-оксикомаровин, шунингдек маълум спазмолитикка эга б ў лган моддалар-папаверин ва дибазолга нисбатан ю қ ори эканлиги к ў рсатилди.

2. 7 . Nitraria sibirica алкалоидларининг фармакологияси Биз Nitraria sibirica ўсимлигидан ажратиб олинган шоберин, нитрарамин, нитрамин, изонитрамин, вазицинон ва дезоксивазицинон алкалоидлари, шунингдек синтез усулида олинган тетрагидро- в -карболин моддаларининг фармакологик фаоллигини урганиш ма қ садида УзР ФА Ўсимлик моддалари кимёси институти фармакология ва токсикология лабораториясига топширди к Асосий фармакологик изланишлар тиббиёт фанлари доктори А.А. Вахабов томонидан олиб борилди. Маълумки, нитрариа туркуми алкалоидлари қ аторида қон босимини туширувчи хусусиятга эга б ў лган алкалоидлар талайгина. Шунинг учун ҳам шоберин устида ў тказилган тажрибалар артериал босимини тушириш моделида мушукларда ў ткир тажриба шароитида ў тказилди. Натижада уретан наркози остида, вена ичига 1 мг/кг дозада киритилганда 5-7% га, 5 мг/кг да 10-30% га, 10 мг/кг да 40-50% га артериал босимни 1-10 да қиқ ага тушириши ва нафас олиш ҳа ракати амплитудасини кучайтириши ани қ ланди. Препаратни киритиш вакт и да эса қисқа вак т да бу ҳолат т ў хтайди. Шобериннинг узига хос фаоллиги аниқлангандан с ў нг, унинг ў ткир токсикли хусусияти вена ичига юбориш йўли билан ани қ ланди. Бунда шобериннинг вена ичига юбориш натижасида ЛД 5 0 оқ сич қ онлар учун 45 мг/ кг га тенглиги к ў рилди. Ю қ орида келтирилган мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда нитрараминнинг ҳам ў зига хос фаоллиги текширилди. Бунда нитрарамин алкалоиди артериал босимни тушириш моделида мушукларда ў ткир тажриба шароитида олиб борилди. Ў тказилган тад қиқо тлар натижасида нитрарамин 5-10 мг/кг дозада бу модда артериал босимни 10-15 да қ и қ ага 25-45% га тушириши ва нафас олиш хдракати частотасини қисқартириши маълум булди. Нитрараминнинг ў ткир токсинли хусусияти вена ичига юбориш йўли

билан ў рганилди. Унинг вена ичига юбориш натижасида ЛД 5 0 о қ сичцонларда 56 мг/кг га тенглиги аниқланди. Маълумки, гистрионикотоксин ва изодигидрогистрионикотоксин таркибида ацетиленли ва алленли ўринбосар тутган спиропиперидин алкалоидлар синфининг дастлабки намоёндалари. Бу алкалоидлар жанубий Колумбиянинг тропик ў рмонларида учрайдиган Dendrobates histrionicus - қ урба қ анинг захарли терисидан ажратиб олинган бўлиб, улар ў ткир токсик хусусиятга эгадир. Қ уйида келтирилган спиропиперидин алкалоидлар гистрионикотоксин гуруҳига мансуб бўлиб, С-2 ва С-7 ҳолатларда жойлашган ён занжирларнинг т ў йинмаганлик даражаси билан фар қ ланади. Бу қ атордаги алкалоидларнинг ў зига хос токсинли хусусиятга эгалиги кимёгарларни к ў пдан бери қ изи қ тириб келади, чунки бу алкалоидларнинг тузилишида биологик активлик ён занжирларга бо ғ ли қ эмаслиги к ў рсатилган. Шунингдек, модда тузилишига эътибор берсак, бунда азот

атомининг N -1 ва гидроксил гуруҳининг С-8 да жойлашганлиги кузатилади. Худди шундай спиропиперидин гуруҳига мансуб бўлган алкалоид нитрамин ва изонитрамин тузилиши юқоридаги моддалар тузилишидан фарқли ўларов, бунда азот атомининг N-2 холатда гидроксил гуруҳининг С-7 ҳолатда жойлашиши яъни иккала гетероатом орасидаги масофанинг ўзгариши модданинг токсикли хусусиятини пасайишига олиб келади. 2.2- Жадвал. Изонитрамин ва нитрамин фазовий тузилишидаги таф о вутнинг артериал босим тушириш фаоллигига таъсири Изонитрамин (1) ва нитрамин (2) фазовий тузилиши орасидаги тафовут бизнинг изланишларимизга к ў ра изонитраминнинг нитраминга нисбатан 2 баробар ю қо ри фаоллигини таминлайди (2.2 жадвал) ва қуйидаги фармакологик хусусиятларни намоён қилади. Бунда нитрамин [181] камроқ токсикли хусусиятга эга бўлиб, унинг вена ичига юбориш ЛД 5 0 оқ сич қ онлар учун 229 мг/кг га тенғ Бу модда 3-5 мг/кг дозадан бошлаб 3-5% га, 10 мг/кг дозада 15-20% га, 20-30 мг/кг да 40% гача артериал босимни 1-20 да қиқ а ичида туширади, нафас олиш ҳа ракати

частотаси ва амплитудасини кучайтиради. 10-30 мг/кг дозада вегетатив нерв тугунчаларидан ў тадиган импульсларни блокада қилиш хусусиятини намоён қилади. Изонитрамин узининг фармакологик таъсири ва токсинлиги жи ҳ атидан нитраминга яқин туради. Изонитраминнинг ЛД 5 0 оқ сич қ онлар учун 220 мг/кг га тен г Бу модда 10 мг/кг дозада артериал қ он босимни 10-15 да қиқ ага 40- 43% га туширади, шунингдек юрак ор қ али келадиган вегетатив нерв тугунчаларидан ў тадиган имплусларни 18-20 да қ иқага блокада қ илади, нафас олиш частотаси ва амплитудасини узайтиради. Гипотензив фаоллиги б ў йича 10 мг/кг дозада нитраминга нисбатан 2 марта фаолро қ дир (2.2- жадвал). Юқорида ў рганилган модалар қ аторида ўсимликдан ажратиб олинган вазицинон ва дезоксивазицинон алкалоидларининг фармакологик хусусиятлари ҳ ам текширилди. Бунда вазицинон алкалоидининг ЛД 50 вена ичига юбориш б ў йича оқ сич қ онлар учун 152 мг/кг га, тери остига юбориш эса 1133 мг/кг га тенглиги к ў рилди. Умумий таъсир қи лиш шундай характерланадики, бунда ҳа йвоннинг умумий кучсизланиши, мускулларнинг б ў шашиши, ҳ айвоннинг гандираклаб юриши, қ ў л оё қ ларнинг судралиши, нафас олишнинг қ ийинлашиши ва нафас олиш етишмаслигидан ҳ айвоннинг ҳ алок бўлиши кузатилади. Мушуклар устидан ў тказилган ў ткир тажрибаларда алкалоид 10 мг/кг ва ундан юқ ори дозада артериал босимни бирмунча камайтиришини келтириб чи қа ради. Бу модда мускул нерв ў тказувчанлигига ва миорелаксантлар эффектига таъсир қилмайди. Вазицинон 10 - 6 г/мл концентрацияда денгиз чуч қа часи ва қуённинг ҳ имояланган ингичка ичак б ў лмасини фаоллигини ў ртача оширади, 10 -4 г/мл концентрацияда эса ацетилхолин ҳосил қ илинган ҳолда фаоллик сусаяди ва ҳ имояланган ичак қисқариши бартараф этилади. Алкалоид 15-30 мг/кг дозада

