Benzaldegidsiangidrinni aromatik aminlar bilan reaksiyalarini o‘rganish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1438.5 KB

Ko'chirib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI «KIMYO» kafedrasi Yarashov Ilxom Ibragimovichning «5140500 - Kimyo» ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun Benzaldegidsiangidrinni aromatik aminlar bilan reaksiyalarini o‘rganish mavzusida yozgan Ilmiy rahbar: A. A. Kodirov «Himoyaga tavsiya etilsin» Tabiiy fanlar fakulteti dekani:________Boysunov B. “___ ” __________ 2015 yil

Qarshi-2015 MUNDARIJA KIRISH 1-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1. Aminonitrillar sintez qilish usulari …………………………….…6 1.2 α - Aminonitrillar reaksiyalari va ularning gidrolizi …………….. ..13 1.3. α - Aminonitrillarni karbonilli birikmalar bilan o‘zaro reaksiyalari…………………………………………………... . . . . ..18 1.4 Atsillash reaksiyalari…………………………………………….31 1.5 Geterotsiklik birikmalar sintezi ………………………………….3 2 2-BOB. TAJRIBA QISMI 3.1 Birlamchi moddalarning olinishi……………………………… 37 3- BOB. OLINGAN NATIJALARNING MUHOKAMASI 3.1 Benzaldegidsiangidrinni turli aminlar bilan reaksiyalarini o’rganish…………………….………………………………… ….40 3.2 Benzaldegidsiangidrinni alifatik birlamchi aminlar bilan reaksiyalari…………………………………………………………40 3.3 Benzaldegidsiangidrinni ikkilamchi alifatik aminlar bilan reaksiyalari…………………………………………………………41 3.4 Benzaldegidsiangidrinni ikkilamchi siklik aminlar bilan reaksiyasi………………………………………………………… 42 XULOSA ………………………………………………………… 44 ADABIYOTLAR ………………………………………………… 45

Kirish Hurmatli prezidentimiz Islom Karimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisida “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustivor maqsadimizdir” mavzusida o‘z fikrlarini bayon etdilar. Oliy Majlisning qonun ijodkorligi faoliyatida mamlakatimizda iqtisodiy sohada amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlarni, qulay investission muhitini shakllantirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik qayta jihozlash, bank moliya tizimini rivojlantirishni normativ huquqiy jihatdan ta’minlash masalalari alohida o‘rin egalladi. Iqtisodiy islohatlarni qonuniy jihatdan ta’minlashga yo‘naltirilgan bir qator tadbirlar 2009 - 2012 yillarga mo‘ljallangan, jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozining salbiy oqibatlarini imkon qadar kamaytirilishiga qaratilgan inqirozga qarshi choralar dasturini samarali amalga oshirishni huquqiy ta’minlash, dunyodagi sanoqli davlatlar qatorida O‘zbekiston iqtisodiyotning barqaror o‘sish sur’atlarini saqlab qolish va aholining real daromadlarini oshirish imkonini beradi [1]. Uzoq muddatli istiqbolga muljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatbardoshligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yo‘nalish, bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infratuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalga oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Fuqarolarning o‘z - o‘zini boshqarish organlarining davlat va jamiyat qurilishi tizimidagi huquq hamda vakolatlarini kengaytirishga qaratilgan qonunchilikni takomillashtirish masalasi ustuvor yo‘nalishga aylanishi zarur [2]. Asosiy vazifamiz vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada

yuksaltirishdir. Keyingi yillarda o‘z oldimizga qo‘yayotgan yuksak maqsad, vazifa va rejalar qanday og‘ir bo‘lmasin, bularning barchasi, avvalo mamlakatimizning taraqqiy topgan davlatlar qatoriga chiqishi uchun yangi qadamdir. Mamlakatimizda sanoatni rivojlantirish bilan bir qatorda agrar sohani rivojlanishini ta’minlab borish, uni qaytadan modernizatsiya qilish hozirgi kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Qishloq xo‘jaligi ekinlaridan yuqori hosil olishning eng taraqqiy etgan yo‘llaridan biri – ekilayotgan urug‘larga kimyoviy ishlov berishdir. O‘simliklarni kimyoviy himoya qilish vositalarining qishloq xo‘jaligida ishlatilishi qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosil olishning asosiy yo‘llaridan biridir. Ularning hamda o‘simliklarni o‘stiruvchi moddalarning qo‘llanilishi o‘simliklarni har xil kasalliklarga hamda ularning noqulay ob - havo sharoitlariga chidamliligini, hosilning erta yetilishiga, hosildorlikni oshirishga va yuqori navli mahsulot olishga zamin yaratadi. Xuddi shunday sinf moddalari qatoriga ya’ni o‘simliklarni o‘stiruvchi moddalar qatoriga α - aminonitrillarni, organizmlarning hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan α - aminokislotalarning nitrilli hosilalari kiritish mumkin. Ushbu moddalar qatorida yuqori biologik faollikka ega bir qancha moddalar topilgan. Shuningdek, α - aminonitrillar molekulasida bir qancha reaksion markazlarning (nitril guruhi, amino- va aktivlangan metilen guruhi hamda β - uglerod atomlari) mavjudligi, ularning har xil kimyoviy o‘zgarishlarga uchrashi ushbu moddalarni kimyoviy jihatdan qiziqarli ko‘rsatadi. α - aminonitrillar sintezi usullarini ishlab chiqish, ularning reaksiyalarini hamda reaksiya yo‘nalishiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish, shuningdek, ushbu moddalar qatorida biologik moddalar aniqlash ilmiy ishning asosiy vazifasi hisoblanadi. Ilmiy ishning dolzarbligi: Keyingi paytlarda qishloq xo‘jaligini import o‘rnini bosuvchi o‘simliklarni kimyoviy himoya qiladigan va hosildorligini oshiradigan yuqori biologik faollikka ega bo‘lgan hozirgi davr talablariga javob beradigan preparatlar bilan ta’minlash olimlar oldida turgan muhim vazifalardan biridir.

Hammamizga ma’lumki, α - aminonitrillar aminokislotalarning nitrilli hosilalari hisoblanib ushbu aminokislotalarning turli xil biologik faollikni namoyon qilishi bir qancha adabiyotlarda keltirib o‘tilgan. Benzaldegidsiangidrinni turli alifatik, geterotsiklik aminlar reaksiyalarini o‘tkazish va reaksiyaning borishiga ta’sir etuvchi omillarni hamda ular qatorida biologik faol moddalarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiy ishning maqsadi: - benzaldigid siangidrinlarni turli alifatik, geterotsiklik aminlar va alifatik diaminlar bilan reaksiyalarini o‘rganish; - α - aminonitrillar qatorida biologik faol moddalarni aniqlash. Ilmiy ishning vazifasi: - siangidrinlarni turli alifatik, geterotsiklik, aminlar va alifatik diaminlar bilan reaksiyalarini o‘tkazish; - α - aminonitrillar qatorida biologik faol moddalarni sintezini amalga oshirish va ularning biologik faolligini turli yo‘nalishlar bo‘yicha sinov amaliyotlarini o‘tkazish . Bitiruv malakaviy ishning ilmiyligi . Ilmiy izlanish natijasida α - aminonitrillar sintezi va ularning reaksiyalariga ta’sir etuvchi bir necha omillar o‘rganildi. Reaksiyani olib borish sharoitiga hamda reaksiya natijasida ajralib chiqayotgan suvning reaksiya mahsulotlari unumiga ta’siri o‘rganildi. Sintez qilingan birikmalar qatorida makkajo‘xori ekini hosildorligini 16.8 s/ga, bodringni 14.1 s/ga hamda kartoshka hosildorligini 29 s/ga oshiruvchi o‘simliklar tez o‘sishini taminlaydigan samarador “Yulduzcha” preparati aniqlandi. Bitiruv malakaviy ishning hajmi va tuzilishi. Bitiruv malakaviy ish 51 varaqda kompyuter yozuvida taqdim etilgan bo‘lib, 1 ta jadval, 3 ta bob va 61 ta adabiyotlardan iborat. Ilmiy ish O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi akademik S.Y. Yunusov nomidagi O‘simlik moddalari kimyosi institutining Organik sintez bo‘limida bajarilgan .

