Сильвинитни уч босқичли шламсизлантириш технологиясини ишлаб чиқиш (Деҳқонобод калийли

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3290 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Қарши муҳандислик – иқтисодиёт институти Магистратура бўлими Қўлёзма ҳуқуқида УДК:661.322.1 Раҳматов Дониёр Худоёрович «Сильвинитни уч босқичли шламсизлантириш технологиясини ишлаб чиқиш (Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи мисолида)» Мутаҳассислик: 5А320401-Ноорганик моддалар кимёвий технологияси (минерал ўғитлар кимёвий технологияси) Магистр академик даражасини олиш учун ёзилган диссертация Қарши – 2013 йил Илмий раҳбар ___________ т.ф.н. С.Лутфуллаев «_____»_________2013 йилИш кўриб чиқилди ва ҳимояга қўйилди « Кимёвий технология » кафедраси мудири : ________ _______ доц. Г.Жўраева «____»_________20 13 йил Ҳимояга рухсат этилди Магистратура бўлими бошлиғи : _______________ доц. Б.М.Холбаев «____»_________2013 йил

МУНДАРИЖА Кириш .............................................................................................................. 4 I боб. Калийли маъданларни бойитиш технологиясидаги муаммоларни ўрганиш ва улар ҳақида маълумотлар тўплаш 1.Калий маъданларини бойитиш усуллари ва улардаги муаммолар ........... 8 2. Флотация жараёнинг ф изик- кимёвий асослари........................................ 10 3. Ҳозирги замон флотация жараёнининг шаклланиши................................ 19 4. Лой-карбонатли қуйқаларни шламсизлантириш, қуюлтириш ва ювиш......................................................................................... 21 5. Шламсизлантириш тизими, меъёри ва кўрсаткичлари............................. 25 6. Дехқонобод калийли ўғитлар заводидаги шламсизлантириш бўлими.................................................................................................................. 29 I боб бўйича хулоса............................................................................................. 32 II. боб . Тадқиқотнинг асосий технологик қисми 1. Тепақўтон конидаги сильвинит рудасини фракцион таркиби ва минераллилигини тадқиқ қилиш........................................................................ 34 2. “Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи” унитар корхонасининг қуритиш бўлимининг схемасини такомиллаштириш....................................................... 38 3. Шламсизлантириш жараёнининг вақт бўйича ўзгариши ............................. 41 4. Шламсизлантириш жараёнидаги камчиликлар ва уларни бартараф этиш йўллари........................................................................................................ 43 5. Сильвинит флотацияси учун бериладиган рудани уч босқичли шламсизлантириш технологиясининг баёни..................................................... 46 6. Аналитик таҳлил усуллари............................................................................ 49 6.1. Калийнинг масса улушини аниқлашнинг тетрафенилборат усули ....... 49 6.2. Руда таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ (с.э.қ)ни масса улушини аниқлаш усули...................................................................................................... 55 7. Ишлаб чиқаришга берилган таклифлар....................................................... 56 II боб бўйича хулоса............................................................................................. 57 III. боб. Лойиҳанинг иқтисодий ва ижтимоий қисми 1. Меҳнат мухофазаси....................................................................................... 58

1.1. Қонунлар, нормалар ва қоидалар.............................................................. 58 1.2. Умумий маълумотлар ва ҳимоя тадбирлари............................................. 60 1.3. Қайта ишлаш комплекси майдоннининг қурилиши ва компоновкаси................................................................................................... 61 1.4. Ёнғин ва портлашдан ҳимоя...................................................................... 63 1.5. Чангдан ҳимоя............................................................................................. 64 1.6. Коррозиядан ҳимоя..................................................................................... 64 2. Атроф-мухит мухофазаси.............................................................................. 66 3. Фуқаро ҳимояси.............................................................................................. 71 4. Техник-иқтисодий кўрсаткичлар.................................................................. 76 III боб бўйича хулоса........................................................................................... 79 Хулоса............................................................................................................ 80 Фойдаланилган адабиётлар.......................................................................... 82 Иловалар......................................................................................................... 86 Кириш Диссертация мавзусининг асосланиши ва унинг долзарблиги. Фаолият кўрсатаётган корхоналарни модернизация қилиш техник ва технологик қайта жиҳозлаш ҳамда замонавий юксак технологияларга

асосланган янги ишлаб чиқаришни ташкил этишни тезлаштириш борасида фаол инвестиция сиёсати юритишга алоҳида эътибор қаратилди. Бугунги кунда кўплаб ривожланган ва жахон иқтисодиётида етакчи ўрин тутадиган мамлакатлар тажрибаси шуни сўзсиз исботлаб бермокдаки, рақобатдошликка эришиш ва дунё бозорларига чиқиш, биринчи навбатда, иқтисодиётни изчил ислох этиш, таркибий жихатдан ўзгартириш ва диверсификация қилишни чуқурлаштириш, юқори технологияларга асосланган янги корхона ва ишлаб чиқариш тармоқларининг жадал ривожланишини таъминлаш, фаолият кўрсатаётган қувватларни модернизация қилиш ва техник янгилаш жараёнларини тезлаштириш хисобидан амалга оширилиши мумкин. Ишлаб чиқариш ҳажмини кенгайтириш ва рақобатдош маҳсулотларнинг янги турларини ўзлаштириш бўйича қабул қилинган биринчи навбатдаги чора-тадбирлар дастурига мувофиқ, 2012-2016 йилларда ҳисоб-китоблар бўйича қиймати 6 миллиард 200 миллион доллар бўлган 270 дан зиёд инвестиция лойиҳасини, шунингдек, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича тармоқ дастурларини амалга ошириш кўзда тутилмокда. Ҳақиқатан ҳам 20 йил мобайнида халқимиз Президентимиз раҳбарлигида мислсиз ютуқларга эришдики, буни ижтимоий-иқтисодий, сиёсий ва маънавий соҳаларда кўриш мумкин. Айниқса иқтисодий соҳалардаги муваффақиятларимиз жаҳон аҳлини ҳайратга солмоқда. Келажакка ҳар томонлама баркамол мамлакатни мерос қолдириш сиёсатнинг муҳим бўғинидир. Мустақил Ўзбекистонда ижтимой йўналтирилган бозор иқтисодиётининг яратилиши бошқа муҳим ҳўжалик тадбирлари билан бир қаторда ишлаб чиқариш тизимларида туб ўзгаришлар юз беришини кўзда тутади. Мамлакатимиз Президенти И.А.Каримов ўзининг «Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг чоралари ва йўллари» номли асарида банк ва молия тузилмаларига қўшимча

ёрдам бериш, иқтисодиётнинг реал сектори корхоналарининг фаоллигини кучайтириш, рағбатлантириш ва бошқа чора-тадбирларни ишга солишни кўзда тутиш кераклигини таъкидлаб ўтади. [1] Шу боис саноат корхоналарида мавжуд бўлган муаммоларни бартараф этиш мақсадида мамлакатимизда инновацион тадқиқотлар борасида кўплаб амалий ишлар олиб борилмоқда. Мамлакатимиз раҳбари И.А.Каримов айтганларидек, “Маҳсулот рақобатбардошлигини таъминлаш учун ишлаб чиқаришни техник ва технологик янгилаш бўйича катта ва кичик лойиҳаларни излаш, бунинг учун зарур маблағ ва манбаларни топиш, бу хар бир корхона рахбари ва муҳандис-техник ходимларининг биринчи навбатдаги энг муҳим вазифаси ва мажбурияти бўлмоғи керак.” 2007 йил 1 майда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг “Калийли тузлар Тюбегатан конининг базасида калийли ўғитларнинг Дехқонобод заводини қурилишини ташкил қилиш ҳақидаги” қарори чиқарилган. Ушбу қарорга бинаон калийли ўғитлар ишлаб чиқариш мақсадида 2010 йилда Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи ишга туширилди. Азотли ва фосфорли ўғитларнинг ишлаб чиқарилиши Ўзбекистон Республикасида йўлга қўйилган, эедиликда булар қаторига калийли ўғитлар хам қўшилди. Республикамизда клийли ўғитлар хомашё базаси мавжуд бу эса ишлаб чиқариш қувватини оширишга сабаб бўлувчи омилдир. 1965 йилгача Ўзбекистон Республикасида тузли конларнинг иккита гурухи очилган: Ушбу тектоник ўқида 35-40 км масофада Тюбегатан кони жойлашган. Гаурдак ва Тюбегатандан шарқий ва жанубий – шарқий йўналишлардаги худудига галогенли жинсларнинг юзага 14 та чиқиш мавжуд: Қирққиз, Сият, Қарагыз, Қораёғоч, Башкалак, Базартюбе, Аудджейкан, Оқузбулок, Актау, Ходжаикон ва бошқалар. Хулоса қилиш мумкинки, Ўзбекистонда етарли даражада сильвинитнинг конлари мавжуд ва унинг асосида ўзимизнинг калийли ўғитлар ишлаб чиқаришни ошириш мумкин. 2010 йилга қадар Республикамизда калийли

ўғитлар валютага сотиб олинарди. Шунинг учун махаллий хомашё асосида калийли ўғит ишлаб чиқариш долзарб масала бўлиб бормоқда. Ўзбекистон худудида Тюбегатан конида қуйидаги ҳажмда сильвинитнинг захираси мавжуд категория (A+B+C)-215278 минг тонна, 35,95 % таркибида KCl мавжуд категория С 2 -60923 минг тонна таркибида 35,39 % KCl мавжуд. Табиий захира бўйича биринчи ўрин хлор таркибли, яъни сильвинитли, сильвинит-карналлитли ва карналлитли рудалар эгаллайди. Улардан заводларда калий хлорид ишлаб чиқарилади. Шу муносабат билан Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2007йил 17 декабрда ПП-748 –сонли “Дехқанобод калийли ўғитлар заводи қурилишини тезлаштириш хақида тадбирлар тўғрисидаги” қарорлари чиқарилган. Хозирги кунда Дехқанобод калий ўғитлар заводида йилига 200 минг тонна махсулот ишлаб чиқарилмокда. Яна шу махсулотни хажмини ошириш мақсадида йилига ишлаб чиқариш қуввати 400 минг тонна бўлган иккинчи навбатини қуриш кўзда тутилмоқда. Ушбу лойҳанинг янгилиги шундан иборатки, Ўзбекистон Республикасида жойлашган Тюбегатан кони сильвинити асосида минерал ўғит сифатида калий хлорид ишлаб чиқариш ва уни қишлоқ хўжалигида амалиётига татбиқ қилиш кўзда тутилган. Лойиҳанинг илмий янгилиги: Тюбегатан кони сильвинитини шламсизлантириш технологиясини такомиллаштириб, флотация усули билан калий ўғити ишлаб чиқариш технологиясини яхшилаш ва паст навли сильвинит рудасини бойитиш технологиясини ишлаб чиқиш. Тадқиқот объекти ва предмети. Тюбегатан кони сильвинитидан флотация усулида калийли ўғитлар ишлаб чикариш цехининг шламсизлантириш бўлимининг технологик тизими. Тюбегатан кони сильвинитрудаси, калий хлорид, натрий хлорид, кальций хлорид, кальций сульфат ва магний хлорид суспензиялари.

Тадқиқот мақсади ва вазифалари. Калий хлорид ишлаб чиқаришда қўлланиладиган шламсизлантириш жараёнини такомиллаштириш бўйича оптимал технологик режимни ишлаб чиқиш ва уни назарий ва экспериментал жиҳатдан асослаш. Белгиланган вазифалар қуйидаги ишларни ўз ичига олади: - сильвинит рудасини шламсизлантириш бўйича адабиётлар шарҳини таҳлил қилиш; - сильвинит рудаси таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ миқдорини ўрганиш ва сувда эримайдиган қолдиқ таркибини анилаш; - сильвинит рудаси таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ миқдори белгиланган миқдордан ортиб кетганда технологик жараёнга бўлган салбий таъсирларни ўрганиш; - дастлабки ва охирги маҳсулотларни физик-кимёвий тадқиқ қилиш; - сильвинит рудасини уч босқичли шламсизлантириш технологиясини ишлаб чикиш . Мавзу бўйича қисқача адабиётлар таҳлили. Диссертация ишида мавзуга оид Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарорлари ва Фармонлари, Технология калийных удобрений, Обогащение калийных руд, Калийные соли Тюбегатана , Теоретические основы и практика флотации калийных солей каби илмий-техник ва илмий – амалий адабиётлар, шунингдек бошқа илмий ишлар ва патентлар таҳлил қилинди. Тадқиқотда қўлланилган услубларнинг қисқача тавсифи. Ишнинг бажарилишида “Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи” унитар корхонасининг завод марказий лабораториясида қўлланладиган алангали фотометрия, гравиметрия (тортма) анализ усулларидан, шунингдек арбитираж усул натрий тетрофенилборат билан калий хлориднинг сифатини аниқлаш усулларидан фойдаланилган. Тадқиқот натижаларининг назарий ва амалий аҳамияти. Ишлаб чиқилган технология “Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи” унитар

корхонаси ишлаб чиқараётган калий хлорид сифатини оширади, шунингдек паст сифатли деб ҳисобланган сильвинит рудасини бойитиш имконини беради. Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Тепақўтон конидан олинадиган сильвинитни қайта ишлаш давомида ҳосил бўладиган технологик чекинишлар олдини олиш, паст сифатли сильвинит рудасини бойитиш, маҳсулот сифатини ошириш учун илмий асосланган ҳолда сильвинитни уч босқичли шламсизлантириш технологияси ишлаб чиқилди. Диссертация таркибининг қисқача тавсифи. Диссертация иши кириш, 3 та бўлим, олинган натижалар муҳокамаси, 50 та фойдаланилган илмий- техник, патент адабиётлар манбаалари ва интернет маълумотлари рўйхати ва иловалардан ташкил топган. Иш ҳажми компьютерда терилган 83 варақдан иборат бўлиб, 8 т а расм ва 13 та жадвални ўз ичига олади. I боб. Калийли маъданларни бойитиш технологиясидаги муаммоларни ўрганиш ва улар ҳақида маълумотлар тўплаш 1. Калий маъданларини бойитиш усуллари ва улардаги муаммолар Тобора ривожланиб бораётган мамлакатимизда деҳқончилик, қишлоқ хўжалиги экинларини етиштириш муҳим жараёнлардан бири ҳисобланади. Азот, фосфор, калий минераллари эса қишлоқ хўжалиги экинлари учун зарур озуқа манбаидир. Қашқадарё вилояти Деҳқонобод тумани ҳудудида калий

