Калийли ўғитлар ишлаб чиқариш технологияси чикиндисидан техник ош тузи олиш

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

982.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши давлат университети Холмонов Дилшод Орол ўғли Калийли ўғитлар ишлаб чиқариш технологияси чикиндисидан техник ош тузи олиш Мутахассислик: 5140500- Табиий фанлар факултети кимё таьлим йўналиши Иш кўриб чиқилди ва ҳимояга тавсия этилди Кимё кафедраси мудири: Илмий раҳбар __________ доц. М. Қурбонов «___»_______2015 йил _______ к. ўқ . Б. Шодмонов «___»_______2015 йил Қарши – 2015 йил

МУНДАРИЖА Кириш ............. .............................................................................................................. . I боб . Юртимизда ва жаҳонда ишлаб чиқариш муаммолари ва уларни бартараф етиш чора тадбирлари 1 . Мавзунинг умумназарий муаммолари ва уларни Ўзбекистон шароитида бартараф этиш чора тадбирлари. . 2 . Республикамизда ва чет элларда ишлаб чиқариш технологиялари тўғрисидаги умумий маълумотлар(ихтиролар ва патентларни эътиборга олган ҳолда) 3 . Ишлаб чиқариш теҳнологик тизим баёни… ………………….. 4 . Флотация жараёнининг физик-кимёвий асослари ..................... ......... I боб бўйича хулоса II боб. И шлaб чиқaришнинг кимёси вa ф и зик-кимёвий aсослaри 1.. Кимёвий таҳлил қилиш, физикавий хоссаларни аниқлаш ва физик- кимёвий тадқиқотлар олиб бориш…..................................................... II -боб бўйича хулоса....................................................................... ............................ III боб Галитли чиқиндини қайта ишлаб техник натрий хлор ва ош туз олиш технологияси

1.. Калий хлоридни қуритиш вақтида ҳосил бўладиган циклон чангига турли реагентларни таъсир эттириб , технологик параметрлар ўзгаришига боғлиқлик жараёнларини ўрганиш ........................................... 2.. Сильвинитни майдалаш вақтида ҳосил бўладиган циклон чангига турли реагентларни таъсир эттириб, технологик параметрлар ўзгаришига боғлиқлик жараёнларини ўрганиш ..................... ......... 3.. Дастлабки ва охирги маҳсулотларни физик-кимёвий тадқиқ қилиш 4 . Деҳқонобод калийли ўғитлар заводининг калий хлорид ишлаб чиқариш моддий баланси ................................................................. ..... 5.. Флотация усули билан калий хлорид олишда ҳосил бўладиган циклон чангини қайта ишлаш технологиясини ишлаб чиқиш............ 6 .. Калий хлорид ишлаб чиқаришдаги чиқинди – циклон чангини қайта ишлаш принципиал технологиясининг баёни .......................... . III- боб бўйича хулоса................................................................... ............................. Х улоса ва таклифлар ................................................................... ....................................... Фойдаланилган адабиётлар ................................................................... ......................... Иловалар ................................................................... ................................................................

МУНДАРИЖА Кириш …………………………………………………………………............... . 3 I БОБ. Юртимизда ва жаҳонда ишлаб чиқариш муаммолари ва уларни бартараф етиш чора тадбирлари 1. Мавзунинг умумназарий муаммолари ва уларни Ўзбекистон шароитида бартараф этишнинг чора-тадбирлари ................................................................. . 14 2. Республикамизда ва чет элларда ишлаб чиқариш технологиялари тўғрисидаги умумий маълумотлар(ихтиролар ва патентларни эътиборга олган ҳолда)................................................................................................................. 16 I боб бўйича хулосалар........................................................................... II. боб. Ишлaб чиқaришнинг кимёси вa ф и зик-кимёвий aсослaри............. 32 1 Жараённинг босқичлари бўйича кимёси................................ 2 Жараёнларнинг кинетикаси.................................. 3. Оралиқ ва олинган маҳсулотларнинг физик-кимёвий хусусиятлари ........ 4 Чиқиндиларни тозалашгача бўлган кимёвий таркиблари.............................. 5.Ишлаб чиқариш технологик тизими ва баёни....................................... 6. Хомашё ва тайёр маҳсулотни сақлаш шароити................................ 7. Кимёвий анализ усуллари........................................... 8 Тадқиқотнинг физик-кимёвий усуллари............................................ II боб бўйича хулосалар ..................................................... III. БОБ. ГАЛИТЛИ ЧИҚИНДИНИ ҚАЙТА ИШЛАБ ТЕХНИК НАТРИЙ ХЛОР ВА ОШ ТУЗ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ ....................... .................... . .. 64 1. Натрий хлориднинг кристаллизация ва ажратиш жараёнини тадқиқот қилиш 3.1 Маҳсулот сифатини мамлакатда ишлаб чиқарилган ва чет эл намуналарига ва Давлат стандартига, шунингдек жаҳон станртларига мос келиши 1. Натрий хлориднинг кристаллизация ва ажратиш жараёнини тадқиқот қилиш............................................................................................................ ........... ... 64