оқ сичцонларда ареколин треморини кучайтиради ва никотин треморини камайтиради. In vitro тажрибаларида бу модда кучсиз антихолинэстераза таъсирини намоён қилади. Шунингдек, қў шимча фармакологик синовлар натижасида вазицинон алкалоиди наркотикларни антогонисти эканлиги к ў рилди. Дезоксивазицинон алкалоидининг ЛД 50 вена ичига юбориш бўйича оқ сичқонлар учун 158 мг/кг га, тери остига юбориш эса 788 мг/кг га тенглиги аниқланди. Бу алкалоидни зарарли дозаларда сичқонларга киритилганда умумий жонсизланиш, мускулларни бўшашиши, нафас олишни қийинлашиши ва бўгилиш натижасида ҳайвоннинг ҳалок бўлиши кузатилади. Мушуклар устидан ўтказилган ўткир тажрибаларда препарат 10 мг/кг ва ундан юрюри дозаларда, мускул нерв ўтказувчанлигига сезиларли даражада таъсир қилмасдан, артериал босимни унча катта бўлмаган даражада пасайишига олиб келади. Алкалоид 10 -5 г/мл концентрацияда қурбақанинг ҳимояланган қорин тўғри мускулини қисқаришини (ацетилхолин натижасида ҳосил қилинган) ва денгиз чўчқачасининг димояланган матка шохини ритмик қисқаришини кучайтиради. Препаратни бевосита қоринга киритиш (15-30 мг/кг) ареколин треморни бир оз узайтиради ва никотин таъсирида пайдо қилинган треморни сусайтиради. Десоксивазицинон холинэстераза фаоллигини сусайтиради. Ўсимликдан биринчи бор индол типига мансуб тетрагидро-р-карболин гуруҳи алкалоидларининг ажратиб олиниши шу гурух г а мансуб асос моддаларини синтез қилишга сабаб б ў лди. Олинган 6-окси (4 - нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро-(3-карболин ва 1 -(4 1 -нитрофенилен)- 1,2,3,4- тетрагидро-( в -карболин асос моддаларининг фармакологик фаоллигини ў рганиш учун фармакология ва токсикология лабораториясига

берилди. Асос моддалар устидан ў тказилган тажрибалар қуйидагича хулосаланди. Модданинг умумий таъсири ва токсиклиги вена ичига юбориш йўли б илан оқ сичқонларда ани қ ланди. Тадқиқот натижалари юқорида к ў рсатилган препаратларни 1-2% ли эритмаси 50-100 мг/кг дозаларда ҳайвонларнинг ҳаракатчанлигининг чекланганлиги, йўқ олдан с ў нг 1-2 дақиқа ичида уларнинг нафас олишининг жуда секинлашиши ҳ аттоки т ў хташигача бориши кузатилди. қолган сич қ онларда 5-20 да қиқ адан с ў нг аввалги ҳолат тикланган. 6-окси (4 1 - нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро-( в -карболиннинг ў ртача ў лдириш дозаси- ЛД 5 0 80 мг/кг, 1-(4 1 -нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро-( в -карболин учун бу к ў рсатгич 70 мг/кг га тен г Ў рганилаёт г ан бирикмаларни артериал босим ва нафас олишга таъсирини нембутал наркотик моддаси берилган (50 мг/кг, қоринга юбориш) мушукларда вена ичига юбориш б ў йича ў рганилди. Тажриба натижасида шу нарса маълум б ў лдики, 6-окси (4 1 - нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро- в -карболин 3-5 мг/кг дозада артериал босимни 2-3 да қиқ ага 10-20% га туширади ва нафас олиш амплитудасини қисқа ва қтд а кучайтиради. 1-(4 1 -нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро- в - карболин 3-5 мг/кг дозада артериал босимни 5-10 да қиқ ага 15-30% га туширади. Спазмолитик фаолликнинг мавжудлиги му ҳ офазаланган сичқон ичакларида ва денгиз ч ў чқачасида моддаларни хлорид барий (1- 10 -4 г/мл) таъсирида ҳосил қ илинган, ичакларни қ исилишига таъсирини ў рганиш йўли билан аниқланди. Шу нарса маълум б ў лдики, 6-окси (4 1 -нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро- в -карболин 1-10 -6 г/мл концентрацияда хлорид барий (1-10 -4 г/мл) таъсирида ҳосил қилинган, ичак сиқилишини 10-20%) га, 1 -10 - 5 г/мл концентрацияда 33- 55%о га, 1 -10 - 4 г/мл концентрацияда эса 80% гача й ў қотади. 1-(4 1 -

нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро- в -карболин 1- 10 - 7 г/мл концентрацияда хлорид барий таъсирида ҳосил қилинган, ичак сик ил ишини 16-33% га, 1- 10 - 6 г/ мл концентрацияда 30-40% га, 1 -10 -5 г/мл концентрацияда 70-100% га,1- 10 - 4 г/мл гача суюлтирилиш 100%) га й ўқ отади. Ю қ оридаги моддаларни қонни қ уюлиш хусусияти қ уёнларда Мильони иккинчи усулини қў ллаб аниқланди. Препарат ЛД 5 0 дан 1/10 дозаларда вена ичига киритилди. Тажриба натижалари шуни к ў рсатдики 6-окси (4 - нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро- в -карболин ў ртача 9 сонияда, 1-(4- нитрофенилен)-1,2,3,4-тетрагидро-(3-карболин эса 22 сонияда онни қуюлиш вактини узайтиради. Юқоридаги маълумотлардан кўринадики 1-(4 , -нитрофенилен)-1,2,3,4- тетрагидро-в-карболиннинг спазмолитик таъсири шу қатордаги бирикмалар нитрарин, нитраридин, 6-оксикомаровин, шунингдек маълум спазмолитик таъсирга эга бўлган папаверин ва дибазолга нисбатан бирмунча фаолроқдир. Юқорида кўриб ўтилган фармакологик тадқиқот натижаларидан қуйидагича хулоса келиб чиқади: тадқиқот натижасида нитрамин қон босимини тушириш ва вегетатив нерв тугунчаларидан ўтадиган импульсларни блокада қилиш хусусиятига эгалиги; изонитрамин нитраминга ўхшаш хусусиятларни намоён қилиб, бироқ ундан 2 баравар юқори фаолликни ифодалаши уларнинг фазовий изомерия ҳолатига боғлиқлиги; нитрарамин ва шоберин алкалоидлари ҳам қон босимини тушириш хусусиятига эга бўлиб, бироқ нитраминдан токсик ҳусусияти 4 марта юқорилиги; фармакологик синовлар натижасида вазицинон алкалоиди наркотикларни антогонисти эканлиги; синтез усулида олинган тетрагидро-(3-карболин хрсилалари спазмолитик таъсирга эга эканлиги фармакологлар томонидан аниқланди.

III. БОБ ТАЖРИБА ҚИСМ Ажратиб олинган моддаларнинг УБ-спектрлари Lambda-16 Perkin-Elmer спектрометрда спиртдаги эритмалари ҳолида, ИК-спектри FT-IR Sistem 2000 Perkin-Elmer спектрометрда калий бромид билан преслаш усулида, масс- спектри эса MS-25 RF Kratos хроматомас-спектрометрида олинган. Моддаларнинг ПМР-спектрлари BS 567 А/100 Мгц "Tesla" асбобида олинган бўлиб, ички эталон сифатида гексаметилендиселоксандан фойдаланилган ва унинг сигнали 8-шкала буйича 0 деб қабул қилинган. Модданинг суюқланиш температурасини концентрланган сульфат кислота солинган асбобда ингичка шиша капиляр найчаларда ва бошқа асбоблардан фойдаланган ҳолда аниқланди. Ажратиб олинган моддаларни идентификациялаш, тозалигини аниқлашда юпқа қатлам хроматографиядан (ЮҚХ) фойдаландиқ ЮҚХ учун КСК ва Л 5/40 мкм (Чехия) маркали силикагеллар шунингдек Silufol UV-254 пластинкасидан ва қуйидаги эритмалар системалари ишлатилди. 1) бензол-метанол (4:1) 2) хлороформ-ацетон-метанол (5:4:1) 3) хлороформ-метанол (6:1) 4) хлороформ-этанол (5:1) 5) хлороформ-ацетон-этанол (5:4:1) 6) хлороформ-этанол (10:1) 7) бензол-этанол (9:1) 8) хлороформ-ацетон-этанол-аммиак (5:4:1:0.1) 9) хлороформ-этанол-аммиак (8:2:0.1) 10) хлороформ-метанол-аммиак (7:3:0.1) Колонкали хроматография учун сорбент сифатида ў лчами 100-125 мкм б ў лган КСК ва алюминий оксиддан ва ранг х о сил қ илувчи моддалар сифатида эса йод бу ғ лари ва Драгендорф реактивидан фойдаланилди. Nitraria sibirica ўсимлиги ер устки қисмининг экстракцияси

1995-йил июнда Қирғизистон Республикаси Рыбачье шахри атрофларида ўсувчи, ўсимликнинг гуллаш даврида терилган ва яхшилаб қуритилиб, майдаланган 12.5 кг ўсимликнинг ер устки қисми 8% ли аммиак эритмаси билан намланди. Ўсимлик 2 соат давомида димланди ва 13 марта яъни ўсимлик экстракти алкалоидга салбий реакция бермагунча хлороформ билан экстракция қилиш давом эттирилди. Олинган хлороформли экстрактлар қуюлтирилиб, бу экстрактдан алкалоидлар 10%ли H 2 SO 4 эритмасига (кислотали эритма алкалоидларга реакция бермагунча) олинди. Кислотали эритма фильтрланиб, эфир билан чайиб ювилди. С ў нгра бу эритма 10%ли и шқ ор билан ишланди. И шқ орий эритма аввал бензол билан, с ў нг хлороформ билан экстракция қ илинди. Эритмага NH 4 C 1 қ ў шиб хлороформ билан экстракция қилиб фенол табиатли алкалодлар аралашмаси олинди. Экстракция якунида қуйидагича-фенол табиатли б ў лмаган алкалоидлар аралашмаси: 19.7 г бензолли ва 17.2 г хлороформли; фенол табиатли 1.85 г алкалоидлар йи ғ индиси ажратиб олинди. Олинган алкалоидлар аралашмасининг умумий ми қ дори 38.75 г ни ташкил этиб, бу қ уру қ ўсимликка нисбатан 0.31% ни ташкил этади. 19.7 г Бензолли қисм алкалоидларини аралашмасини силикагелли колонкада хроматография усули ёрдамида б ў линди. Колонкани қуйидаги хлороформ-метанол 99:1, 98:2, 50:1, 20:1, 15:1, 1 0 : 1 , 5 : 1 ва4:1 нисбатлардаги эритувчилар аралашмаси билан ювилди. Ювиш давомида 40-50 мл дан фракциялар йи ғ илди. Айрим фракциялардан маълум алкалоидлар-шоберин дегидрошоберин, дезоксивазицинон, нитрабирин ва нитрарамин N -оксиди ажратиб олинди. Ажратиб олинган маълум алкалоидлар ў зларининг ҳақи қ ий намуналари билан бевосита солиштирилиб идентификацияланди. Шоберин. Хлороформ-метанол (98:2) элюатнинг 2-5 гача булган ухшаш фракциялари қўшилди. Фракциялардан эритувчилар учирилди ва қайта силикагелли колонкада хроматография қилинди. Колонка хлороформ-