маъданларининг аниқланиши ва калийли ўғитлар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш-мазкур минерал ўғитни четдан валюта хисобига сотиб олиш муаммосини хал этади. Аммо, бу билан барча муаммо ўз ечимини топа олмайди. Энди қаршимизда бунданда жиддий муаммо –бу хомашёдан қандай қилиб сифатли, жахон ва давлат талабларига жавоб бера оладиган маҳсулот олиш, шунингдек, ортиқча ишчи кучи ва электр қуввати сарфламасдан, чиқиндиларсиз натижага эришиш муаммоси турибди. Хозирда мазкур мавзу юзасидан мамлакатимиздаги бир қанча олимлар, профессор ўқитувчилар технологлар изланишлар олиб бормоқдалар. Шу қаторда биз-ТКТИ магистрантлари ҳам шу муаммоларнинг ҳал этилишига ўз ҳиссамизни қўшишга ҳаракат қилмоқдамиз. Флотация - бу маъданларни бойитишда энг кўп қўлланилаётган усуллардан биридир. Бу усул турли саноатларда кенг қўлланилади: тоғ-кон, биохимия ва озиқ-овқат саноатларида. Шу кунда флотация эритмалардан ионларни ва молекулаларни ажратиш учун қўлланилмоқда. Флотация жараёнида бойитилаётган маъдан суспензиясига ҳаво ёки газ пуфланса, минералнинг намланмаган заррачалари пуфакчаларга ёпишиб қуйқанинг юзасига чиқади ва унинг юзасидан минералланган кўпик ажратиб олинади. Минералнинг ҳўл бўлган заррачалари чўкмага тушади. Шундай йўл билан бойитилаётган маъдан таркибий минералларга ажратилади. Бу усул бўйича минерал флотацияланиб бойитилади[2]. Флотация жараёни айрим ҳавонинг ёки газнинг пуфакчаларига танлаб ёпишишига асосланган. Бу жараён термодинамиканинг 2-чи қонунига асосланган ҳолда ўз-ўзидан кетади, бу қонунга асосан бундай жараёнлар системани энергияси камайиши билан ўтади. Калийли тузларни флотацион бойитиш учун махсус флотореагентлар қўлланилади. Сильвинитли чиқиндидан галитни (NаCl) ажратиб олиш учун АҚШда илк бор табиий эрувчан тузларни флотацион усули билан бойитиш қўлланилган. Бугунги кунда жаҳонда флотацион усули билан калийли

ўғитларнинг  50% олинади. Флотацион жараёни қуйидаги босқичлардан иборат: 1) эритувчининг диффузияси ва туз минералларига селектив адсорбция; 2) минерал заррачаларнинг қуйқада ҳаво пуфакчалари билан тўқнашиши; 3) пуфакчаларда заррачаларни мустаҳкамланиши; 4) минераллашган кўпик ҳосил бўлиш, заррачаларни кўпик билан концентрант шаклида юзага чиқариш. Сильвинит маъданининг асосий компонентлари KCl ва NаCl ларнинг ион панжаралари бир хил кубик шаклида. Ҳозирги кунда керакли тузларни флотация усули билан ажратиш мумкинлигини аниқловчи, флотореагентларнинг туз минералларнинг юзаси билан селектив таъсир этиш табиати тўғрисида анча гипотезалар мавжуд. Илгари сурилган гипотезалар бир-бирини инкор этмасдан, аксинча бир-бирини тўлдиради [3]. Ҳозирча улар эрувчан тузларни селектив ажратишни тушунтирувчи бир қонуният чиқаришга имконият бермайди, аммо хусусий ҳолларни батафсил тушунтириб беради. Тюбегатан кони сильвинити асосан калий хлорид ва натрий хлориддан иборат. Унинг ў зига хос хусусиятларини хисобга олган холда жахон талабларига мос минерал ў гит ишлаб чикариш муаммосини хал этиш максадида бир канча олимлар ва мутахассислар изланиш ва олиб бормокдалар. Қарши муҳандислик - иқтисодиёт институти профессор - ўқитувчилари ва магистрлари нинг лойи ҳ а ва тадкикот ишлари шулар жумласидандир . 2. Флотация жараёнинг ф изик- кимёвий асослари Калий тузлари табиий тузлардан ва намокоблардан тузнинг ёки эритманинг таркибида ва қазиб олиш усулига қараб ҳар хил усул билан ажратилади. Кўпик флотация жараёнида бойитиш учун ҳосил қилинган бўлса, яьни кўпик билан керакли минерал ажратилса – флотация дейилади. Агарда, кўпик билан кераксиз минераллар ажралиб чиқарилса–тескари флотация дейилади [4].

Кўпикли флотация жараёнида 3 та фаза иштирок этади: қаттиқ (минерал), суюк (сув) ва газсимон (ҳаво). Флотация жараёнининг механизмини тушуниш учун бу фазалар юзаларининг хоссаларини ва бу фазалар чегараларида содир бўладиган ҳодисаларни кўриб чикамиз. Суюқ ва қаттиқ жисмларнинг юза қатламлари бу жисмларнинг ичида бўлмайдиган бир қатор физик–кимёвий хоссаларга эга. Қ атти қ заррачаларнинг юзаси эркин энергиянинг мавжудлиги билан характерланади. Каттик жисмлар юза катламларининг атомлари (ионлари) суюқлик молекулалариникига нисбатан кўпрок тортишиш кучини сезади [5]. Эркин юза энергиясининг катталиги минераллар юзасининг табиатини ва унинг сув ҳамда сувда эриган моддалар билан таъсирлашув қобилиятини характерлайди. Бундай ўзаро таъсирлашувлардан бири–минераллар юзасининг сув билан ҳўлланишидир. Минерал заррачалар юзасининг сув билан ҳўлланиш ҳодисаси флотация жараёнининг физик–кимёвий омилларидан бири ҳисобланади. Ҳўлланиш даражасига фақат минерал эркин юза энергиясининг катталиги эмас, балки сув ион ва молекулаларининг ўзаро таъсирлашув энергияси ҳам таъсир қилади. Бир хил моддалар молекулаларининг ўзаро тортишиши (масалан, суюкликнинг) когезия дейилади ва суюклик устунини иккита шундай кесимдаги устунга бўлиш учун сарфланадиган иш билан характерланади. Иккита фазанинг (масалан, сув ва минерал) ўзаро тортишиши адгезия дейилади ҳамда у ҳам шу фазаларни бўлиш учун сарфланган ишни фазалар ажралиш юзасининг бирлигига нисбати билан характерланади. [6]Адгезия иши иккала фаза юза энергияларнинг йиғиндиси минус фазалар чегарасидаги юза энергиясига тенг:кс чк чc W          бу ерда: чc , чк  , кс –тегишли равишда суюқлик–газ, қаттиқ заррача–газ, суюқлик–қаттиқ заррача фазалари ажралиш чегарасидаги юза энергияси.

Минерал заррачанинг юзаси сув билан қўлланиши учун минерал ва сув молекулалари орасидаги тортишиш кучи сув молекулалари орасидаги тортишиш кучидан катта бўлиши керак. Бошқача килиб айтганда, минерал заррача юзасининг ҳўлланиши учун сув ва минерал орасидаги адгезия иши сувнинг ўзи учун когезия ишидан ортиқ бўлиши керак. Табиий минераллар сув билан ҳўлланиш кобилиятига караб бир– биридан фарқ қилади. Қаттиқ жисм юзасининг ҳўлланиш даражаси микдор жиҳатдан чегаравий ҳўлланиш бурчагининг катталиги билан баҳоланади. Назарий жиҳатдан чегаравий бурчак 0 дан 180 0 гача ўзгариши мумкин. Биринчи ҳолда минерал юзаси сув билан тўлик ҳўлланади (минерал абсолют гидрофил), иккинчи қолда эса сув томчиси ёйилиб кетмайди ва томчи ҳолда ушланиб туради (минерал абсолют гидрофоб) [7]. Охирги ҳол амалда учрамайди, чунки табиатда абсолют гидрофоб минераллар деярли йўк. Абсолют гидрофоб моддаларга симоб ва молибденит якин. Минералларнинг флотацияланиши улар юзасининг сув билан ҳўлланиш даражасига боғлик. Минерал сув билан қанчалик ёмон ҳўлланса, ҳаво пуфаги унинг юзасидан сувни шунча осон сиқиб чиқаради, минералга шунча кучли ёпишади ва минерални юзага олиб чикади [8]. Минерал заррачани ҳаво пуфакчасига янада мустаҳкамрқк ёпишиши каттароқ чегаравий ҳўлланиш бурчаги билан характерланади. Минерал заррача юзасининг сув билан ҳўлланиши ҳўлланиш гистерезиси ҳодисаси билан боғлик. Агар ҳаво пуфакчаси минералнинг горизонтал юзасида жойлашган бўлса, мувозанатдаги чегаравий ҳўлланиш бурчаги ҳосил бўлади. Минерал заррача юзаси эгилганда пуфакчанинг бирикиш периметри бир қанча вактга кўзғалмас ва қиймат жиҳатдан ўзгаришсиз қолиши мумкин, чегаравий ҳўлланиш бурчагининг қиймати эса ўзгаради. Бунда оқиб тушувчи бурчак мувозанатдагидан катта йиғилган (ҳалқоб бўлган) бурчак эса мувозанатдагидан кичик. Ҳўлланиш периметри силжишидаги кечикиш ҳўлланиш гистерезиси дейилади (1.2.1-расм).

расм - 1.2.1. Ҳўлланиш гистерезиси ҳодисаси Ҳўлланиш гистерезиси қаттиқ юзанинг силлиқмаслиги ва ҳосил бўладиган ишқаланиш кучлари туфайли юзага келади деб ҳисобланади. Минерал заррача юзаси канчалик ғадир–будир бўлса, ҳўлланиш гистеризиси шунча катта ва заррачанинг флотацияланиши шунча яхши бўлади. Минерал заррача юзасининг сув билан ҳўлланиши, шунингдек, гидратация ҳодисаси билан ҳам боғлиқ [9]. Сув молекуласи умуман олганда нейтрал бўлишига қарамай, унда мусбат ва манфий қутблар мавжуд ва у дипол моментига эга. Бу сув молекуласида электр майдони бор деган маънони билдиради. Шунинг учун, агар поляр сув молекуласининг яқинида бошқа молекула жойлашса, у шу электр майдонининг таъсирини сезади. Сув юқори дипол моментига эга бўлгани сабабли, кўп моддалар сув диполларининг таъсири остида ионларга диссоцияланади, эрийди ва гидратланади. Ионлар атрофида сув диполларининг зичлашган қатлами ҳосил бўлади [10]. Бу ҳодисалар натижасида минерал заррачанинг юзасида сув молекулаларининг ориентирланган юпка қатлами ҳосил бўлади ва у гидрат қатлам дейилади. Сув молекуласи минералга диполнинг минерал заррача юзаси зарядига тескари заряднинг учи билан ориентирланади. Ориентирланган сув молекуласининг биринчи қ атлами бош қ а қ атламлар молекулаларининг ориентациясини белгилайди. Ориентирланган гидрат қ атламининг қ алинлиги 10 –9 – 10 –8 м дан ошмаслиги керак. Гидрат қ атламда сув молекулалари минерал заррача юзаси билан мустақкам бо ғ ланган [11]. Флотация жараёнида минераллашган ҳ аво пуфакчалари ҳ осил бўлади, яъни уларга кўп сонли минерал заррачалар ёпишади. Ҳаво пуфакчаларининг минераллашиши уч босқичда амалга оширилади: ҳаво пуфакчаси ва минерал

заррачанинг яқинлашиши; улар орасидаги юпқа қатламнинг узилиши; заррачанинг ҳаво пуфакчасига маҳкамланиши [12]. Минерал заррачанинг ҳаво пуфакчасига якинлашиши кўпинча пуфакчанинг пастдан юқорига ҳаракатланишида ва заррачанинг пастга тушишида ёки пуфакча катта тезликда кўтарилаётганда пуфакча ва заррачанинг юкорига ҳаракатланаётганида содир бўлади. Минерал заррача ҳ аво пуфакчаси билан я ҳ инлашганда улар орасидаги сув катлами аста–секин юп қ алашиб боради. Сув қ атламининг муста ҳ камлиги минерал юзасининг ҳ ўлланишига бо ғ лик. Агар минерал юзаси ёмон ҳ ўлланса, чегаравий сув қ атлами муста ҳ кам эмас ва заррача ҳ амда пуфакча я қ инлашганда у қ алинлиги бир неча молекулага тенг юп қ а сув пардаси қ олдириб узилади. Бундай парда минерал заррачанинг ҳ аво пуфакчасига ёпишишига тўс қ инлик қ илмайди [12]. Сув чегаравий катламининг узилиши жуда тез содир бўлади ва минерал заррача хаво пуфакчаси билан тўкнашиб, унда мақкамланади, ҳамда уч фазали ҳўлланиш периметри ва чегаравий ҳўлланиш бурчаги ҳосил бўлади. Чегаравий ҳўлланиш бурчаги аста–секин катталашиб боради ва мувозанат қийматига эришади. Минерал заррача ва хаво пуфакчаси якинлашганда сув катлами  нинг эркин энергияси ўзгаради . Улар тўкнашгунча якинлашганларида (сув катламининг калинлиги h 1 дан h 2 гача камаяди) сувни узоклаштириш система эркин энергиясини ўзгартирмасдан минерал заррача ва пуфакча кинетик энергиясининг запаси таъсирида осон содир бўлади [13]. (аб оралик) Заррача ва пуфакчанинг ундан кейинги якинлашишида сув пардаси юпкалашади, улар гидрат катламларининг тўкнашиши содир бўлади, муҳитнинг яқинлашишга қаршилиги ортади. бв майдонда гидрат қатлам қалинлигининг h 2 дан h 3 га камайиши қалин гидрат қатлами молекулаларини суришга сарфланадиган иш билан кузатилади. Бу иш системанинг кўшимча эркин энергияси запасига айланади (1.2.2-расм).