I-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1.1 α - Aminonitrillar sintez qilish usullari Ma’lumki, α - aminokislotalar tirik organizmlar hayotida muhim ahamiyatga ega. Ular peptid va oqsillar tarkibiga kiradi, ozod ya’ni yakka holda turli xil farmakologik faollikni namoyon qiladi. α - Aminonitrillar α - aminokislotalarning nitrilli hosilalari bo‘lib ular biologik faol moddalar sifatida katta qiziqish uyg‘otadi. Ular molekulalarida amino - va nitril guruhlar kabi funksional guruhlar mavjud. Bu guruhlarning mavjud bo‘lishi, CN - gruppasidagi almashinmagan uglerodning hamda monoalmashingan aminonitril hosilalarining bo‘lishi ushbu birikmalarni nazariy jihatdan va sintetik organik kimyo nuqtai - nazaridan katta qiziqish uyg‘otadi. Ushbu reaksion markazlarning bo‘lishi ularda elektrofil va nukleofil reagentlar o‘zaro almashinish reaksiyalarini olib borish α - aminonitrillarning yangi har xil hosilalarini olinishiga, shuningdek α - aminokislotalar va geterotsiklik birikmalar sinteziga olib kelishi mumkin. Taqdim etilayotgan bitiruv malakaviy ishi mono - va bi - α - aminonitrillar sintezi va ularning kimyoviy o‘zgarishlari hamda ular qatorida biologik faol moddalarni aniqlashga qaratilganligini hisobga olib biz adabiyotlar sharhini α - aminonitrillar sintezi, ularning kimyoviy o‘zgarishlari hamda amino - , nitril guruhlarining shuningdek α - holatda joylashgan uglerod atomining reaksiyalariga bag‘ishlashni ma’qul topdik. Ushbu sharhda α - aminonitrillarni α - aminokislotalargacha gidrolizi, uglerod atomiga alkillash reaksiyalari, aminoguruhni alkillash va atsillash reaksiyalari, hamda besh va olti a’zoli geterotsiklik birikmalar sintezi ko‘rib chiqilishini hisobga olib adabiyotlar sharhini ham ushbu tamoyillarga asosan keltiramiz. α - Aminonitrillar sintez qilish usullari α - Aminonitrillarni (KCN, NaCN, NH 4 CN) kabi sianlovchi regantlardan sintez qilib olish mumkin[3,4 ,9 ].

Ushbu sianlovchi reagentlar ishtirokida α - fenilamino - va o - toluidinoizobutironitrillar olingan [3,4]. C H 3 C C H 3O H 2 N R K C N ( C H 3 ) 2 C N H C N R H 2 O Alifatik va aromatik aldegidlar dialkilaminlar bilan kislotali muhitda sianid ion ishtirokida tegishli α - aminonitrillar hosil qilishi mumkin. Shuningdek, α - aminonitrillar hosil qilish uchun xlorid, perxlor va p - toluolsulfo kislotalar ishlatilgan. Reaksiyani olib borish jarayonida aldegid dialkilamin ishtirokida tegishli sianid kislota tuzlari ta’sirida α - dialkilaminonitrillar hosil qiladi [6,9]. C HR CO H H N R 1 R 2 - H 2 O R N R 1 R 2 R 1 R C H C N N R 2 R H , R 1 R 2 C H 3 Kaliy sianid tuzi atseton va etilendiamindan bi - α - aminonitril sintez qilishda ishlatilgan [5]. Azot atomida o‘rinbosar tutmagan α - aminonitril, ya’ni birlamchi aminoguruhlik birikmalar sianlovchi reagent sifatida ammoniy sianid ishtirokida olinadi. Atsetaldegidni ammoniy sianid bilan yoki ammoniy xlor va kaliy sianid aralashmasi ishtirokidagi reaksiyasi natijasida hosil bo‘ladigan α - aminopropionitrilni kislotali sharoitda gidroliz qilish α - alaninni hosil bo‘lishiga olib keladi.CH 3 CHO NH 4 CN CH 3 CH CN NH 2 CH 3 CH COOH NH 2 H+

Xuddi shunday reaksiya atseton va ammoniy sianid ishtirokida boradi va reaksiya natijasida α - aminoizobutironitril hosil bo‘ladi keyinchalik uning gidrolizi natijasida α - aminoizomoy kislota hosil bo‘ladi [6,9]. C O C H 3H 3 C N H 4 C N C H 3 C C NC H 3 N H 2 C H 3 C C O O HC H 3 N H 2H + α - Aminonitrillar sintezining yana bir yo‘li aldegidlarni dialkilamin va atsetonsiangidrin bilan o‘zaro almashinish reaksiyalaridir [ 10 ].RCHO CH 3 C CN CH 3 OH HNR 1 R 2 RC CN H N R 1 R 2 CH 3 C CH 3 O Siangidrinlar va aminlarning o‘zaro reaksiyasi natijasida olinadigan α - aminonitrillar reaksiyalari to‘g‘risida bir qancha ma’lumotlar keltirilgan. Atsetonsiangidrinni alifatik mono (metil, etilaminlar), di - (dimetilamin, dietilaminlar, piperidin, morfolin) va aromatik (m - , p - toludinlar, p - anizidin) aminlar o‘zaro reaksiyasi natijasida tegishli birikmalari olingan [3,4,7,9]. C H 3 C C NC H 3 O H H N R 1 R 2 R 1 R C H C N N R 2 H 2 O R R 1 C H 3 , C 2 H 5 ; R + R 1 ( C H 2 ) 5 , ( C H 2 ) 2 - O - ( C H 2 ) 2 R H , R 1 C H 3 , C 2 H 5 , C 6 H 5 C H 3 - m , - p , C 6 H 4 O C H 3 - p Benzaldegidsiangidrinni arilaminlar bilan o‘zaro reaksiyasi natijasida ko‘pgina α - arilaminofenilatsetonitrillarni hosil bo‘lishi keltirilgan [3,9 - 15].

C 6 H 5 - C H - O H C N + R H N C H 3 ,X C 6 H 5 - C H - N C N X R + H 2 O R H , X H o - , m - , p p - B r , m - , p - N O 2 , 2 , 4 - B r 2 ; R C H 3 , X H , p - N O 2 Ushbu reaksiyada aminlar sifatida bir qancha quyidagi aromatik aminlar ishlatilgan: anilin, N - metilanilin, o - ,m - , p-toluidinlar, m - , p-nitroanilinlar, N - metil - p - nitroanilin, p - bromanilin va 2,4 - dibromanilin. Dialkil α - aminonitrillar olishning yana bir uslubida karbonilli birikmalarni α - N,N - dialkilaminoizobutironitrillarni bilan o‘zaro reaksiyasiga asoslangan [12,13]. R C H O C H 3 C N R 1 R 2C H 3 N H 2 R C N R 1 R 2H N H 2 + C H 3 C O C H 3 Ushbu holatda boradigan almashinish reaksiyasi mualliflarning fikriga ko‘ra q u yidagi reaksiya mexanizmi bo‘yicha borishi ketirilgan.C N R1 R2 O NC C(CH3)2 C CN N R1 R2 + CH3COCH3 α - N,N - dialkilaminoizobutironitrilda reaksiyaning borishi faqat bir yo‘nalishda α - N,N - dialkilaminonitrillar hosil bo‘lishi bilan boradi. N - monoalkilalmashgan aminonitrillarda esa reaksiya ikki yo‘nalishda boradi:

C N R1 R2 O NC C(CH3)2 C N H H R1 OC(CH3)2CN C NH R1 OC(CH3)2CN C CN NHR1+ CH3COCH3 C NR1 + (CH3)2C CN OHKarbonil birikmalarni α - aminoizobutironitril bilan o‘zaro reaksiyasida aminoguruh tutgan o‘rinbosarga bog‘liq holda tegishli yangi α - aminonitrillar yoki Shiff asoslari hosil bo‘lishi mumkin. Aldegid va ketonlarni birlamchi aminlar bilan atsetonsiangidrin ishtirokidagi reaksiyasi ikki yo‘l bilan borishi mumkin: R C H O ( C H 3 ) C C NO H 2 R - C H - C N O H R 1 - N H 2 R - C H - C N N H R 1 + H 2 O + R 1 N H 2 R C H N R 1 ( C H 3 ) C C NO H 2 R - C H - C N N H R 1 + C H 3 C O C H 3 а) avval aldegidlarni siangidrinlarini hosil bo‘lishi bilan keyinchalik ularni aminlar ta’sirida α-aminonitrillar hosil qilishi bilan; b) karbonil birikmalarni birlamchi aminlar bilan reaksiyasi natijasida Shiff asoslarining hosil bo‘lishi bilan keyinchalik ularga atsetonsiangidrindan sinil kislotaning ajralib chiqib α -

aminonitrillar hosil qilishi bilan borishi mumkin. R C H O R C H C N R O H C H C N + H 2 O N H R 1( C H 3 ) 2 C C NO H R 1 N H 2 R C H N R 1 R C H C N + C H 2 C O C H 3 N H R 1( C H 3 ) 2 C C NO H Ushbu reaksiyalarni borishining ehtimolli yo‘llaridan biri iminlar hosil bo‘lishi bilan boradigan reaksiyalardir. Bu fikrning yuritilishining asosiy sababi Shiff asoslarining siangidrinlar bilan o‘zaro oson reaksiyaga kirishidir, reaksiyaning oxirgi bosqichida reaksiya mahsuloti sifatida tegishlicha α - aminonitrillar hosil bo‘ladi [13]. Ushbu holatni furfurilidenarilaminlarni sianid-ion bilan o‘zaro reaksiyasini misol keltirish mumkin, bu holatda reaksiya mahsuloti sifatida tegishli α - arilaminofurfurilatsetonitril hosil bo‘ladi [14]. Sinnamilidenanilinni natriy sian yoki atsetonsiangidrin bilan sirka kislota ishtirokidagi reaksiyasida reaksiya mahsuloti sifatida α - anilinotsinnamilatsetonitril hosil bo‘ladi [13,15]. C H C H C H N N a C N C H C H C H N C N H Olingan ushbu ma’lumotlar aldegid va ketonlarni birlamchi aminlar va atsetonsiangidrin bilan o‘zaro reaksiyasi Shiff asoslarining hosil bo‘lishi bilan borishini tasdiqlaydi. Atsetonsiangidrinni korichniy aldegid bilan birlamchi va ikkilamchi aminlar ishtirokidagi o‘zaro reaksiyasi o‘rganilgan. Reaksiyani yo‘nalishi reaksiya uchun ishlatilayotgan amin komponentining tabiatiga bog‘liq bo‘ladi. Ushbu holatda olingan aminning asosliligi yuqori bo‘lsa, masalan metilamin olinganda aminoguruhga nisbatan α-holatda joylashgan qushbog‘ning

izomerlanishi orqali α - aminonitrillar hosil qiladi [13]. C H = C H C H + C H 3 N H 2 + C H 3 C C NC H 3 O H C H 2 C H 2 C N C H 3 + C H 3 C O C H 3 + H 2 O C N Ushbu reaksiyaning birinchi bosqichida to’yinmagan α-aminonitrillar, keyingi bosqichda esa nisbatan elektromanfiyligi yuqoriroq bo‘lgan nitril guruhi tomoniga izomerlanadi.CH= CHCH N CH3 CN H CH2CH=C N CH3 CNH CH2CH2C=N CH3 CN Amin birikmalari sifatida esa anilin yoki morfolin (piperidin) ishlatilganda reaksiya qo’shbog‘ning izomerlanishi bilan bormaydi, ya’ni karbonil guruhiga birikishdan oddiy reaksiya mahsuloti hosil bo‘ladi. Shuni takidlash kerakki, α - morfolino(piperidino)sinnaamil - atsetonitrilning qo’shbog‘i maxsus sharoitlarda izomerlanishga uchraydi. CH = CHCHO CH = CHCH NH CH =CHCH X X=CH2, O N XH N C 6 H 5 N H 2 Korich aldegidini ikkilamchi aromatik aminlar bilan o‘zaro reaksiyasida yenaminonitrillarning sis- va trans-izomerlari olingan [ 13].

C H = C H C H O + C H 3 C O H + H N R 2C H 3 C N C H 2 C C + N R 2 C NH C H 2 C C H C N N R 2 Sis - va trans - izomerlarining nisbati foydalanilayotgan aminning tabiatiga bog‘liq bo‘ladi [13]. Sinnaamilidenarilamin va trimetilsililsianidlardan o‘zida ikkilamchi aminoguruh hamda qo’shbog‘ tutgan α-aminonitrillar olingan [15,16].CH= CHCH=N X CH= CHCH - N CN X Si(CH 3 ) 3 (CH3 ) 3SiCN C C C NH H H H CN X X= H, п - Br, п - OCH 3 , п -OC 6 H 5 Azot atomida arilsulfoksid guruhi tutgan α - aminonitrillar enantiomer sulfiniminga dietilalyuminiytsianidni birikishidan hosil bo‘ladi [17]. 1.2. α - Aminonitrillar reaksiyalari va ularning gidrolizi α - Aminonitrillar kislotali hamda ishqoriy sharoitda ham gidrolizga uchraydi. Ikkala holatda ham α-aminokislotalar hosil bo‘ladi. α - Aminonitrillarni kislotali sharoitdagi gidrolizi, oddiy nitrillar holatida, kislotalarni birikishi bilan masalan xlorid kislotasini birikishi orqali xloriminlar hosil bo‘lishi bilan keyinchalik esa bu moddalarni suv ta’sirida amidlarga aylanishi bilan boradi. Eng keyingi bosqichda esa ular kislotalarga qadar gidrolizlanadi.

R C N R C N H C l R C N H 2 R C O O H OH C l H 2 O Amidlarni hosil bo‘lishi ishqoriy sharoitda boradigan gidrolizda ham aniqlangan. Birinchi bo‘lib gidroksil ionini birikishi, keyinchalik esa gidroksil imin hosil bo‘ladi, u esa o‘z navbatida amid bilan tautomer holatida bo‘ladi [9].R C N R C N R C NH R OH OH C NH2 R COOH O H2O OH Kislotali sharoitda boradigan gidroliz α - aminopropionitrildan α - alanin sintez qilishda ishlatilgan bo‘lsa, α - aminoizobutironitrilni gidrolizi orqali α - aminoizomoy kislotasi olingan [9]. β - Metiltiopropion aldegidini α - amino - γ - metiltiobutironitrilga aylantirib keyinchalik ushbu birikmani kislotali sharoitdagi gidrolizi orqali dl-metioninning sintezi amalga oshirilgan [9]. S CH3 CH2CH2CHO CH2CH2CH CN CH2CH2CH OH CN CH2CH2CH COOH S CH3 S CH3 S CH3 NH2 OH HCN NH3 HCl, H2O Adabiyotlarda bis - α - aminonitrillar ishtirokidagi gidroliz usullari keltirlgan ya’ni, bis - (α - sianizopropil)etilendiaminni xlorid kislota ishtirokidagi gidrolizi bo‘yicha ma’lumotlar mavjud [18]. α - Aminonitrillarni α - aminokislotalarga qadar kimyoviy o‘zgarishini gidantoinlar hosil qilish bilan keyinchalik esa ularni gidrolizi natijasida olish mumkin. Bu uslub oddiyligi va reaksiyani olib borish sharoiti o‘ta qulay bo‘lganligi hamda reaksiya mahsulotining unumi yuqori foizlarda olinishi bilan ajralib turadi. DL-metionin sintezida ham ushbu uslub qo‘llanilgan [9].

CH2CH2CHO CH2CH2CH S CH3 CO S CH3 N NH CO H CH2CH2CH COOH S CH3NH2 HCN, NH3, CO2 ili HCN, )NH4)2CO3Ushbu uslub orqali α-aminokislotalar molekulalariga ikkinchi aminoguruhni kiritish ham mumkin, bu holatni 6 - oksivalerian aldegiddan DL - lizin olish reaksiyasida ham ko‘rish mumkin. HO(CH2)4 CHO HO(CH2)4CH CO NH CO N H II HCN,NH3, CO2 HX X(CH2)4CH CO N CO NH H III I asos III X(CH2)4CH CO NCH3 CO N H -CH3X (CH2)4CH CO N N CO H n H2N(CH2)4CH CO NH CO N H gidroliz H2N(CH2)4CH(NH2)COOH Yuqorida takidlab o‘tilganidek, enantiomer toza mahsulotlarni (>95%) (S) (+) - fenilglitsin i (S) - (+)-tret-leytsinlar diasteriomer toza α - aminonitrillarni gidrolizi orqali olingan. R C NH2 HCl R C NH3 ili R S Ar CN COO H O C NH2 HCl R CN S Ar O C NH3 COO H Sis - i trans - yenaminonitril izomerlari aralashmasi gidroliz natijasida tegishli karbon kislotalar hosil qiladi [13].