метанол (50:1) эритувчилар аралашмаси билан ювилди. 8-10 мл дан фракциялар йиғилди. 10-19 гача бўлган фракциялар бирлаштирилди ва бензолдан кристалланди. Натижада 60 мг (қуруқ ўсимликка нисбатан 0.00048%) суюқланиш температураси 62-63 °С, Rf=0.55 (система 1) бўлган кристалл модда олинди. Масс-спектр, m / z (1 нисба т ,- %): 234 (М + 67), 233 (36), 206 (22), 205 (48), 192 (100), 178 (33), 177 (17), 150 (11), 138 (3), 137 (4), 136 (7), 124 (7), 123 (4), 122 (4), 110 (7), 98 (8), 17 (10), 96 (20), 84 (7), 83 (8), 67 (6), 56 (4), 55 (8) ПМР-спектр (5, м .у ., J / Гц): 1.49 (14 Н, м), 2.35 (1Н, м), 2.70 (3 Н, м), 3.20 (ЗН, м), 3.46 (2 Н, м), 3.75 (2Н, м), 8.29 (1 Н, м). Алкалоиднинг спектр маълумотлари ю қ орида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасди қ лайди. Дегидрошоберин. Шоберин ажратиб олинган қолдиқ эритма ва юқоридаги элюатнинг 6-9 гача булган ухшаш фракциялари бирлаштирилди ва силикагелли колонкада хроматография қ илинди, бунда элюат сифатида хлороформ -метанол (20:1) системадан фойдаланилди. Фракциялар 8-10 мл дан йи ғи лди. 16-24 гача б ў лган ў хшаш фракциялар қў шилди ва силикагелли колонкада қ айта хроматография қилинди. Натижада Rf =0.35 (система 1) 55 мг (қуруқ ўсимликка нисбатан 0.0004%) ётсимон дегидрошоберин моддаси олинди. ИК-спектр ( v max см -1 ): 2940, 2860, 2810, 2750, 1680-1690, 1450, 1375, 1365, 1310, 1290, 1275, 1245, 1185, 1135, 1125, 1105, 1090, 1055, 1035, 1020, 980, 970, 950, 930, 895, 855, 815, 785. Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 232 (М + ), 231, 205, 203, 192, 190, 178, 176, 175, 148,96,61.

$ПМР-спектр (8, м. у , J / Гц): 1.50, 2.65 (м), 3.18 (1Н,м), 4.61 (1Н, кенг с), 5.40 (1Н, кенг с.) Алкалоиднинг спектр маълумотлари ю қ орида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасди қ лайди. Дезоксивазицинон. Хлороформ-метанол (50:1) аралашманинг 2-6 гача б ў лган ў хшаш фракциялари бирлаштирилди ва силикагелли колонкада хроматография ҚИЛИНДИ . Колонка хлороформ-метанол (20:1) нисбатдаги аралашма билан ювилди ва 10-15 мл дан фракциялар йи ғ илди 15-30 гача б ў лган ў хшаш фракциялар қў шилди ва ацетондан кристалланди. Натижада 83 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00066%) сую қ ланиш температураси 110- 111°С, Rf =0.46 (система 3) б ў лган дезоксивазицинон олинди. УБ-спектр ( / \ max , нм): 224, 267, 272, 302. ИК-спектр ( v max , c м -1 ): 1675, 1616, 1681, 1626. Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 186 (М + , 100), 185 (80). ПМР-спектр (5, м.у, J / Гц): 2.20 (2 Н, м, Н-10), 3.10 (2 Н, Н-9), 4.15 (2 Н, м, Н-11), 8.20(1 Н,д, Н-5). 13 С -ЯМР-спектр: 5 159.4 (С-2), 160.6 (С-4), 120.4 (С-4а), 125.7 (С-5), 126.7 (С-6), 133.9 (С-7), 126.1 (С-8), 142.4 (С-8а), 32.4 (С-9), 19.4 (С-10), 46.4 (С- 11). Алкалоиднинг спектр маълумотлари ю қ орида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасдиклайди. Нитрабирин. Хлороформ-метанол (50:1) элюатнинг 7-8 гача б ў лган ў хшаш фракциялари бирлаштирилди ва силикагелли колонкада хроматография қ илинди. Колонка хлороформ-метанол (15:1) нисбатда эритувчилар аралашмаси билан ювилди. 10-15 мл дан фракциялар йи ғ илди.$

15-20 гача бўлган ўхшаш фракциялар қўшилиб, эритувчилар учирилди ва қолдиқ бензол-спирт (2:1) аралашмасида кристалланди. Натижада 58 мг (қуруқ ўсимликка нисбатан 0.00046%) суюқланиш температураси 184-185°С R t =0.65 (система 3) бўлган кристалл модда олинди. Нитрабириннинг спектр маълумотлари нитрабирин N-оксидининг қайтарилиши ва нитрабириннинг олиниши қисмида келтириб ўтилган. Нитрарамин N -оксиди. Хлороформ-метанол (20:1) элюатнинг 5-10 ў хшаш фракциялари қў шилди, эритувчилар учирилди ва қ олган қолдиқ силикагелли калонкада хроматография усулида б ў линди. Колонка хлороформ-метанол (10:1) системали элюат билан ювилди. Фракциялар 8-10 мл дан йи ғ илди. 12-16 фракциялар бирлаштирилди ва спирт-ацетон аралашмасидан кристалланди. Натижада 65 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00052%) суюқланиш температураси 251-252°, Rf =0.68 (система 10) б ў лган Нитрарамин N -оксиди олинди. ИК -спектр ( v max , c м -1 ): 3550-3350, 2940, 1460, 1420, 1305, 1155, 1110, 1085, 1075, 965, 955, 935, 910, 875 Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 264 (М + ), 248, 247, 231, 219, 204, 190, 176, 162, 150, 136, 122, 109, 98, 96, 83, 70, 55. ПМР-спектр (5, м .у ., J / Гц): 0.90-2.25 (17Н, м), 2.75 ( 2Н, м, Н а -3, Н а -15), 3.57 (2Н, м, Н е -3, Не-15), 3.77 (1Н, с, Н-1), 4.01 (1Н, кенг с, Н-7), 4.58 (1Н, кенг с, Н-17). Алкалоиднинг спектр маълумотлари ю қо рида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасди қлайди . Дигидрошоберин. Хлороформ-метанол (98:2) элюатнинг 10-18 ў хшаш фракциялари к ў шилди. Фракциялардан эритувчилар учирилиб (0.81 г) яна қайта силикагелли колонкада хроматография қилинди. Колонка хлороформ- метанол (20:1) эритувчилар аралашмаси билан ювилди. 10-15 мл дан

