Bosh sahifa
Diplom ishlar
Kimyo
Nitraria schoberi ўсимлигини алкалоид таркибини тадқиқ қилиш
Nitraria schoberi ўсимлигини алкалоид таркибини тадқиқ қилиш
Yuklangan vaqt:
29.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
853.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
N.schoberi L. ўсимлиги таркибидан алкалоидларни ажратиб олиш
Nitraria Sibirica ўсимлиги ер устки қисми алкалоидларини тадқиқ этиш
Сильвинитни уч босқичли шламсизлантириш технологиясини ишлаб чиқиш (Деҳқонобод калийли
Qashqadaryo florasi tarkibidagi ilmiy meditsinada ishlatiladigan dorivor turlar tahlili
Калийли ўғитлар ишлаб чиқариш технологияси чикиндисидан техник ош тузи олиш
![КИРИШ Nitraria оиласига кирадиган ўсимликлар органларини ва уларнинг тарқалиш ареалларига қараб алкалоидларнинг миқдори ва таркиби турлича бўлиши аниқланади. Олимларнинг кўп изланишлари натижасида табиий шароитда ўсадиган ўсимлик таркибида алкаллоидларнинг миқдори кўп бўлиши ва физиологик фаоллиги юқори бўлган алкалоидларнинг миқдори эса кам миқдорда бўлиши аниқланган. Физиологик фаолллиги юқори бўлган моддалар ўсимликлар таркибидан ажратиб олиниб, уларнинг тузилиши ва хоссаларини ўрганиш орқали инсон ҳаёти учун зарур дори дармон олиш мақсадида ўрганилади. Ҳозирги пайтда синтетик усулда олинган дори дармонлар инсон организмида қолиб хужайра биосинтез жараёнини бузади. Бу нарсани олдини олиш мақсадида ўсимликлардан ажратиб олинган алкалоидларни ва уларнинг ҳосилаларини медицинада қўллаш ҳозирги вақтда олимлар олдидаги асосий муаммолардан биридир. Ўсимликлардан олинган дорилар организмда сақланиб қолмасдан маълум бир функцияни бажаргандан сўнг чиқиб кетади. Ўрта Осиёда ҳозирги вақтда Nitraria оиласига кирувчи ўсимликлардан 14 тури мавжуд бўлиб, Қашқадарё вилоятида 11 та тури учрайди[1]. Ўрта Осиёда учрайдиган 46 та тури ўсимликлардан ҳозиргача академик С.Ю.Юнусов яратган мактабда 158 та янги алкалоид ажратиб олиниб унинг тузилиши ва хоссалари ўрганилган [2]. Ҳозирда ўсимликлар таркибини ўрганиш учун дунё бўйича янги усуллар тадбиқ этилмокда. Ҳозирги пайтда алкалоидларни ажратишнинг янги усуллари ва уларнинг тузилишини ўрганишда замонавий физик тадқиқот усуллари HMBS ва ROYS усулларидан фойдаланиб аниқлаш йўлга қўйилмоқда. Ишнинг мақсади. Ўсимликлар таркибидаги алкалоидларни ўрганиш натижасига кўра физиологик хусусияти медицинада доривор препаратлар сифатида кенг қўлланилмоқда.](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-2.png)
![I .БОБ. АДАБИЁТЛАР ШАРХИ 1.1. Nitraria schoberi ни ўрганилишига оид адабий маълумотлар Nitraria ер куррасида кенг тарқалган ўсимликлар туркумидан биридир [1,3]. Nitraria ўсимликлари дастлаб Zygophyllaceae R.Br., оиласига киритилган эди, лекин кейинчалик Nitraria ўсимликлари чуқўр текширилиб, алоҳида оилага ажратилди. Ҳозирги вақтда Nitraria ўсимликлари Nitrariaceae Lindl ёки Nitrariaceae Bercht, et, J.Prest, яъни кумузумдошлар оиласига киради [4,5]. Буни филогенетик текширишлар ҳам тасдиқлайди [6]. Nitraria