Ba’zi bir a-aminonitrillarni xromatografik tadqiq qilish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3930.2646484375 KB

Ko'chirib olish

« Ba’zi bir  -aminonitrillarni xromatografik tadqiq qilish » mavzusida yozgan Bitiruv malakaviy ishi

MUNDARIJA KIRISH 3 I-BOB . ABIYOTLAR SHARHI 6 1.1 Turli birikmalarning tuzilishini yupqa qatlamli xromotografiya orqali analiz qilish 6 1.2. Xromotografiyada ishlatiladigan рlastinkalar va ularning tavsif lari 7 1.3 Namunani plastinkaga tomizish usullari 9 1.4 Elyuirlanish 12 1.5 Ochiltirish 15 1.6 Natijalarni hujjatlashtirish 16 1.7 St andartlashtirish va xalqaro normalashtirish 18 1.8 Steroidlar, steroidlarni tabiatda tarqalishi, tuzilishi xossalari va ahamiyati 21 II-BOB . TAJRIBALAR QISMI 31 2.1 Birlamchi moddalarning olinishi 31 III-BOB . OLINGAN NATIJALARNING MUHOKAMASI 34 3.1 Atsetonsiangidrinni aminlar bilan reaksiyalari 34 3.1.2. Atsetonsiangidrinni aromatik aminlar bilan reaksiyalari 34 3.2 Atsetonsiangidrinni aromatik aminlar bilan o‘zaro reaksiyalariga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganish 38 3.3 Yupqa qavatli xromatografiya va uni aminonitrillar tahlilida qo‘llash 39 3.4 Aminonitril sintezi v а uni YUSYUQX uslubid а а n а lizini mu q obill а shtirish 42 XULOSA 45 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 46 ILOVALAR KIRISH Respublikamizning birinchi Prezident i Islom Karimov 201 6 yil 17 fevral kuni Toshkentdagi Simpoziumlar saroyida «Yuksak bilimli va intelektual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishning eng muhim sharti» xalqaro konferensiyasidagi ma’ruzalarida “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi deb nom olgan Ta’lim sohasini isloh qilish dasturi mamlakatimizda yangi jamiyat 2

qurishning bosqichma-bosqich va tadrijiy rivojlanish prinsipiga asoslangan iqtisodiy va siyosiy islohatlarning biz tanlagan “o‘zbek modeli”- o‘z taraqqiyot yo‘limizning ajralmas tarkibiy qismidir. Ushbu dastur jiddiy izlanish tadqiqotlarning, jahondagi taraqqiy topgan ilg‘or tajribasini umumlashtirishning natijasi sifatida o‘tmishdan majburan singdirilgan kommunistik mafkuraning qolip va andozalaridan butunlay voz kechish, odamlarning, birinchi navbatda, unib-o‘sib kelayotgan avlodning ongida demokratik qadriyatlarni mustahkamlashga qaratilgan bo‘lib, qisqacha aytganda, bu dastur hayotda o‘z fikriga, o‘zining qarashlari va qat’iy grajdanlik pozitsiyasiga ega bo‘lgan, har tomonlama yetuk va mustaqil fikrlaydigan shaxsni shakllantirishni maqsad qilib qo‘yadi, faqat milliy va umumbashariy qadriyatlar uyg‘unligi zaruriyatini teran anglaydigan, zamonaviy bilimlarni, intelektual salohiyat va ilg‘or texnologiyalarni egallaydigan insonlargina o‘z oldimizga qo‘ygan strategik taraqqiyot maqsadlariga erishishi mumkin” deb ta’kidladilar [1-2]. Oliy ta’limning maqsadi respublikamizning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy rivojini ta’minlashga, o‘zi tanlagan mutaxassislik bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdan iborat. Tayyorlanayotgan mutaxassislarga real iqtisodiyot tarmoqlari va sohalardagi mavjud talablarga alohida e’tibor qaratilgan holda, o‘sib kelayotgan yosh avlodga ta’lim va tarbiya berish sohasidagi moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlash, undan oqilona va samarali foydalanishni ta’minlash, davlat ta’lim standartlarini, o‘quv dasturlari va o‘quv uslubiy adabiyotlarini takomillashtirish ishlari k o‘ rib chiqildi. Respublikamiz mustaqillikdan so‘ng ta’lim tizimini yuksaltirish uchun aniq va dadil qadamlar tashlamoqda[3]. Hozirgi kunda mamlakatimiz taraqqiyoti va rivojlanishi kimyo sanoatining rivojlanishi bilan bog‘liq. 3

Ishning dolzarbligi. Yupqa qavatli xromatografiya (YUQX) usuli dorivor o‘simliklar tahlili uchun keng qo‘llaniladigan usuldir. YUQX usulining qo‘layliklaridan biri yakuniy natija olish uchun uning parametrlarini o‘zgartirish osonligida hisoblanadi. Boshqa tomondan esa analiz uslublari standartlashmagan va analizning aniq shart-sharoitlari belgilanmagan. Shunga qaramasdan Yevropa Farmakopiyasida (European Pharmakopoeia) instrumentlashgan YUQXning yangi zamonaviy imkoniyatlari ko‘paymoqda. U tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Ishning maqsadi. Yuqori biologik faollikka ega bo‘lgan va molekulasida turli reaksion qobiliyatga ega bo‘lgan funksional guruhlar tutgan aminonitrillar sintezini amalga oshirish; - zamonaviy yuqori samarali yupqa qavatli xromatografiya (YUSYUQX) usuli yordamida aminonitrillarni tahlilini o‘tkazish; - turli aminonitrillarni zamonaviy (YUSYUQX) va YUQX bilan analiz qilishni taqqoslash. Ishning vazifasi. Aminonitrillar qatorida yuqori biologik faollikka ega bo‘lgan va molekulasida reaksion qobiliyatga ega bo‘lgan turli funksional guruhlar, shuningdek farmakofor guruhlar tutgan aminonitrillar sintezini amalga oshirish; - fizik-kimyoviy tahlillardan biri bo‘lgan analizning zamonaviy yuqori samarali yupqa qavatli xromatografiya (YUSYUQX) usuli yordamida aminonitrillarni tahlilini o‘tkazish; - turli funksional guruhlar tutgan aminonitrillarni zamonaviy (YUSYUQX) va YUQX bilan analiz qilishni taqqoslash. Ishning ilmiy yangiligi: Aminonitrillar qatorida yuqori biologik faollikka ega bo‘lgan va molekulasida turli reaksion qobiliyatga ega bo‘lgan funksional guruhlar orasida ko‘plab dori moddalar olingan bo‘lib ular bugungi kunda tibbiyotda keng qo‘llaniladi. Shuning uchun ham o‘simliklar 4

tarkibidan dorivor moddalarni ajratish hamda ularni YUSYUQX uslubi yordamida tahlil qilish hamda solishtirishdan iboratdir. Bitiruv malakaviy ishning hajmi va tuzilishi: Bitiruv malakaviy ish 50 varaqda kompyuter yozuvida 1.5 intervalda lotin yozuviga asoslangan o‘zbek tilida taqdim etilgan bo‘lib, 3 ta jadval, 4 ta bob va 42 ta foydalanilgan adabiyotlar va 4 ta internet sayti dan iborat. Bitiruv malakaviy ish i O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi akademik S.Y. Yunusov nomidagi O‘simlik moddalari kimyosi ilmiy tekshirish institutining Organik sintez bo‘limida bajarilgan . Sintez qilib olingan birikmalarning biologik faolligi O‘zR FA Genetika ilmiy tekshirish institutining “Biotransformatsiya ksenobiotoklar” bo‘limi ilmiy xodimlari tomonidan issiqxona va dala sharoitlarida Toshkent viloyati Chinoz tumanida o‘rganilgan. I-BOB. ADABIYOTLAR SHARHI 1 .1. Turli birikmаlаr ning tuzilishini yupqа qаtlаmli xromotogrаfiya orqаli аnаliz qilish Odatda YUQX (yupqa qatlamli xromatografiya) dorivor o‘simliklar va farmsanoat uchun keng qo‘llanilganligi sababli bu usul dorilarni identifikatsiya qilishda jahon farmakopiyasida katta ahamiyatga ega. 5