2. Натрий хлорид ни қайта ишла шнинг принципиал -технологик схемаси..........65 3. Галитли чиқиндини қайта ишлаб техник натрий хлор олиш моддий б аланси 68 ХУЛОСА………………………………………………………………............... .... 75 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР … ... ………………………….……..... .... 76 ИЛОВА................................................................................................................ .... 80

Кириш Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги . Мустақил Ўзбекистонда ижтимой йўналтирилган бозор иқтисодиётининг яратилиши бошқа муҳим ҳўжалик тадбирлари билан бир қаторда ишлаб чиқариш тизимларида туб ўзгаришлар юз беришини кўзда тутади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012-йилда Мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013-йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган вазирлар маҳкамасининг мажлисидаги маърузасида “Вазирлар Маҳкамасининг бугунги кенгайтирилган мажлиси кун тартибига қо‘йилган асосий масала – бу Ўзбекистоннинг 2012-йилдаги ижтимоий-иқтисодий ривожланиш якунларини муҳокама этиш ва 2013-йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларини тасдиқлаб олишдан иборат. Ўтган йил якунларини сарҳисоб қилар эканмиз, авваламбор шуни таъкидлашимиз керакки, глобал жаҳон иқтисодиётида ҳали-бери сақланиб қолаётган жиддий муаммоларга қарамасдан, 2012-йилда Ўзбекистон Ўз иқтисодиётини барқарор суръатлар билан ривожлантиришни давом эттирди, аҳоли турмуш даражасини изчил юксалтиришни таъминлади, дунё бозоридаги ўз позициясини мустаҳкамлади. 2012-йилда мамлакатимизнинг юқори суръатлар билан барқарор ўсишини таъкидлар эканмиз, бунинг боиси ва омилини авваламбор иқтисодиётимизга йўналтирилган капитал маблағлар, инвестициялар тобора ўсиб бораётганида, бу кўрсаткич ялпи ички маҳсулотга нисбатан 22,9 фоизни ташкил этганида, деб ҳисоблашимиз зарур. Яна бир йирик лойиҳа – умумий қиймати 250 миллион доллардан ортиқ бўлган Деҳқонобод калийли ўғитлар заводининг иккинчи навбатини қуриш ишлари давом эттирилмоқда. Бу борадаги ишлар якунига етгач, корхонада йилига 600 минг тоннагача калийли ўғит ишлаб чиқариш имкони пайдо бўлади

ва бу маҳсулотнинг 350 минг тоннадан кўпроғи экспорт қилинади ” деб таъкидлаб ўтгандилар. Шу боис саноат корхоналарида мавжуд бўлган муаммоларни бартараф этиш мақсадида мамлакатимизда инновацион тадқиқотлар борасида кўплаб амалий ишлар олиб борилмоқда. Мамлакатимиз раҳбари И.А.Каримов айтганларидек, “Маҳсулот рақобатбардошлигини таъминлаш учун ишлаб чиқаришни техник ва технологик янгилаш бўйича катта ва кичик лойиҳаларни излаш, бунинг учун зарур маблағ ва манбаларни топиш-бу хар бир корхона рахбари ва муҳандис- техник ходимларининг биринчи навбатдаги энг муҳим вазифаси ва мажбурияти бўлмоғи керак.” 2010 йилда мамлакатимизда ижтимоий-иқтисодий, сиёсий аҳамиятга эга бўлган катта янгилик юз берди. Қашқадарё вилояти Дехқонобод туманида калийли ўғитлар ишлаб чиқаришга мўлжалланган завод ишлай бошлади. У бир йилда 200 минг тонна махсулот ишлаб чиқармоқда. Тадқиқот объекти ва предмети. Тюбегатан кони сильвинитидан флотация усулида ҳосил бўлган галит чиқиндисидан техник натрий хлор ва ош тузи ишлаб чикариш технологик схемаси. Тадқиқот мақсади ва вазифалари. Бизнинг тадқиқотимизнинг мақсади галитли (ош тузи) чиқиндилари асосида техник туз олиш технологиясини ишлаб чиқиш ва унинг физик-кимёвий асослаб чиқиш. Деҳқонабод калий корхонасида галит (ош тузи) чиқиндиларини қайта ишлаб техник (келажакда озиқабоп) ишлаб чиқариш ниҳоятда перспектив илмий характерга эга. Галитлар (ош тузи) чиқиндилари флотация усулида калий хлорнинг ишлаб чиқаришда ҳосил қилибтехник Ош тузининг зарур сифатдагисини олиш учун ишлатилади. [6, 9, 12-17]. Шундай қилиб, калий хлорид ишлаб чиқариш кўпайиши муносабати билан, жаҳон бозорида унга бўлган талабнинг ўсиши билан ҳар хил навдаги тузларни олиш учун муҳим имкониятлар яратилмоқда. Натрий хлор ёки ош тузи муҳим кимёвий хом ашё бўлиб, шунингдек таомларга зиравор сифатида ишлатилиб, қорамолларни боқиш учун консервалаш воситаси ҳисобланади.