schoberi ўсимлиги Nitraria туркумига кириб, Украинани Қрим (Малореченское, Судак, Феодосия); Россия Федерациясини қуйи —Волга, Ғарбий Сибирь (Жанубий ва Юқори Тобола ва Иртыш); Кавказ ва Марказий Осиёни барча қисмида учрайди. N. schoberi одатда оқ чангал ёки кумузум деб номланади. Текис чўл зоналарининг қум, шўрхоқ ва лой грунтларида; шўр кўл ва дарё қирғоқларида; денгиз қиргоқ атрофларида; қўйи ва ўрта тоғ зоналарини майда шағалли тупроқларида ўсади [4]. N. schoberi ўсимлигини баландлиги 2 метргача бориб, якка тартибда ёки катта — катта гуруҳлар ҳосил қилиб ўсади. N.schoberi ни кимёвий таркибига тўхталадиган бўлсак, 1970 йилларгача деярли фақат органик моддаларни миқдори умумий синфларга оид берилар эди. N. schoberi ни баргида 10% гача органик моддалар б ў лади. Алкалоидларни умумий миқдори баргида —2.26%; поясида 0.39%; илдизида 0.08% гача бўлади. Фосфолипидлар уру ғ ида 0.7%, фитин эса 1.3% бўлади. Қу ру қ меваларида органик кислоталар 11.16%, шу жумладан аскорбин кислотаси 0.3% ни ташкил этади [7]. N. schoberi дан олинган алкалоидлар йиғиндисини ўрганиш шуни к ў рсатдики, уларни миқдори сифат текширишларига қараганда фарқ қилади. Бунга кўра ўсимликни ер усти қисмида 0.015 — 6% [8]; пояси, барги ва уруғида тегишли равишда 0.108; 0.16; 0.65; 0.073% алкалоидлар бўлади [9]. Nitraria ўсимликлари таркибидаги алкалоиддарни ажратиб олиш,](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-4.png)
![уларни тузилишини ва фармакологиясини ў рганиш фанга Nitraria алкалоиддарининг кимёси деган таьрифни олиб кирди [10,13]. Nitraria schoberi дан ажратиб олинган алкалоид л арни асосан қ уйидаги гуру ҳл арга б ў либ ў рганилади. Таркибида 2 —азаспиро [5.5] — ундекан ядросини тутувчи алкалоидлар спиропип е ридин алкалоидлар гуруҳини ташкил этади. Бу гуру ҳ га нитрамин [ 1 4 - 1 9 ] , н итрарамин [20], нитрароксин [21] алкалоидлари киради. Таркибида индол ядросини тутувчи алкалоид л арга нитрарин [22 - 24], изонитрарин [25], нитрамидин [26], шоберидин [27], изошоберидин [10], нитрараин [28], дигидронитрараин [29], О — ацетилнитрараин [30], тетраметилентетрагидро — (3 — карболи d [31], назлинин, серотонин ва триптамин [32] лар киради. Учинчи гуру ҳ га турлича тузилишга эга алкалоидлар киради [33]. Буларга шоберин [34] ва эвоксин [35] лар киради. Ю қ орида таъкид л анган алкалоид л арни ў симликдан ажратиб олиниши билан бир қаторда уларни кимёвий синтезига оид бир қатор илмий изланишлар ҳам олиб борилмокда. Асосан (±) - нитрамин [36,37], нитрарин [38 - 42], нитрамидин [40] ҳамда нитрарамин [43] алкалоид л арининг синтези амалга оширилган. N . schoberi алкалоиддарини биологик фаоллиги ва фармакологиясига т ў хталсак, унинг турлича экстрактлари серотонинсимон активликни ва силли қ мушак томир системасини релаксациясини вужудга келтиради. Алкалоидлар йи ғ индиси гипотензив, спазмолитик ва седатив таъсирга эга бўлиб, нитрамин ва шоберин гипотензив таъсирга эгадирлар. Нитрарин гипотензив, спазмолитик ҳамда аритмияга қарши активликка эга [44 - 47]. Шу ў ринда назлинин ва тетрагидро – в- карболин ҳ осилаларини биологик фаоллигига оид ишларни ҳ ам таъкидлаб ў тиш мумкин [48 - 51]. Шу билан бир қ аторда хорижлик олимлар томонидан Nitraria ни бош қ а](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-5.png)