Odatdagi YUQXda olingan natijalarni aniq hisoblash va taqqoslashda qiyinchiliklarga duch kelinadi. Oddiy YUQXning natijalari biz e’tibor bermagan har xil omillar ta’sirida noaniq chiqadi. Metodologiyani takomillashtirishda qarama-qarshiliklar keltirib chiqaradi, to‘g‘ri va aniq natijalar olish uchun kamchiliklarga uchraydi. Shunday qilib, YUQXni eskirib borayotgan usul sifatida qarash va uni nisbatan ko‘proq ahamiyatga ega bo‘lgan yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi (YUSSX) yoki boshqa usul bilan almashtirish kerak degan fikrga kelishi mumkin. Shularga qaramay bu usulning o‘ziga xos xususiyatlari bor, masalan; analizda faqat “surat”ini olish identifikatsiya qilish imkonini beradi, shu bilan birga barqarorlikni tekshirish uchun yoki ishlab chiqarishda maxsulot sifatini aniqlashda o‘ziga xos ahamiyatga ega. Analizning tezkorligi va kam sarfliligi bilan ham ahamiyatlidir. Farmatsevtika va kimyo sanoatining tezkorlik bilan rivojlanishi o‘z-o‘zidan YUQX usulubining ham takomillashtirishni talab etadi. Mazkur ishda YUQX uslubining nazariy ma’lumotlarini va amaliy natijalarini ochib berishga harakat qilingan[3]. Yevropa farmakopiyasida YUQX hamma dorivor o‘simliklar, ekstraktlar va ba’zi sintetik preparatlarni identifikatsiyasi uchun asosiy usul sifatida qo‘llaniladi. YUQX uncha zamonaviy darajadagi usul bo‘lmasa ham farmakopiyadagi istalgan boshqa uslubga bog‘liqligi va texnikasi kam emas. Keyingi vaqtlarda YUQX usuli va yuqori samarali yupqa qatlamli xromatografiya (YuSYQX) usuli bilan takomillashib, qo‘llanilish sohasi ham kengayib bormoqda. Instrumental YuSYQX namunaning sepilishi, ko‘tarilish jarayoni va natijalarni qayd qilish bosqichlarining aniqligi bilan oddiy YuqXdan tubdan farq qiladi. Plastinkalar ko‘rsatkichining aniqligi uslubning muhim tajribaviy xususiyati hisoblanadi. YuSYQXning muhim jihati shundaki, natijalar faqat “surat” shaklida taqqoslanmaydi. Shu bilan birga YUSYUQX miqdoriy usul sifatida ham qaraladi, uni farm yo‘nalishida miqdoriy analiz sifatida qo‘llash imkoniyati bor. Asosan miqdoriy aniqlashlar 6

yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi (YUSSX) yordamida bajarilar edi. Texnikalashgan YUSYUQX usuli uni almashtirish imkonini berdi. Uslubni muqobillashtirish va standartlashtirish tajriba natijalari samaradorligining oshishiga olib keladi. Nazariy ma’lumotlar va amaliy manba ma’lumotlariga asoslanib, zamonaviy YUQX- yuqori samarali YUQSXni ishlatilish sohasi kengayib bormoqda. 1 .2. Xromotogrаfiyadа ishlаtilаdigаn p lastinkalar va ularning tavsif lari 70-Yillar oxirida rastalarda yangi YUSYUQX plastinkalar paydo bo‘la boshladi. Bu plastinkalar tor, o‘rta o‘lchamli (5 ( s m) sorbentli va keng 2-10 ( s m ) o‘lchamdagi sorbentli bo‘lishi bilan xarakterlangan. YUSYUQX plastinkalarning qalinligi bir xil taqsimlangan bo‘lib, ularning yuzasi oddiy plastinkalarga nisbatan silliq va samaradorligi yuqori. Shvetsariyaning Fotokimyo bo‘yicha ekspert kometeti farmatsevtika sohasida bir nechta shunga talluqli bo‘lgan analizlar ekspertizasini o‘tkazdi. 1-Rasmda shirin va achchiq apelsin yog‘ining ikki xil plastinkalarda ajratilishi taqqoslangan. YUSYUQX plastinkada YUQX plastinkaga nisbatan ajralish yaxshi bo‘lganligi va kam sarfligi ko‘rinadi. Shuni ta’kidlash kerakki, farmatsevtika sohasining qayerida YUQX plastinkalari ishlatilsa, o‘sha yerda YUSYUQX plastinkalarini ishlatish mumkin. 1-Jadvalda ularning xarakteristikalari taqqoslab keltirilgan. Kattaliklar O‘lcham YUQX YUSYUQX Zarralar o‘lchami [µm] 2-40 2-10 Zarralarni o‘rtacha o‘lchami [µm] 10-15 5 qatlam qalinligi [µm] 250 100, 200 Ishchi diapazon [mm] 100-150 30-70 Muqobil ko‘tarilish soxasi [mm] 120 60 Elyuirlanish vaqti [min] 30-60 7-20 7

Erituvchi sarfi ml 25-50 20X20 10-20(20X10) 5-10 (10X10) Detektrlash o‘lchami:UF ng 100-1000 10-100 Detektrlash o‘lchami: fluoressensiya ng 1-100 0,1-10 Narxi* 1 (20X20) 1,2 (20X10) 0,8 (10X10) Haqiqatan ham olingan natijalar aniq va moddalar yaxshi ajratilgan bo‘ladi. 1-Rasm. Shirin (chap trek) va achchiq (o‘ng trek) apelsin yog‘ining YUQX (chap) va YUSYUKX (o‘ng) plastinkalarda ajralishi. YUKX plastinkani 15 sm gacha elyuirlash uchun 45 minut, YUSYUKX plastinkani 5 sm gacha elyuirlash uchun esa 7 minut sarflangan. Elyuint sifatida etilatsetat:toluol–15:85 nisbatda ishlatilgan, anis aldegidi bilan modifikatsiya qilingandan keyin 366 nm da skanerda o‘qitilgan. Bir xil sharoitlar qo‘llanilishiga qaramasdan har xil firmaga tegishli bo‘lgan plastinkalarda analiz natijalari sezilarli darajada bir-biridan farqlanadi (2-rasm). 8