расм - 1.2.2. Минерал заррача юзаси ва ҳаво пуфакчасининг яқинлашишида сув қатлами эркин энергиясининг ўзгариши Бу вақтда минерал заррача юзаси ва хаво пуфакчаси орасидаги ўзаро тортишиш кучи ҳосил бўлади, эркин энергия зҳқиранинг камайиши билан кузатиладиган гидрат қатламнинг узилиши содир бўлади (вг майдон). Кейинги, заррачанинг ҳаво пуфагига ёпишиши катта тезликда ўз– ўзидан амалга ошади. Пуфакча сакраб ўтишга ўхшаб заррачага ёпишади ва уч фазали ҳўлланиш периметри ҳосил бўлади [14]. Қолдиқ гидрат қатлами молекуляр ўлчам h 4 га эга ва термодинамик жиҳатдан барқарор ҳисобланади. Уни йўкотиш учун ташқаридан катта миқдорда энергия сарфлаш керак. (г д майдон) Минерал заррачанинг пуфакчага ёпишиши натижасида эркин юза энергиясининг камайиши минерал заррача юзасидан сув гидрат қ атламини си қ иб чикаришга сарфланадиган ишга тенг. Шундай килиб, минерал юзаси канчалик гидрофоб (ҳўлланиш бурчаги қанча катта) бўлса, минералнинг хаво пуфагига ёпишиши шунча мустақкам бўлади [15]. Флотацияни унинг тезлиги, яъни жараённинг минерал заррача маълум бир миқдорда ажралишга эришадиган вақти билан баҳоланади. Флотациянинг маълум вакт оралиғидаги ўртача тезлиги қуйидаги формуладан аниқланади.t Vур  

бу ерда:  -кимматбақо минералнинг t- вакт мобайнида бойитмага ажралиши, %. Катионактив ва қутбсиз терувчиларни биргаликда қўллаш 3…4 мм ли сильвинит хом-ашёларини бойитиш имкониятини берди. Фақат битта катионли терувчиларни қўллаш билан ўлчами 1 мм дан юқори булган маъданларни бойитиш имконияти йўқ. Бундай ҳолда қутбсиз терувчиларни активатор сифатида қараш мумкин. Аммо, сильвинитни катионли ёки анионли эритувчилар билан тайёрланган суспензияси, флотация жараёнига юборилаётганда унга учламчи ёки тўртламчи алкиламинлар, алкиламидлар, алкилнитриллар, триалкилэтаноламинлар қўшилса, флотациялиниши кескин камаяди ёки бутунлай сўнади. Шунингдек, суспензия таркибида магний хлориднинг миқдори 100 г/л дан ортиқ бўлса ҳам сильвиннинг ўтиш даражаси кескин камаяди [16]. R – CH – R | H – N – (CH2)n – NH2 типидаги диаминлар эса аксинча [R-(С 7 -С 22 ) углерод атомли тўйинмаган алкил группалар] таркибида магний бўлган эритмалардан сильвинни яхши йиғувчиси ҳисобланади [17]. Анион фаол йиғувчи моддалар карбоксил гуруҳли реагентлар, алкильсулфатлар, сульфонатлар, ксантогенатлар, дитиофосфатлар, меркаптанлар, катион актив моддаларга: бирламчи аминлар – (R-NH 2 ) тузлари; иккиламчи аминлар (R –NH) тузлари; Ноионоген моддаларга аполяр реагентлар тегишли. Бу моддалар сувда ёмон эрувчан моддалар бўлиб ва ионларга диссоцияланмайди. Бу моддалар – суюқ углеводородлардир. Булар нефтдан олинадиган суюқ углеводородлар бўлиб кам кимёвий ва сирт фаоллигига эгадирлар. Калийли тузларни флотациялашда катиоактив ва ноионоген йиғувчилар кенг қўлланилади. Таркибида C 10 -C 18 атом булган алифатик аминлар

туйинган туз эритмаларда кристалл ҳолатда бўлиши мумкин. Булар коллоид (мицелл) ёки эриган молекулалар ҳолатда ҳам бўлиши мумкин [18]. Эритманинг pH-га қараб эритмада аминлар гидролизга учрайдилар. RNH 3 +=RNH 2 +H Агарда, pH=8,5 - бўлса, амин 3 RNH ҳолатда бўлади, агарда рН>8,5 - бўлса унинг концентрацияси камайиб эритмада фақат молекулалар бўлиши мумкин. Буларнинг KCl билан адсорбцияланиш даражаси ионга нисбатан камдир. Аминлар қуйидаги реакция бўйича кислоталар билан туз ҳосил этади: RNH 2 + HCl = RNH 2 HCl (RNH 3 Cl) Сильвинитни флотациялаш учун аминларнинг хлорид ёки ацетат тузлари кўп қўлланилади. Булар сув билан реакцияга киришиб чин эритмалар ҳосил қиладилар. RNH 3 Cl = RNH 3 + + Cl Тузнинг концентрацияси мицелла ҳосил қилиш критик концентрациядан юқори бўлса таркибида нейтрал мисцелла ёки ион бўлган коллоид эритма ҳосил бўлади.Тўйинган тузлар эритмаларида амин тузларнинг эрувчанлиги нольгача пасаяди [19]. Флотация жараёнида сувни минералларга таъсири кўп киррали ва ўта аҳамиятга моликдир. Сув билан таъсирланган минерал юзаси гидратланади, яъни юза, сув пардаси билан қопланади. Парда қалинлиги ва унинг структураси минерал юзасининг физик ва кимёвий хоссаларига – намланувчанлигига боғлик бўлади. Булардан асосийси сирт энергияси ҳисобланади. Сирт энергияси юза қатламининг майдони бирлигига нисбатан олиниб эрг/см 2 бирликда ўлчанади. Суюқликларда эса «сирт энергияси» атамаси ўрнига унга мутаносиб бўлган «сирт таранглиги» деган атама ишлатилади ва дин/см 2 ёки эрг/см 2 бирлик билан ўлчанади [20]. Бир хил модда молекулаларини (масалан, суюқликни) ўзаро тортилишига «когезия иши» деб аталади ва у «когезия иши» миқдори билан тавсифланади. Қирқим юзаси 1 см 2 бўлган суюклик устунини тенг иккига бўлиш учун кетган кучга «когезия иши» бирлиги қилиб олинган.

Иккита фазани чегара сиртларидаги молекулаларни (масалан, минерал сув) ўзаро тортилишига «адгезия» деб аталади. Чегара сиртларида ўзаро тортишиб турган икки фаза молекулаларни бир-биридан ажратиш учун маълум иш бажарилиши керак. Масалан, минерал юзасидан сувни ажратиш учун аргезия иши қ уйидагича бўлади: W =  c -г +  қ-г -  c -қ Минерал юзасида сувни таркалиши учун сувнинг когезия ишидан, минерал билан сувнинг адгезия иши юқори бўлиши шарт [21]. Минерал билан сувнинг молекуляр таъсирланишининг биринчи босқичи минерал юзасини сув билан намланишидир. Намланиш учта фаза ( қ атти қ жисм, сую к лик, газ) бир-бирига тегиб турган чегара сиртларида кузатилади. Қ атти қ жисм юзасини сую к лик билан намланиш даражаси ми қ дорий жи ҳ атдан намланиш чегара бурчаги билан ифодаланади. Намланиш чегара бурчагининг к иймати сую к фаза томонга қ араб ўлчана ди. . Агар φ=0 бўлса, к атти к фаза юзаси сув билан тўли к намланади (тўли қ сув ю қ увчан минерал) [22]. Агар φ =180 0 бўлса, қ атти қ фаза юзаси сув билан намланмайди (тўли қ сую қ мас минерал). 1.2.3- расм. Намланишни ҳ ар-хил ҳ олатлари: а) сув томчиси; б) ҳаво пуфакчаси. Минерал қанчалик сувюкмас бўлса, унга ҳаво пуфакчалари шунчалик яхши ёпишади ва флотация жараёни содир бўлади. Чегара бурчакнинг мувозанатдаги қ иймати Давидов-Нейман тенгламаси билан ани к ланади: cos φ =гс ск гк       

Кўпинча, тенглама билан аниқланган, чегара бурчакнинг мувозанатдаги қиймати, амалда хақиқий қийматига тўғри келмай, фарқ қилади. Буни намланиш гистерезиси деб аталади. Бунга сабаб, намланиш периметри бўйлаб таъсир килаётган ишқаланиш кучидир [23]. Соддароқ қилиб айтганда, қаттиқ фаза юзасига томизилган сувнинг юзасидаги ҳавони сиқиб чиқариши секинрок ўтади, мувозанат қийматига етиб бормайди, юзада сув секинроқ ёйилади. Намланиш гистерезиси қаттиқ фаза юзасини ғадир-будирлиги (силлиқмаслиги) ошган сари ошиб боради, айниқса қаттиқ фаза юзасига гетрополяр бирикмалар кимёвий шимилган бўлса, намланиш гистерезиси юкори бўлади. Намланиш гистерезиси катта бўлган заррачаларнинг сув юкмаслик даражаси юкори бўлади ва яхши флотацияланади. Сув билан минераллар юзасини таъсирланиши, асосан, минераллар юзасидаги мавжуд бўлган тўйинмаган алока боғларнинг хусусиятига боғлик. Ҳар кандай адсорбция жараёнинга ўхшаб гидрат қатлам бўлиши иссиклик ажралиб чиқиши билан боради. Унинг микдори намланиш иши билан баҳоланади ва минерал юза билан сувнинг бирикиши мустахкамлигини белгилайди. Бир хил анион бўлсада, катионннинг радиуси канча кичик бўлса, намланиш иши шунча юкори бўлади [24]. Поляр боғ билан боғланган дурларнинг юзаси билан сув фаол таъсирланади. Шунинг учун бундай минералларда флотацияланиш кобилияти суст. Аммо, минералларнинг намланиш даражаси нисбий хосса бўлиб, флотацияланиши тўғрисида хулоса чиқариш учун намланиш даражасини иккинчи бир минералники билан таккослаб кўриш керак [25]. Маълумки, ион боғ фазада маълум йўналишга эга эмас, бошқа томонда тўлик боғ ҳосил килмайди (масалан, NаCl дурида ҳар бир натрий ионини олтита хлор иони қуршаб туради). Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, агарда оддий сувни магнит майдонидан ўтказилса, структураси ўзгариб, анамал хоссага эга бўлади. Бу эса флотация жараёнини тезлаштиради ва танловчанликни оширади [26].

3. Ҳозирги замон флотация жараёнининг шаклланиши Флотация жараёни фойдали қазилмаларни бойитиш усули сифатида амалиётда ўз ўрнини топгунча узоқ ва мураккаб йўлни босиб ўтади. Ф лотация жараёни шаклланиш даврида ё ғ ли (масляная), пардали (пленочная) ва кўпикли (пенная) – флотация деб номланиб келинди [27]. Вильям Хайнс (Англия) минералларни ажратиб олиш масаласида биринчи патент олади. Бу ихтирони мазмуни шундан иборат эди: ўта майдаланган руда сув зичлигидан кам зичликка эга бўлган ё ғ билан аралаштирилади, сўнгра бу аралашма сув билан тўлдирилган идишга (тиндиргичга) берилади. Ё ғ билан намланган сувю қ мас заррачалар (сульфидлар) ё ғ заррачалари билан ю қ орида, сув ю қ увчан заррачалар (масалан, кварц) тиндиргични тубида тўпланган. Бу усулни ё ғ ли флотация деб аталган. Ё ғ ли флотация усулида ё ғ нинг сарфи катта (2 %) бўлган. Ё ғ сарфини камайтириш ма қ садида иш олиб борган немис олимлари Германияда иккинчи патентни оладилар. Бунда ю қ оридаги жараён айнан қ олади, фа қ ат тиндиргичдаги бўтана қ айнатилади. қ айнатилаётган бўтанадан сувда эриган газлар ажралиб чи қ ади ва флотация жараёни самаралиро қ ўтади, аммо, бу даврда пуфакчаларни а ҳ амияти нимадан иборат эканлигини тушуниб етмаган эдилар [28]. Ф. Эльмор (Англия) флотация жараён и ни суюлтирилган бўтанада олиб боришни таклиф қилди. Австралияда флотацияни газ иштирокида олиб боришни таклиф этилди, бунда бўтанага 2,5 % ли хлорид кислотани қ ўшилди. Рудада мавжуд бўлган СаСО 3 кислота билан реакцияга киришиб, СО 2 газни хосил қилади. Жараёнда ёғ сарфи анча камайган, баъзи бир холларда умуман ёғ ишлатилмаган. Ф. Эльмор газ ҳ осил қилиш учун бўтана юзасида вакуум хосил қилишни, кейинроқ эса электролиз ёрдамида сувни парчаланишдан хосил бўлган газлар иштирокида флотацияни олиб боришни таклиф қилган [29].

Кейинги йилларда ҳ ам флотация масаласида жуда кўплаб таклифлар берилган. Шулардан эътиборга м о ликларидан баъзи бирлари ҳ а қ ида тўхталиб ўтамиз: - ўта майдаланган руда (кукун) секин аста сув юзасига берилган. Бунда сувюқмас (гидрофоб) заррачалар сув юзасида қолган, сувюқар (гидрофил) зарачалар эса чўкиб идиш тубида тўпланган. Бу усулни пардали флотация деб аталган. Жараённи самаралироқ ўтиши учун баъзида рудага ёғ билан ишлов берилган; - худди шундай, майдаланган руда кукуни, шиддатли аэрация ёрдамида ҳ осил қилинган кўпик юзасига берилган. Бу усулни кўпикли саралаш (пенная сепарация) деб номланган. Тинимсиз илмий тад қ и қ отлар натижасида ҳ озирда саноатда кенг қўлланилаётган кўпикли флотация (оддий қ илиб, флотация) деб аталувчи фойдали қазилмаларни бойитиш усули шаклланди; [30]. Замонавий флотация қ уйидагича олиб борилади: ўта майдаланган руда бўтана ҳ олда флотореагентлар деб номланувчи, органик ёки ноорганик моддалар билан ишлов берилади ( қ атти қ зараларнинг юза хоссаларини кучайтириш мақсадида). Шу вактгача биз юзаси сув билан табиий равишда қўлланмайдиган минералларнинг флотацияланиши х акида сўз юритдик. Бирок, флотация усулида бойитишнинг кенг таркалгани шу билан тушунтириладики, минерал заррача юзасининг хоссалари сунъий равишда ўзгартирилиши, яъни гидрофил ёки гидрофоб килиниши мумкин [31]. Икки фаза ажралиш чегарасида мувозанатлашмасдан қолган кучлар сувда эриган моддаларнинг ион ёки молекулаларини тортиш хусусиятига эга. 4. Лой-карбонатли қуйқаларни шламсизлантириш, қуюлтириш ва ювиш Майдаланган маъданларда юпқа дисперсли лой-карбонат шламлар мавжуддир. Бундай шламларни флотацияга йўналтириш флотация жараёнини селективлигининг пасайишига ва лой-туз суспензияларни сувсизлантиришда сезиларли қийинчиликларга олиб келади.