фракциялар йи ғи лди. 16-25 гача б ў лган фракциялар бирлаштирилди ва эритувчилар учирилди, натижада 52 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00041%) Rf =0.64 (система 6) б ў лган ё ғ симон модда олинди. Дигидрошобериннинг хлоргидрати. 50 мг дигидрошобериннинг 5 мл спиртдаги эритмасига хона температурасида водород хлориднинг спиртдаги эритмасидан рН 3-4 б ў лгунча қ ушилди. 3-4 соат тургандан с ў нг эритмадан эритувчи бир о з учирилди, эритма бир кун давомида қў йилди ва тушган ч ў кма фильтрланди. Натижада сую қ ланиш температураси 251-252 °С б ў лган 45.6 мг модда олинди. Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 236 (29), 219 (1), 206 (1.5), 194 (4), 192 (5), 179 (3), 178 (9), 149 (13), 148 (100), 138 (36), 137 (39), 136 (51), 124 (21), 123 (69), 122 (55), 112 (47), 99 (52), 98 (99), 97 (99), 89 (25), 88 (62), 70 (36), 69(40). И K - c пект p :( KBr , v max , см _1 ): 883, 910, 945, 995, 1018, 1048, 1065, 1089, 1142, 1175, 1202, 1284, 1314, 1456, 1479, 2553, 2578, 2634, 2698, 2813, 2865, 2934,3297,3363. ПМР-спектр, (5,м .у , J /Гц): 1.55 (м), 2.78 (м), 3.50 (м). Шобериннинг қ айтарилиши. Дигидрошоберин. Конуссимон колбага 49 мг шоберин, шунингдек унга 22 мг платина оксиди ва 5 мл сирка кислота қў шилди. Реакция 80 0 С да ва водород атмосферасида 5 соат давомида доимий аралаштирилиб турилган ҳолда олиб борилди. Реакция тугагач катализатор фильтрланди, кислота эса вакуумда ҳ айдалди. Қ олдиқ сувда эритилди, концентрланган аммиак билан и шқ орланди ва хлороформга ў тказилди натижада 35 мг ё ғ симон модда олинди. Олинган модданинг хлоргидрати юқоридаги усул ёрдамида ҳосил қ илинди ва этанолдан кристалланди. Унинг суюкланиш температураси 251-252°С, R f =0 .64 (система 6) га тенглиги ани қ ланди. Нитрабирин N -оксиди. С ў нгги хлороформ-метанол (50:1) элюатнинг

$19-28 фракциялари бирлаштирилди ва силикагелли колонкада хроматография қ илинди. Колонка хлороформ-метанол (10:1) нисбатда эритувчилар аралашмаси билан ювилди, 8-10 мл дан фракциялар йи ғи лди. 21-26 фракциялар қў шилди, эритувчилар учирилди ва қолдиқ этанолдан кристаллизация қ илинди. Натижада сую қ ланиш температураси 235-236 °С, Rf =0.54 (система 3) б ў лган 48 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00038%) асос модда ажратиб олинди. УБ-спектр ( EtOH , / \ max ,н м ):213( lg 8 3.81). ИК -спектр ( KBr , v max , CM "'): 795, 854, 863, 1071,1087, 1201, 1323, 1418, 1455, 1521, 1 6 1 1 , 2 8 6 5 , 2 9 4 1 , 2 9 7 2 , 3 3 2 7 , 3 3 8 2 . Масс-спектр, m / z (1 нисбат. %): 222(2), 206 (40), 189 (10), 178 (11), 161 (5), 160 (15), 148 (13), 136 (30), 135 (100), 123 (3), 121 (18), 95 (4), 90 (4), 89 (32), 88 (53), 67 (6). ПМР-спектр, ( CD 3 OD , 6, м.у., J / Гц): 1.50 (м), 1.75 (м), 2.05 (м), 4.02 (ЗН, м), 7.39 (1Н,д, J =2.5), 7.47 (1Н,д, J =2.5). Нитрабирин N -оксидининг қайтарилиши. 28мг Нитрабирин N - оксиди 5 мл 10% ли хлорид кислотасида эритилди. Қ айтарилиш гранул ал анган рух б ў лаги ёрдамида хона температурасида 15 соат давомида олиб борилди. Реакция них о ясида эритма 10% ли и шқ ор эритмаси билан и шқ орланди ва хлороформга ў тказилди. Хлороформ учирилди, к о лдиқ этанолда кристалланди. Олинган 13 мг асос модданинг сую қ ланиш температураси 184-185 С, Rf =0.65 (система 3) эканлиги аникланди. Масс-спектр, m / z (1 нисбат> %): 206 (99), 189 (35), 188 (20), 178 (43), 176 (22), 160(48), 148(44), 136(80), 135( 100) , 134 (40),122 (59), 121 (63),119 (27). ПМР-спектр, ( CD 3 OD , 6 , м .у , J / Гц): 1.45 (м), 1.63 (м), 1.95 (м), 3.90 (2Н, м), 4.08 (1Н, м), 6.82 (1Н, д, J =1.5), 6.87 (1Н,д, J =1.5). Нитрабириннинг оксидланиши. 33 мг нитрабирин 5 мл метанолда эритилди ва унга 1.5 мл водород пероксиди қў шилиб, 3 кун давомида қ ў йилди. Эритувчи учирилди ва қ олган қолдиқ силикагелли колонкада$