2-Rasm. Bir necha namunaning turli xil firmalarda (Merck chap, Macherey&Nagel o‘ng) ishlab chiqarilgan YUSYUQX plastinkalarda ajralishi. Ma’lum bir test bilan plastinkalarni baholash mumkin emas, shuning uchun metodikaning yozilishida plastinka tayyorlangan firma k o‘ rsatilishi kerak [4]. Bu esa keyingi tekshirishlarda o‘z samarasini beradi. I.3. Namunani plastinkaga tomizish usullari YUQX dagi hamma tekshirishlar odatda boshlang‘ich nuqtadan dog‘lar orasidagi masofani aniqlash (Rf- qiymati)ga asoslangan. O‘z navbatida analizning sifatli, to‘g‘ri o‘tishi namunani plastinkaga tomizilishi bilan bog‘liq. Miqdoriy analiz uchun belgilangan miqdor (doza)ni mikrohajmlarda yuqori darajadagi aniqlikda tomizish kerak. Moddalarning ajralish darajasi namunaning tomizilish shakli, o‘lchami va soha bo‘yicha bir xil taqsimlanishiga bog‘liq. Namunani tomizishning ikki usuli kontakt (kapilyar va shprits yordamida) va purkash usullari qo‘llaniladi. Kontakt usuli bilan tomizishda xalqasimon yoyilish sodir bo‘lib, namunani erituvchi yoyilgan soha bo‘yicha bir xil taqsimlanishi sodir bo‘lmaydi (3-rasm). Kontakt usuli bilan tomizishda erituvchini diffuziyalanishi natijasida start sohasi qalin bo‘ladi va bu o‘z navbatida komponentlarni ajralishiga salbiy ta’sir k o‘ rsatadi. Bu asosan namuna oson yoyiluvchan erituvchilarda eritilganda muhim ahamiyat kasb etadi. 9

Purkash orqali tomizishda xromatografik ajralish sezilarli darajada yaxshilanadi va xatoliklar sezilarli darajada kamayadi. Purkash vaqtida hech qanday qo‘shimcha jarayonlar (elyuirlanish va diffuziya) sodir bo‘lmaydi. Belgilangan soha bo‘yicha namunani bir xil taqsimlash imkoniyati mavjud bo‘ladi. Bu esa xromotografik ajralishni yaxshilanishiga olib keladi. Purkash vaqtida namuna hamma nuqtalar bo‘ylab teng taqsimlangan bo‘ladi, bu esa miqdoriy analiz uchun muhimdir. Shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, kontakt usulida tomizishda, masalan; mikrokapilyarda tomizilganda hattoki, plastinkalarda «konsentrlangan zona» hosil bo‘ladi va mantiqiy ajralish bo‘lmaydi. Rf-qiymatlari farqi kichik bo‘lishi bilan birga har xil anomal holatlar yuzaga keladi (3a-rasm). а ) elyuirlanishdan oldingi tomizish sohasi. Chapdan ungga: kontaktli nuqtasimon, purkash nuqtasimon, kontaktli chiziqsimon, purkash chiziqsimon , v) buyoqlarni elyuirlangandan keyingi fotosurati , 10

s) kontakt (1-trek, shtrixli chiziq) va purkash (3-trek, yashil chiziq) nuqtalarining natijalarini taqqoslash , d) kontaktli chiziq s imon (5-trek, yashil chizik) va chizish purkash (7- trek, ko‘k punktir chizik) natijalarini takkoslash 3- r asm. Har xil tomizishlarni b o‘ yoqlar aralashmasining ajralishiga ta’siri (metanol eritmasida 5 mkl va 10 mkl dan) silicagel 60 YUSYUQX plastinkasida. Elyuint: toluol. I.4. Elyuirlanish Xromatografiyaning oxirgi natijasi (holati, shakli va komponentlarning ajralishi) kameralarning tipiga va ularning «to‘yinishiga» bog‘liq (4-rasm). Tajribalar asosan aniq belgilangan sharoitlarda qo‘shimcha chetlanishlarsiz olib boriladi. Xromatografiyaning nazariyasi ko‘pgina adabiyotlarda yoritilgan bo‘lib, odatda to‘yingan kamera (vertikal va gorizontal) oddiy holatdagiga qaraganda yaxshi natija beradi [3 - 5]. 11

Bunda elyuirlanish jarayonida elyuintning tezligi kamayadi (5-rasm). YUSYUKX plastinkalar uchun zarrachalar ulchami kamayishi va Qatlam qarshiligi kamaygan sari xromatografiya uchun ishchi masofasi kamayadi. а ) v) s) 4-R а sm. Limon o‘ simligi mevasining t o‘ sikli kamerada (Twin Trough Chamber) q o‘ yilgan xromotogrammasi. a) t o‘ yintirilgan, v) t o‘ yintirilmagan s) gorizontal kamerada. Elyuint: sirka kislota; etilatsetat; toluol - (3 :3: 70). 254 nm. 12

5- Rasm. Silikagel 60 YUSYUKX plastinkasida elyuirlanish vaqti va front chizig‘i balandligi orasidagi bog‘liqlik grafigi. Elyuint: etilatsetat;toluol- 5:95. Muayyan bir sharoitda va bir kamerada, tashqi sharoitlar o‘zgarmagan holda komponentlarning R f -qiymatlari elyuirlanish (front) holati bilan ham bog‘liq bo‘ladi. 6-Rasmda ikki komponent uchun ajralish va front balandligi orasidagi bog‘liqlik grafigi berilgan. Ajralish qo‘yidagi formula yordamida hisoblangan: Rs= 1/4( α -1)(R f N)1/2(1-R f ). YUSYUQX plastinkalar uchun eng yaxshi ajralish front masofasi 5-7 sm hisoblanadi. Muqobil front masofasi 6 sm atrofida bo‘ladi. Ko‘pgina elyuintlar uchun silikagelda ushbu elyuirlanish jarayoni 7-20 minut davom etadi. Ko‘rsatilgan sharoit uchun optimal diapozon R f =0.3-0.4 ga teng bo‘ladi. Elyuint (xarakatlanuvchi faza)ning elyuirlanish tezligini shunday boshqarish kerakki, aniqlanadigan komponentlar ana shu diapozonda taqsimlanishi lozim. 6-Rasm. Elyuirlanish masofasi (front) va Rf ning ajralishga ta’siri. Bu nazariy manbani tajribada oson isbotlash mumkin. 7-Rasm romashka yog‘ining YUSYUQX plastinkasida har xil masofada elyuirlanishi 13

ko‘rsatilgan. R f qiymati 0,4-0,5 bo‘lgan bir juft komponent (strelka bilan k o‘ rsatilgan) tanlab kuzatilganda elyuirlanish masofasi oshishi bilan ajralish oralig‘i kattalashgandek bo‘ladi. Lekin xromotogrammalarni bitta shkalaga keltirganimizda ajralish oralig‘ini deyarli o‘zgarmasligini ko‘rishimiz mumkin (7v-rasm). Ajralish maksimumi elyuirlanish masofasi 6 sm bo‘lganda sodir bo‘ladi. Elyuirlanish masofasi oshishi bilan R f -qiymati kamayadi. Bu effektni elyuintdagi uchuvchan erituvchining uchishi hisobiga komponent ulushining oshishi bilan tushuntirish mumkin (7-rasmda xromotogrammalar bir mashstabda tenglashtirish bilan takkoslangan). а) v) 7-Rasm. YUSYUKX silicagel 60 plastinkasida romashka yog‘ining ajralishi. Elyuint: etilatsetat ; toluol – 5 ; 95. Sulfat kislotaning metanoldagi 14