Бундай қийинликлар сильвин минераллари юзасида шламли парда ҳосил қилиш, аминларга катта солиштирма юзаликка эга бўлган лой заррачаларининг юқори адсорбцион фаоллиги ва ҳаво пуфакчаларининг блокировка қилинганлиги ҳисобига юзага келади. Калий маъданида эримайдиган қолдиқ миқдори 2-3% дан ортиқ бўлганда, флотацион бойитиш тизимлари тахминий лой шламларини ажратиш жараёнини ўз ичига олиши керак. Лой минераллари қайта ишлаш технологик тизимига, флотацион доналар (>0,25мм) йириклигига, депрессор сарфига, майдалаш даражасига, калий концентратлари сифати ва бойитиш маҳсулотларини сувсизланиши усулларига таъсир қилади. Йирик донали флотацияда (3-0,8 мм) маъданни астойдил шламсизлантириш ўтказилади. Лой–карбонат шламларининг флотация жараёнига зарарли таъсирини бартараф қилишнинг бир нечта усуллари маълум: флотация жараёнида карбоксиметилцеллюлоза ва бошқа реагент депрессорлар билан шламларни депрессиялаш; сильвинни флотация қилиш олдидан шламларни флотация қилиб ажратиш; гидравлик шламсизлантириш; гидравлик ва флотацион шламсизлантиришлар комбинацияси, шу жумладан, лой-карбонат минералларни селектив флокуляциялаш; гравитацион ва электромагнит усуллари билан дастлабки бойитиш. Гидравлик шламсизлантириш майдаланган маъданни лой-карбонат ва тузли минералларнинг щлчамлари турлилиги ҳисобига чўкиш тезлиги бўйича таснифланиш принципига асосланган. Заррачалар чўкиш тезлиги гидравлик йириклик деб номланади. Маъданни стерженли тегирмонда ҳўл майдалаш ва диспергирлашда лой-карбонат минераллари майда 0,07(0,05) – 0 мм. синфларга ўтади Таъсир қилиш принципи бўйича барча таснифлаш қурилмалари гравитацион ажратиш классификатори ва марказдан қочма куч майдонида ажратиш классификаторига бўлинади. Улар йирик (қумли) фракцияни юксизлантириш усуллари билан фарқ қилади. Материалларни гравитацион ажратиш ва қумларни механик юксизлантириш классификаторлари механик (рейка, скребка, спирал, гидросепараторлар ва

б.), ўз-ўзидан оқиши билан юксизлантириш – гидравлик деб аталади. Калий саноатида фақат механик классификаторлар қўлланилади: спирал, скребкали ва гидросепараторлар. Марказдан қочма классификатор - центрифуга, ўз- ўзидан оқадиган тури га – гидроциклонлар киради. Калий саноатида центрифугалардан маҳсулотларни сувсизлантириш учун, гидроциклонлар эса таснифлаш ва маъданни шламсизлантириш учун кенг фойдаланилади. Майда заррачаларни ажратиш учун (<70-50 мкм) қуюлтиргичлар қўлланилади, унда гидравлик йириклик бўйича заррачаларни ажратиш заррачалар оғирлиги таъсири остида содир бўлади. Спирал ли калассификаторлар йирик донали фракцияларни (3 - 0,8 мм) шламсизлантириш ва ювиш учун қўлланилади. Улар қия ярим цилиндр тоғорадан иборат бўлиб, унда бир ёки иккита айланувчи вал жойлаштирилган. Валга спираллар ўрнатилган. Қурилмага танлаб олинган классификатор талаб қилинган тўкиш ва қум бўйича ишлаб чиқариш унумдорлигини таъминлаши керак. Берилган ўлчамли спирал классификатор тўкишининг оғирлик бўйича унумдорлиги тўкилган суспензиядаги қаттиқ заррачаларнинг йириклиги, зичлиги ва суюлтирилиш даражасига боғлиқ. Шлам миқдори ўртача бўлган маъданлар учун тўкиш (слив) бўйича унумдорлиги Q с (т/сутка) ушбу формуладан ҳисобланиши мумкин: D D K K m Qc 16 94 2       бунда m – спирал сони; K δ –маъдан солиштирма оғирлигининг тузатмаси, у 0,65 га тенг; K β – ажратилган йирикликка тузатма (K β = 2 ажратилган йириклиги – 0,074 мм бўлганда); D – спирал диаметри, м. Қум бўйича унумдорлиги Q қ (т/сутка)         7,2 135  D n m Qк бунда n – спиралнинг айланиш сони, айл./мин.; δ – маъданнинг ҳажмий оғирлиги, т/м 3 .

Катта оқимли флотация фабрикаларда лой-туз суспензияларнинг майда дисперс шламларни (<0,1) ажратиб олишда стандарт катталикдаги (  18,0 м) гидросепараторларни қўллаш имконияти йўқ. Бундай жараёнларда тасмали узатмали 30м диаметрли цилиндрик радиал қуюлтиргичлардан фойдаланилади. Бундай жиҳозлар лой шламларни қуюлтиришда ҳам қўлланилади. Суспензиянинг қаттиқ ва суюқ фазага ажралиши оғирлик ва чўкиш зонаси қаршилик кучи таъсирида юзага келади. Чўкаётган заррачаларнинг тўхташи, уларнинг пастки қатламда қуюқлашишга олиб келади, суюқлик эса шламсизлантириш қатламларига сиқиб чиқарилади. Қатламларнинг зичланиши қуюқлашиш давомийлигига боғлиқ бўлиб, қуюқлашиш майдонига эса боғлиқ эмас. Қуюлтиргичдаги ажралиш тезлигини қатламлар заррачалари катталигини ошириш ҳисобига кўпайтириш мумкин, масалан, коагулянтлар ёрдамида. Бунинг учун, тиндириш жараёнида полиакриламид берилади. Шламсизлантириш жараёнида ажралиш тезлигини суюлтириш даражасини ёки ўтириш майдонини кўпайтириш ҳисобига ҳам ошириш мумкин, лекин бунда катта аппаратлар қўллаш керак. Майда дисперсли суспензиялардан лой шламларини ажратиш учун кўтарилаётган оқим тезлиги шлам тезлигидан бир қанча ошиши керак, лекин ўтираётган туз заррачалари тезлигидан кичик бўлиши керак. Қуюлтиргичнинг технологик ҳисоби унинг чўкиш юзасини, қурилма диаметрини, яъни маълум чўкиш тезлигига ва қуюлтирилган маҳсулотнинг суюлтирилиш даражасига яқин бўлган гранулометрик таркибини, суспензиянинг чўкувчанлигини лаборатория ёки саноат тажриба натижаси бўйича ҳисоблашдан иборат. Калийни бойитиш фабрикаларидаги шламсизлантириш амалий ишларида, кўтарилиш оқими тезлиги 1,5-2,0 м/с бўлиши аниқланган. Бунда чўкаётган лой шламининг йириклиги 0,07(0,05)-0 мм ни ташкил этади. Шламсизлантириш жараёни э.қ.ни слив (тўкиш) суспензиясига ўтиш даражаси ε э.қ. шламсизлантириш самарадорлиги Е э.қ. даражаси бўйича

баҳоланади. Э.қ. суспензияга ўтиш даражаси тўкишга кетаётган суспензия таркибидаги э.қ. оғирлигининг дастлабки киритилган хом-ашё таркибидаги э.қ. оғирлик миқдори нисбатига тенг:кэ эк с эк .       бу ерда γ с – чиқарилаётган суспензия оғирлиги, %; β э.к ва α э.к – чиқарилаётган ва дастлабки маҳсулотдаги э.қ. миқдори, %; % 100    эк эк эк эк с      бу ерда υ эк – қумдаги э.қ. миқдори, %. Шламсизлантириш самарадорлиги чиқарилаётган суспензияга э.қ.нинг ўтиш даражаси ва унинг таркибига тузларни ўтиш даражалари ўртасидаги фарққа тенг: тузэкон Е     2 ёки % 100 100     эк с эк экЕ    Ўт иш ва самарадорлик 0 дан 100 % гача ўзгаради. 5. Шламсизлантириш тизими, меъёри ва кўрсаткичлари Гидравлик шламсизлантириш тизими одатда бир нечта турли жараёнлардан иборат бўлиб, турли конструкцияли таснифловчи қурилмаларда амалга оширилади. МДҲ мамлакатларидаги бойитиши фабрикаларида 0,8-0 мм йирикликдаги калий маъданларини шламсизлантиришнинг биринчи босқичида 500мм диаметрли гидроциклонларда олиб борилади. 500мм диаметрли гидроциклонлардаги шламсизлантиришнинг биринчи босқичи технологик кўрсаткичлари: қумларни суюлтириш даражаси – 0,6- 0,8; чиқаётган суспензиянинг( тўкишнинг) суюлтириш даражаси – 15-20; қаттиқ заррачаларни суспензия билан (тўкишга) чиқиши – 20-30%; суспензиядаги қаттиқ заррачалар йириклиги – 0,25(0,15)–0 мм; э.қ.нинг суспензияга ўтиш даражаси– 60 70%; шламсизлантириш самарадорлиги – 45- 55%. Диаметри 750мм бўлган гидроциклонда суспензияни чиқариш

штуцери-150мм, диаметри 100мм бўлган қум чиқариш насадкалари бўлиб киришдаги суспензия босими 1-1,5 кгк/см 2 бўлганда гидроциклон ишлайди. Суспензияга э.қ.нинг 30-40% ўтганда, шламсизлантириш самарадорлиги – 20-30% ни ташкил этади. Биринчи босқич таъминотида 3,3-3,8% э.қ. булганда қумдаги э.қ. миқдори 1,9-2,4% га тенг. Гидроциклонлар калий саноатида майдаланган маъданни шламсизлантириш ва флотация чиқиндиларини сувсизлантириш учун кенг қўлланилади. Гидроциклонда марказдан қочма майдон қобиқнинг ( ташқи ёки ички томондан) цилиндр қисмига тангенциал ўрнатилган таъминловчи штуцер орқали маълум тезлик билан суспензиянинг айланма ҳаракати натижасида ҳосил қилинади. Тўкишдаги суспензия таркибидаги заррачалар йириклигини пасайтириш ва шламсизлантириш самарадорлигини ошириш суспензияни спирал оқимларида бериш натижасида эришилади ( 5.1-расм). Гидроциклонда юзага келган ҳаракат учта зонага ажратилади: 1) Ташқи винтсимон суспензия оқимида инерциянинг марказдан қочма кучлар таъсири остида, ўққа радиал ҳаракатланиб, енгил (майда) заррачалардан қолувчи йирик (оғир) заррачалар концентрланиб боради. Йирик заррачалар конус ҳосил қилувчи бўйлаб ҳаракат қилиб, айланма гирдоб ҳосил қилган ҳолда қум тушадиган ўрнатма орқали тўкилади; 2) майда заррачаларни олиб кетувчи ички винтсимон оқим корпус деворлари реакцияси натижасида ўқ бўйлаб ўз ҳаракати йўналишини ўзгартиради ва тўкиш қувури орқали тўкилади; 3) гидроциклон ўқи яқинида марказдан қочма кучнинг ўсиши ва босимнинг камайиши натижасида аппаратнинг баландлиги бўйлаб суюқлик бўлиниши ва ҳаво устини пайдо бўлиши содир бўлади. Босими камайган бу зонасига атрофдаги бўшлиқдан ҳаво кела бошлайди. Қум насадкасининг юкланиши ортиб кетса, ҳавони сўриб олиш тўхтайди ва аппаратнинг меъёрий иши бузилади.

5.1 - р асм. Суспензияни спирал оқим билан ҳаракатлантирадиган гидроциклон : 1 - қум насадкаси; 2 - тўкиш насадкаси; 3 - таъминловчи қувур; 4 - суспензия чиқиш қувури; 5 – ҳаво қувури. 5.2- расм. Суспензияни ажратиш учун турбоциклон: 1 – йирик фракция қувури; 2 – тўкиш қувури; 3 – қобиқ; 4 –қабул қилиш камераси; 5 юкловчи қувур; 6 –импеллер ўқи; 7 - паррак ғилдраги. Ичидаги ҳаво устуни босимини атмосфера билан барқарорлаштириш учун доимий контактда бўлиши учун ичига найча (уюрмали гидроциклон) киритилади. Гидроциклонларнинг технологик иш кўрсаткичларига аппаратнинг шакли ва геометрик катталиги, таъминловчи қувурнинг шакли ва катталиги, юксизлантирувчи туйнукларнинг катталик нисбатлари, қобиқ ўқининг қиялик бурчаги ҳамда суспензиянинг суюқланиш даражаси, гранулометрик, хом-ашё таркиби ва суспензиянинг берилиш тезлиги таъсир этади. Гидроциклон ўқининг горизонтал ва қия жойлашиши катта ўлчамдаги қум қувурларини қўллашга, унинг ишлаб чиқариш унумдорлигини, айниқса, аппаратларга марказдан қочма насос ёрдамида ҳосил қилинаётган босим остида суспензия берганда, уларнинг ишини барқарорлаштиришга имкон яратади. Гидроциклонга кираётган марказдан қочма тезланишнинг ν 2 t / R оғирлик кучи тезланишига g нисбатини марказдан қочма ажратиш омили дейилади:

R g v f t   2 Бунинг қиймати 30-50 атрофида ўзгаради. Бундай ажратиш омилида тўкишга чиқарилаётган суспензия таркибидаги заррачалар йириклигини куп камайтириш мумкин эмас. Майда заррачаларни ажратиб олиш учун марказдан қочма қурилмалар (турбоциклонлар) яратилган, уларда суспензияни айлантириш марказдан қочма насосларнинг паррак ғилдираги ёрдамида амалга оширади. Турбоциклондаги ажратиш омили 100-300 га тенг. Бундай аппаратлар таъминотдаги қаттиқ заррачаларнинг миқдори юқори бўлганда ишлайди. Агар гидроциклондаги ажратиш йириклиги 0,15-0,25 мм бўлса, турбоциклонда эса, юпқа 0,07 (0,05)-0мм ўлчамли заррачаларни ажратиш мумкин. Гидроциклонларнинг технологик ҳисоби шламсизлантиришнинг ишлаб чиқариш унумдорлиги, йириклик тавсифи ва технологик кўрсаткичларини аниқлашдан иборатдир. Гидроциклоннинг ҳажмий ишлаб чиқариш унумдорлиги W r (м 3 /с) қуйидаги эмпирик формула бўйича ҳисобланади: H g d d K K W э c D r        3,0 8,0 1,0 1 2,1     D КD 79,0 2/ 0379,0 044,0    tg КD бунда D – гидроциклон диаметри, см; d c – тўкиш штуцер диаметри, см; d э – таъминловчи штуцер эквивалент диаметри, см; g = 9,81 м/с 2 ; H – киришдаги суспензия босими, кгк/см 2 . 5.1 - жадвал Гидроциклонларнинг техник тавсифи Параметрлар Гидроциклонлар тури ГЦ – 35 ГЦ - 50 ГЦ – 75 ГЦ – 100 Диаметр , мм: 350 500 750 1000 Таъминловчи қувур 50 – 70 60 – 100 155 – 175 175 – 320 Тўкиш қувури 70 – 150 100 – 215 150 – 300 200 – 400 Қум туйнук 24 – 100 34 – 150 48 – 150 60 – 150