![турларини ў рганилиш натижаларини таъкидлаб ў тиш жоиздир. Булар сарасига N . billarderi дан нитрарин, эпинитрарин, нитрарамин, эпинитрарамин ва шоберинларни ажратиб олиниши [52]; N . tan torium дан тангуторин алкалоидини ажратиб олиниши, синтези ва биологик фаоллигига оид ишларни [53 -58]; N . retusa дан флаванол гликозид изхрамнетин ва уни ҳ осилаларини ажратиб олинишини [59] келтириш мумкин. 1. 2.Ўсимликлардан алкалоидлар ажратиб олиш усули Ўсимликлар таркибидаги алкалоидлар хусусиятига к ў ра 2-хил усулда ажратиб олинади. Агар алкалоидларнинг учувчанлик хусусиятлари юқори б ў лса, у ҳ о лда уларни сув буғи ёрдамида ҳайдаб ажратиб олинади. Ўсимликлар таркибидаги алкалоидлар таркибида азот са қл аши билан бош қа ўсимликларда учрайдиган моддалардан фарқ қилади. Ўсимликлар таркибидаги алкалоидлар к ў пинча туз ҳолида учрайди. Шу сабабли уларни экстракция қили ш дан олдин майдаланган ўсимликни 5 % ли NH 3 (аммиак ) эритмаси билан бўктирилади. Бўктириш вақтида аммиак ўсимлик клиткаларини очиш билан бир вақтда алкалоидларни асос ҳолатга ўтказади. Асос ҳ о латга ў тган алкалоидлар уларнинг тузига қараганда органик эритувчиларга эриши ортади. Шу сабабли ўсимликлардан алкалоидларни ажратиб олиш методи икки гуруҳга ажратилади. Туз ҳолатда экстракция қилиш ва эркин асос ҳолатда экстракция қилишдан иборатдир[ 60 ]. Биринчи ҳ олатда. Экстракция жараёнида ишлатиладиган эритувчиларга оз микдорда қўйидаги кислоталар (сирка кислота, водород хлорид, вино кислота, лимон кислота) қ ўшилади. Ўсимликлар майдаланиб, конуссимон аппаратларга, яъни перколяторларга солинади. Майдаланган ўсимликлар устидан органик эритувчилар қу йилади. Жараён бир неча соат давом этгандан сўнг, перколяторнинг пастки қи смидаги кран ор қа ли органик эритувчилар майдаланган ўсимликдан ажратиб олинади. Бу жараён бир неча](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-6.png)
![марта такрорланиб, токи алкалоидларнинг ми қ дори қо лмагунча давом эттирилади. Алкалоидларнинг ми қ дори қолмаганлигини КВК (кремний вольфрам кислотаси) ёрдамида ани қл аб борилади. Ажратиб олинган экстрактни, таркибидан ҳайдаш ёрдамида органик эритувчилар учириб юборилиб, экстракцион сумма ажратилади. Экстракция жараёни эритувчи танлаш мақсадида ажратилиб олинган алкалоидларнинг тузилишига ҳам боғлиқ бўлади. Қутблилиги юқори б ў лган алкалоидл а р мавжуд б ў лган ўсимликларга экстракция вақтида қутбли эритувчилар тавсия этилади. Алкалоидлар туз ҳо л да сув ва спиртда яхши эрийди[ 61 ]. Эфир ва углевод л арда эримайди. Шу сабабли туз ҳолатда олинган алкалоидлар кўпинча сувда ва спиртда экстракция қи линади. Бу ажратиб олиш усулининг камчиликлари сувда