Ўртача йилига истеъмол қилинадиган таомларга туз солиб тановвул қилиш бир кишига 8-8,5 кг ни ташкил этади. Умумий истеъмол саноатни ҳисобига олганда айрим мамлакатларда 75 кг/йилига етади[7,12,13,17,18,21]. Натрий хлорни олиш бутун дунёда узлуксиз бормоқда. Кимё саноати унинг асосий миқдорини қайта ишлайди; 6-7% ни озиқ-овқат саноати сарфлайди ва тахминан 5% ни қорамоллар еми учун ва бошқа қишлоқ хўжалик эҳтиёжи учун ишлатилади. Ш у талабларга асосан техник, хашаки ва озиқавий тузларнинг турли хил навлари ишлаб чиқарилади [19-21]. Техник тузнинг 93% ни NaCI (қуруқ модда ҳисобида олганда) ташкил этиши керак. Ош тузи кенг миқёсда енгил саноат тармоқларида, масалан техник чарм ва мехли хом ашёларнинг турли хилларини бўяш ва хом териларни консервалаш жараёнларида ишлатилади[7-9, 16-17]. Ош тузи рангли ва қора металлургияда, машинасозликда, металларга ишлов бериш жараёнида, тез кесувчан юқори хромли пўлатлардан ясалган асбобларни тоблашда, деталларга электрокимёвий ишлов беришда, уларни цианидлаш жараёни учун қиздиришда, чўянларни ва ҳар хил маркадаги пўлатларни едиришда ва бошқа мақсадларда қўлланилади. [7,12-13, 18]. Шуни таъкидлаш лозимки, кўрсатилган халқ хўжалигининг тармоқларида сарфланадиган озиқ тузлар калийли ишлаб чиқаришдаги бир томонли тузларга алмаштирилиши мумкин. Ош тузининг хусусияти музлаган сувнинг ҳароратини пасайтиради, қадимги вақтлардан бери йўллар музлаганда улар билан курашишда ишлатилиб келинган. Коммунал ва йўл хўжалиги корхоналари қиш вақтлари кўпдан бери ош тузини авария ва трамва бўлишни огоҳлантириш мақсадида йўлларга сепишда қўлланилади. Асосан йўлларга сепиш учун бир томонли калий ишлаб чиқаришдаги туз ишлатилади. [12-13, 18 21,22] Мавзу бўйича қисқача адабиётлар таҳлили. Диссeртация ишида мавзуга оид Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарорлари ва Фармонлари Теҳнология калийных удобрений, Новый данные о

промышленной калиености верхнеюрской галогенной формацыии,Условия образования калиеносных фракций , Калийные удобрения в хлопководстве ва бошқа олимларнинг китолари , илмий ишлари таҳлил қилинди. Тадқиқотда қўлланилган услубларнинг қисқача тавсифи. Ишнинг бажарилишида газ-суюқлик хроматографияси, юпқа қатламли хромато -графия, инфрақизил спектроскопия ускуналари ва физик-механик, кимёвий хоссаларини аниқлаш усулларидан фойдаланилган. Тадқиқот натижаларининг назарий ва амалий аҳамияти. Ишлаб чиқилган технология Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи чиқиндиларини қайта ишлаб натрий хлорид ишлаб чиқариш ҳажмини сезиларли даражада оширади ва Деҳқонобод туманида шўрланиш даражасини кескин камайтиради. Тадқиқот нинг и лмий янгилиги. Ош тузини олиш учун яхши хом ашё бўлиб флатацион усул билан сальвинитларни қайта ишлаб олинган ош тузи тупроқ уйилмаси хизмат қилади. Тупроқ уюлмаларига 5% гача KCI ва адсорберланган флотореагентлар, шунингдек ёғли аминлар учрайди. Шуни таъкидлаш лозимки, калийли ўғитлар ишлаб чиқаришнинг барча чиқиндилари (ош тузи тупроқ уйилмалари, лой тупроқли шламлар, номакоблар) сильвинит қазилмаларини флотацион бойитиб олинадиган, таркибида флотореагент қолдиқлари бўлиб, улар токсик моддалар ҳисобланади. Галитли (ош тузли) тупроқ уйилмаларини қайта ишлаш ош тузининг турли навларидаги аралашмаларни шунингдек калий, хлор, эримайдиган қолдиқлар ва токсик таъсир этадиган моддаларни олиб ташлашга асосланган. [16-19, 22]. Бу ерда бир вақтнинг ўзида халқ хўжалигидаги бир қанча масалаларни ечиш мумкин: - шахсан олинган стратегик маҳсулот (тузлар ва калийли ўғитлар); - асосий ишлаб чиқариш чиқиндилари, улардан тузлар олиш ҳисобига ва тўлғазиш усулида уларни ишлов берилган қазилмалар территорияси тугатилади;