Конуссимон бурчаги, град. 20 20 20 20 Қопламали гидроциклон массаси , кг 360 600 1250 1900 Резина қопламали гидроциклон масса , кг 200 327 655 1200 Қум насадка туйнугининг диаметри ҳажмий ишлаб чиқариш унумдорлигига таъсир этмайди, лекин у шламсизлантириш жараёнининг аҳамиятли омилидир. Қ ум насадка да г и ўртача солиштирма юкланиши 0,5-1, 0 т/с· с м 2 дан ошмаслиги керак. Гидроциклон маҳсулотларининг гранулометрик тавсифи таъминотнинг йириклигига боғлиқ, шунинг учун ҳар бир аниқ ҳолатда тўкиладиган суспензиянинг талаб қилинадиган гранулометрик таркиби тажриба йўли билан аниқланади. Гидроциклоннинг техник тавсифи 5.1 жадвалда келтирилган. 6. Дехқонобод калийли ўғитлар заводидаги шламсизлантириш бўлими Шламсизлантириш механик усулда гидроциклон билан икки босқичда боради: биринчи босқичда 150-200 микронли, 2-босқичда эса 40 микронгача бўлган шламлардан тозаланади. Шламсизлантиришнинг 1-босқичида гидроциклонга бериладиган пулпа таркибида қаттиқ фаза 20-25% бўлади. Бу дастлабки ва назорат элагидан ўтган маҳсулотларга қайтарилувчи айланма эритма қўшиш билан бошқарилади. Ғалвирдан тушган маҳсулот 22м 3 ли V0303 бакдан шламсизлантириш учун (Р0302 А/В) насос орқали икки босқичли шламсизлантиришнинг биринчи гидроциклони(М0304)га берилади (d-350мм). Биринчи босқичдан чиққан оқава иккинчи гидроциклон таъминот насоси баки (V0304)га оқиб тушади, ундан (Р0303 А/В) насос орқали шламсизлантиришни иккинчи босқич гидроциклони (М0305)га берилади. Бу гидроциклонга таркибида 7-8 % қаттиқ фаза бўлган биринчи гидроциклон оқава эритмаси берилади. Иккинчи гидроциклондан чиққан оқава маҳсулоти 3390м 3 ли шлам қуюлтиргич (V0501)га оқиб тушади. Шлам

чўкишини тезлаштириш учун флокулянт 0,1 ПАА эритмаси (10 гр/ тонна маъданга) берилади. Қуюлтиргичдан чиққан эритма қайтарилувчи айланма эритма ҳисобланади. Қуюлтиргичнинг пастки қуюқ оқими таркибида 33,33% қаттиқ фаза бўлади ва шлам йиғгичга насос ёрдамида берилади. Шлам йиғгичдаги эритманинг бир қисми қайта ишлаш комплексига қайтарилувчи эритма сифатида ишлатиш учун берилади. Биринчи ва иккинчи босқич гидроциклонлари маъдан кристаллари (қум) қуйиб олинади ва ўз оқими билан флотация аралаштиргич баки(V0305) га берилади. Бакда қолган шламларни изоляция (активлигини пасайтириш) қилиш учун депрессор берилади.(Лойиҳада депрессор сифатида крахмал (SL- 1) таклиф этилган, лекин бизнинг Республика учун Na КЛЛЦни қўллаш мақсадга мувофиқ.) Сўнг пулпа кейинги босқич флотация жараёнига оқиб тушади. Асосий флотациядаги флотомашина чўнтагига (қутичасига) йиғгич қўшиш керак (лойиҳалаш жараёнида йиғгични учунчи флотация камерасига бериш кўзда тутилган). Айрим чет эл фабрикаларида (“Теодор” Франция) 0,05мм йирикликдаги э.қ.ни тутиб қолиш (суспензияга утказиш) шламсизлантиришнинг биринчи босқичида гидросепараторларда амалга оширилади. Қум эса, флотацияга берилишдан олдин, қия ўрнатилган скрепкали конвеерларда ювилади. Лой шламларни диспергирлаш жараёни ҳўл майдалашдан ўтмаган дастлабки таснифланишнинг панжара ости маҳсулотлари учун қўлланилади. 6.1 - расм.

I боб бўйича хулоса 1. Олиб борилган адабиётлар шарҳи шуни кўрсатадики, Ўзбекистонда етарли даражада сильвинитнинг кони мавжуд ва унинг асосида ўзимизнинг калийли ўғитлар ишлаб чиқаришни ташкил этиш мумкинлиги ўз исботини топди. Ҳозирги вақтгача Республикамизда калийли ўғитлар валютага сотиб олинар эди. Маҳаллий хомашё асосида калийли ўғит ишлаб чиқариш масаласи ўз ечими топди. 2. “Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи” унитар корхонаси технологиясининг шламсизлантириш бўлимининг иш жараёни ўрганилиб чиқилди ва бир қанча камчиликлан, яъни шламсизлантириш технологиясида сильвинит рудаси таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ миқдорини вақти- вақти билан технологияда белгиланган меъёридан ошиб кетиш ҳоллари ҳисобга олинмаганлиги аниқланди. 3. Бу муаммоларни ҳал қилиш магистрлик диссертациянинг асосий вазифаси деб белгиланди.

II боб . Тадқиқотнинг асосий технологик қисми 1. Тепақўтон конидаги сильвинит рудасини фракцион таркиби ва минераллилигини тадқиқ қилиш Деҳқонобод калийли ўғитлар заводининг калий ўғитлар ишлаб чиқариш цехининг технологик регламентида таркибида 31,93 % калий хлорид ва кўпи билан 3,25 % гача сувда эримайдиган қолдиқ (с.э.қ.) бўлган сильвинит рудаси қайта ишланиши кўзда тутилган. Шламсизлантириш технологик жараёни юқорида кўрсатилган таркибли руда бўйича ҳисоб-китоб қилинган. Деҳқонобод калийли ўғитлар заводида икки босқичли шламсизлантириш кўзда тутилган бўлиб, улар с.э.қ. миқдори 3,25 % гача бўлган сильвинит рудасини эффектли шламсизлантиради. Бироқ анализ натижалари шуни кўрсатмоқдаки, охирги пайтларда хомашё рудаси таркибида калий хлорид миқдори 23% гача тушиб кетиши ва с.э.қ. миқдори 5% дан ошиб кетиш холлари учраб турибди. Ҳозирги кунда тоғ-кон мажмуасининг хомашё омборхонасида ана шундай рудадан 40,0 минг тоннадан ортиқроғи тўпланиб қолган. Тепақўтон сильвинит рудаси такибидаги с.э.қ. таркиби Верхнекамск (Россия) и Старобинск (Беларусь Республикаси) сильвинитлари таркибидаги с.э.қ. таркиби кескин фарқ қилинишини анализ натижалари кўрсатди. Тепақўтон сильвинити таркибидаги с.э.қ. таркибининг кўп қисми асосан кам шламланадиган карбонатли (кальцит, доломит) ва сульфатли (ангидрит) минераллар ташкил қилади. Уларнинг миқдори с.э.қ.-нинг умумий қисмини 65-70% ташкил этади. Верхнекамск ва Старобинск сильвинити таркибидаги с.э.қ. –нинг умумий қисмини эса осон шламланадиган силикатли (дала шпати, иллит, калинит) минераллари 65-80% ни ташкил этади. Глинали с.э.қ.-нинг бўлиши флотацион бойитишга ҳалақит берувчи бош ролни ўйнайди, чунки глинанинг майда заррачалари катта юзага эга бўлиб, ўз юзасида флотореагентларни адсорбирлаб олади. Сильвинит рудаси таркибида глинали аралашманинг миқдори кўп бўлиши флотация жараёнига жуда катта салбий таъсир кўрсатади. Шунинг

учун бундай рудани қайта ишлашда глинали шламни бойитиш техлогиясидан фойдаланиш керак бўлади. Руда таркибидаги с.э.қ. - нинг минералогик таркибини ўрганиш учун, Деҳқонобод калийли ўғитлар заводида қуйидаги намуналар олинди: - 1-намуна. с.э.қ. миқдори 5 % бўлган рудадан олинди; - 2-намуна. с.э.қ. миқдори 5 % бўлган рудадан олинди; - 3-намуна. шламқуюлтиргични бўшатиш вақтида олинди. Олинган намуналарнинг анализ натижалари 1.1-жадвалда кетирилган. 1.1-жадвал Деҳқонобод калийли ўғитлар заводида қайта ишланидиган руданинг с.э.қ. таркибини кимёвий анализ натижалари Намунала р KCl Умум. с.э.қ. Шу жумладан Сув карбонатлар ангидрит силикатлар 1 – намуна 0,07 95,9 18,12 53,25 27,82 0,15 2 – намуна 0,05 97,5 18,87 45,80 33,06 0,21 3 – намуна 39,0 8,4 9,69 34,63 53,24 0,27 1.2-жадвал Сильвинит рудаси таркибини фракцион ўлчамга боғликлиги Шламсизлаштирилган руда маҳсулоти Фракцион йириклик, мм Фракцион йириклик миқдори, % Миқдори, % KCl с.э.қ. Хомашё рудаси +0,9 59,60 31,30 3,00 -0,9 + 0,65 8,70 30,20 3,00 -0,65 +0,50 5,40 28,80 4,20 -0,50 +0,30 7,90 26,50 4,20 -0,30 + 0,154 7,80 23,70 4,10 -0,154 +0,0 10,60 22,90 4,40 Итого 100,00 29,20 4,00 Дастлабки синфлашнинг элак усти маҳсулоти +0,9 76,00 30,60 3,10 -0,9 + 0,65 8,60 31,80 3,24 -0,65 +0,50 4,60 32,70 3,20 -0,50 +0,30 5,30 33,80 3,20 -0,30 + 0,154 3,00 32,60 3,40 -0,154 +0,0 2,50 31,20 3,50 Итого 100,00 31,00 3,14 Хомашё рудасининг фракцион ўлчами 0,9 мм дан 0,15 мм гача кичрайиб бориши билан калий хлориднинг миқдори 31,3 % дан 22,9 5 гача

камайиб борса, с.э.қ.-нинг миқдори 3,0 % дан 4,4 % ошиши кузатилди. Бундан ташқари сильвинит таркида с.э.қ. миқдорини ошиши технологик жараён кўрсаткичларига салбий таъсир этади ва маҳсулот сифатини тушириб юборади. Сильвинит рудаси таркибини фракцион ўлчамга боғликлиги 1.2-жадвалда келтирилган. Таклиф этиладиган глинали шламни дастлабки флотацияси флотацион бойитиш технологиясида флотореагентлар сарфини камайтириб, сильвинни флотациясини, галит хвостини фильтрациясини ва қуюлишини осонлатиради. Бу схема бўйича олинган галит хвости глинали шлам билан кам ифлосланади, шунинг учун галит хвостидан техник туз олиш технологияси осонлашади. Юқоридагиларга асосланган ҳолда учинчи босқич шламсизлантириш йўлга қўйиш ва хомашё фракцион ўлчамларини ошириш мақсадга мувофиқдир. Бу борада “Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи” унитар корхонасидаги калийли ўғитлар ишлаб чиқариш цехининг т ехнологик журналлардан сменалар бўйича олинган маълумотлар фикримизни тасдиқлаб турибди. Т ехнологик журналлардан сменалар бўйича олинган маълумотлар иловадаги жадвалда келтирилган. Олинган маълумотларга асосан “Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи” унитар корхонасининг икки босқичли шламсизлантириш бўлимини такомиллаштириб, уч босқичли шламсизлантириш бўлимига айлантириш шу куннинг долзарб муаммоларидан бири бўлиб турибди. Бу муаммони ечиш билан паст навли сильвинит рудасини қайта ишлаб, ундан сифатли тайёр маҳсулот бўлмиш, калий хлорид Давлат ва жаҳон стандартлари талабларига тўлиқ сифати бўйича рақобатлашадиган бўлади. 2012 йил ноябр ва декабр ойларида тоғ – кон мажмуасининг омборида стандарт сильвинит рудаси бўлмаганлиги боис фақат сувда эримайдиган қолдиқ бўйича (с.э.қ. = 3,25% дан кўп бўлмаган) маромлаштирилиб, таркибида 24-25% КС1 бўлган сильвинит рудаси ишлаб чиқаришга берилди.