10% li eritmasi bilan ochiltirilgan a) elyuirlanish masofasi 2-8 sm. v) 4-trekda elyuirlanish masofasi 6 sm. s) elyuirlanish masofasi 4sm (qizil shtrixli chiziq) va 6 sm bo‘lgan xromotogrammalarni skaner egri chiziklari. I.5. Ochiltirish (Modifikatsiya qilish) Xromotogrammalarni kimyoviy ochiltirish odatda qiyinchiliklarsiz amalga oshiriladi. Buning uchun reagent eritmalari plastinkaga purkaladi yoki eritmaga bo‘ktiriladi. Bo‘ktirishni va purkashni muqobil sharoitini tanlash qiyin bo‘lishiga qaramasdan ochiltirish ko‘p qo‘llaniladi. Purkash bajaruvchidan yuqori malakani talab etadi. Bundan tashqari plastinkaga purkaladigan reagent miqdori va uni bir xilda taqsimlanishini nazorat qilish qiyin, bular ham natijalarga ta’sir ko‘rsatadi. Purkash xavfli aerozollarni keltirib chiqarishi ham mumkin. Immersiya usulida ochiltirish ancha oson va boshqarish mumkin. Reagent konsentratsiyasi, plastinkaga qo‘yish tezligi va immersiya vaqti boshqariladi. Reagentning eritmada taqsimlanishi va plastinkada taqsimlanishini boshqarish bir muncha qulayroqdir. Immersiya vaqtida hech qanday aerozollar bo‘lmaydi. Ba’zan kimyoviy ochiltirishda aniq berilgan parametrlar asosida qizdirish talab etiladi, masalan: berilgan temperaturada x vaqt mobaynida yoki rang hosil bо‘lguncha qizdirish. Ochiltirishning umumiy uslubi yo‘q, har bir ochiltirishning xususiy parametrlari (reagent va uning konsentratsiyasi, vaqti va sharoiti)ni, shu bilan birga quritish parametrlari (qizdirishdan oldingi va keyingi vaqt va temperatura)ni ko‘rsatish kerak. 8-Rasmda zveroboy o‘simligi ekstraktini silicagel 60 YUSYUQX plastinkasidagi analiziga modifikatsiyalash jarayonida turli xil parametrlarning ta’siri ko‘rsatilgan. 15

а 1 а 2 а 3 v1 v2 v3 v4 v5 s1 s2 s3 8-Rasm Zveroboy o‘simligi ekstraktini silikagel 60 YUSYUKX plastinkasidagi analiziga modifikatsiya parametrlarning ta’siri. Elyuint: etilatsetat; dixlormetan; chumoli kislota; sirka kislota; suv–100;25;10;10;11. 366 nm. I.6. Natijalarni hujjatlashtirish YUQXni boshqa xromatografik usullardan o‘ziga xos muhim jihati shundaki, unda analizning elyuatsiyasi va natijalarni qayd qilish uchun plastinkalarni suratga olish imkoniyati mavjud. Hozirgi davrda hamma joylarda raqamli fotografiya, video va raqamli kameralar, hattoki programmalashtirilgan skanerlarni qo‘llash qulaydir. Ba’zi bir maqolalarda analiz natijalari jadval ko‘rinishida ifodalangan (2- jadval). Lekin ular raqamli suratlarning o‘rnini bosa olmaydi (9-rasm). 2-Jadval. Yevropa farmakopiyasida arpabodyon yog‘i analizi natijalarining qayd qilinishi [7] qo‘shimcha dog‘lar, matnlar bilan kursatilgan. Plastinka yuqori qismi Plastinka yuqori qismi binafsha dog‘ (monoterpenoid uglevodorodlar) jigarrang dog‘ 16

(anetol) ----- ----- ko‘k dog‘ (linallaol) guvox tekshiriluvchi guvox tekshiriluvchi Zamonaviy farmakopiyada natijani matnli yozilishi endilikda analizning to‘liq va mukammal obektiv baholash uchun yetarli emas. Masalan; Yevropa farmakopiyasida tanishtirilgan arpabodiyon yog‘ining analizini UB 254 nm da o‘rganilganda ikkita dog‘ni topish mumkin (arpabodiyon aldegidi va anetol). Vanilin bilan yorug‘likda modifikatsiya qilingan (ochiltirilgan)dan keyin finish chizig‘idan pastroqda linallaol va anetolga mos keluvchi dog‘lar aniqlanadi. Shu suratda (9-rasm) Rimpinella anisum jigarrang dog‘ini arpabodiyon dog‘idan balandda ko‘rish mumkin[6]. Bu ikki аnаlizni hаqiqiy bаholаsh uchun uning mаtnli formаsi hаm, jаdvаlli formаlаri hаm kerаk bо‘lmаydi. Mаtndа strelkаlаr bilаn kо‘rsаtilgаn sohаlаr hаmmа joydа hаm yozilmаydi, [6] surаtdа bu ikki yog‘dа bо‘lgаn аjrаlishlаr аniq kо‘rsаtilgаn. 17

9-Rаsm. Аrpаbodiyon yoki vа Illicium verum о‘ simlik yog ‘ ining YUKX usulidа identifikа t siya q ilinishi . Mаtndа strelkаlаr bilаn kursаtilgаn do g‘ lаr keltirilmаgаn. Elyuent: etilаsetаt : toluol – 7 : 93. C h аpdа: UB 254 nm, о‘ ngdа: yoru g‘ likdа vаnilin bilаn modifikа t siya kilingаn. YUQXning boshqа bos q ichlаridаgi singаri x ujjаtlаshtirish uchun rа q аmli fotogrаfiyani qо‘ llаsh vа uning yozuvlаrini аni q kаfolаti uchun qо‘ llаnilishi mu h imdir. Yaqin kunlаrdа dorivor о‘ simliklаr аnаlizining rа q аmli fotogrаfiya yordаmidа (plаstinkаlаrning rаsmlаri) аtlаsi pаydo b о‘ lishi mumkin. Bundаy аtlаs nаfа q аt izlаrning tаvsifi, bаlki h аr bir о‘ simlikni xаrаkterlаsh uchun xizmаt q ilishi kerаk. K о‘ pginа h аr xil tаbiiy о‘ simliklаrning (fenotip) аnаlizi bittа plаstinаdа аks etgаn b о‘ lishi mumkin. I.7. Stаndаrtlаshtirish vа xаlqаro normаlаshtirish Bundаn oldingi bо‘limlаrdа YUQX usulining bir qаnchа muhim xаrаkteristikаlаri kо‘rib chiqildi, umumiy vа xususiy jihаtlаri muhokаmа qilindi. Bа’zаn xujjаtlаrni xаlqаro me‘yorlаr dаrаjаsidа rаsmiylаshtirishdа YUQXning keng mаsshtаbli qо‘llаsh imkoniyati yetаrli emаs. 10-Rаsmdа Angelica sinensis vа Levisticum officinale о‘simliklаrini YUSYUQX usulidа А lаborаtoriyadа tekshirilgаn vа V lаborаtoriyagа tekshirish uchun berilgаn 18