CH2 C C H CN NR2 CH2 C C H NR2 CN CH2CH2COOH + HCN + HNR2Xuddi shunday sharoitda β - fenilpropil - α - sianiminni gidrolizini olib borib β - fenilpropion kislotani olish mumkin. CH2 CH2 C NR H CH2CH2COOH + HCN + HNR2 Ba’zi holatlarda nitril guruhi gidrolizga uchramasdan, uning hamda amin qoldig‘ining ajralishi kuzatiladi. Adabiyotlarda α - aminonitrillar gidrolizining yana bir yo‘li nitril va ikki almashgan aminoguruhning ajralishi bilan boradigan reaksiyalari keltirib o‘tilgan. Misol sifatida α - (β-metoksikarbonilpropil) - , α - morfolinofenilatsetonitrillarni β - metoksikarboniletilfenilketongacha o‘zgarishini keltirishimiz mumkin [19]. Almashingan α-aminofenilatsetonitrildan nitril va ikki almashgan aminoguruhning ajralishi bilan yuqori unum bilan (74 - 84%) tegishli arilalkilketonlar hosil bo‘ladi. C C NCR 1 H C HR 2 C O O C H 3 ON C C C H C O O C H 3 + H O R 1H R 2 O + H C NN α - Dimetilaminookteno - 5 - nitrilni metilvinilketon bilan reaksiya

mahsulotining gidrolizi natijasida undetsen - 8 - dion - 2,5 olingan [19]. C 2 H 5 C H C H ( C H 2 ) 2 C H C N N C 2 H 5 C 2 H 5 + C H 2 C H C C H 3 O C 2 H 5 C H C H ( C H 2 ) 2 C C H 2 C H 2 C C H 3 ON C 2 H 5C 2 H 5 C N C 2 H 5 C H C H ( C H 2 ) 2 C C H 2 C H 2 C O C H 3 Ushbu yo‘l orqali β-holatda qo’shbog‘ tutgan α-aminonitrillarning ham kimyoviy o‘zgarishlari boradi. α - (β - etoksikarboniletinil) - , α - mor - folinoarilatsetonitrillardan to’yinmagan keton efirlari olingan. Ushbu reaksiyalarda katalizatorlar sifatida mis sulfati, temir sulfati hamda mis atsetati ishlatilgan. Ajralish hatto silikagel kolonkasida ham borishi mumkin [19]. α - Morfolin - α - (1,2 - dietoksikarboniletil)fenilatsetonitrildan funksional guruhlarni ajralishi bilan 70% li sirka kislotasi ishtirokida benzoilyantar kislota dietilefiri hosil bo‘lishi kuzatildi [19]. C C NCH C N 2 C O O O C 2 H 5 C O O C 2 H 5 ON C C C H 2 C O O O C 2 H 5 O C O O C 2 H 5 Xuddi shunday holat α - morfolino - α - sianarilmoy kislota etil efirida yoki uning nitrilli hosilasi ham 3 - aroilpropion kislota etil efirini hosil qiladi [19]. ON CA r C NC H2 C H 2 R A r C C H 2 C H 2 RO R = C O O C 2 H 5 , C N Alifatik aldegid va α - dimetilaminopropionitrildan olingan α -

aminonitrillarni α - gidroksiketonlarni ham xuddi shunday yo‘l oroqali sintez qilish mumkin [19].CH3CH N CN CH3 CH3+ CH3(CH2)nCHO CH3 C CH(CH2)nCH3 CH3 CNOH N H3C CH3 C CH(CH2)nCH3 O n = 4, 6 Bundan tashqari, o‘zida alifatik, arilalifatik, siklik uglevodorod guruhlari tutgan α-aminonitrillarni gidrolizining bir qancha yo‘llari keltirib o‘tilgan [19]. 1.3. α-Aminonitrillarni karbonil birikmalar bilan o‘zaro reaksiyalari α - (Dimetilamino)fenilatsetonitrilning karbonil birikmalar (aldegidlar, ketonlar va murakkab efirlar) bilan o‘zaro reaksiyalari α - gidroksi - yoki – atsilbirikmalarning hosil bo‘lishiga olib keladi, ulardan esa o‘z navbatida boshqa birikmalar olish mumkin. α - N,N - Dialkilaminonitrillar siklik ketonlar, aromatik va alifatik aldegidlar bilan o‘zaro reaksiyaga kirishib α - gidroksiaminonitrillar hosil qiladi [6,9]. R CH N(CH3)2 + R1CHO R CN C CHR1 N(CH3)2 CN OH α - N - benzoil - N - metilaminopropionitrilni hamda N - benzoil - 2 - sianopiperidinni benzaldegid bilan reaksiyasi ham xuddu shunday boradi. α - Dialkilaminonitrillarning aldegidlar bilan reaksiyalari p - valerian aldegidida borgandagi kabi amalga oshadi [19]. C2H5 CH CN N(CH3)2 + n C4H9CHO C2H5 C CN N(CH3)2 CH C4H9 n OH

α , β - To’yinmagan aldegidlardan olingan α - aminonitrillarning anionlari ham keton va aldegidlar bilan o‘zaro reaksiyaga kirishadilar [19, 20]. Keton tariqasida siklogeksenon - 2 olinganda reaksiya ikki yo‘nalishda boradi: reaksiyaning birinchi yo‘nalishi qo‘shbog‘ga qarab, ikkinchi yo‘nalishi esa karbonil guruhiga boradi.N CH3 CH3 CH CN N CH3 CH3 CH CN HO Hosil bo‘layotgan reaksiya mahsulotlarining nisbati reaksiyani olib borish sharoitiga (haroratga, erituvchining tabiatiga, olib borish vaqtiga) bog‘liq bo‘ladi. α - Dialkilaminonitrillar ya’ni molekulasida tuyinmagan α,β - qo‘shbog‘ tutgan masalan, α - (dimetilamino - , morfolino)vinilatsetonitrillar keton va aldegidlar bilan α - holatdagi hamda γ - holatdagi uglerod atomlari orqali reaksiyaga kirishishi mumkin [21, 22]. Past haroratda (-18 0 C ) reaksiya α-holatdagi uglerod atomiga borsa, 0° C da reaksiya mahsuloti sifatida γ - mahsulot olinadi. α - (N-metilanilino)vinilatsetonitrilning benzaldegidu yoki atsetonga birikish reaksiyalari keltirilgan [6]. α - (Dimetilamino)sianmetildietilfosfonatni alifatik aldegidlar bilan o‘zaro reaksiyalarida qiziqarli natijalar olingan. Ushbu holatda reaksiya α - aminonitrilning uglerod atomiga borishi yoki Vittigi reaksiyasiga kirishishi mumkin, olingan natijalar shuni ko‘rsatdiki reaksiya dietilfosfonat guruhining chiqib ketishi bilan borar ekan [6, 9, 23-26]. (C2H5O)2 P CH CN + RCHO R N(CH3)2 O CH C CN N(CH3)2

Alifatik birikmalarning galogenli hosilalaridan galogenlarni ajralishida bo‘lganidagi kabi α - aminonitrillarda ham sianid guruhining ajralishi termik yoki ishqorlar ishtirokida olib borilgan. Birlamchi aminlar va ketonlardan olingan α - aminonitrillarda sianid ionining chiqishi bilan ketiminlar hosil bo‘ladi [19]. Aril(geteril) - N - fenilaminoatsetonitrilni ishqor ta’sirida sianid ionining chiqishi bilan turli xil Shiff asoslari olingan.C R' NC R NH C=N R R' R= C6H5, n CH3C6H4, n ClC6H4, tienil, furil; R' = H, CH3 α - N,N - dialkilaminonitrillarda vodorodning chiqib ketishi kuzatilmagani sababli, sianid ionining chiqishi q o ’ shni uglerod atomida kuzatiladi. α -dialkilaminonitrillarni degidrotsianlash, masalan α - krotonil, α - dimetilaminofenilatsetonitrilni quruq kaliy gidroksid bilan yoki suvsiz ammiakda yenaminlar hosil qilishi, ushbu holatda esa 5 - fenil - , 5 - dimetilaminopentadiyen - 2,4 ni vujudga keltiradi [19 ]. CN ( C H 3 ) 2 C N C H 2 C H = C H C H 3 CN ( C H 3 ) 2 C H 2 C H = C H C H 3K O H Oxirgi mahsulotni hosil bo‘lishi α - aminonitrilni yenol holatigacha digidrotsianlanishdan so‘ng keyinchalik esa α - aminoketonga o‘tish uchun kimyoviy o‘zgarishiga olib keladi [ 27 ]. α - Aminonitrildan nitril guruhini chiqib ketishi ularni Grinyar birikmalari bilan o‘zaro reaksiyasida ham kuzatiladi. Ushbu holatda sian guruhini alkil