Бундай шароитда сильвинитни бойитиш фабрикасини лойиҳада кўрсатилган қувватда ишлатиш учун бир неча қурилмаларни техник имкониятлари етмаганлиги сабабли бир қанча қийинчиликларни келтириб чиқаради. Лойиҳа бўйича 88,38 тн/соат сарф билан ишлаб чиқаришга бериладиган сильвинит рудаси таркибида камида 31,93% КС1 ва с.э.қ. = 3,25% дан кам бўлганда соатига 25,25 тонна тайёр маҳсулот ишлаб чиқиш учун мўлжалланган. Тайёр маҳсулот ишлаб чиқариш қувватини соатига 25,25 тоннада ушлаб туриш учун эса лойиҳадан четланишга мажбур бўлинмоқда, яъни ишлаб чиқаришга бериладиган руда сарфини оширишга сабаб бўлиб, қурилмаларни зўриқиш билан ишлашга олиб келади. 1.3 – жадвалда келтирилган кўрсаткичларга биноан сильвинит рудаси таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ миқдори тоғ – кон мажмуасининг хомашё омборида маромлалаштириш орқали доимий равишда 3,25 % дан кам қилиб тайёрланган ва бу маҳсулотни ажратиш коэффициентига салбий таъсир кўрсатмаган. Лекин қарийб икки йиллик ишлаб чиқариш амалиёти шуни кўрсатдики, сувда эримайдиган қолдиқнинг миқдори бўйича кондицион (ишлаб чиқаришга яроқли) бўлмаган (омборхонада ишлаб чиқаришга яроқли стандарт рудалар бўлмаган) ҳолатларда ёки кириш (входной контроль) назоратини ишчи кучининг қўпол хатолари туфайли амалга оширган вақтларда руда сифати бўйича технологик регламент талабларидан кескин фарқ қилиши, технологик режимнинг бузилиши ва бунинг натижаси ўлароқ сифати паст маҳсулот ишлаб чиқариш кузатилди. Технологик журналлардан сменалар бўйича танлаб олинган маълумотлар 20 жадвалда келтирилган. Келтирилган маълумотларга асосан хомашё сильвинит рудаси таркибида сувда эримайдиган қолдиқнинг меъёрдан ошиб кетиши қуйидаги салбий оқибатларга олиб келади: - суспезияни фильтрланишини ёмонлаштиради; - галит чиқиндиси билан чиқиб кетаётган калий хлорид миқдорини оширади; - шлам билан чиқиб кетаётган калий хлорид миқдорини оширади ;

- кек концентрат ва галит чиқиндисининг намлигини ошишига олиб келади ; - қуритиш жараёнини ёмонлаштиради . 2. “Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи” унитар корхонасининг қуритиш бўлимининг схемасини такомиллаштириш Қуритиш бўлими калий хлориднинг намлиги 7% дан кўп бўлмаган кек конценратини намлиги кўпи билан 1% гача қуритиш учун белгиланган. Қуритиш учун Хитойда ишлаб чиқирилган ZTц2,5x22 маркали қуритиш барабани қўлланилади. Қуйидаги 2.2.1-жадвалда узунлиги 22 м ва диаметри 2,5 м бўлган ZTц2,5x22 маркали қуритиш барабанинг асосий техник тавсифлари берилган. Қуритиш учун иссиқлик агенти сифатида табиий газни ёқишдан ҳосил бўлган ёнган газ қулланилади. Бунинг учун максимал сарфи 450 м 3 /соат бўлган табиий газ ёнишини таъминлайдиган, қуритиш барабанининг мажмуасига кирувчи иссиқ ҳосил қилиш қуввати 1662 кЖ/соат бўлган газ калориферидан фойдаланилади. Табиий газнинг ёниш иссиқлиги ҳисоб-китоб бўйича 8100 ккал/м 3 соат. Бундай ёниш режимида ёнган газнинг ҳарорати қуритиш барабанига кириш ҳарорати 500-600 0 С ни ташкил этади. Қуритиш барабанидан чиқаётган ёнган газнинг газ-чанг оқимининг тозалаш икки босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда газ-чанг оқими дағал тозаланади ва бу тозалаш жараёнида тозаланган ҳаво бўйича ишлаб чиқариш қуввати 3600 м 3 /соат бўлган марказдан қочма куч асосида ишловчи циклонда амалга оширилади. Иккинчи босқичда эса, газ-чанг оқими нозик тозаланади ва бу тозалаш жараёнида тозаланган ҳаво бўйича ишлаб чиқариш қуввати 3600 м 3 /соат бўлган импульсли тозаловчи билан жихозланган PGM 128-6 маркали енг фильтри орқали амалга оширилади. Биринчи босқичнинг тозалаш эффекти 90% ни, иккинчи босқич тозалаш эффекти эса 99% фоизни ташкил этади. Ҳаво атмосферасига чиқариб юборилаётган чангнинг миқдори 0,8-1,0 кг/соатни ташкил этади. Ҳаво атмосферасининг чангланиши 20 мг/м 3 дан ошмайди.

2.1-жадвал ZTц2,5x22 маркали қуритиш барабанинг асосий техник тавсифлари Нам кек бўйича ишлаб чиқариш қуввати, тн/соат Дастлабки кек намлиги, % Қуритилган маҳсулотнинг намлиги,% Қуритиш ҳарорати, 0 С Қуритилган маҳсулот бўйича барабаннинг ишлаб чиқариш улуши, тн/м 3 соат 25,16х1,15 * =28,93 Кўпи билан 7 Кўпи билан 1 550 0,23 *1,15 – қуритгичнинг техник заҳира коэффициенти Босқичларда ушланган чанг 1,248+0,0066 = 1,314 кг/соат миқдорда қуритилган маҳсулот конвейерига тушиб, қуритилган маҳсулотга қўшилиб совутиш қурилмасига юборилади. 2.2-жадвал Қуритиш барабанининг калий хлоридни номинал режимда қуритиш бўйича лойиҳавий моддий оқими Дастлабки концентрат, тн/соат 1-босқичда ушланган чанг, тн/соат 2-босқичда ушланган чанг, тн/соат Қуритилган маҳсулотни чиқиши, тн/соат Қайта ҳисобланган қуруқ туз оғирлиги 25,163 (6,5 % намлик ҳисобга олинмаган) Қайта ҳисобланган қуруқ туз оғирлиги 1,247 (1 % намлик ҳисобга олинмаган) Қайта ҳисобланган қуруқ туз оғирлиги 0,065 (1 % намлик ҳисобга олинмаган) Қайта ҳисобланган қуруқ туз оғирлиги 24,933 (1 % намлик ҳисобга олинмаган) Қайта ҳисобланган физи оғирлиги 26,80 (6,5% намлик ҳисобга олинган) Қайта ҳисобланган физи оғирлиги 1,248 (1% намлик ҳисобга олинган) Қайта ҳисобланган физи оғирлиги 0,066 (1% намлик ҳисобга олинган) Қайта ҳисобланган физи оғирлиги 24,958 (1% намлик ҳисобга олинган) Қуритиш режими – тўғри йўналишли бўлиб, бундай режим бўйича қуритишда қуритилаётган нам концентрат 500 0 С ҳароратда қизиган қуритиш барабанининг ичида жойлашган металл насадка юзасига ва қуритиш барабанининг олд қисмига (нам маҳсулотни иссиқ ёнган газ билан контакт зонаси) тушади.

Қуритиш барабанининг калий хлоридни номинал режимда қуритиш бўйича лойиҳавий моддий оқими қуйидаги 2.2-жадвалда келтирилган. Шундай ҳолатда ташкил этилган қуритиш схемаси қуйидаги камчиликларга эга: 1) Барабаннинг ўзига ва унинг металл насадкаси юзасига нам концентратни ёпишиб қолишига сабаб бўлади. Вақт ўтиши билан ёпишиш қалинлиги ортиб боради ва бараннинг ичи “қувур” га айланади ва металл насадкаларни йўққа чиқаради. Қуритиш барабаннинг қуритиш интенсивлиги пасаяди ва ишлаб чиқариш қуввати камаяди. Қуритиладиган маҳсулотни масса улушини қуритишга сарф бўладиган иссиқлик миқдорини ошишига олиб келади. Бу қуритиш бўлимининг режалаштирилмаган ҳолда ўртача ойига 1-2 марта, қуритиш барабанини совутиш, барабаннинг ичига одамлар (ишчи кучлари)ни киритиш ва унинг ичини механик тозалаш ишларини олиб бориш учун ҳар бир тўхташда 10-12 соатдан туриб қолиш (простой)га олиб келади. 2) Қуритишга берилаётган концентрат намлиги 7% атрофида бўлиб, суюк фаза асосан калий хлорид ва натрий хлорид тузларининг эритмалари ҳисобланади. Бу эритмалар қуритиш барабани ва унинг ичида жойлашган металл насадкалар юзаси билан тўғридан-тўғри 500 0 С ҳароратда контактланиш вақтида коррозион актив, яъни агрессив (тузли коррозия) муҳитни ҳосил қилади. Барабан ва насадкалар конструкцияларини пайвант чокларида биринчи навбатда коррозия кетади. Вақт ўтиши баробарида металлар мустаҳкамлигини емирилиб бориши билан коррозияга учраган металл конструкциялар насадкаларнинг синиб тушиши кузатилди. Шундай қилиб 2012 йил 1 январ ҳолатида қуритиш барабанининг ичидаги 98 насадкани узилиб тушиши ва шунча насадкани қайта пайванд қилиш учун мажбурий туриб қолиш (простой) кузатилди. Буларнинг ҳаммаси кўзда тутилмаган тухталишларни кўпайтирибгина қолмай, қуритиш бўлимидаги технологик қурилмаларни таъмири учун сарф харажатларни ошишига олиб келди.

3) Ҳар гал коррозияга учраган насадкаларни қайта пайвандлашда электр пайвандлаш ускунасидан фойланишга туғри келади, бу эса қайта- қайта пайванлаш жараёнида қуритиш барабанининг металл деворларининг микроскопик структурасини бузишга ва қуритиш барабанини қимматбаҳо қисмларини мустаҳкамлигини йўқотишга ва ишдан чиқишга олиб келади, α =3 о ( ( 2.1-расм. Қуритиш барабанида янги ўрнатилган таянч тўсик ва маҳсулотнинг қаватини профил кўринишдаги кўндаланг кесими. Юқоридагиларга асосан бу ечимларни топиш учун қуйидаги таклифлар берилди: 1. ретурли қуритиш схемасига ўтишни режалаштириш ва ўрнатиш. Ретур схема билан қуритилган маҳсулотнинг бир қисми нам кек маҳсулот тушадиган шнегли зонага қайтариш кўзда тутулади. 2. қуритиш барабанининг олдинги ғилдирагидан 3500-4000 мм масофада тўғри насадкадан 50 мм баландликда қўшимча ғилдирак ўрнатиш. Бу ғилдирак чизиқли оқимдаги аэродинамик режимга таъсир этмайди ва Олдинги таянч тўсиқ ғилдирак Янги ўрнатилган таянч тўсиқ ғилдирак Орқа таянч тўсиқ ғилдирак Маҳсулот қавати Маҳсулот қавати Барабан к орпус и

умумий қаршиликни оширмади, аксинча ғилдирак насадкадан баланд ўрнатилганлиги учун нам концентрат қуруқ массанинг устига келиб тушади ва насадкаларда ёпишиб қолиш ходисасининг олди олинади. Тақдим этилган таклифларни амалга оширганда қуйидаги технологик яхшиланиш амалга оширилади: - қуритиш барабанининг ички контруктив элементларининг юзасини нам маҳсулот билан тўғридан-тўғри контактини олди олинади; - қуритиш барабани, унинг насадкалари ва металларининг тузли коррозиясини тезлигини кескин камайтиради; - қурилмаларни туриб қолиши (простой)ни ва уларни таъмирлаш учун сарфладиган харажатларни кескин камайтиради. 3. Шламсизлантириш жараёнининг вақт бўйича ўзгариши Сильвинитни флотация усули билан калий хлоридни ажратиб олишда турли хил органик моддалар флотореагент сифатида қўлланилади. Буларга кўпик ҳосил қилувчи реагентлар, йиғувчи реагентлар, шламсизсизлантирувчи реагентлар каби бир неча реагентлар ишлатилмоқда. Бу реагентларни чет элдан чет эл валютаси ҳисобига сотиб олинади. Флотация жараёнини амалга ошириш учун руданинг шламсизлантириш жараёни муҳим аҳамиятга эга. Чунки руда таркибидаги лой, карбонатли бирикмалардан тозаланмаса маҳсулотни сифати паст бўлишига сабаб бўлади. Шу сабабли руда шламсизлантирилади. Шламсизлантириш жараёни гидроциклдонларда олиб борилади. Тепақўтон конидан қазиб олинган сильвинит рудаси таркибида сувда эримайдиган қолдиқ (лой, карбонатли бирикмалар) 3-5% ташкил қилади. Сильвинитни сувда эримайдиган қолдиқлардан ажратиш, шламсизлантириш жараёнини тадқиқоти лаборатория шароитида вақт давомида ажралиши ўрганиб чиқилди ва қуйидаги натижалар олинди. 3.1 – жадвал Шламсизлантириш жараёнининг вақт бўйича ўзгариши Тажриба рақами Аралаштириш вақти, мин Концентрат чиқиши, % KCl миқдори, KCl ажралиши,

% % № 1 1 10 87,1 14,5 84,9 2 20 84,8 15,3 87,2 3 30 82,4 16,6 92,2 4 40 81,8 16,5 90,7 5 50 81,5 16,3 89,3 Бошланғич руда 100,0 14,88 100,0 № 2 1 10 86,2 13,4 85,6 2 20 84,1 13,9 86,8 3 30 82,6 15,0 91,9 4 40 81,9 14,9 90,5 5 50 81,7 14,6 88,5 Бошланғич руда 100,0 13,48 100,0 Бу жадвалдан кўриниб турибдики, 30 минутда олиб борилган тажриба натижалари оптимал вариант сифатида қабул қилинди. Шламсизлантириш жараёнининг вақт бўйича ўзгариши 3.1 – жадвалда келтирилган. 4. Шламсизлантириш жараёнидаги камчиликлар ва уларни бартараф этиш йўллари Хитойнинг “СИТИК” компанияси томонидан тақдим этилган 1201А- 03207 лойиҳасига асосан ДКЎЗ технологик жараёнида ўрнатилган 1 ва 2 босқич шламсизлантириш гидроциклонлари корхона стандартига асосан руда таркибидаги КСl 31.93% ва сувда эримайдиган қолдиқ (Н.О) миқдори 3.25% бўлганда ишлашга мўлжалланган бўлиб, асосий флотацияга бериладиган пульпа таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ (Н.О) миқдорининг 2,0 % гача бўлишини таъминлайди. Ҳозирги вақтда ДКЎЗ тоғ- кон мажмуасидан қазиб олинаётган сильвинит рудаси таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ (Н.О) миқдори ўртача 4,5-5% ни ташкил қилмоқда. Бундай рудани технологик жараёнга узатганимизда уни қайта ишлаш жараёнида регламент талабларидан четлашиш, яъни асосий флотацияга бериладиган пульпа таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ (Н.О) миқдори 2,2 % дан 3,5% гача кўтарилиб кетмоқда. Асосий флотацияга бериладиган

“пульпа” таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ (Н.О) миқдори юқори бўлиши қуйидаги салбий оқибатларга олиб келади: -Н.О жуда катта солиштирма юзага эга бўлганлиги учун ўзининг юзасида катта миқдордаги флотареагентларни ютиб (адсорбция), флотация жараёнини ёмонлаштиради ва харажатларни оширади; -Н.О табиий гидрофоб хусисиятга эга бўлиб, ҳаво пуфакчалари юзаларини қоплайди ва бу пуфакчаларнинг минералларни кўпикга олиб чиқиш қобилиятини камайтиради; -Н.О ўзининг юзасида KCl ларни йиғувчи ҳисобланмиш аминларни ютиб, KCl билан бирга флотацияланади ва тайёр маҳсулот сифатининг пасайишига олиб келади; -Н.О фойдали минерал юзасини ва ҳаво пуфакчалари юзасини қоплаш хусисиятига эга бўлиб, уларнинг ўзаро илашишига ҳалал беради натижада фойдали минералнинг чиқиндига (хвост) га кўп чиқиб кетишига сабабчи бўлади; -тайёр маҳсулотга қўшилиб чиққан Н.О фильтрлаш жарёнини ёмонлаштиради ва вакуум фильтрининг қувватини тушириб, кек концентратнинг намлигини ошиб кетишига олиб келади; Сувда эримайдиган қолдиқ (Н.О)нинг кўрсатадиган салбий таъсирини бартараф қилиш учун яъни лой-карбонат шламларини калий хлориднинг бойитиш жараёнидан олиб ташлаш учун қуйидагиларни таклиф қиламиз: Амалдаги 1 ва 2 босқич гидроциклонларида шламсизлантириш жараёнидан кейин “песок” қисмидаги сувда эримайдиган қолдиқ (Н.О) нинг 0,045 мм дан кичигини ажратиш қийинлигидан келиб чиқиб ва “песок” таркибидаги Н.О нинг тўлиқ ажралмаганлиги сабабли (технологияга берилаётган руда таркибидаги Н.О. нинг 4,5-5% гача эканлиги) 3 босқичли флотация ёрдамида шламсизлантиришни таклиф қиламиз. Танланган қурилмалар рўйхати, танланган пневмо- флотомашинасининг техник характеристикаси 4.1 - жадвалда илова қиламиз.