nаtijаlаr keltirilgаn. Ikkаlа lаborаtoriyadа hаm tekshirishlаr berilgаn qо‘llаnmа аsosidа diqqаt bilаn olib borilgаnligigа qаrаmаsdаn olingаn nаtijаlаr о‘xshаsh аmmo аynаn bir xil emаs. Bu ikki lаborаtoriyalаrning tаjribаlаridа umumiy metodikаdаn chetlаnishlаr mаvjud, lekin ulаrning bаrchаsi tо‘g‘ri bаjаrilgаn[8]. 10-R а sm. Angelica sinensis v а Levisticum officinale о‘ simlikl а rini YUSYUQXd а а n а lizi. Elyuint: chumoli kislot а :etil а set а t:toluol-1:10:90 Tаjribаlаr А lаborаtoriya V lаborаtoriya Plаstinkаlаrni yuvish Yuvilmаgаn MeOH - CHCl 3 , 105 o d а 30 min. q uritilg а n Kаmerаni tuyintirish 20 min. filtr q o g‘ ozi bil а n 15 min. q o g‘ ozsiz Sepish Dipping purkаsh Xujjаtlаshtirish video surаt plаnshetnli skаnner Plаstinkаni аktivlаshtirish xonаdа, 40% nаmlik R2O5 dа q uritish (nаmlik а ni q lаnmаgаn) 4- R а sm . Coneflower а n а lizining su ’ r а ti keltirilg а n [9]. Metod st а nd а rtl а shtirilg а n metodologiyag а yaqin . 19

11-R а sm. YUSYUQXd а а lkil а midl а r а n а lizi. Elyuent: chumoli kislot а :siklogeks а n:etil а set а t:toluol-0,9:3:6:24), а nis а ldegidi bil а n modifik а siya q iling а n, ch а pd а : А l а bor а toriya (pl а stin а 2002 iyuld а t а yyorl а ng а n), о‘ ngd а : V l а bor а toriya (2001 sentabrd а t а yyorl а ng а n). CH а pd а n ingg а : E . purpurea , E . pallida , E . angustifolia . U А O А S qо‘ ll а nm а g а а sos а n sinchkovlik bil а n а m а lg а oshirilg а n ( Peer Verified Method Program [10]). N а tij а l а r q а riyb bir v а q td а , bir birid а n x а b а rsiz ikki l а bor а toriyad а n oling а n [11]. Metodik а l а r q u yid а gi а d а biyotl а rd а keltirilg а n [12-14]. Yuqorid а k о‘ rib chi q ilg а n YUQX usuli b а j а rilg а n ishl а r v а q iling а n t а vsiyal а rg а а sos а n, dorivor о‘ simlikl а r v а boshq а komponentl а rni а n а lizid а YUQXni qо‘ ll а sh uchun а yn а n q u yid а gi h ol а tl а ri e’tiborg а molik h isobl а n а di; 1) YUSYUQX pl а stink а l а rni qо‘ ll а sh y о‘ lg а qо‘ yilg а n b о‘ lishi ker а k. 2) Yaxshi sif а t v а mi q doriy а n а liz uchun tomizish, purk а sh or q а li а m а lg а oshirilishi ker а k. 3) Elyuirl а sh t о‘ ying а n k а mer а l а rd а b а j а rilishi v а elyuirl а nish m а sof а si 6 sm g а ch а b о‘ lishi m а ’ q ul. 4) Uslubiy qо‘ ll а nm а l а r uchun, h а mm а b а j а ril а dig а n ish t а rtibi, re а gentl а rni t а yyorl а nishid а n to n а tij а l а rni b а h ol а shg а ch а b о‘ lg а n j а r а yonl а r t о‘ li q yozilishi t а l а b etil а di. 20

5) N а tij а l а rning yozilishig а qо‘ shimch а q ilib, а tl а s sh а klid а gi pl а stink а ning h а r xil usull а r bil а n oling а n bir q а nch а r а ngli fotosur а tini olish (m а s а l а n; UB 254 nm , UB 336 nm yoru g‘ likd а ) identifik а siyani sezil а rli d а r а j а d а а ni q ligini oshir а di. 6) YUQXd а st а nd а rt n а mun а l а r bil а n t а qq osl а sh а sosid а oling а n n а tij а l а r must а h k а m s а n а l а di. 1. 8 . Steroidlar, steroidlarni tabiatda tarqalishi, tuzilishi xossalari va ahamiyati 1.Steroid birikmalar.Ularni o‘simlik va hayvon organizmlarida tarqalishi. 2.Xolest e rin. Tabiatda tarqalishi va xossalari. 3 . G ORMONLAR. Aminokislotalar xarakteridagi gormonlar. 4.Steroid gormonlar. 5. Izoprenoidlar.Tabiatda tarqalishi va klassifiatsiyasi. Ster o idlar yuqori yog‘ kislotalarining siklik spirtlar bilan hosil qilgan murakkab efiri bo‘lib, ular o‘simliklar va hayvon lar organizmida keng tarqalgan. Ularning tarkibida uchraydigan siklik spirtlar sterollar yoki sterinlar deb ataladi. Sterinlar tabiatda erkin holda ham uchraydi. Ularning miqdori ayrim organizmlarda steridlarga nisbatan ancha ko‘p bo‘lishi mumkin. Masalan, odam organizmidagi sterinlarning 10% steridlar holida, qolgan 90% erkin holda uchraydi , l ekin ular ning organ va biologik suyuqliklardagi nisbati har xil. Jigarda ularning miqdori bir-biriga teng, o‘t pufagida sterollar faqat erkin holda uchraydi. Sterinlar ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, ular molekulasi-ning asosini siklopentanpergidrofenantren halqasi tashkil etadi. Ularning sodda tuzilgan birinchi vakili xolestanoldir: 21siklopentanopergidro- fenantren HO xolestanol (steran)

Sterinlarning boshqa vakillarini xolestanolning hosilala-ri deb qarash mumkin. Ulardan eng muhimi xolesterindir. U odam va hayvonlar organizmidagi asosiy sterin hnsoblanadi. U kris tall tuzilgan bo‘lib, 150° da suyuqlanadi. Uning miqdori ayniqsa plazmatik membranalarda ko‘p. Qondagi umumiy miqdorining uchdan bir qismi erkin holda, qolgan qismi to‘yinmagan yog‘ kislotalar bilan efir holda uchraydi. Shuningdek, mitoxondriya, endoplazmatik to‘r membranalarida ham nisbatan oz miqdorda bo‘ladi. Hayvon sterinlaridan yana biri lanosterindir, u jun moyining asosiy tarkibiy qismini tashkil etadi , lekin oz miq dorda jigarda va achitqilarda ham uchraydi. Usimliklar uchun xos bo‘lgan sterinlar fitosterinlar deb ataladi. Ulardan eng ko‘p tarqalgani stigmosterin va sitssterindir. Bulardan tashqari, qo‘ng‘ir suvo‘tlarda fukosterin, achit qilarda zimosterin, zamburug‘larda ergosterin va shularga o‘xshash sterinlar uchraydi. Sterinlarning hammasi qattnq moddadar bo‘lib, suvda erimaydi, lekin organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Ulardan ayrimlarining tuzilishi yuqoridagi kabi bo‘ladi. 22H O x o l e s t e r e n l a n o s t e r i nH O