хроматография йўли билан хлороформ-метанол (10:1) аралашмасида юв илиб б ў линди. 2-3 мл дан фракциялар йи ғ илиб борилди. 15-22 фракция этанолда кристалланиб, ундан су юқ ланиш температураси 235-236°С, Rf =0. (система 3) б ў лган 5 мг нитрабирин N -оксиди ажратиб олинди. Бензол қ исми алкалоидлар йи ғ индисини колонкали хроматограф] усули ёрдамида б ў лишни давом эттирди к Натижада айрим фракциялард ан маълум алкалоидлар-нитрамин [184 J , изонитрамин [184], 1-вазицинон [183 нитрарамин [167], нитрароксин [168], сибиринин [185], ажратиб олинд и Ажратиб олинган маълум алкалоидлар ў зларининг ҳ а қиқ ий намуналар] билан бевосита солиштирилиб идентификацияланди. Нитрамин. Хлороформ-метанол (98:2) элюатнинг 19-28 фракциялар бирлаштирилди, эритувчилар учирилди ва қ олган қ олдиқ силикагелл и колонкада хроматография усулида б ў линди. Колонка хлороформ-метанол (50:1) ва (20:1) эритувчилар билан ювилди. Ҳ ар бир фракция 8-10 мл дан йи ғ илди 16-20 фракциялар бирлаштирилди ва қ айта хроматография қилиш йўли билан тиниқ ё ғ симон 150 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.0012%) Rf =0.63 (система 4) нитрамин моддаси ажратиб олинди. ИК -спектр ( v max , см -1 ): 3365, 3320. Масс-спектр, m / z (1 иисбат , %): 169 ( М + 100), 151 (82), 150 (34), 123, 122 (41), 96 (27), 84 (71), 57 (47). ПМР-спектр (5,м .у ., J /Гц): 0.90-2.10 (1Н, Н-5 е ), 2.37, 3.34 (1Н,д, J = 11.9, Н-1 а , Н-1 е ), 2.58 (1Н, тд, J = 11.4; 3.3, Н-З а ), 2.95 (1Н, Н-З е ), 3.48 (1Н, дд, j =9.1; 4.2, Н-7), 3.98 (2Н, кенг с, NH , ОН Алкалоиднинг спектр маълумотлари ю қ орида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасдиқлайди. Изонитрамин. Хлороформ-метанол (98:2) элюатнинг 29-35 фракциялари бирлаштирилди, с ў нг силикагелли колонкада (20:1) система

$билан ювилди. Фракциялар 8-10 мл дан йи ғ илди. 18-22 фракциялардан сую қ ланиш температураси 101-103°С, Rf =0.61 (система 4) б ў лган 120 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00096%) асос модда бензол-этанолдан кристалланиб олинди. ИК -спектр ( v max см -1 ): 3305, 3288. Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 169 (М + ; 100), 168, 151, 150, 136, 123, 122, ПО, 109, 108,96,84 ПМР-спектр (6, м.у., J / Гц): 2.14 (1Н, Н-5 е ), 2.44 (1Н, Н-1 а ), 2.54 (1Н, тд, Н-З а ), 2.88 (1Н, д, Н-1 е ), 2.92 (1Н, м, З е ), 3.57 (1Н, дд, Н-7), 3.87 (2Н, кенг с, NH , OH ) 13 С-ЯМР-спектр: 5 60.3 (С-1), 47.3 (С-3), 23.1 (С-4), 28.7 (С-5), 36.2 (С- 6), 79.8 (С-7), 29.8 (С-8), 24.3 (С-9), 20.4 (С-10), 36.3 (С-11). Алкалоиднинг спектр маълумотлари юыорида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасди қ лайди. 1-Вазицинон. Нитрабирин ва дезоксивазицинон ажратиб олинган қ олдиқ эритма силикагелли колонкада қ айта хроматография қ илинди. Колонка (20:1) эритувчилар аралашасида ювилди ва 8-10 мл дан фракциялар йи ғ илди. 18-32 гача б ў лган фракциялардан сую қ ланиш температураси 203- 204°С, Rf =0.37 (система 3) бў лган 40 мг (қуруқ ўсимликка нисбатан 0.00032%) 1-Вазицинон хлороформ-этанолдан кристалланди. УБ-спектр ( / \ max нм): 226, 270, 303, 316. ИК-спектр ( v max , c м -1 ): 3200, 1700, 1640, 1600, 1475, 3110, 1668 Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 202 (М + ; 100),146 (85), 119 (55) ПМР-спектр (5, м.у., J / Гц): 2.55 (2Н, м, Н-10), 4.10 (2Н, м, Н-11), 5.10 (1Н, 9- ОН), 5.20 (1Н, т, Н-9), 7.55 (ЗН, м, Н-6, Н-7, Н-8), 8.30 (1Н, д, J = 8, Н ). 13 С-ЯМР спектр: 5 160.3 (С-2), 160.3 (С-4), 121.0 (С-4а), 126.6 (С-5), 126.9 (С-6), 134.4 (С-7), 126.7 (С-8), 148.7 (С-8а), 72.0 (С-9), 29.4 (С-10), 43.4$

(С-11). Алкалоиднинг спектр маълумотлари юқорида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасди қ лайди. Нитрарамин Хлороформ-метанол (20:1) элюатнинг 12-16 фракциялари қў шилди ва хлороформ-ацетон-этанол (5:4:1) системада қ айта силикагелли колонкада хроматография қ илинди. 16-19 фракциялар бирлаштирилди ва петролейн эфиридан кристалланди. Натижада сую қл аниш температураси 85- 86 0 С, Rf =0.48 (система 5) б ў лган 38 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00031%) нитрарамин ажратиб олинди. ИК -спектр ( v max см -1 ): 3280 Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 248 (М + ; 100), 231, 219, 205, 204, 191, 190, 177, 176, 163, 150 ПМР-спектр (6, м.у., J / Гц): 2.13 (1Н, м, Н-5 е ), 2.64 (2Н, м, Н-З а , Н-15 а ), 3.03 (1Н, м, Н-З е , Н-15 е ), 3.28 (1Н, с, Н-1 а ), 4.04 (1Н, д, Н-17 е ), 4.38 (1Н, кенг с, Н-7). 13 С-ЯМР спектр: 5 66.4 (С-1), 45.3 (С-3), 24.0 (С-4), 21.9 (С-5), 32.3 (С-6), 75.9 (С-7), 30.5 (С-8), 14.5 (С-9), 25.1 (С-10), 37.9 (С-11), 38.8 (С-12), 28.4 (С- 13), 15.3 (С-14), 50.4 (С-15), 82.2 (С-17). Алкалоиднинг спектр маълумотлари юқорида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасди қ лайди. Нитрароксин. Хлороформ-метанол (20:1) элюатнинг 18-24 фракциялари бирлаштирилди ва хлороформ-метанол (10:1) системада силикагелли колонкада хроматография қ илинди. 10-15 мл дан фракциялар йи ғ илди. 4-10 гача б ў лган фракциялар дан 43 мг ( қ у р ук, ўсимликка нисбатан ( 0.00034%) сую қ ланиш температураси 220-221 С, Rf =0.7 (система 8) б ў лган