guruhiga yoki benzil qoldig‘iga almashinishi kuzatiladi, chunki reaksiyani olib borish uchun alkil- yoki benzilmagniyorganik birikmalar ishlatiladi. Shunday yo‘l bilan o‘zida har xil o‘rinbosarlar tutgan uchlamchi aminlar olingan [ 28 ].CR N(CH3)2 + R1 M gX CN C R R1 N(CH3)2 R = R1 = CH3, C2H5, n C4H9, CH(CH3)2, C6H5CH2; Adabiyotlarda α - aminonitrillardan sian guruhini chiqib ketishi bilan boradigan dimerlanish reaksiyalariga uchrashi to‘g‘risida bir qancha ma’lumotlar mavjud. Xuddi shu usulda α-dimetilaminoizobutironitrildan 2,3 - bis(N,N - dimetilamino) - 2,3-dimetilbutanni olinish usullari keltirilgan [28]. C H 3 C H 3 C CN N (CH 3 ) 2 H 3 C C C CH 3 N(CH 3 ) 2 CH 3 N(CH 3 ) 2 H3 C 2 Molekulasida bitta vodorod atomi tutgan α-aminonitrillar uchun, ya’ni N - monoalmashgan α - aminoatsetonitrillar, shuningdek N,N - dialmashgan α - aminoatsetonitrillar metin yoki metilen guruhlari hamda metilen guruhlari bilan faollashgan boshqa birikmalarda (mono - , dinitro, fenil, alkooksikarbonil, sian guruhi yoki uni o‘rinbosarlar bilan birgalikdagi) nitril guruhi va boshqa o‘rinbosarlar ishtirokida yanada faollashadi. Shuning uchun bunday α - aminoatsetonitrillar alkilgalloidli birikmalar bilan alkillash reaksiyalariga kirishishi, karbonilli birikmalar bilan kondensatsiyaga, faollashgan qo’shbog‘ va uchbog‘ga birikish reaksiyalariga kirishishi mumkin. Ushbu birikmalarni yuqorida keltirib o‘tilgan birikmalar bilan reaksiyaga kirishishi uglerod atomida har xil o‘rinbosarlar tutgan mono - va dialmashgan α-aminoatsetonitril

birikmalarini sintez qilish imkonini beradi. Bu esa bizga boshqa usullar bilan sintez qilinishi qiyin bo‘lgan birikmalarni sintez qilish yo‘llarini ochib beradi. Shuningdek, ushbu yo‘l α - aminonitrillarni karbonilli birikmalarga (“α - aminonitrillar gidrolizi” bo‘limiga qarang) ya’ni ketokarbonilli hamda ketonitrilli va boshqa birikmalarga o‘tishga imkon beradi. Sh ularni hisobga olib ushbu bo‘limda α - aminoatsetonitrillarda keltirilgan reaksiyalarni borishiga to‘xtalib o‘tamiz. Adabiyotlarda α - dimetilaminofenilatsetonitrilni bir qancha alkillovchi reagentlar bilan alkillash reaksiyalari keltirilgan. Ushbu reaksiyalarda alkillovchi agentlar sifatida benzilxlorid, α - feniletilxloridlar ishlatilgan. Reaksiya suyuq ammiakda kaliy amid ishtirokida olib borilgan bo‘lib, reaksiya mahsulotlarining unumi 70-80 % larni tashkil etgan [29, 30].CH CN N(CH3)2 C CN N(CH3)2 K C R CN N(CH3)2 KNH2 / NH3 RX Ushbu birikmalarni atsetofenonlardan, dimetilamin va nitril ioni tutuvchi birikmalar orqali sintez qilish ham mumkin. Hosil bo‘lgan almashingan α - aminonitrillar gidroliz natijasida tegishli arilbenzilketonlarni hosil qiladi [19]. Qayd etib o‘tilgan α-aminonitrilni alkillashni litiyli tuzlar ishtirokida olib borilsa ham bo‘ladi. Bunda oxirgi mahsulot izopropil(siklogeksil)bromid bilan o‘zaro reaksiyaga kirishib osonlikcha tegishli alkil(siklogeksil) - α - dimetilaminofenilatsetonitrillarni hosil qiladi. CH CN N(CH3)2 C CN N(CH3)2 NAH/DMFA ArCH2X C CN N(CH3)2 CH2Ar` H+ C CH2Ar + HN(CH3)2 + HCN O

α - Dialkilaminoaril - va geterilatsetonitrillar ham alkilgalloid, allilxlorid, bromsirka kislotaning etil efiri va epixlorgidrinlar bilan o‘zaro alkillash reaksiyalariga kirishadi [19,31].R CH N CN R1 R1 + R2X R C N R2 CN R1 R1 R=Ar, geteril, R1 = Alk, geteril; R2 = Alk, CH2 CHCH2, CH2COOC2H5, CH2 CH CH2 O Uglerod atomida o‘rinbosar tutmagan α-aminoatsetonitrillarni alkillash reaksiyalari o‘rganilagan. α - Dietilaminatsetonitril n - oktilyodid ta’sirida α - dietilaminodekan kislotasining nitriliga aylanadi, uning gidrolizi o‘tkazilganda n - noniloviy aldegid hosil bo‘ladi. Ushbu aminonitrilni 1,2 - epoksigeptan bilan alkillash reaksiyasi natijasida β - gidroksi - α - aminonitril hosil qilingan. Ushbu birikma kislotali sharoitda gidrolizga uchratilsa okten - 2 - al hosil qiladi. N C H C N C 5 H 1 1H 5 C 2 H 5 C 2 C H C H 2 C H C N C 5 H 1 1 O H N H 5 C 2 C 2 H 5 C H = C H OC 5 H 1 1 C H C H 3 O H + n C 8 H 1 7 J n C 8 H 1 7 C H C N n - C 8 H 1 7 N H 5 C 2 C 2 H 5 C H O 2 - (2,6 - dimetilpiperidino)atsetonitrilning litiyli tuzi ham monoalkilmahsulotlar hosil qilib alkillash reaksiyalariga kirishadi. Ushbu reaksiyani borishini mualliflar metil guruhlari sterik effekti bilan izohlashadi. O + RX N CH2 NC H3C H3C O N CH2 NC H3C H3C R Xuddi shunday monoalkillash reaksiyalari 3 - metoksi - , 3,4 - dimetoksifenilpropilgalloid bilan olib borish mumkin.

Siklik α - aminonitrillar ham alkillash reaksiyalariga kirishadilar. Ushbu xossalari 2,6 - dialkilpiperidin alkalloidlarini N - benzil - 2 - sian - 6 - metilpiperidin asosida sintez qilish imkonini beradi [19].CH 2 O N H 3 C NC CH 2 O N H 3 C NC R O N H 3 C R H CH 3 [H] CN RX α - Dialkilaminoalkilatsetonitrillarni alkillash reaksiyalari ham o‘rganilgan, ular bu reaksiyalarda α - dialkilaminodialkilatsetonitrillar hosil qilishadi [ 19 ]. Adabiyotlarda α -aminonitrillarni ya’niki α - N - fenil - , N - metilakrilonitrillarni alkillash reaksiyalari to‘g‘risida bir qancha ma’lumotlar keltirilgan. α - N - fenil - , N - metilakrilonitrillar alkil yoki arilmetallar bilan anionlar hosil qilib, ular esa o‘z navbatida ushbu alkillash reaksiyalari orqali α - uglerodning alkillanish reaksiya mahsulotlarini hosil qiladi. Ushbu yo‘l bilan ko‘plab o‘zida har xil o‘rinbosarlar tutgan α -aminonitrillarning hosilalari olingan. Alkillovchi agent sifatida metil yodid, etil va benzil bromid ishlatilgan [ 6, 9, 19 ]. CH2 C N CN CH3 R CH2 C N CN CH3 Li R CH2 C N CN CH3 R1 RLi R1 X R=Ar, Aik; R 1 = CH 3 ; C 2 H 5 , CH 2 C 6 H 5 Yenaminonitrillarning alkillash reaksiyalari yo‘nalishi bir qancha omillarga bog‘liq bo‘ladi: alkillash jarayoniga α-uglerod atomi va β-holatdagi uglerod atomi ham uchrashi mumkin. α - N - metil - , N - fenilbuten - 3 - on kislotaning nitrilini metil yodid bilan metillash reaksiyasi o‘tkazilganda metillash γ - uglerod atomiga qo‘shbog‘ning izomerizatsiyasi orqali α - uglerod atomiga borishligi kuzatildi [ 19 ].