H O H O s t i g m o s t e r i n e r g o s t e r i nHO fukosterin Sterinlarning muhim ahamiyati shundaki, ular organizmda oksidlanib, bir qator biologik aktiv moddalar hosil qiladi. Ular steroidlar deb ataladi. Eng muhim steroidlar o‘t tarkibi-dagi kislotalar — holat, xekodezoksi holat va 7- dezoksih olat kislotalar hisoblanadi. Ular odam va hayvonlar organizmida yog‘ kislotalarning ingichka ichak devorlari orqali so‘rilishida mu him rol o‘ynaydi. Steroidlarning ko‘pchiligi (estradiol, testosteron, kortiko-steronlar va boshqalar) gormonal xususiyatga ega bo‘lib, organizm larda moddalar almashinuvining boshqarilishida ishtirok etadi. D 2 va Dz vitaminlar ham tabiati jihatidan steroidlardir. Bular haqida keyinroq maxsus boblarda batafsil ma’lumot beriladi. Sterinlarning eng muhim xususiyatlaridan yana biri yog‘ kislotalar bilan murakkab efirlar hosil qilishidir, ular yuqorida aytganimizdek, steridlar deb ataladi. Ular ham sterinlarga o‘xshab qattiq, rangsiz moddalar bo‘lib, suvda eri maydi. Steridlar tarkibida ko‘pincha palmitin, stearin va olein kislotalar qoldig‘i uchraydi. Lekin ayrim steroidlar tarkibida miristin, araxinat, serotinat va boshqa yog‘ kislotalar qoldig‘i uchrashi ham aniqlangan. 23

Steridlardan eng yaxshi o‘rganilgani xolesterinning efirlari— xolesteridlardir: ularga palmitoxolesterid, stearioxo-lesterid va boshqalar kiradi. Gormonlar endokrin bezlarda ishlab chiqariladigan, to‘qima, organlar va butun organizmda boradigan moddalar almashinuvi protsesslari va funksional holati boshqarilishida muhim rol - o‘ynaydigan, yuqori biologik aktivlikka ega bo‘lgan organik moddalardir. Hozirgi vaqtda gormonlar haqidagi ta’limot mustaqil endokrinologiya faniga aylangan. Bu fan gormonlarning kimyoviy tabiatini, strukturasi bilan funksiyasi orasidagi bog‘liqlikni, ta’sir mexanizmi hamda endokrin bezlarning fiziologiyasi va patologiyasini o‘rganadi. Endokrinologiya fanining kelib chiqishi 1849 yilda Addison tomonidan bronza kasalligining ochilishi bilan bog‘liq. Ichki sek retsiya bezlari to‘g‘risidagi tushunchani fanga birinchi marta Klod Bernar kiritgan. Ichki sekretsiya bezlari mahsulotini gormonlar deb (yunoncha hormao — qo‘zg‘otaman, uyg‘otaman degan ma’noni anglatadi) atashni birinchi marta 1905 yilda Beylis va Star-linglar taklif etishgan. Gormonlar odamlar va hayvonlarning maxsus organlarida — ichki sekretsiya bezlarida ishlab chiqarib, bevosita qon oqimiga quyiladi. Oshqozon osti bezi, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari, jinsiy bezlar (urug‘don va tuxumdonlar), paratireoid bezlar va gipofiz eng muhim ichki sekretsiya bezlari hisoblanadi. Lekin keyingi yillardagi tekshirishlarda bosh miya qismlari, ayniqsa gipotalamus ham yuqori gormonal aktivlikka ega bo‘lgan moddalar ishlab chiqarishi va ular ham qorin orqali butun tanaga tarqalishi aniqlanmoqda. Ular faqat ichki sekretsiya bezlari faoliyatini boshqarmasdan, boshqa organ va t o‘ qimalarga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bu yerda shuni ta’kidlash kerakki, organizmdagi gormonal boshqaruv evolyusion nuqtai nazardan qaraganda qadimgi bo‘lib u hali nerv sistemasi shakllanmasdan oldin ham mavjud bo‘lgan. Lekin gormonal boshqaruv, 24

boshqa barcha hayotiy protseslar singari, hamma vaqt nerv sistemasi impulslari nazoratida bo‘ladi. Hozirgi vaqtda deyarli hamma gormonlarning kimyoviy tuzilishi aniqlangan bo‘lishiga qaramasdan, ularning nomenklaturasi va klassifikatsiyasining umumiy prinsiplari ishlab chiqilmagan. Quyida gormonlarning molekulyar tabiatiga ko‘ra klassifikatsiyasi keltirilgan. Bu gruppaga gipota lamus, lyuliberin, somatostatin va boshqalar), gipofiz gormonlari (o‘suv gormoni, follikulalarni stimullovchi gormon, lyuteinlovchi gormon, prolaktin, tireotropgormoni, adrenokortikotrop gormoni, gonadotrop gormoni, melanotrop gormoni, vazopressin, oksitotsin), oshqozon osti bezining gormonlari (insulin, glyukagon), qalqonsimon oldi bezning gor moni (paratgormon), qalqonsimon bez gormoni (kalsitotsin) kiradi. Bularga buyrak usti bezining mag‘iz qismi gormonlari (adrenalin va noradrenalin) va qalqonsimon bez gormonlari (tiroksin va triyodtironin) kiradi. Bularga buyrak usti bezi past qismining gormonlari, hasharotlarning va jinsiy bez gormonlari ki radi. 1. Gormonoid moddalar. 2. Fitogormonlar. Steroid gormonlar molekulasi asosini siklopentanpergidrofenantren halqasi tashkil etuvchi sterollarning hosilalaridir. Ular asosan b o‘ yrak usti bezlarining pust qavatida va jinsiy bezlarda ishlab chiqariladi. Ularning miqdori juda ko‘p bo‘lib, faqat ayrimlari yuqori gormonal aktivlikka ega. Buyrak usti bezlarining pust qavatidan 46 dan ortiq steroid moddalar aj-ratib olingan, ularni umumlashtirib kortikosteroidlar deb nom berilgan. Lekin undan sakkiztasi gormonal aktivlikka ega bo‘ lib, eng ahamiyatlisi kortikosteron, 25

dezoksikortikosteron, 17-ok-sikortikosteron (gidrokortizon), kortizon va aldosterondir. Ular pregnanning hosilalari bo‘lib, strukturasi quyidagicha:CH3 CH3CH3 CH3 CH3 CH3C CH2OH O HO O Pregnan Kortekosteron CH 3 CH 3C OCH 2 OH O CH 3 C C OCH 2 OH O HO O H Dizoksikortikosteron Aldosteron Ular umumiy kortikosteroidlarning 80% ni tashkil etadi. Shuningdek, buyrak usti bezlarining past qavatida jinsiy gor mon xarakteridagi steroidlar ham ishlanib chiqadi, lekin ular organizmning normal holatida yuqoridagi gormonlarga aylanadi. Kortikosteron sof holda 182°C da suyuqlanadigan kristall modda, eritmasi optik aktivlikka ega. Normal holatda odam buyrak usti bezlarida bir sutkada 0,84-4,0 mg hosil bo‘ladi. Uning asosiy metabolitik funksiyasi uglevod, oqsil va lipidlar almashinuvida ishtirok etishdir. Uning miqdori normadan kam bo‘lganda qonda glyukoza, jigar va muskullarda glikogen miq dori kamayib, oqsillarniig aminokislotalarga parchalanishi va lipolitik protsesslar kuchayadi. Shuningdek, buyrakda ylarning qayta so‘rilishi buziladi. Bularning hammasi tanada shish paydo bo‘lishiga, muskullarning zaiflanishiga, qon bosimining pasayishiga va teridagi pigmentlar buzilishiga va boshqalarga sabab bo‘ladi. Kortikosteron normadan ortiq ishlab 26