нитрароксин спиртдан кристаллаб олинди. ИК-спектр ( v max , см - 1 ): 3400-3030, 965, 945, 925 Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 264 (М + ; 100), 248 (18), 247 (41), 219, 204, 190, 176, 162, 150, 138, 125, 106, 98, 96, 83 ПМР-спектр ( 6 ,м .у ., J / Гц): 1.00-2.00 (м, СН 2 ), 2.55 (2Н, м, Н-З а , Н-15 а ), 2.87 (1Н, с, Н-1 а ), 3.20 (2Н, д, Н-З е , Н-15 е ), 3.77 (1Н, с, Н-1 е ), 4.00 (1Н, д, J = 2.5, Н-17), 4.17 (1Н, кенг с, Н-7), 4.19 (1Н, м, Н-7 е ), 4.64 (1Н, Н-17). Алкалоиднинг спектр маълумотлари юқорида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасди қ лайди. Сибиринин . Хлороформ-метанол (99:1) элюатининг 15-19 фракциялари қў шилди ва силикагелли колонкада хроматография қилинди. Колонка аввал хлороформ билан с ў нгра хлороформ-метанол (98:2) нисбатдаги эритувчилар аралашмаси билан ювилди. 10-15 мл дан фракциялар йи ғ илди. 9-15 фракциялар бирлаштирилди. Натижада сую қл ниш температураси 40-41 С, Rf =0.76 (система 7) б ўл ан 45 мг (қуруқ ўсимликка нисбатан 0.00036%) сибиринин алкалоиди ажратиб олинди. Масс-спектр, m / z (1 нисбат . %): 211 (М; 24), 195 (67), 180 (81), 167 (57), 166(27), 152(46), 150(80), 138(29), 124(98), 122(32), 111 (43), 110(100), 99 (62) ПМР-спектр ( 6м.у J Гц): 1.65 (ЗН, д, СН 3 ), 3.17 (1Н, дт, Н-1 е ), 3.31 (1Н, д, Н-1 а ), 3.58 (1Н, дд, Н-7), 3.70 (2Н, м, Н-З а , Н-З е ), 4.58 (1Н, Н-12). 13 С-ЯМР спектр: 5 77.1 (С-1), 62.0 (С-3), 19.0 (С-4), 26.1 (С-5), 38.1 (С-6), 84.3 (С-7), 26.8 (С-8), 24.6 (С-9), 21.0 (С-10), 34.5 (С-11), 101.9 (С-12), 14.4 (С-13). Алкалоиднинг спектр маълумотлари юқорида келтирилган спектр маълумотлари билан бевосита солиштириш уларнинг айнан бир хил эканлигини тасдиқлайди. Нитрарамидин. Хлороформ-метанол (20:1) элюатнинг 29-41 фракциялари қ ўшилди эритувчилар учирилди қолган қолдиқ

$cиликагелли колонкада хроматография усулида бўлинди Колонка аввал хлороформ-метанол (10:1) элюат билан, сўнг хлороформметанол (4:1) нисбатда тайёрланган системали эритувчилар билан ювилди. Ҳар бир фракция 8-10 мл дан йиғилди 19-20 фракциялар бирлаштирилди ва хлороформ-метанол (1:1) эритувчилар аралашмасида кристаллизация қилинди. Натижада суюкланиш температураси 225-226°С, Rf0.75 (система 9) булган 39 мг (қуруқ ўсимликка нисбатан 0.00032%) асос модда ажратиб олинди. УБ-спектр (EtOH, / \ max нм): 209, 245-253 (lg e 4.02, 2.05) ИК-спектр ( KBr , v max , c м -1 ): 702, 754, 902, 1009, 1093, 1146, 1226, 1257, 1291, 1339, 1372, 1453, 1642, 2767, 2843, 2947, 3334. Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 383 (11) (М+1) + , 382 (20), 292 (100), 275 (20), 264 (13), 263 (21), 248 (9), 245 (33), 218 (11), 205 (17), 186 (13), 164 (10), 1 5 8 ( 1 8) , 136( 16) , 119( 17) , 115(28), 112 (42), 99 (16), 98 (21), 95 (28), 92 (52), 80 (70), 69 (68). ПМР-спектр, ( CD 3 OD , 8, м.у., J / Гц): 1.75 (м), 2.27 (м), 2.57 (м), 3.09 (м), 3.48 (м), 4.09 (кенғ с. 1Н), 4.31 (кенғ с), 4.44 (кенғ с), 4.81 (м), 7.31 (кенг с. 5Н); 17.2 г Хлороформли қисм алкалоидлар йи ғ индиси силикагелли колонкада хроматография усули билан б ў линди. Колонка қ уйидаги хлороформ-метанол (20:1, 10:1 ва 4:1) элюатдаги эритувчилар аралашмаси билан ювилди, 30-40 мл дан фракциялар йи ғ илди. Айрим фракциялардан маълум алкалоидлар-1-вазицинон, сибиринин, нитрарамин ва нитрароксин ажратиб олинди. Ажратиб олинган маълум алкалоидлар ў зларининг ҳақиқ ий намуналари билан бевосита солиштирилиб идентификацияланди. Бу алкаоидар ҳацидаги спектр маълумотлар ю қ орида келтирилиб ў тилди. 1-Вазицинон. Хлороформ-метанол (20:1) элюатнинг 6-12 фракциялари қў шилди, эритувчилар учирилди ва қ олган қ олдиқ силикагелли колонкада$

хроматография усулида б ў линди. Колонка хлороформ-метанол (15:1) нисбатдаги эритувчилар аралашмаси билан ювилди. 10-15 мл дан фракциялар йи ғи лди. 8-15 гача б ў лган фракциялардан суюқланиш температураси 203-204 С, Rf =0.37 (система 3) б ў лган 30 мг ( қуруқ ўсимликка нисбатан 0.00024%) 1-вазицинон олинди. Нитрарамин . Хлороформ-метанол (20:1) элюатнинг 16-20 фракциялари қ ў шилди ва колонкада қайта хромотография қилинди Колонка хлороформ- ацетон-этанол (5:4:1) эритувчилар аралашмасида ювилди. 8-10 мл дан фракциялар йи ғилди 15-20 фракциялар бирлаштирилди. Натижада сую қланиш темпиратураси 85-86°С, Rf =0.48 (система 5) б ў лган 67 мг ( қуруқ ўсимликга нисбатан 0.00053%) нитрарамин олинди. Нитрароксин. Хлороформ-метанол (20:1) элюатнинг 22-28 фракциялари бирлаштирилди, эритувчилар учирилди ва қ олган қолдиқ хлороформ- метанол (10:1) системада силикагелли колонкада хроматография қилинди . 10-15 мл дан фракциялар йи ғ илди. 5-12 гача б ў лган фракциялардан сую қ ланиш температураси 220-22 1 С , Rf =0.7 (система 8) б ў лган 35 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00028%о) нитрароксин олинди. Сибиринин. Хлороформ-метанол (99:1) элюатнинг 18-23 фракциялари қ ў шилди ва силикагелли колонкада хроматография қилинди. Колонка хлороформ-метанол (98:2) нисбатдаги эритувчилар аралашмаси билан ювилди. 10-15 мл дан фракциялар йи ғ илди. 10-15 фракциялар бирлаштирилди Натижада су юқ ланиш температураси 40-41С, Rf =0.76 (система 7) б ў лган 29 мг (қуруқ ўсимликка нисбатан 0.00023%)) сибиринин ажратиб олинди. 45-56 гача бўлган фракциялар қўшилди, эритувчилар учирилди, қолган қолдиқ силикагелли колонкада қайта хроматография қилинди. Колонка хлороформ-метанол (10:1) нисбатдаги элюат билан ювилиб, ҳар бир фракция 10-12 мл дан олинди. Нитрараидин. Ю қ орида олинган фракцияларнинг 15-21 гача б ў лгани