ва спиртда к ў пгина ўсимлик таркибида учраган бошқа органик моддалар ҳам яхши эриб чиқади. Бу эса алкалоидларни тоза ҳолатда олишга қийинчилик туғдиради. Сув билан экстракция қилинганда сувни экстракцион суммадан ажратиб олиш қийинчилиги вужудга келади. Бунга сабаб, айрим алкалоидлар ва бош қа органик моддалар сувнинг қайнаш температурасида бир-бири билан таъсирлашиши натижасида тузилиши ў згариб кетади. Шу сабабли алкалоидларни ажратиб олишнинг эркин асос ҳ о лида олиш тавсия этилади[ 62 ] . 1.3. Эркин асос ҳ олатда алкалоидларни экстракция қилиш Майдаланган ўсимликлар таркибидан алкалоидларни асос ҳолатда ажратиб олиш учун, уни 5% ли аммиа к сода, NaOH эритмалари билан б ў ктирилади. Бу вақтда алкалоидлар туз ҳолатдан асос ҳ о латга ўтади. Натижада, алкалоидларнинг эритувчиларда эриш хусусияти ҳам ортади. Эритувчи сифатида фақат сув ва спирт олмасдан, осон эрий диган органик эритувчилардан ҳам фойдаланиш имкониятини туғдиради. Бундай органик эритувчи сифатида бензол, дихлорэтан, эфир, хлороформ, тўрт хлорли](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-7.png)
![углерод, петролейн эфири ва керосиндан фойдаланиш мумкин. Ўсимлик таркибидаги алкалоид л арнинг активлигига қараб ишқорлар ишлатилади. Ишқорларнинг ичида энг кўп ишлатиладигани 5% ли NH 3 эритмасидир. Бу усулнинг олдинги экстракция усулидан афзаллиги шундаки, органик эритувчилар паст температурада ҳайдалганлиги учун, алкалоидларнинг тузилиши ўзгармайди. Экстракцион сумманинг таркибидаги органик моддалар ичидан алкалоидлар ажратиб олишнинг кислота-асос усули энг қ улай усул ҳисобланади [63]. 1.4. Экстракцион сумма таркибидан алкалоидлар суммасини кислота - асосли ажратиш усули Экстракцион суммани турли эритувчиларда эритиб қуйилгандан сўнг қайси эритувчида яхши эриса, колбада бутунлай эриб кеттунча эритувчи солиниб, оз-оздан қиздириб эритилади. Эритиб олинган органик эритувчини ажраткич воронкага солинади ва устига 1-5%ли H 2 S0 4 (сульфат кислота) эритмасидан оз-оздан қуйилиб, лакмус қоғози ёрдамида текширилиб, муҳит кислотали бўлгунча қуйилади. Сўнгра ажратгич воронка чайқатилади ва 2 хил қават ҳосил қилгунча тиндиргичга қўйилади. Бу жараёнда алкалоидлар органик қаватдан туз ҳосил қилиши натижасида сувли қаватга ўтади. Органик эритувчини сувли қаватдан ажратиб олиниб, сувли қават тоза органик эритувчилар билан ювилади. Сувли қават тўлиқ ортиқча органик моддалардан тозаланади. Сўнгра сувли қават устига NH 3 эритмаси солиниб ишқорий ҳолатга келтирилади. Унинг устига тоза органик эритувчи қуйилади. Ишқорий эритмани органик эритувчиларга олиш жараёни охирига боргунча давом эттирилади. Ишқорий эритмада алкалоидларнинг микдори қолмаганини КВК (кремний вольфрам кислота) ёрдамида текшириб борилади. Органик эритувчиларни ҳайдаб, алкалоидлар суммаси ажратиб олинади ва уларни идентификацияланади [ 6 4].](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-8.png)