Гидроциклонлар ёрдамида шламсизлантириш бу пульпа таркибидаги зарраларнинг ўлчамига қараб ажратиш бўлиб, флотация ёрдамида шламсизлантириш эса айнан лой-карбонатли шламларни кўпиклантириб (флотареагент ёрдамида) ажратишга асосланган. МПМ-45 русумли пневмо-механик флотамашинасининг принципиал схематик расми 4.1 – расмда келтирилган. Адабиётлардан ва калийли ўғитлар ишлаб чиқарадиган чет эл корхоналарининг амалиётларига асосланиб ушбу қурилмани тақдим этиш мумкин. Шунинг билан бирга бу флотомашиналар ўрнига гидроциклонларни ҳам танласа бўлади, лекин гидроциклонларга юқори босимда пульпа берилиши учун қўлланиладиган насослар нархи сезиларли даражада қиммат эканлиги шу хулосага келишга олиб келди. 4.1-жадвал Танланган қурилмалар рўйхати Ускуналар Сони, дона Тип Пневмо-механик флотамашина 1 МПМ-45 Насослар 2 Пульпа насоси 307м3/с Насослар 2 Пульпа насоси 220м3/с Реагент учун насос 2 Винтли 1-1,5м3/с Пульпа баки 2 22м 3 Сарф ўлчаги (Расходомер) 2 Эслатма: Қувурлар ва қўшимча ускуналар ўрнатилиш жойига қараб танланади. Технологлар томонидан олиб борилган материал ва сув баланси ҳисобларига асосланиб, механик ва пневмо-механик флотамашиналарида борадиган жараёнлар, конструктив тузилиши ўзаро таққосланиб шунингдек “Беларуськалий”, “Уралкалий”каби калий ўғити ишлаб чиқарувчи корхоналар тажрибаларидан келиб чиқиб МПМ-45 русумли пневмо-механик флотамашинаси танланди. МПМ-45 русумли пневмо-механик флотамашинасининг принципиал схематик расми 2.4.1 – расмда келтирилган. Адабиётлардан ва калийли ўғитлар ишлаб чиқарадиган чет эл корхоналарининг амалиётларига

асосланиб ушбу қурилмани тақдим этиш мумкин. Шунинг билан бирга бу флотомашиналар ўрнига гидроциклонларни ҳам танласа бўлади, лекин гидроциклонларга юқори босимда пульпа берилиши учун қўлланиладиган насослар нархи сезиларли даражада қиммат эканлиги шу хулосага келишга олиб келди. 5. Сильвинит флотацияси учун бериладиган рудани уч босқичли шламсизлантириш технологиясининг баёни Сильвинитни механик ва флотацияли шламсизлантиришдан мақсад, флотацияга бериладиган суспензия таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ (Н.О.) ни масса улушини камайтиришдир. Бунинг учун уч босқичли шламсизлантириш технологияси ишлаб чиқилди. Уч боқичли шламсизлантириш жараёнининг технологик тизими 2.5.1 – расмда келтирилган. Шламсизлатириш дастлаб икки босқичда гидроциклонларда ва учинчи босқичда флотомашинада олиб борилади. Бирламчи ғалвирнинг ва назорат синфловчи элакнинг тўр ости маҳсулоти баки V0303да тўйинган (маточник) эритма билан аралаштирилади. Гидроциклонларни унумли ишлашида зарур бўлган босимни ушлаш учун V0303 бакида пульпанинг доимий сатҳи ушланиши зарур, бунинг учун тўйинган (маточник) эритма сарфи автоматик равишда бошқарилиб туради. Пульпа V0303 бакидан Р0302А/В насослари билан суспензия шламсизлантириш учун биринчи босқичдаги M0304 гидроциклонга берилади, бу ерда 150 - 200 микрон ўлчамдаги сувда эримайдиган қолдиқлар шлам сифатида ажратиб олинади. Биринчи босқич шламсизлантириш учун бериладиган суспензия таркибидаги қуруқ фаза 20 – 25 % (с:қ =3.5 атрофида) бўлади. Гидроциклонга бериладиган суспензиянинг сарфи 360 - 400 тн/соат бўлиб, гироциклонга кирувчи қувурда ўрнатилган босим сезгич (датчик) кўрсаткичи бўйича бошқарилади. Биринчи босқич шламсизлантириш қум (песок) қисми учинчи босқич шламсизлантиргичга юборилади, гидроциклоннинг юқориги қисмидаги қуйилма (слив) эса V0304 йиғувчи

бакида йиғилиб с:қ = 13-16 ҳолатга келтирилиб, Р0303А/В насослари орқали ииккинчи босқич шламсизлантириш учун M0305 гидроциклонига берилади, бу ерда 40 микрон ўлчамдаги сувда эримайдиган қолдиқлар шлам сифатида ажратиб олинади. Гироциклонга кирувчи қувурда ўрнатилган босим сезгич (датчик) кўрсаткичи бўйича бошқарилади. Иккинчи босқич шламсизлантириш қум (песок) қисми ҳам учинчи босқич шламсизлантиргичга юборилади, гидроциклоннинг юқориги қисмидаги қуйилма (слив) эса шламқуюлтиргич V0504 га юборилади. 5.1 – жадвал Лойиҳани амалга ошириш учун зарур бўлган ускуналар рўйхати Қурилмалар номи Ўлчов бирлиги Миқ- дори Маркаси Ўлчов бирл иги- даги нархи, доллар Умумий нархи , доллар 1 2 3 4 5 6 1.Пневмо-механик флотамашина Мажмуа 1 МПМ-45 65000 65000 2. Насос Мажмуа 2 Пульпа н асос и қуввати 307 м.куб/с оат 12500 25000 3. Насос Мажмуа 2 Пульпа н асос и қуввати 220 м.куб/ соат 8000 16000 1 2 3 4 5 6 4. Насос Мажмуа 2 Пульпа н асос и қуввати 90 м.куб/ соат 7000 14000 5. Р еагент н асос и Мажмуа 2 Винт ли насос қуввати 1-1,5 м.куб/ соат 6300 12600 6. П ульп а б ак и Мажмуа 3 22 м.куб 35000 105000 7. Сарф ўлчагич Мажмуа 2 1000 2000 8.Концентратомер (Радиометри к қурима ) Мажмуа 4 Жами 18 239600

Учинчи босқич шламсизлантириш - шламни ажратишга мўлжалланган МПМ – 45 флотомашинада олиб борилади. Флотомашинага бериладиган қум (песок) зичлиги пульпа ажратгичдан олдинги оралиқ сиғимли бакка бериладиган тўйинган эритма (маточник) ёрдамида ростланиб турилади. Флокулянтни тизимга берилиши диспергатор орқали амалга оширилади. Флотомашина ёрдамида ажратиб олинган кўпик маҳсулот иккинчи босқич қуйилмаси (слив) билан, ПАА (полиакриламид) эритмаси билан ишланиб шламқуюлтиргич V0501га қуюлтириш учун юборилади. Флотомашинанинг камера маҳсулоти эса депрессор крахмал эритмаси билан ишлов берилиб, насос орқали флотация бўлимидаги контакт чанига берилади, бунда флотация жараёни учун зарур бўлган барча кимёвий реагентлар билан контактлашади ва у ердан флотамашина секцияларига юборилади. Лойиҳани амалга ошириш учун зарур бўлган қурилмалар рўйхати 5.1 – жадвалда келтирилган 6. Аналитик таҳлил усуллари 6.1 Калийнинг масса улушини аниқлашнинг тетрафенилборат усули Ушбу метод бир компанентли калийли ўғитлар таркибидаги калийнинг масса улуши K 2 O га қайта ҳисобланганда 9 дан 63 % гача бўлган оралиқда қўлланилади. 1. Методнинг моҳияти Ушбу метод сирка кислотаси муҳитида калийнинг натрий тетрафенилборат билан чўкма ҳосил қилишига, чўкмани қурутишга ва ҳосил бўлган калий тетрафенилборат чўкмасини тарозида тортиб ўлчаб олишга асосланган. 2. Ўлчов воситалари, ёрдамчи қурилмалар, реактивлар ва материаллар Сув ҳаммоми ГОСТ 24104 бўйича 2-синф аниқликдаги кўпи билан 200 г –гача оралиқда торта оладиган умумий қўлланилувдаги лаборатория тарозиси ГОСТ 24104 бўйича 4-синф аниқликдаги кўпи билан 500 г –гача оралиқда торта оладиган умумий қўлланилувдаги лаборатория тарозиси

ГОСТ 7328 бўйича 2-синф аниқликдаги Г-2-210 тарози тоши ГОСТ 7328 бўйича 4-синф аниқликдаги Г-4-610 тарози тоши Қўшиб-ажратгичли қуввати 800 Вт гача ва шунга ўхшаш ёпиқ ҳолатдаги электр плитка. 50 дан 250 о С гача ҳароратни таъминловчи ҳарорат ростлаш хатолиги + 5 о С лаборатория қурутиш шкафи ёки шунга ўхшаш. Ўлчаш оралиғи 0 дан 250 о С гача, шкала бўлмачалари 1 дан 2 о С гача бўлган шиша техник термометр ва шунга ўхшаш техник характеристикаси ГОСТ 25336 бўйича В-75-110 ХС воронка. ГОСТ 1770 бўйича 2-100 (500, 1000)-2 колба ГОСТ 25336 бўйича 1-1000 тубусли колба ГОСТ 20292 бўйича 3-2-50 -0,1 бюретка 2-2-1 (5,10,25,50) пипеткалар ГОСТ 25336 бўйича Н-1-100 (150, 600, 1000) ТС стаканлар ГОСТ 25336 бўйича ТФ-20 (32) ПОР 16ХС тигель ёки шунга ўхшаш ғоваклиги р10 ёки р16 бўлган тигеллар ГОСТ 1770 бўйича 1-10 (100, 250, 500 ) цилиндрлар ГОСТ 25336 бўйича 1 (2) -190 эксикатор ГОСТ 25336 бўйича ЧКЦ – 2 – 2500 кристаллизация чашкаси ёки шунга ўхшаш ГОСТ 25336 бўйича 2-25 (50) ХС капельница ёки шунга ўхшаш ГОСТ 25336 бўйича сув насоси ёки шунга ўхшаш техник характеристикали насослар ГОСТ 3759 бўйича алюминий хлорид 6-сувли, алюминий хлориднинг 5 г/дм 3 масса концентрацияли эритмаси Натрий тетрафенилборат, натрий тетрафенилборатнинг 35 г/дм 3 масса концентрацияли ГОСТ 3118 бўйича хлорид кислота, х.ч. ГОСТ 61 бўйича х.ч.сирка кислота, (ледяная) 1 ва 10% ли ҳажм улушидаги эритмаси

ГОСТ 4328 бўйича натрий гидроксид, 0,1 моль/дм 3 моляр эритмаси 3. Анализга тайёргарлик 3.1. Алюминий хлорид эритмасини тайёрлаш: 0,5 г алюминий хлорид иккинчи ўнлик белгигача аниқлик билан тарозида тортиб олиниб, 100 мл –ли ўлчов колбасига солинади, дистилланган сув билан ўлчов колбасининг белгисигача тўлдирилади ва яхшилаб аралаштирилади. 3.2. Натрий тетрафенилборат эритмасини тайёрлаш: 35 г натрий тетрафенилборатни биринчи ўнлик белгигача аниқлик билан торозида тортиб оламиз, 1000 мл - ли стаканга соламиз, устига 500 мл дистилланган сув, 5 мл алюминий хлорид эритмасидан солиб, стаканнинг 1000 мл белгисигача дистилланган сув соламиз, сўнгра аралаштирамиз. 12 соат давомида тиндириб қўямиз, сўнгра “синяя лента” фильтри ёрдамида фильтрлаб, биринчи порция фильтратни қайта фильтрланаётган эритмага қуямиз. Анализда янги тайёрланган эритма ёки + 5 о С ҳарорат юқори бўлмаган ҳароратда сақланган, сақлаш муддади 15 кундан ортиқ бўлмаган эритма фойдаланилади. Анализ қилинадиган намуналар миқдорига қараб тайёрланадиган эритма ҳажми тегишли миқдорда камайтирилиш ёки кўпайтирилиши мумкин. 3.3. Сирка кислотасининг ҳажмий улушдаги 1 %-ли эритмасини тайёрлаш: 150 мл-ли стаканга 99 мл дистилланган сув ва пипетка ёрдамида 1 мл сирка кислота солинади. 3.4. Сирка кислотасининг ҳажмий улушдаги 10 %-ли эритмасини тайёрлаш: 150 мл-ли стаканга 90 мл дистилланган сув ва пипетка ёрдамида 10 мл сирка кислота солинади. 3.5. Ювувчи эритма тайёрлаш. 150 мл-ли стаканга сирка кислотасининг ҳажмий улушдаги 1 %-ли эритмасидан 100 мл ва 3-4 мл тетрафенилборат эритмасидан солиб аралаштирилади. 3.6. натрий гидроксид эритмасини тайёрлаш: натрий гидроксидидан иккинчи ўнликдаги аниқлик билан 4 г тарозида тортиб олинади, 1000 мл –ли

ўлчов колбасига солинади, янги тайёрланган ва совутилган дистилланган сувда эритиб олинади, сўнгра совутилади ва белгигача дистилланган сув билан тўлдирилади. 3.7. Фильтрловчи тигелни тайёрлаш: Янги тигеллар олдин хлорид кислота ва сўнгра иссиқ дистилланган сув билан вакуум насос ёрдамида камида 5 марта ювилади. Жуда ифлосланган фильтрловчи тигеллар дистилланган сувга хлорид кислотаси қўшиб ( 1000 мл дистилланган сувга 10 мл хлорид кислота) 30 минут давомида қайнатилади. Сўнгра бу эритма тўкиб ташланади, тигел яна дистилланган сувга бўктирилган ҳолатда, 2-3 марта суви алмаштирилиб 30 минут давомида қайнатилади. Тигелни калий тетрафенилборат чўкмасидан тозалаш механик усулда қаттиқ кистичка ёрдамида сув босими (под струй воды) остида олиб борилади. Тоза фильтрловчи тигел олдиндан қиздириб қўйилган қуритувчи шкаф ёрдамида (120 + 5) о С ҳароратда 60 минут давомида қуритилади, ва эксикаторда 45 минут совутилиб, учунчи ўнлик белгигача аниқликда тарозида тортиб олинади. 3.8. Анализ қилинадиган эритмани тайёрлаш Маҳсулотдан учинчи ўнлик аниқликда 5 г тарозида тортиб олинади. Тортиб олинган маҳсулот 500 мл-ли ўлчов колбасига солиниб, устидан 150- 200 мл солиб қайнагунча қиздирилади ва 15 қайнатилади. Сўнгра эритма хона ҳароратигача совутилади ва дистилланган сув билан белгигача тўлдирилади. Ўлчов колбасининг оғзи пробка билан ёпилиб, яхшилаб аралаштирилади. Анализ учун керакли миқдордаги эритма қуруқ “белая лента” фильтри ёрдамида фильтрлаб олинади (биринчи 40-50 мл фильтрат ташлаб юборилиши шарт). Маҳсулот намунасининг массасини 2,0 ёки 2,5 г – гача камайтириш мумкин, бундай ҳолатда тегишли равишда ўлчов колбасининг ҳажми 200 ёки 250 мл бўлиши шарт.