chiqarilsa, anabolitik protsesslarni kuchaytirib, o‘z navbatida boshqa kasalliklarga sabab bo‘ladi. Gidrokortizon yoki kortizol 220° S da suyuqlanadigan kri stall modda, eritmasi optik aktivlikka ega. Uning buyrak usti bezidan sutkalik ajralishi boshqa kortikosteroidlardan ancha ko‘p, ya’ni 4,9-27,9 mg dan iborat. Agar uning miqdori norma dan kam bo‘lsa, moddalar almashinuvida (mineral moddalardan tashqari) xuddi yuqoridagidek o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Lekin bunda, ayniqsa gormonning miqdori meyoridan ko‘p bo‘lsa, uglevodlar almashinuvi kuchli darajada buziladi: aminokislotalarning uglevodlarga aylanishi kuchayib, qonda glyukoza miqdori ortadi. («Steroid diabeta».) Shuning uchun ham bu gormon tipik diabetogen gormon deb ataladi. U qonda glyukoza miqdori ortib, glikogen va yog‘lar sintezi kuchayishiga va muskullar atrofiyalanishiga sabab bo‘ladi. Uning rivojlanishi natijasida, gavda qo‘pollashib, beso‘naqay bo‘lib ketadi. Odamning yuzi yumaloq qip- qizil bo‘lib qoladi. Aldosteron ham kristall modda bo‘lib, 219°C da suyuqlanadi. Eritmasi optik aktivlikka ega. Uning qonga sutkalik ajralishi juda kam bo‘lib, 0,15-0,4 mg ni tashkil etadi. U asosan mineral moddalar — K + , Na+ almashinuvida muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham u mineralokortikosteroid gormon deb ataladi. Uning miqdori meyoridan kam bo‘lganda organizmda K + to‘planishi, Na+ ko‘p miqdorda chiqarilishi kuchayadi. Aldosteron uglevodlar almashinuviga ta’sir etmaydi. Bu gormon ko‘p ishlanib chiqsa, qon plazmasida kaliyning miqdori kamayib, natriyning konsentratsiyasi ortib ketadi, buning natijasida qon bosimi ko‘tariladi, muskullarning bo‘shashishi va holsizlanishi kuzatiladi. Dezoksikortikosteron ham xuddi aldosteron singari mineral tuzlar (asosan natriy, kaliy, xlor ionlari) va suv almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Erkaklar va ayollar jinsiy bezlaridan steroid tabiatli 10 dan ortiq gormonlar ishlanib chiqadi, ular jinsiy gormon lar deb yuritiladi. Ularning 27

ba’zilari buyrak usti bezi ekstraktidan ham topilgan. Bu gormonlar erkaklik jinsiy gormonlari — androgenlar (androsteron, degidroandrosteron, tes - testeron) ayollik jinsiy gormonlari — estrogenlar (estradiol, follikulin, estriol) va sariq tana gormonlari (pregnandiol, progesteron) gruppalariga bo‘linadi. Bu jinsiy gormonlarning eng ahamiyatlisi erkaklik jinsiy gormonlaridan testesteron va ayollik jinsiy gormonlaridan estradiol, sariq tana gormoni — progesteron (proteosteron)dir: Testesteron —150° da suyuqlanadigan kristall modda. Erit masi optik aktivlikka ega. Uning odam tanasidagi o‘rtacha miq dori 21,6 mg% ni tashkil qiladi. U umumiy metabolitik prosessga, ayniqsa nuklein kislota va oqsillar biosinteziga kuchli ta’sir etadi. Organizmda uning miqdori kamaysa, oqsil miqdori ham kamayib, tanani yog‘ bosishi va boshqa o‘zgarishlar kuzatiladi. Shuningdek, u yosh bo‘g‘inlarda jinsiy belgilar shakllanishini ta’minlaydi. Estradiol ikki xil modifikatsiyada kristallanadigan modda. Tuxumdonlardan 1 sutkada 1 mg ajraladi. Bu organizmning umu miy rivojlanishiga xuddi testesteron kabi ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni ayollik jinsiy organlari rivojlanishini, ikkilamchi jin siy belgilar paydo bo‘lishini ta’minlaydi. Uning miqdori kam bo‘lganda, menstruatsiya sikli buziladi, homila tushib ketishi, semirib ketish kuzatiladi. Estradiol uglevodlar, oqsillar va nuklein kislotalar almashinuviga ta’sir ko‘rsatadi, trikarbon kislotalar sikli fermentlarining aktivligini oshi radi. 28C H 3 C H 3 O H O C H 3 C H 3 C OC H 3 O C H 3 O H H O T e s t e r o n E s t r a d i o l P r o g e s t e r o n

Progesteron (lyuteosteron) menstruatsiya siklining ikkinchi yarmida, ko‘p miqdorda homiladorlik davrida hosil bo‘ladi. Bu gormon bachadon shilliq pardasining rivojlanishiga, urug‘langan tuxumning bachadon devoriga joylashib, homiladorlikning birinchi yarmida embrion normal rivojlanishiga ta’sir etadi. Pro gesteron, shuningdek, sut bezlari rivojlanishini ta’minlaydi, navbatdagi jinsiy sikl boshlanishini tormozlaydi. Izoprenoidlar o‘simliklar olamida ancha keng tarqalgan. Bu gruppaga mansub bo‘lgan birikmalarning asosi besh uglerodli qoldiqlardan iborat bo‘lib , ulardagi uglerod atomlari xuddi izopren molekulasidagi kabi joylashgan. O‘simliklardan erkin holdagi izopren hali ajrati b olinmagan. Biroq ular tarkibida bir qancha tarmoqlangan zanjir hosil qiluvchi besh uglerodli birikmalar uchraydi. Izoprenoidlarga efir moylari, smolalar (qatron) kamfora , kauchuk, karotinlar va shunga o‘xshash juda ko‘p xilma-xil moddalar kiradi. Quyidagi jadvalda izoprenoidlar sinfiga mansub bo‘lgan asosiy gruppalar keltirilgan. Efir moylari ko‘p o‘simliklar tarkibida uchraydi va o‘zidan xushbo‘y hid chiqarish xususiyatiga ega . Efir moylar tarkibida juda ko‘p har-xil moddalar bo‘lib, o‘simliklarning hushbo‘y hidi ham ko‘p jixatdan shu moddalarga bog‘liq. Bularga terpenlar seskviterpenlar, diterpenlar , ulprning hosilalari va sulfidlar, merkaptanlar, indol va shunga o‘xshash moddalar kiradi. Efir moylari tarkibida miqdor ji h atdan oddiy terpenlar eng ko‘p uchraydi. Monoterpenlar. Oddiy mono terpenlar asosan ikkita izopren qoldig‘idan tashkil topgan bo‘lib, alifatik va halqali monoterpenlarga bo‘linadi. Halqali monoterpenlarga mirsen va otsimenlarni misol qilib keltirish mumkin. Alifatik monoterpinlarning muhim hosilasi xisoblangan birlamchi spirt-geraniol va lenalool diqqatga sazovordir; Geraniol spirt atir tarkibidagi efir moylarining eng asosiy qismini tashkil qiladi. Linalool esa yalpiz tarkibidagi efir moylari tarkibida ko‘p uchraydi. 29