![1.5. Имидазол ва бензимидазол N -оксидларининг амалиётда қў лланилиши Имидазол ва бензимидазол N -оксидларининг амалиётда ишлатилиши, уларнинг адамияти ю қ ори б ў лгани билан маълум даражада чегараланган ва улар т ўғ рисидаги маълумотлар асосан патентларда баён этилган. Адабиётларда келтирилган маълумотлар асосан ветеринария ва тиббиётда препарат ва уларни синтезлаш учун яриммадсулот вазифасини утовчи бирикмалардир. 2-( т иазол-4-ил)-5.6-диалмашган бензимидазол N -оксидлари гижжага қарши препаратлар сифатида [ 65 ], 2 долатда ароматик ва гетероциклик ўринбосарлари б ў лган бензимидазол - N -оксидларининг цатори эса, ветеринария нематоцидлари сифатида қ ў лланилади [66]. 1-( д иалкиламиноэтокси)-2-фенилбензимидазол ва унинг 3-оксидлари, шунингдек, бензимидазол ҳалқ асининг 4 ва 6 ҳолатларида ўринбосарлар са қ лаган бошқа шунга ў хшаш досилалари марказий нерв системасини депрессивли таъсирга ва мускулни релаксант қилиш хусусиятига эга [ 67,68 ]. 1-Гидроксибензимидазол-З-оксид қ аторлари микробга қ арши препаратлар сифатида тавсия этилган [ 69,70 ]. 1.6. Имидазол алкалоидлари Табиий мавжуд моддаларнинг айримлари имидазол хосилаларидан иборат бўлиб, у турли табиий ва синтетик моддалар тузилишининг асосини ташкил этади. Имидазол алкалоидларига бўлган қизиқиш, унинг тузилишининг ўзига хослиги ва тиббиётда амалий аҳамияти юқори даражада эканлиги аниқлангандан сўнггина орта бошлади. Бу қизиқиш нафақат юксак ўсимликлардан, балки микроорганизмлардан ҳам янги имидазол қатори алкалоидларнинг кашф этилишига сабаб бўлди. Бундан ташқари табиий олинган имидазол алкалоидларини синтез қилиш ёрдамида уларнинг хоссалари мукаммал ўрганилган. Қуйидаги илмий](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-9.png)
![адабиётларда: имидазол қатори бирикмаларнинг тадқиқоти [70], 2- алмашинган бензимидазолнинг кимёси [71], 2,3-дигидроимидазо [1,2-а] пиридиннинг хоссалари [72], имидазо-1,2,4-азинларнинг конденсирланиши [73] булар ҳақида тўлароқ баён этилган. 1 -Метил бензимидазол-3-оксиднинг бензонитрил билан ў заро таъсиридан циклобирикмалар (38) билан бирга димер (39) кўринишидаги ма ҳ сулотлар ҳам N -оксиддаги кислород атомини сақлаган долида х о сил б ў лади [ 74,75 ]. 1-Бензил-4,5-диметилимидазол-3-оксиднинг фенилизоцианат билан реакцияси 2-анилиноҳосилалари (40) ҳ олида ҳосил б ў лади, унинг иккинчи молекула фенилизоцианат билан таъсиридан М-(1-бензил-4,5- диметилимидазол-2-ил)-дифенилмочевина (41) ҳ осил б ў лади [ 75 ].](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-10.png)
![1 -Бензил-4-метил-ва 4,5-диметилимидазол-З-оксид ацетилендикарбон кислота диметил эфири билан бирга охирги қайта гурухланиш натижасида циклобирикма ма ҳ сулоти (42,43) ҳосил б ў лади [31]. 1-Метилбензимидазол-З-оксидни 130°Сда қ издириш орқали 2-х о лат б ў йича димеризацияга олиб келинади ва 2,2 1 -бисбензимидазол-3-оксиди (39) ва 2,2'- бисбензимидазол (44) ҳосил қил инади [ 7 5]:](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-11.png)