4. Анализ ўтказиш Пипетка ёрдамида анализ қилинаётган маҳсулот эритмасидан 5 мл олиб, ҳажми 100 мл бўлган кимёвий стаканга солинади, устидан 30 мл-гача дистилланган сув қўшилади, устидан 1-2 томчи метил красный индикаторидан солиниб, унинг устидан ҳажмий 10 % - ли сирка кислота эритмасидан қизил ранг ҳосил бўлгунга қадар қўшамиз. Агар эритма индикаторни қўшиш билан қизил рангга ўтса, уни натрий гидроксидни 0,1 моль/дм 3 эритмаси билан сариқ ранг ҳосил бўлгунга қадар нейтраллаймиз, ундан кейин ҳажмий 10 % - ли сирка кислота эритмасидан қизил ранг тиклангунга қадар қўшамиз. Эритма сув ҳаммомида 50 + 10 о С ҳароратгача қиздирилади. Кимёвий стакан сув ҳаммомидан олинади ва зудлик билан бюретка ёки пипетка ёрдамида аралаштира туриб 10 мл натрий тетрафенилборат қўшилади (бунда оқ чўкма ҳосил бўлади). Эритма чўкмаси билан сув ҳаммомида қолдирилиб 5 минут давомида тиндирилади, сўнгра тезда криталлизаторда совуқ сув билан ёки ҳарорати 20 о С кам бўлмаган оқар сувда совутилади ва 10 давомида тиндирилади. Олдиндан қуритилган, эксикаторда совутилган ва тарозида тортиб олинган тигель махсус тубусли колбага ўрнатилади ва чўкма устидаги суюқлик фильтрловчи тигел орқали декантация қилинади. Чўкма кимёвий стаканда кичик порцияда (3-4 мл) ювувчи эритма билан ювилади ва стакандан фильтрга ўтказилади. Кимёвий стакан ва чўкма кичик порцияда (3- 4 мл) ювувчи эритма билан ҳар марта эритмани сўриб олган ҳолда ювилади. Ундан кейин стакан ва фильтрдаги чўкма уч марта 5 мл дистилланган сув билан ювиб олинади. Ювувчи эритма ва сувнинг умумий сарфи 50 мл-ни ташкил қилиши шарт. Фильтрловчи тигель чўкмаси билан қуритиш шкафида 120 + 5 о С ҳароратда 60 минут давомида қуритилиб, эксикаторда 45 минут давомида совутилади ва учинчи ўнлик аниқликда тарозида тортиб олинади. 5. Натижаларни ҳисоблаш

Калийнинг масса улуши K 2 O га қайта ҳисоблаш фоизларда (Х 1 ) қуйидаги формула бўйича олиб борилади. Х 1 бунда m – бўш тигелнинг массаси, г m ₁ - калий тетрафенилборат чўкмаси билан тигелнинг массаси, г 500 - анализ қилинаётган эритманинг умумий ҳажми, мл V – анализ қилинаётган эритманинг аликвот қисмининг ҳажми, мл m ₂ – анализ қилинаётган маҳсулотнинг тортма массаси, г Анализ натижаси икки параллел ўлчашнинг ўртача қиймати олинади. K 2 O миқдори 25 % дан юқори бўлса икки параллел аниқлаш ўртасидаги фарқи 0,8 % гача рухсат этилади. 6.2 Руда таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ (с.э.қ)ни масса улушини аниқлаш усули Бу анализ усули тортма анализ турига киради. Ушбу анализни бажариш учун қуйидаги жиҳоз ва кимёвий реактивлар керак бўлади: 1. Анализ учун керак бўладиган концентрат ёки руда намунаси; 2. Кумуш нитрат; 3. Дистилланган сув; 4. Қорайтирилган склянка; 5. 4-синф аниқликда ўлчайдиган аналитик торози; 6. Бюкс ёки кювета; 7. Фильтр қоғози; 8. Эксикатор; 9. 100 см 3 ҳажмли ўлчов колбаси 10. 400 см 3 ҳажмли ўлчов колбаси; 11. 500 см 3 ҳажмли ўлчов колбаси; 12. Электрон соат;

13. Қуритиш шкафи. Иккита фильтр қоғоз олиб рақамланади. Кювета ёки бюксга солиниб 30 минут давомида 100 + 5 градус ҳароратда қуритилади, сўнгра эксикаторда хона ҳароратигача совутилади ва аналитик тарозида оғирлигини ўлчаб оламиз ва дафтарга ёзамиз. Кумуш нитрат AgNO 3 дан 0,5 грамм торозида тортиб олиниб, 100 см 3 ҳажмли ўлчов колбасига солинади ва колбанинг белгисигача дистилланган сув билан тўлдирилади. Ҳосил бўлган эритмани қуёш нури тегмайдиган (қорайтирилган склянка) жойда сақлаймиз. Намунадан 10 грамм аналитик торозида тортиб олиниб, 400 см 3 ҳажмли ўлчов колбасига солинади. Устидан 150 см 3 дистилланган сув солиб яхшилаб аралаштирилади ва қайнагунча қиздирилади. Эритма хона ҳароратигача совутилади. Сўнгра 500 см 3 ҳажмли ўлчов колбасида фильтрланади. Фильтрлаш декантация усулида олиб борилади. Декантация учун иссиқ дистилланган сув (ҳарорати 70-80 градус) ишлатилади. Декантация фильтрланаётган моддалар қолдиқлари таркибида Cl - иони қолмагунча давом этади. Фильтр қоғозидаги қолдиқ таркибидаги Cl - иони AgNO 3 нинг 0,5% - ли эритмаси ёрдамида аниқланади. Фильтр қоғози сувда эримайдиган қолдиқ билан бирга кювета ёки бюксга солинади ва қуритиш шкафига 105 + 5 градус ҳароратда 1 соат давомида қуритилади. Сўнгра хона ҳароратигача совутиш учун 45 минут давомида эксикаторга қўйилади, сўнгра аналитик торозида ўлчанади. Иссиқ дистилланган сувнинг сарфи 350 мл – дан ошмаслиги шарт. Эслатма: Сувда эримайдиган қолдиқни анализ қилишда бир вақтнинг ўзида 10 та анализ ўтказилади. Анализ натижаси қуйидаги тенглама билан топилади: Х с.э.қ m - анализ учун олинган намуна оғирлиги, гр; m 1 - қуруқ фильтр қоғизи ва кювета ёки бюкс оғирлиги, гр;

m 2 - фильтр қоғоздаги қолдиқ ва кювета ёки бюкс оғирлиги, гр Х с.э.қ - сувда эримайдиган қолдиқ, %. 7. Ишлаб чиқаришга берилгантаклифлар Ўтказилган тадқиқотлар натижасида “Деҳқонобод калийли ўғитлар заводи” унитар корхонасига қуйидаги таклифларни берамиз:  Дастлабки ва текширувчи ғалвирлар панжараларини ўлчамини 1,4 мм гача ошириб, шламсизлантириш жараёнига бериладиган сильвинит рудасинингдонадорлик ўлчамини бир мунча катталаштириб бериш;  Сильвинит рудасини донадорлик ўлчами катталаштириб берилгандан сўнг шламсизлантириш жараёни ва сильвиннинг флотацияланишини ҳар томонлама (детальный) диққат билан ўрганиб чиқиш;  Сильвинит рудаси таркибидаги сувда эримайдиган қолдиқ таркибини йилнинг ҳар чорагида камида бир марта рентгенофаза усули билан таҳлил қилиб ўрганиб бориш;  Сувда эримайдиган қолдиқнинг минералогик таркиби ўрганилдан сўнг шламсизлантириш жараёни ва сильвиннинг флотацияланишини ҳар томонлама (детальный) диққат билан ўрганиб чиқиш;  Калийли ўғит ишлаб чиқариш цехида учинчи босқич шламсизлантириш қурилмасини ўрнатиш ва ишга тушириш.

II боб бўйича хулоса 1. Тепақўтон конидаги сильвинит рудасини фракцион таркиби ва минераллилигини тадқиқ қилинди, тадқиқот натижалари сувда эримайдиган қолдиқ миқдори белгиланган меъёр 3,25 % дан ошиб 5 % етганлиги аниқланди. 2. Деҳқонобод калийли ўғитлар заводининг қуритиш бўлимининг схемасини такомиллаштириш ишлари амалга оширилди, яъни уч босқичли шламсизлантириш технологияси ишлаб чиқилди. 3. Шламсизлантириш жараёнининг вақт бўйича ўзгаришида энг мақбул вақт 30 минут эканлиги аниқланди. 4. Шламсизлантириш жараёнидаги камчиликлар аниқланди ва уларни бартараф этиш йўллари ишлаб чиқилди ва МПМ-45 пневмо-механик флотамашина ёрдамида тескари флотация қилиш технологияси муаммони ҳал қилиши аниқланди. 5. Ишлаб чиқилган технологияни амалга ошириш учун зарур бўлган 8 хил 18 та ускуналар аниқланиб, уларнинг рўйхати берилди.

III боб. Лойиҳанинг иқтисодий ва ижтимоий қисми 1. Меҳнат муҳофазаси 1.1. Қонунлар, нормалар ва қоидалар Ушбу лойиҳада меҳнат хавфсизлиги ва гигиенаси Ўзбекистон Республикасининг тегишли қонунларига биноан лойиҳаланаяпти ва бошқарилмоқда. G50016-2006 “Қурилмалар лойиҳалашини ёнғинга қарши қоидалари” GВ12801-91 ”Ишлаб чиқариш жараёнида хавфсизлик ва гигиенани умумий нормалари” GВ5083-1999 ”Ишлаб чиқариш жараёнида хавфсизлик ва гигиенаси лойиҳалаш бўйича иумуй инсрукция” GВ 50116-98 “Ёнғинларнинг автоматик сигнализациясини лойиҳавий қоидалари” GВ50187-93 “Саноат корхоналарининг бош режасини лойихавий қоидалари” GВ Z 1-2002 “Саноат корхоналарининг лойиҳавий санитар қоидалари” GВ156003-95 “Одатдаги кимёвий хавфли моддаларнинг сақлашнинг умумий қоидалари” GВ50160-92 “Нефт кимё саноати корхоналарининг ёнғинга қарши лойиҳалаш қоидалари” (1992 йил версияси). SH047-63 “Нефт кимё саноати корхоналарининг касбий хавфсизлик ва гигиеналарини лойиҳавий қоидалари” GВ50058-92 “Портлашга ва ёнғинга қарши шароитларга электрқурилмаларни лойиҳалаш бўйича инструкция” GВ12158-2006 “Статик электр авариясидан ҳимоя қилишни умумий қоидалари” SH3033-2001 “Саноат корхоналарининг ёруғлаштиришни лойиҳалаш бўйича инструкция”

$GВ50034-2004 “Саноат корхоналарининг ёруғлаштиришни лойиҳалаш бўйича инструкция” GВ50058-92 “Портлашга ва ёнғинга қарши шароитларда электр қурилмаларни лойиҳалаш бўйича инструкция” GВ2894-19965 “Хафсизлик белгилари” GВ16179-1996 “Хафсизлик белгиларини қўллаш бўйича инструкция” GВ40533-93 “Саноат ҳимояси учун фиксасияланган перелларнинг хавфсиз технологик шароитлари” GВ40534-83 “Иссиқлик таъминлаш, вентиляция, кондиционер- лашларнинг лойиҳавий қоидалари” GВ50057-94 “Чақмоқдан ҳимоя қилувчи қурилмаларни лойиҳалаш бўйича инструкция” (2000 йил версияси) GВ13955-2005 “Электр йўқолиш протекторининг ўрнатилиши ва ҳаракати” GВ5817-86 “Саноат зарари бўйича ишлаб чиқариш жараёнида чангнинг категорияларга ажратиш” GВТ4200-1997 “Юқори температура шароитида иш категориялари” GВ12348-90 “Саноат корхоналари майдонларига шовқин нормаси” GВJ87-85 “Саноат корхоналарининг шовқинни бошқариш бўйича лойиҳалаш инструкцияси” HG\T23001-92 “Кимёвий саноат корхоналарини хавфсиз бошқариш бўйича иш нормалари” HG20571-95 “Кимёвий саноат корхоналарини ҳавфсизлик ва гигиенасини лойиҳавий қоидалари” HG/ T 20649-1998 “Кимёвий саноат корхоналарининг бош режа транспортини лойиҳавий қоидалари” GВ50046-95 “Саноат корхоналарини коррозиядан ҳимоя қилишнинг лойиҳавий қоидалари” 1.2. Умумий маълумотлар ва ҳимоя тадбирлари$