- Тоғ жинсларининг ҳаракатланиши билан боғланган ва қазиб чиқариш ишлари таъсирида устки қатламларнинг лойқаланишида геомеханик жараёнлар сўндирилади; - экологик муаммо ҳал этилади, бунда экологик фон тўлиқ устун келади[18-19, 22-23]. Бунда нафақат техник тузларни чиқариш, балки олий синфдаги озуқа тузларини чиқариш мумкин. Бунда тўлиқ иқтисодиётнинг ва бир вақтнинг ўзида экологиянинг комплекс масалалари ечилади: ишлаб чиқариш эффективлиги ошади, маҳсулотнинг номенклатураси диверсификацияланади, корхонани кейинги ривожланишини инвестициялаш учун оптимал шароит яратилади, ер пўстини эгаллаган тупроқ уйилмалари майдони қисқартирилади ва бошқалар. [7,19, 20, 22, 23]. Диссертация ишининг ҳажми ва структураси. Д иссертация ..... бобдан, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Иш ...... бетдан иборат компьютерли текстда келтирилган ......та расм ва ..... та жадвал мавжуд. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ...... та номдан иборат.

I боб. Юртимизда ва жаҳонда чиқиндиларни қайта ишлаш муаммолари ва уларни бартараф етиш чора тадбирлари 1.Мавзунинг умумназарий муаммолари ва уларни Ўзбекистон шароитида бартараф этиш чора тадбирлари. Техник натрий хлор ва ош тузи олишда хомашё сифатида галитли чикиндлари бўлиб у асосий ишлаб чикариш бўлган калий хлорид олишда хосил бўлади. Натрий хлорид олишда даслабки хомашё сифатида галит ли чикиндилари бўлиб у технологик регламентда акс этган. Галитли чикиндлари куйидаги кимёвий таркибга эга %: NaCl – 80-92; КCl – 1,2-5,5; СаSO 4 – 0,3-2; MgCl 2 – 0,05-0,4; эримайдиган кушимчалар 1-2 % ; намлик 6-10% Хар йили ишлаб чикаришда 493 000 тонна галитли чикиндилари хосил бўлиб ундан таркиби ва микдори жиҳатидан сифатли ош тузи олиш мумкин. 2012-йилда калий олишнинг 2- навбати курилиши бошланиб, бунда 400 минг тонна калий хлорид ишлаб чикарила бошланди. 2- навбати эса 2014- йил ишга туширилади бунда хосил бўлган галит ли чикиндиларнинг микдори йилига 1.5 миллион тоннадан 1.6 миллион тоннага етади. Бу натрий хлор олишда тайёр хомашё хисобланади. Бунинг учун уни эримайдиган кушимчалардан органик моддалардан калий хлориддан тозалаш зарур.