![бўладиган й ўн алиш иккинчи даражали эканлигини к ў рсатади. Спектрдаги w / z 223 га эга h ион ў з таркибида индоло[2.3 — а] хинолизидин ядроси ҳалқасини метил) штрарин учун 16 — метилпентагидропиридо [2.3:1.4] l , 2 , 3 , 4 , 6 ( 7 , 1 2 , 1 2 b — октагидроиндоло [2.3 —а] хинолизин тузилишига эга (2.3). 2.4. N -Аллилизонитрариннинг тузилиши N —Аллилизонитрарин (2.4) C 23 H 29 N 3 таркибга, 257 —258°С (этанол) суюқланиш температурасига эга бўлиб, оптик активликка эга эмас. Масс — спектрометрик усул билан аниқланган молекуляр массаси 347 га тен г Шобер о қ чангали асослар йи ғ индисини хлороформ қисмидан ажратиб олинган кристалл модда . УБ —спектрида (2.13 —расм) (Х тах ,ЕЮН,нм) 223 ( Lgs 4.74); 266-271 (3.83); 280 (елка) (3.80); 289 (3.48) да ютилиш максимумлари кузатилади. Бу мак си мумлар оралатма боғланишга эга эмас индол хромофор гуруҳи учун хосдир .](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-28.png)
![интенсивликка эга с ион ҳосил бўлади. Бу ион ў з таркибида нитрарин ҳалқасини тутади ва ундан М — 1 га фар қ қилади. M / z 277 га тенг d ионида N —16 атомидан аллил гуруҳи т ў лик ажралиб кетгандан ташкари диметилен кўприкчаси ҳам узилиб чиққан бўлади. M / z 320, 319, 318, 289, 277 ионларни интенсивлиги бир хил бўлиб, 10—12% га тенгдир. Е ион m / z 263 га эга бўлиб, 28% интенсивликка эгадир; е ион тетрагидропиридин ҳалқа парчаланиб, N— 16 азот атоми ажра л иб чиқиши натижасида ҳосил бўлади. M / z 237 га эга g ионда тетрагидропиридин ҳалқани парчаланиши давом э тади. Тетрагидропиридин ҳалқани т ў лик парчаланиб кетиши натижасида спектрда энг юкори интенсивликка эга m / z 224 бўлган h ион ҳосил бўлади. M / z 224 ионини юкори интенсивликка эга булиши N — аллилизонитраринни нитрарин тури алкалоидларига тегишли эканлигини т ў лик тасдиклайди. N — аллилизонитрарин масс — спектрини ў зига хос томонларидан бири яна шуки m / z 225 ион 98% интенсивликка эга бўлиб, бир —биридан 0.2% га фарқ қиладиган m / z 224 ва m / z 225 ионлар ч ў ққилари спектрда ёнма - ён жойлашади. M / z 222(83%) ва m / z 221 (94%) ионларни намоён б ў лиши бирикма таркибида индоло — хинолизидин ҳалқалари борлигидан далолат беради. ҳ алкани т ў лик парчаланиши натижасида m / z 168 га эга 1 ион ҳосил бўлиб, бу ион уз таркибида (3 —карболин системасини тутади. р — карболин системасидаги С ҳалқани парчаланиши натижасида m / z 144 ион эса ў з таркибида факат индол ҳалқасини са қ лайди. N —аллилизонитраринни тузилишини т ў лик тасди қ лаш учун уни синтези амалга оширилди. Изонитрарин ва аллил бромидни таъсири натижасида N —аллилизонитрарин олинди. Синтез қ илинган ва табиий ажратиб олинган алкалоидлар суюқланиш температурасида депрессия кузатилмади. О қ чангал ўсимликларидан илгари ҳам N —аллил ҳосилалар, яъни N — аллилшоберидин ва fsf — аллилнитрарин ажратиб олинган эди [65,69]. Шундай қ илиб, ю қ орида таъкидланганлардан келиб чиққан ҳолда алкалоидга N 16 —аллилизонитрарин тузилиши берилди (2.4).](/data/documents/0560c822-0741-4ab6-bc26-4b725f160985/page-35.png)