CH2 CH C N CN CH3 H + CH3J H3C CH2 CH C N CN CH3γ - holatdagi uglerod atomiga metil guruhini kiritilishi reaksiyaning yo‘nalishini o‘zgartirib yuboradi; α - morfolinopenten - 3 - on kislota nitrilini etilbromid bilan alkillash reaksiyasida alkillash faqatgina α - holatdagi uglerod atomiga borishi kuzatiladi. H3C CH=CH C H CN O + C2H5Br H3C N CH CH C C2H5 CN O N Reaksiyani yo‘nalishiga α - aminonitrildagi aminoguruhning tuzilishi o‘zining yetarlicha katta ta’sirini o‘tkazadi. α - Dimetilamino - va – morfolinotsinnamilatsetonitrilni metil yodid bilan metillash reaksiyasida alkil mahsulotlar sifatida bir xil nisbatdagi α - va γ - metilmahsulotlar hosil bo‘ladi. α - Morfolinotsinnamilatsetonitrilni alkillash reaksiyasida esa asosiy mahsulot sifatida α-metilmahsulot hosil bo‘ladi [19]. C C C H C N H N R R 1H C H C C H C N + N R RC H 3 H C H 3 J C C C H C N H N R RC H 3H C C C H C N H H C H 3 O N R = R 1 = C H 3 ; R R 1 = ( C H 2 )5 Aminoguruhdagi o‘rinbosarlarni hajm jihatidan katta bo‘lgan o‘rinbosarlar bilan almashtirilishi γ - alkilmahsulotni ko‘payishiga olib keladi [19]. α - N- metilanilin - va - N - metilsiklogeksilaminotsin-namilatsetonitrillar xuddi shunday reaksiya muhitida faqatgina γ - holatdagi reaksiya mahsulotini hosil qiladi.

CH CH C CN R= CH3 NRCH3 ,Alkillovchi agentni hajmi ham α/γ mahsulotning nisbatiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Ushbu holatda metil yoditdan izopropil bromidga o‘tilganda γ - alkilizomer mahsulotni ko‘payishiga olib keladi. Adabiyotlarda N - atsilaminonitrillarni alkillash reaksiyalari keltirib o‘tilgan. α - N - benzoilanilinofenilatsetonitrilni n - butil - va benzilbromid bilan reaksiyalari dimetilformamid erituvchisida olib borilgan. Tuz hosil qiluvchi noorganik tuz sifatida natriy gidridi ishlatilgan. CH CN N C O C CN CH2R N C O + RCH2Br α - Dimetilaminofenilatsetonitril krotonilbromid bilan o‘zaro reaksiyasida uglerod atomiga alkillanish reaksiyasi mahsulotlarini hosil qiladi. CH CN N CH3 CH3 + CH3CH = CHCH3Br C CN N CH3 CH3 CH2CH=CHCH3 Ushbu holatlarda α - aminonitrillarda alkillanish reaksiyasi yaxshi ketsa, allilgalloidlarda to‘rtlamchi tuzlar hosil bo‘lib, ular o‘z navbatida amnoguruhdagi amin qoldig‘ining alkillash reaksiya mahsulotlarini hosil qiladi [19, 27]. Ushbu tuz mahsulotlari o‘z navbatida qayta guruhlanishga uchrab S - alkil reaksiya mahsulotlarni hosil qiladi. Optik faol α - aminonitrillar, ya’ni o‘zida (S) - prolin qoldig‘ini tutgan hamda optik faol R - (α - ) - 2 - metil - 2 - fenil - 3 - butanol olish uchun xom - ashyo bo‘lgan

birikmalar sintezi adabiyotlarda keltirib o‘tilgan [32, 33]. α - Dietilaminoatsetonitrilni sis - geksen - Z - il - 1 - yodid bilan alkillash reaksiyasida qo’shbog‘ning optik aylanishisiz boradi [19]. N C C H2 N C 2 H 5 C 2 H 5 + C 2 H 5 C C C H 2 C H 2 J C 2 H 5 C C C H 2 C H 2 C H N H H C N C 2 H 5 HH C 2 H 5 α -(dimetilamino)seklogeksilatsetonitril anionini akril kislota etil efiri, kroton kislota etil efiri, metakril kislota metil efiri i korich kislota metil efiri bilan alkillanish reaksiyasi adabiyotlarda keltirilgan [34]. CH CN N(CH3)2 + RCH = C R1 COOR2 C CHCHR1 COOR2 CN N(CH3)2 R R=R1= H. R2=C2H5, R=CH3, R1=H, R2=C2H5; R =H, R1=R2=CH3; R= C6H5, R=H, R= CH3 1 2 α - (Dialkilamino)arilatsetonitrillarni o‘rinbosar tutmagan dialkilaminoatsetonitril bilan hamda boshqa alifatik α - aminonitrillar bilan solishtirganda tez holda natriy metilat va kaliy gidroksid ta’sirida karbonionlar hosil qiladi [19, 34, 35], natriy gidrid ishtirokida spirtda tegishli alkil mahsulotlar hosil qiladi [36]. Ushbu reaksiya mahsulotlarini akril kislota etil efiri va akrilonitrilga birikishidan reaksiya mahsulotlarining yuqori unumlarda hosil bo‘lishiga olib keladi [29, 32].

C H C N N R 1 R 2 + C H 2 = C H X CC H 2 C H 2 X N R 1 R 2 C N X = C O O C 2 H 5 , C N ; α - Morfolinofenilatsetonitrillar, ya’ni molekulasida o - holatda o‘rin - bosarlar tutgan birikmalar, akril kislota etil efiri bilan alkillash reaksiyasiga kirishsa, 2,6 - dialmashingan α -aminofenilatsetonitrillar akril kislota etil efiri va akrilonitril bilan reaksiyaga kirishmaydi. Ushbu holat o-holatdagi o‘rinbosarlarning fazoviy joylashishiga bog‘liqligi ko‘rsatib o‘tilgan [19, 37, 38]. To’yinmagan karbon kislotalarning efirlari va akrilonitril kabi α - (dialkilamino)arilatsetonitrillarning α , β - to’yinmagan ketonlarga birikish reaksiyalari ham o‘rganilgan [6, 9].CH CN NR1R2 + CH2 =CHCOR C CH2CH2X NR1R2 CN Reaksiya mahsulotinng unumi foydalanilayotgan tuz hosil qiluvchi birikmaning tabiatiga ham bog‘liq. Kroton kislotaning etil efiri va metakril kislotaning metil efirining α- dialkilaminonitrillar bilan o‘zaro reaksiyasi tetrogidrofuran hamda spirt erituvchilarida kaliy gidroksid ishtirokida olib borilganda reaksiya mahsulotining unumi yuqori bo‘lmagan [35], kroton va metakril kislota metil efirlari bilan α- morfolinofenilatsetonitrilning reaksiyasi xuddi shu erituvchilarda olib borilganda yuqori unumlar bilan reaksiya mahsulotlari olingan. α - (Dimetilamino)fenilatsetonitril va benzalatsetofenonning, korich kislota etil efirlari bilan o‘zaro reaksiyalarida suyuq ammiakda kaliy amid ishtirokida reaksiya olib borilganda reaksiya mahsulotining unumi yuqori bo‘lgan bo‘lsa, akril va kroton kislotalar etil efirlaridareaksiya mahsulotining unumi yuqori bo‘lmagan. Xuddi shunday holat α - (dimetilamino)fenilatsetonitrilni benzalatsetofenonga spirt erituvchisida natriy etilat ishtirokida olib borilgan

o‘zaro reaksiyasida ham kuzatildi [19]. α - Atsilaminonitril va fenillitiydan olingan α - (N - benzoilanilino) - fenilatsetonitril anioni akril kislota metil efiriga birikadi [19]. α - (Dialkilamino)arilatsetonitrillar shuningdek karbon kislotalarning q o’ shbog‘iga va uchbog‘iga birikish reaksiya mahsulotlarini beradi. α - Morfolinofenilatsetonitril hamda α - (morfolino)piridil - 3 - atsetonitrilning malein kislota va propiol kislota etil efirlarining reaksiyalari tetgidrofuran erituvchisida natriy metilat ishtirokidagi reaksiyasida yaxshi natijalar olingan [19]. C C N C H C H 2 C O O C 2 H 5C O O C 2 H 5 ON C C N C H C H 2 C O O C 2 H 5 ON 2,6 - Dimetilpiperidinoatsetonitril siklopentenonning qo‘shbog‘iga birikish reaksiyasi mahsulotini beradi [19].N CH3 CH3 CH2 CN + O N CH3 CH3 CH2 1.4. Atsillash reaksiyalari α - Dimetilaminoatsetonitrilni suyuq ammiakda natriy amid ishtirokida almashiningan benzoy kislota metil efirlari bilan atsillash reaksiyalari α - atsilmahsulotlarni hosil qiladi [34].