Тюбегатан кони сильвинити асосан калий хлорид ва натрий хлоридидан иборат . Унинг ў зига хос хусусиятларини ҳисобга олган холда жахон талабларига мос минерал ўғ ит ишлаб чикариш муаммосини хал этиш максадида бир канча олимлар ва мутахассислар изланиш ва олиб бормокдалар. Маълумки, халқ хўжалигининг кўпгина тармоқларида одатдаги оддий озуқа тузлари ўрнига калий хлоридли ошпазлик тузлари анча кенг ишлатилмоқда, калийли ўғитлар ишлаб чиқаришда ҳосил бўладиган тузлар галитли чиқиндилар деб номланади. [8-9,12-14]. Калий саноатини ривожланиши хом ашёларни комплексли қайта ишлашга асосланган бўлиб, уларнинг ҳамма ишлатишга рухсат берадиган ҳамроҳ компонентлари: тош тузлари, магнезитлар, гипс ва бошқалар. Ош тузи олиш учун хом ашё сифатида Тюбегатан конларида тош тузидан ишлаб чиқарилган калийли чиқиндиларини ишлатиш асосий қизиқиш касб этмоқда, ҳудди шундай ҳолларда Ўзбекистон қишлоқ хўжалигини калийли ўғитлари билан таъминланса, охирги йилларда Қўнғирот боғдорчилик заводининг қурилиши тўхтаб талаб анчагина ўсган бўлиб, ош тузлари билан таъминлаш муаммоси ечилади [22-24]. Табиий тузларга одатда шундай кўпикли микроэлементлар: яъни бром, бор, литий, рубидий, цезий, таллий ва бошқалар ҳамроҳ бўлади. Кескин элементларни замонавий техникага мослаш, кенг ишлаб чиқаришга жорий қилиш ва уларни иқтисодий ва ишончли, фойдали хом ашё базасини яратиш. Бу нуқтаи назардан намакобли эритмалар аниқ қизиқиш касб этади. Шундай қилиб намакобли минераллар сувда яхши эрийди ва асосий маҳсулотни олган пайт йўл-йўлакай ноёб элементларни чиқариб олиш мумкин.[8-12]. Ўзбекистонда калий хлор ишлаб чиқариш ривожланиши мунособати билан сильвинитлардан чиқинди ҳолида рационал фойдаланиш муҳим вазифа бўлганлиги сабабли ўлкан миқдорда ош тузи олинади. Микроэлементлар билан бир қаторда (Na, K) уларда аниқланган микро (Li, Rb, Cr, Ti ва бошқ), шунингдек акцессор элементлар (Са, Sr, Cu, Fe ва бошқа.). Бундай бой конларнинг таркиби хукумат олдида қўйилган қарорлардаги масалаларнинг

ечилишида амалий аҳамиятга эга бўлиб, микроэлементларни жалб қилиш билан минерал ўғитларни комплексли қайта ишлаш муҳим муаммоларини қўяди [25]. Калийли рудаларни қайта ишлашни мавжуд усуллари жиддий камчиликлари бор: Тоза калий хлорни чиқариб ош тузи қимматли микроэлементлар билан чиқариб ташланади. Аммо мамлакатимиз ва чет эл адабиётларида табиий комплексли қайта ишлаш систематик маълумотлари мавжуд эмас [13,20-21,26]. Ишнинг мақсади – Дехқонобод калийли ўғитлар заводида ош тузининг турли навларидаги галитли чиқиндиларни қайта ишлашни амалга ошириш. Тупроқ қатламларида сильвинитларни флотацион бойитиш одатга кўра адсорбирланган флотореагентлар шунингдек ёғли аминларни ва 3,5% гача КСI ни сақлайди. Шуни такидлаш лозимки, калийли ишлаб чиқаришдаги ҳамма чиқиндилар (галитли тупроқ қатлами, тупроқли шламлар, намакоблар) флотацион бойитиш билан олинадиган сильвинит рудалари таксик модда ҳисобланган флотореагент қолдиқларини сақлайди. Пастмолекулали алифатик аминлар кучсиз заҳарловчи моддалар ҳисобланади. Молекуляр оғирликнинг ортиши билан аминларнинг захарланиш таъсири ўсади. Бу сабабга кўра сильвинитларни қайта ишлашда флотацион усулдаги чиқиндиларга ишлов бериб бошқа маҳсулот тайёрлаш қийинроқ, галургик технологик схемаларда олинган чиқиндиларни олишдан кўра уларни кўмиш ва утилизация қилиш керак [8-9,15-17]. Адабиётда калий саноатидаги галитли чиқиндилардан техник, ем ҳашакка оид ва озиқ тузларининг турли технологик схемалари таклиф қилинган. Бу схемалар асосан галитли чиқиндиларни ювиш ва классификациялашда натрий хлорнинг тўйинган эритмаларида олиб борилади. Ишлаб чиқаришга жорий қилинишга қадар Г.Н.Попов усулида асосланган фақат технологияси етказилган [15-17]. Усул сильвинит чиқиндиларини ўлчамларини 0,5 мм ва 3 мм кўпроқ уруғдан ажратиш учун классификацияга дучор қилинади. Бу эримайдиган калий сульфат ва калий хлор аралашмаларининг энг кўп миқдори йирикларида (+3мм) ва майда (-0,25 мм)