$қў шилди ва хлороформ-метанол (1:1) нисбатдаги аралашмада қайта кристаллизация қ илинди. Ниҳоясида сую қ ланиш температураси 308-310°С Rf =0.8 (система 10) б ў лган 31 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00024%) асос модда ажратиб олинди. УБ-спектр ( EtOH , / \ max , нм): 224, 275, 288 (елка), ( lg e 4.05, 3.59, 3.47) Масс-спектр, m / z (1 нисбат , %): 293 (3), 292 (5), 279 (45), 223 (9), 197 (13), 184 (16), 170 (38), 169 (49), 156 (14), 144 (13), 137 (100), 130, 125, 99, 97. ИК-спектр ( KBr v max см -1 ): 744, 761, 817, 840, 860, 912, 948, 974, 1010, 1036, 1082, 1108, 1124, 1178, 1288, 1399, 1379, 1456, 1495, 1571, 1599,26356, 2745, 2865, 2919, 2965, 3054, 3273, 3435, ПМР-спектр, ( DMCO +ТФК, 6,м.у., J / Гц): 1.75 (м), 2.25 (кенг с), 2.58(м), 3.05 (м), 3.32 (м), 4.11 (м), 4.51 (м), 7.13 (м, 2Н), 7.42 (м, 1Н), 7.62 (м, 1Н) Нитрарамидин. Олинган 28-34 фракциялар қў шилди ва спиртдан кристалланди, натижада 47 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00037%) су юқ ланиш температураси 225-226 °С, Rf =0.75 (система 9) б ў лган асос модда ажратиб олинди. Нитрарамидиннинг гидролизи. Нитрарамин N -оксид. 0.03 г Нитрарамидин 5 мл 10% ли хлорид кислотада эритилди ва 90°С да 2 соат давомида қайнатилди. Реакция якунлангандан с ў нг кислотали эритма эфир билан ювилди. Эфир учирилди, долган Қ ОЛДИҚ петролейн эфир билан кристаллизация Қ ИЛИНДИ . Натижада сую қ ланиш температураси 75-76 0 С б ў лган модда ажратиб олинди. Эритма 10% ли калий гидроксид билан ишқорланди ва хлороформ билан экстракция Қ ИЛИНДИ . Эритувчи учирилди, олинган қолдиқ этанол-ацетон аралашмасида кристалланди. Натижада 15 мг сую қ ланиш температураси 250-251 °С, R f =0.68 (система 10) б ў лган асос модда олинди. Нитрарамин N -оксиднинг қ айтарилиши. Нитрарамин. 11 мг нитрарамин N -оксиди 5 мл 10% ли хлорид кислотада эритилди. Қ айтарилиш реакцияси гранулланган рух билан хона$ $температурасида 16 соат давомида олиб борилди. Эритма 10% ли калий гидроксид билан и шқ орланди ва хлороформга ў тказилди. Эритувчи учирилди, қ олдиқ петролейн эфирида кристалланди. Якунида сую қ ланиш температураси 85-86 °С, Rf =0.48 (система 5) б ў лган 7 мг асос модда олинди. Дигидронитрараиннинг т ў ртламчи тузи. 35 мг дигидронитрараиннинг 5 мл қуруқ тозаланган пиридиндаги эритмаси магнитли чайқатгичда аралаштирилиб турилган ҳолда 67 мг п- толуолсульфохлориднинг 1.5 мл пиридиндаги эритмаси қўшилди. Аралашма етти сутка давомида совитгичга қўйилди, сўнг пиридин вакуумда учирилди. Қолдиқ метанол-сув (4:1) нисбатдаги аралашмада эритилди ва анионит орқали ўтказилди. Эритувчилар учирилди, қолдиқ метанолда кристалланди. Натижада 29 мг суюқланиш температураси 310-312°С, Rf =0.8 (система 10) б ў лган асос модда олинди. Сибиридин. Сунгги 27-37 фракциялар ва дигидрошоберин ажратиб олингандан қ олган қо лдиқ эритмалар бирлаштирилди, эритувчилар учирилди ва силикагелли колонкада хроматография усулида булинди. Колонка хлороформ-этанол (9:1) эритувчилар аралашмаси билан ювилди. Фракциялар 6-7 мл дан йи ғ илди. 17-24 фракциялар этанолдан кристалланди ва натижада 27 мг ( қ уруқ ўсимликка нисбатан 0.00021%)) сую қ ланиш температураси 192- 193°С, Rf =0.57 (система 6) б ў лган асос модда ажратиб олинди. УБ-спектр (Е tO Н, / \ тах , нм): 220 ( lg s 4.1), 280-295 ( lg е 3.51), 307 ( lg г 3.46), 320 ( lg е 3.54). Масс-спектр, m / z (1 нисбат %): 222, 221 (М + 0.5), 220 (0.5), 130 (28), 129 (100), 128(36), 103(22), 102 (69), 91 (16), 78 (18), 77, 76, 75 ва бошкалар. ИК-спектр ( KBr , v max , см -1 ): 641, 742, 767, 776, 807, 843, 865, 913, 957, 978, 1000, 1040, 1069, 1131, 1142, 1171, 1192, 1216, 1247, 1265, 1321, 1385, 1453, 1475, 1500, 1538, 1585, 1631, 1665, 1708, 2225, 3068, 3128. ПМР-спектр, ( CD 3 OD 5, м.у., Гц): 7.85-9.2 мў., 4.8 (кен г с.)$