(CH3 ) 2N CH 2 CN + X C OCH 3 O X C OH O N(CH 3 ) 2 CN α - (Morfolino)fenilatsetonitrilni xlorbenzoilxlorid bilan o‘zaro reaksiyasida reaksiya atsil mahsulot hosil bo‘lgan vaqtda to‘xtamaydi balki reaksiya mahsuloti sifatida diketonlarning hosil bo‘lishi kuzatiladi [34]. CH CN O + N Cl C O Cl NaH/TGF C C O CN Cl O N H+ C C O O Cl Shuningdek, α - aminonitrillarni boshqa bir qancha kimyoviy o‘zgarishlarga uchrash reaksiyalari ham mavjud. Dialmashgan α-morfolinoatsetonitrilning oksidlanishi natijasida α,β - to‘yinmagan nitrillar hosil qilishi kuzatiladi [19]. Cl C CN CH2 R O + N Cl C CN CHR Cl C O O OH CH2Cl2 O R = COOC2H5, CH = CH2,

1.5. Geterotsiklik birikmalar sintezi N-almashingan α-aminonitrillarning (1) 1,3 - dikarbonil birikmalar [9, 26], yoki atsetilenlar bilan o‘zaro ta’siridan 3 - aminopirrollarning (5) olish usullaridan biri bo‘lib xizmat qilmoqda, bundo oraliq mahsulot sifatidagi aminonitril (2), tautomer holatlarda (3) va (4) muvozanatda mavjud bo‘ladi, ular reaksiya mahsulotlari holida ajratib olingan bo‘lib va ichki molekulyar kimyoviy o‘zgarishlar orqali halqalanishga uchragan bo‘lib ular pirrollar hosil qilgan (5) R C H C N + R 1 C O C H 2 C O R 2 R C H C N R N H C = C H C O R 2 R 1N H 2 C H C N N = C C H 2 C O R 2 R 1 1 2 3 R C H C N N C H C H 2 C O R 2 R 1 N HR N H 2 R 1 4 R 2 C O 5 N - Almashgan α - aminonitrillar (8) natriy etilat yoki trietilamin ishtirokida 3 - aminopirrollarga oson aylanadi: shuningdek ular α - siano - (3 - aminoakril kislota efirlarini (6) bromlash orqali [6] yoki akrilonitrillarni (7), kondensatsiyasi orqali β-holatda nukleofil guruhini tutgan glitsin kislotasi efirlarini olishda ishlatilgan [6,36].NHCH CN COOC2H5 C C R X CN CN K2CO3, BrCH2Z H2NCH2Z, CH3COONa N CH2 Z CH C Z CN N NH2 R1 R2 R Z 6 7 8 9 R=R2=H, C6H5; R1= CH3, COOC2H5. Z=CN, C6H5CO, COOC2H5

Xuddi shunday uslubda 3 - aminopirrolning hosilalari bo‘lgan S - nukleozidlar olingan. Aminoatsetonitrillar va ularning fragmentlarini o‘zida saqlagan birikmalar 5 - aminotiazollar sintezida ko‘p ishlatilgan. N - benzoiltioaminoatsetonitrillar kislotalar ishtirokida halqalanish reaksiyalariga uchrab 5 - iminotiazollarning hosilalarini hosil qiladi [36].

C N CHCN S CH3 R NH S R HN Cl HCl 5 - aminotiazol hosilalarini sintez qilishning oson yo‘llaridan biri izotiotsianatlarni aminoatsetonitril va ularning hosilalari bilan o‘zaro reaksiyasidan olingan [39]. Hosil bo‘lgan N - almashgan N - sianmetiltiomochevinalar oson halqalanishga uchrab 5 - aminotiazollar hosil qiladi. R NCS + R1 CH CN R NH2 NH C NH CH R1 S CN N S H2N NHR R1 Aminoatsetonitrillar bilan xlortiougol kislota efiri hosilalari, va oltingugurt uglerodi xuddi shunday reaksiyaga kirishib tegishli mahsulotlarni hosil qiladi [6]. Ushbu reaksiyalarni aldegidlar ishtirokida olib borish Shiff asoslarini hosil bo‘lishiga olib keladi, ushbu reaksiya mahsulotlarining gerbitsid va bakteritsid faolliklari to‘g‘risida ba’zi adabiyotlarda ma’lumotlar keltirilgan [9]. 33

N S N SH C H R R CHO + CS2 + H2N CH2 CNShuni ta’kidlash kerakki, adabiyotlarda α-aminonitrillardan dinitrillar va 2 - amino - 5 - sianpirrollar olish usullari keltirib o‘tilgan [6]. N H2N CN R1 R2 R1 CH CH C CN CN NHR2 N N CN R1 H R2 R1 CH CH CH CN R1 CN Cl CH CH C CN CN NHR2 NHR N C NR 1 R 2H 2 NNH N C NR 1 R R 1 = C H 3 , C 2 H 5 R 2 = C H 3 C H C H 3 , C ( C H 3 ) 3 α - Aminomalononitrillar va ortochumoli efiridan imidazol birikmalari sintezi amalga oshirilgan [40]. 34

NC C NH2 + HC(OC 2 H 5 ) 3 NC R CN C N R CN CHOC 2 H 5 NC R 1 N H 2 N N NH3 Kondensatsiya reaksiyalarini o‘tkazishda murakkab geterohalqali birikmalarni ishlatilishi geterohalqada ikkita kislorod atomlarini tutgan birikmalarni olish imkonini beradi. Ba’zi birikmalar, ya’ni α - karbamoil - α - aminoatsetonitril hosilalari 9 - gidroksi - 8 - metilgenoksantin, - ksantin va guanin hosilalari, hamda uch halqali geterobirikmalar sintezida, α-aminomalononitrillar esa 9 - aminopteridinlar [19] va 2,4 - diamino - 7 - metilpteridinlar sintezida ishlatilgan [41]. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan kelib chiqib shuni ta’kidlash kerakki, α - aminonitrillar ko‘p funksiyali birikmalar bo‘lib, ular o‘z navbatida boshqa yangicha ko‘p funksiyali birikmalarni kimyoviy sintez qilishda asosiy va muhim rolni egallaydi [6]. Keltirib o‘tilgan ma’lumotlar α - aminonitrillarning reaksion qobiliyati to‘g‘risida hamda ularning nazariy jihatdan qiziqarli ekanligini ko‘rsatadi. Shuningdek, adabiyotlarda simmetrik bis-aminonitrillar to‘g‘risida hamda ulardagi polimetilen zanjiri bilan ajratilgan nitril guruhlari to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilmagan (sintezi, kimyoviy o‘zgarishlari va boshqalar). Adabiyotlarda nosimmetrik aminonitrillar to‘g‘risida ma’lumotlar uchramaydi, ya’ni ular aminoalkil guruhlar yoki yana bir reaksion markaz bo‘lib xizmat qiluvchi ozod aminoguruhlar to‘g‘risida ma’lumotlar umuman keltirilmagan. Ular o‘z navbatida karbonilli birikmalar (aldegidlar, ketonlar, xlorangidridlar va kislota angidridlari) bilan hamda siangidrinlar va boshqa kimyoviy birikmalar bilan ham reaksiyaga kirishishi mumkin. Shuningdek, adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlili shuni ko‘rsatdiki, ushbu 35