фракцияларда диққатни қаратиш зарур [8-9].Берилган 1.1. расмдан кўриниб турибдики, NaCI сақлаш максимал, -3 гача (+3мм) ва майдалари (-0,315мм) юқори таркибли аралашмалар заррачалари KCI, CaSO 4 аралашмалари ва нормал мунособати минималь бўлади. Тупроқ уйилмасидан (ош туз)и галит конвейр билан юклаш варонкасига узатилади, шу ерда пульпа Ж:Т 0,8-1,0 нисбатда тиндирилган эритма бакдан ёйсимон элакка оқади, бу ерда 3 мм синфга қараб классификацияланади. Ғалвирли маҳсулот қўшимча ғалвирда классификацияланади 3 мм дан йирикроқ заррачалар конвейр билан тахлаш майдончасига транспировка қилинади. Ёйсимон элакдаги ғалвирли маҳсулот ва ғалвирдан 3 мм катталикдаги заррачалар ҳамда ўз-ўзидан оқиш билан гидротранспортерга узатилади. Қуюқ шлам гидросепараторда қўшимча классификациядан ўтади, Ж:Т 1,5 нисбатда аралаштиргич орқали центрифугага тушади, бу ерда уни эритмадан ажратилади ва сув Билан ювилади. Сиқилган туз 5-7 % намликда конвейр орқали қуритишга транспартировка қилинади. Таркибида 10 кг/м 3 гача туз қолган гидротранспортёрдан қўшимча ва центрифугадан олинган фильтрат орадаги бака тушади ва унга ПАА эритмаси қўшилиб, шундан кейин суспензия (заррали эритма) тиндиргичга оқади. Таркиби н.н. 0,1 кг/м 3 гача бўлган тиндирилган эритма орадаги бака қўйилади ва уни насос билан напорли бакка узатилади.Қуюқ шлам юқори таркибли лойли заррачалар билан аралаштиргичга оқади уни насос билан шлам сақлашга юборилади. Бу схема асосий жиҳозлар билан шлам сақлашга тортилади. Бу схема асосий жиҳозлар қуйидаги босқичлардан тузилган. СД-1,5 ёйсимон элакларда 5 мм катталикда галитли (Ош тузи) чиқиндиларни нам классификациялаш, икки босқичли синфларни 5 мм гача ажратиш KCI, CaSO 4 аралашмалар миқдори кам бўлган ва нормал нисбатда; 5 мм дан каттароқ синф сувсизлантирилгандан кейин тупроқ уйилмасига чиқарилади. 5 мм дан кам синфдаги нам классификация йириклиги 3 мм шунингдек СД-1,5 ёйсимон элакларда ғалвирли маҳсулотни 3-5 мм стерженли МСЦ 2700 х 3600 тегирмонларда майдаланади.

Фракциядан 3 мм дан кам эрийдиган аралашмалар KCI, MgCI 2 ларни ишқорли ювилиши, қисман CaSO 4 натрий хлорнинг тўйинган эритмаси билан , тўйинмаган KCI бўйича,ишқорли ювилиши алоҳида босқичда ўтказилмай, классификация жараёнларида майдалаш ва қуйқумини йуқотиш. “Брандес” (диаметри 5м Н8,7м) типидаги қуюқлаштиргичда намакоб йўналиши билан эримаган қолдиқлар ва CaSO 4 ўлчанган аралашмалардан ажратиш учун галитли суспензия (заррали эритмаларни) ишқорли ювиш. Ифлосланган намакобни диаметри 18м тиндиргич жараёнга қайтиш ва қум тузли шламдан (қуйқум) ва шламни 0 125%ли полеакриламид эритмаси билан интенсификациялашда ҳосил бўлган чўкиндиларни тиндириш. ФГП-01 центрифугаларда зичлашган галитли суспензиясини намлиги 4% бўлгунча центрифугаланади.

1.1. расм. NaCI олиш принципиал блок схемаси кўрсатилган.