C CH3 CH3 CH CH2 CH2 C CH CH3 CH3 CH2 CH3 CH CH3 CH3 CH3CH3 C CH2 CH3 CH3 C CH2 O K arbon CH3 CH CH3 CH3 OH c m en to l simol CH3 CH CH 3 CH 3 Siklik monoterpinlarni hosil bo‘lishi ham geraniol spirtga bog‘liq.Siklik monoterpinlarning bir qator muhim hosilalari bo‘lib, ularga yalpiz taarkibidagi (moyi) mentol, ukrop va zira moyi tarkibidagi karbon moddalarini misol qilib keltirish mumkin. II. BOB . TАJRIBА Q ISM I Olingan moddalarning IQ - spektrlari Furye-spektrometrida 2000 (Perkin Elmer) modeli KBr tabletkalarida, Mass - spektrlari MX - 1303 asbobida, PMR - spektri esa JNM - 4H - 100 Varian Unity 400(+) asbobida 30

olingan. Birikmalarning tozaligi va reaksiyaning borishini YUQX usulida Silufol UV - 254 va turli xil erituvchilar sistemasida olib bordik. Moddalarning suyuqlanish haroratini Boetus mikroskopida aniqladik. 2.1. Birlamchi moddalarning olinishi Atsetonsiangidrinni hamda reaksiya uchun ishlatilayotgan boshqa aminlarni vakuumda haydash yo‘li yoki tegishli erituvchilarda qayta kristallash bilan tozalanib olindi [42]. Erituvchilar adabiyotlarda keltirilgan usullar yordamida sintez qilindi va tozalandi. a) Magnit yoki mexanik aralashtirgich o‘rnatilgan tagi yassi kolbaga, 30 ml benzol va 5.0 g (0.058 mol, 5.5 ml) atsetonsiangidrin yoki 5.0 g (0.03 mol, 4.5 ml) benzaldegidsiangidrinni quydik. Reaksion aralashmani aralashtirib turgan holda sianlovchi agent sifatida atsetonsiangidrin ishlatilganda 0.058 moll amin komponentlaridan, benzaldegidsiangidrin ishlatilganda esa 0.03 moll amin komponentlaridan (metilamin, dimetilamin, etilamin, dietilamin gidroxloridlar) qo’shdik. Reaksion aralashmani xona haroratida aralashtirib turgan holda reaksiyani 2 - 2.5 soat davomida olib bordik. Shundan so‘ng birinchi vakuumda erituvchini keyin esa reaksiya mahsulotini haydab oldik. Ushbu uslub bilan I - IV moddalar sintez qilindi. b) uch og‘izli kolbaning bir og‘ziga mexanik aralashtirgich ikkinchi og‘ziga qaytarma suv sovutgichi, uchunchi og‘ziga Dina-Stark suyuqlik ushlab qolgichini o‘rnatib, unga 5.0 g (0.058 mol, 5,5 ml) atsetonsiangidrinni yoki 5.0 g (0.03mol, 4.5 ml) benzaldegidsiangidrinni quydik. Reaksion aralashmani aralashtirib turgan holda sianlovchi agent sifatida atsetonsiangidrin ishlatilganda 0.058 moll amin komponentlaridan, benzaldegidsiangidrin ishlatilganda esa 0.03 moll amin komponentilaridan (metilamin, dimetilamin, etilamin, dimetilamin gidroxloridlar) qushdik. Aralashmani 3 - 4 soat qaynatib, xona haroratiga qadar sovuganidan so‘ng 31

$erituvchini 1/3 qismi qolguncha miqdorda erituvchisini vakuumda haydab yubordik. Qolgan qismni sovutib hosil bo‘lgan cho‘kmani filtrlab olib, etanolda qayta kristalladik. Ushbu uslub bilan V va VI birikmalar olingan. Yupqa qatlamli xromotografiya uslubida atseton:benzol (2:4) nisbatidagi erituvchilardan (sistema A) foydalandik. N - ( α - Sianizopropil)anilin (I) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (b). 5.3 g (0.058 mol, 9 мл) anilin va 5.0 g (0.058 mol) atsetonsiangidrindan 5.3 g (58%) mahsulot olingan . Т. suyq. = 78 - 79 °С, R f = 0.34 (sistema А) IQ - spektr V CN 2229 sm -1 , v NH 3328 cm -1 . Mass-spektr m\z, (%) М + =160(18), 118(100), 77(68), 133(52), PMR - spektr (5, m. d.) 1.62(с 6Н, 2( - СН 3 ), 6.8 - 7.2 (м 5Н, - N - C 6 H 5 ). N - ( α - Sianizopropil) - о - toluidin (II) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (b). 6.2 g (0.058 mol, 6.2 ml) о - toluidin va 5.0 g (0.058 mol) atsetonsiangidrindan 6.4 g (63%) mahsulot olingan . Т suyq. = 78 - 80 °С, R f = 0.53 (sistema А) IQ - spektr V CN 2226 sm -1 , v NH 3320 sm -1 . Mass - spektr m\z, (%) М + =174(22), 106(42), 91(100), 27(31). N - ( α - Sianizopropil) - p - toluidin (III) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (b). 6.2 g (0.058 mol,) p - toluidin va 5.0 g (0.058 mol) atsetonsiangidrindаn 6.9 g (69%) mahsulot olingan . Т suyq . = 73 - 74 °С, R f = 0.49 ( sistema А) IQ – spektr V CN 2220 sm -1 , v NH 3325 sm -1 Mass - spektr m\z, (%) М + = 174(20), 91(100), 69(53), 27(22). N - ( α - Sianizopropil) - p - anizidin (IV) Reaksiya quyidagi usul bo‘yicha olib borilgan (b). 7.1 g (0.058 mol,) p - anizidin va 5.0 g (0.058 mol) atsetonsiangidrind а n 8.2 g (75%) mahsulot 32$ $olingan . Т . suyq . = 47 - 48 ° С , R f = 0.65 (sistema А ) IQ – spektr V CN 2223 sm -1 , v NH 3898 sm - 1 . Mass - spektr m\z, (%) М + = 190(28), 122(100), 107(56), 27(32). 3 BOB . OLINGAN NATIJALARNING MUHOKAMASI 3.1. Atsetonsiangidrinni aminlar bilan reaksiyalari Oldingi bo‘limda keltirib o‘tilgan natijalardan ko‘rinib turibdiki, α - aminonitrillar sintezi va ularning kimyoviy o‘zgarishlariga bag‘ishlangan 33$