birikmalar α-aminokislotlarning hosilalari bo‘lib ularning yuqori biologik faollikka egaligi ma’lum, lekin α - aminonitrillarning biologik faolligi to‘g‘risida, aniqrog‘i o‘simliklarni o‘stiruvchi faolligi to‘g‘risida ma’lumotlar keltirilmagan 2-BOB. TAJRIBA QISMI Olingan moddalarning IQ - spektrlari Furye-spektrometrida 2000 (Perkin Elmer) modeli KBr tabletkalarida, Mass - spektrlari MX - 1303 asbobida, PMR - spektri esa JNM - 4H - 100 Varian Unity 400(+) asbobida olingan. Birikmalarning tozaligi va reaksiyaning borishini YUQX usulida Silufol UV - 254 va turli xil erituvchilar sistemasida olib bordik. Moddalarning suyuqlanish haroratini Boetus mikroskopida aniqladik. 2.1. Birlamchi moddalarning olinishi Atsetonsiangidrinni hamda reaksiya uchun ishlatilayotgan boshqa aminlarni vakuumda haydash yo‘li yoki tegishli erituvchilarda qayta kristallash bilan tozalanib olindi [42]. Erituvchilar adabiyotlarda keltirilgan usullar yordamida sintez qilindi va tozalandi. a) Magnit yoki mexanik aralashtirgich o‘rnatilgan tagi yassi kolbaga, 30 ml benzol va 5.0 g (0.058 mol, 5.5 ml) atsetonsiangidrin yoki 5.0 g (0.03 mol, 4.5 ml) benzaldegidsiangidrinni quydik. Reaksion aralashmani aralashtirib turgan holda sianlovchi agent sifatida atsetonsiangidrin ishlatilganda 0.058 moll amin komponentlaridan, benzaldegidsiangidrin ishlatilganda esa 0.03 moll amin komponentlaridan (metilamin, dimetilamin, etilamin, dietilamin gidroxloridlar) qo’shdik. Reaksion aralashmani xona haroratida aralashtirib turgan holda reaksiyani 2 - 2.5 soat davomida olib bordik. Shundan so‘ng birinchi vakuumda erituvchini keyin esa reaksiya mahsulotini haydab oldik. Ushbu uslub bilan I - IV moddalar sintez qilindi. b) uch og‘izli kolbaning bir og‘ziga mexanik aralashtirgich ikkinchi og‘ziga qaytarma suv sovutgichi, uchunchi og‘ziga Dina-Stark suyuqlik ushlab 36

$qolgichini o‘rnatib, unga 5.0 g (0.058 mol, 5,5 ml) atsetonsiangidrinni yoki 5.0 g (0.03mol, 4.5 ml) benzaldegidsiangidrinni quydik. Reaksion aralashmani aralashtirib turgan holda sianlovchi agent sifatida atsetonsiangidrin ishlatilganda 0.058 moll amin komponentlaridan, benzaldegidsiangidrin ishlatilganda esa 0.03 moll amin komponentilaridan (metilamin, dimetilamin, etilamin, dimetilamin gidroxloridlar) qushdik. Aralashmani 3 - 4 soat qaynatib, xona haroratiga qadar sovuganidan so‘ng erituvchini 1/3 qismi qolguncha miqdorda erituvchisini vakuumda haydab yubordik. Qolgan qismni sovutib hosil bo‘lgan cho‘kmani filtrlab olib, etanolda qayta kristalladik. Ushbu uslub bilan V va VI birikmalar olingan. Yupqa qatlamli xromotografiya uslubida atseton:benzol (2:4) nisbatidagi erituvchilardan (sistema A) foydalandik. N - (α - Sianbenzil)metilamin (I) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (a). 2.2 g (0.03 moll) metilamin gidroxlorid va 5.0 g (0.03 moll 4.5 ml) benzaldegidsiangidrindan 4.8 g (89%) reaksiya mahsuloti olingan. Т қай. =126 - 128 °С 10 мм. sim. ustuni , R f = 0.63 (система А) , IQ - spektr V C N 2223 см -1 , v NH 3320 см -1 . Mass-spektr m\z, (%) М + =146( 10), 116( 100), 69(64), 27(33). N - (α - Sianbenzil)etilamin (II) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (a). 2.4 g (0.03 moll) etilamin gidroxlorid va 5.0 g (0.03 moll, 4.5 ml) bnezaldegidsiangidrindan 5.6 g (93%) mahsulot olingan. Т қай. =138 - 140 °С 10 мм. sim. ustuni , R f = 0.72 (система А) IQ- spektr v CN 2223 см - 1 , v NH 3320 см -1 Mass-spektr m\z, (%) М + =160 (10), 126(43), 83(100), 27(28). N - (α - Sianbenzil)dimetilamin (III) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (a). 2.4 g (0.03 moll) dimetilamina gidroxlorid va 5.0 g (0.03 moll, 4.5 ml) benzaldegidsiangidrindan 5.2 g (88%) reaksiya mahsuloti olindi. Т қай. =118 - 120 °С 10 mm. sim. ustuni, R f = 0.53 (sistema A) IQ - spektr V C N 2220 CM - 1 , v NH 3338 см - 1 . Mass-spektr m\z, (%) М + =160 37$ $(12), 116 (100), 83 ( 66 ), 27 (23). N - (α - Sianbenzil)dietilamin (IV) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (а). 3.2 г (0.03 moll) dietilamin gidroxlorid va 5.0 g (0.03 moll, 4.5 ml) benzaldegidsiangidrindan 6.7 g (95%) reaksiya mahsuloti olindi. T қай. =140 - 142 °С 10 mm. sim. ustuni, R f = 0.58 (sistema A) IQ - spektr V C N 2226 см -1 , v NH 3334 см -1 . Mass - spektr m\z, (%) М + =188(11), 130(100), 111(38), 27(26). N - (α - Sianbenzil)piperidin (V) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (b). 2.5 g (0.03 moll) piperidin va 5.0 g (0.03 moll, 4.5) benzaldegidsiangidrindan 6.2 g (83%) reaksiya mahsuloti olindi. Т suyuq. = 56 - 58 °С, R f - 0.82 (sistema A) IQ - spektr V C N 2226 см -1 , v NH 3260 см -1 . Mass-spektr mXz, (%) М + =200 (18), 116 (100), 77 (64), 27 (28). N - (α - Sianbenzil)morfolin (VI) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (b). 2.6 g (0.03 moll) morfolin va 5.0 g (0.03 moll, 4.5 ml) benzaldegidsiangidrindan 6.5 g (86%) reaksiya mahsuloti olindi . Т suyuq. =63 - 65 °С, R f = 0.87 (sistema A) IQ - spektr V C N 2229 см -1 , v NH 3310 см -1 . Mass - spektr n / z , (%) М + =202 (24), 116 (100), 77 (69), 27 (33) N - (α - Sianbenzil)anilin (XXII) Reaksiya (b) uslub bo‘yicha olib borilgan. 2.8 g (0.03 mol, 2.8 ml) anilin va 5.0 g (0.03 mol) benzaldegidsiangidrindan reaksiya mahsuloti sifatida 4.9 g (63%) aminonitril olingan. T. suyuq. = 82-84 °S, Rf= 0.90 (sistema A) IQ-spektr vCN 2228 sm -1 , vNH 3338 sm - 1 . Mass-spektr m\z, (%) M + =208 (28), 181(100), 116 (60), 27 (21) ko‘rsatgichlari olingan. N - (α - Sianbenzil) - o - toluidin (XXIV) Reaksiya (b) uslub bo‘yicha olib borilgan. 3.2 g (0.03 mol, 3.2 ml) o - toluidin va 5.0 g (0.03 mol) benzaldegidsiangidrindan reaksiya mahsuloti sifatida 5.6 g (68%) modda olingan. T.suyuq. = 108-109 °S, Rf= 0.58 (sistema A) IQ - spektr vCN 2228 sm - 1 , vNH 3330 sm -1 . Mass-spektr m\z, (%) M + =222 (28), 89 (100), 106 (43), 131 (32)27(23) ko‘rsatgichlari mavjudligi aniqlangan. 38$ $N - (α - Sianbenzil) - p - anizidin (XXV) Reaksiya (b) uslub bo‘yicha olib borilgan. 3.7 g (0.03 mol) p - anizidin va 5.0 g (0.03 mol) benzaldegidsiangidrindan reaksiya mahsuloti sifatida 6.9 g (78%) modda olingan. T.suyuq. = 99-101°S, Rf = 0.89 (erituvchilar sistemasi A) IQ - spektr vCN 2222 sm - 1 , vNH 3318 sm - 1 . Mass - spektr m\z, (%) M + =238 (22), 207 (28), 211 (48), 77 (100) ko‘rsatgichlari mavjudligi tahlil qilingan. 39$