Нам тузни қатлами қфйнаган аппаратларда ёки тескари йўналган оқимли УФ ВНИИГ аппаратларида 0,2% қолдиқли намликгача қуритилади. Маҳсулотни совутиш ва тузни қуруқ классификациялаш 3мм дан кам йириклиги 0/7(0/8) мм синфдаги тебратгич ғалвирларда сочилувчан туз саноат учун 0/7-3 мм ва майда маҳсулотлар учун 0/7(0/8) ммгача. Майда тузни (оғирлиги 50 кг) халталарга комплекс линиянинг пакетли қурилмаларида зичлаб солинади. Шунингдек галитли (ош тузи) чиқиндиларнинг асосий ҳажми, KCI флотация чиқиндилари амин аралашмаларини йуқотиш қийинлиги сабабли ишлатилмай қолади. Флотация галитли чиқиндиларини қайта ишлаш бўйича муҳим ишлари ИОНХ Белоруссияда ва ВНИИСолда бажарилган. Галитли чиқиндиларнинг KCI флотацияси асосий аралашмаларини фракциялар бўйича характерли гранулометрик таркиби ва тақсимланиши СгКРУ-3ПО “Белорускалий”1.1. – жадвалда келтирилган [8-9]. Эримайдиган қолдиқлар асосан 0/074 мм кам фракцияда флотацион чиқиндилар заррачаларининг ўлчами 1 мм дан камлиги қаратилган. Шунинг учун ишда келтирилган [12,13,14-15-16], флотация чиқиндиларини қайта ишлаш технологик схемаларида эрийдиган моддалар NaCI эритмаси билан ишқорли ювилиши ва майда фракцияларга ажралиши-гидроклассификацияси кўзда тутилади. Бунда [17] ишда 98,5% NaCI, 0,12% Са, 0,05 Mg 0,01 3 2 Fe O 0,02 н.н.ва 0,16 KCI, амин таркиби эса 1г/т. Берилган тажрибаларга асосан ҳайвонлар билан ҳар хил алкил аминларнинг октадециламин, армин, норма-S) организмга кириши кириши 1 кг ҳайвон оғирлигига 1 мг дан ошмаслиги керак. Бироқ флотацион галитли чиқиндилардан тозалаб олинган ош тузини чиқариш йўлга қўйилмаган (ташкил қилинмаган), қайсики маҳсулотнинг таннархи рентабелли ишлаб чиқаришни ташкил этиш кўзда тутилган. Флотацион галитли чиқиндилар халқ хўжалигида боғдорчилик ишлаб чиқaришида намакоб тайёрлашда, шахтага солиш ва ерлар музлаганда сепишда ишлатилади.

2. Республикамизда ва чет элларда ишлаб чиқариш технологиялари тўғрисидаги умумий маълумотлар(ихтиролар ва патентларни эътиборга олган ҳолда) Галитли чиқиндиларни қайта ишлаб улардан фойдаланишнинг турли хил усуллари маълум. Галитли чиқиндилар асосий ишлаб чиқаришнинг қўшимча маҳсулоти ҳисобланади. Табиий сильвинит таркибида натрий хлориднинг миқдори жуда кўп бўлиб, у 90% ни ташкил этади. Галитли чиқиндиларнинг таркиби қуйидагича бўлади: %: NaCl – 80-92; КС1 – 1,2-5,5; CaS0 4 – 0,3-2; MgCl 2 – 0,05-0,2; эримайдиган қолдиқ – 1-2, намлик 6-10%. Айрим галитли чиқиндилар қўшимча ишловсиз, йўлсозлик ва коммунал хўжаликларда шунингдек тоғкон саноатида ишлатилади. Шунга қарамасдан бунга бўлган талаб умумий ишлаб чиқариладиган чиқиндининг 30-35% дан ошмайди. Қолган қисми эса қайта ишланади. Галитли чиқиндилардан фойдаланишнинг асосий йўлларидан бири уни қайта ишлаб ундан техник натрий хлорид ёки ош тузи олишдир. Ош тузи олишнинг қийин томони шундаки, сильвинитни флотацион усулда қайта ишлашда ҳосил бўлган чиқинди таркибида флотореагентлар сақланиб қолади. Флотореагентлар сифатида органик тўйинган аминлар ишлатилади. Шунинг учун ҳам ош тузини органик моддалардан тозалаш учун қўшимча операциялар киритилади. Фойдаланилмайдиган галитли чиқиндиларни йўқотиш учун бошқа усуллар ҳам қўлланилади. Германияда умумий йўқотилиши керак бўлган чиқиндиларнинг 36% қатламларда йиғилган, ер ости шахталарида 24% ни ташкил этади[2]. Ҳозирги вақтда Россияда галит чиқиндилари ернинг устки қисмида баландлиги 25-30 м келадиган туз қатламлари кўринишида йиғилган. Улар атрофидан ариқлар қазиб чегараланган. Бу тузлар қишлоқ хўжалиги учун фойдаланадиган ерларни ташкил этади. Ҳозирги вақтда Березник шаҳри атрофида 200 миллион тонна чиқинди тўпланган бўлиб, булар 500 гектар қишлоқ хўжалиги учун фойдаланадиган ерларини ташкил этади.

Чиқинди эгаллаган майдонни камайтиришнинг асосий жиҳатларидан бири уларни баландлиги 30-40 метргача қаватма-қават йиғиш ҳисобланади. Чиқиндиларнинг биринчи қаватида намлик 10-12% ни ташкил этиб, баландлиги 30 метргача бўлган жойни эгаллайди. Кейин бу тузлар ўз оғирлиги билан зичлашиб пастки қисмда монолит кристаллини ҳосил қилади. Шундан кейин туз қатламининг баландлиги 100-150 метргача етказилади. Буни ҳам айрим ноқулай томонлари бор. Ер ости сувлари тузлар ва хлоридлар билан тўйинади ва сув ҳавзаларида тузнинг концентрацияси 17-25 мг-экв/л дан ошади хлоридлар концентрацияси эса 750-мг/л етади. Галитли чиқиндиларнинг йиғиш усулларидан бири уларни шахта майдонларида тўплашдир. Бунда чиқиндига қўйилган талаблардан бири унинг намлиги 3% дан кам бўлиши талаб этилади. Намлигини йўқотиш юқори ишлаб чиқариш қувватига эга бўлган центрифугаларда амалга оширилади. Материални 30°С ҳаво ҳароратида совутилиб шахтанинг кириш қисмига узатилади ва трубаларга жойланади. Трубалар орқали юқори тезликда чиқадиган чиқиндилар жўнатиш мақсадида лентали конвейрларга ёки вагонларга жойланади. Белоруссияда галитли чиқиндилардан ош тузи олиш учун “Белорускалий” заводи ишлаб турибди. Италия ва Франция заводларида ош тузи олиш учун хом ашё сифатида туз қолдиқлари ишлатилади. Чиқиндилардан фойдаланиб флотацион усулда ош тузи олиш шундай шубҳа уйғотадики асосий жараённи ўтказишда натрий хлорид органик қўшилмалар билан боғланиб қолади. Бу қўшиладиган реагентларнинг кўпчилиги ўта захарли ҳисобланади. Бундай туз чиқиндиларидан фойдаланишнинг асосий йўлларидан бири улардан сода олишдир. Бундай жараён Березников кимё комбинатида амалга оширилган[3]. Натрий хлорид эритмасидан ош тузи олишнинг технологияси ишлаб чиқилган. Ош тузи олишнинг энг яхши тадқиқотлардан бири, туз қатламида жойлашган тош тузини эриши орқали олишдир. Биринчидан олинган ош тузи сифатли бўлади, иккинчидан, атроф муҳитга чиқинди чиқмайди, чунки улар гипсга айлантирилади.

$Учинчидан таркибида турли хил қўшимчалари бор бўлган хом ашё тозаланади ва улар саноатнинг керакли йўналишларига юборилади. Бу эса шу хом ашёдан фойдаланиш даражасини оширади. Шу мақсадда ош тузи олиш учун туз эритмаси парлатиш қурилмасида буғлатилиб унинг суспензияси олинади. Олинган суспензия таркибида 30-40% гача кристалл сода бўлади. Суспензия қуюлтириш ва ош тузини кристалларини ювиш дастлабки туз эритмаси бм\илан амалга оширилади ва яна парлантириш қурилмасига юборилади. Суспензия гидроциклонда классификацияланади. Иккинчи бор кристалл туз ювилади ва центрифугаланади, парлантириш мақсадида фугатга юборилади. Қуритилган туз парлантирилган суспензия гидроциклонда классификацияланади. Кристалл тузнинг концентрацияси 10-20% га етгунча суспензияга қўшилади. Гидроциклондаги аралаштирилган эритма 3 га ажратилади. Эритманинг 50-90% гача бўлган қисми парлантирилган суспензияга қўшилади, иккинчи 7-25% га тенг бўлган қисми парлантиришга юборилади. эритманинг қолган учинчи қисми дан қаттиқ ҳолдаги аралашмалар ажратилади. Кристалл ош тузи дастлабки хом ашё учун олинган эритма билан ювилади ва уни парлантирилади. Натижада ҳамма тузлар ажратиб олинади. Парлантирилган эритманинг бир қисми уни таркибида о,05-0,5 кг бор бўлган туз. 1кг туз таркибида 0,05-0,5 кг гача бўлган парлантирилган суспензия алоҳида маҳсулот сифатида ажратиб олинади [7]. Дастлабки туз эритмаси таркибидан ҳар хил қўшимчаларни кимёвий усулда тозалаш натижасида ош тузи олиш усули ҳам маълум. Бунда тозаланган туз эритмаси кўп корпусли парлатиш қурилмасида буғ ҳолатга ўтказилади, кристалл тузилишига эга бўлган ош тузи олинади ва қуритилади[6]. Эримайдиган қўшимчалар ажратилиб шлам ҳолатига келтирилади ва махсус шлам сақлайдиган қудуқларга юборилади. Бу усулнинг камчилиги тузли сувни тозалашда кўп маблағ сарфланади/ ажратиб олинган шламлар атроф муҳитга таъсир этади. Тозаланмаган хом ашёдан ош тузи олиш кейинги усуллардан биридир.$