Bosh sahifa
Diplom ishlar
Jismoniy tarbiya
Спортда шахсни шакллантиришнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари
Спортда шахсни шакллантиришнинг ижтимоий-психологик хусусиятлари
Yuklangan vaqt:
28.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
8127 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Спорт жамоаларида лидерлик масалаларининг назарий
Жисмоний маданиятнинг умумий урта таълим тизимида жисмоний тарбия воситалари
Ёш курашчиларда жисмоний сифатларни тарбиялашда ҳаракатли ўйинлардан фойдаланиш
Болалар ва ўсмирлар спорт мактабларида шуғулланувчиларни босқон улоқтириш теникасига ўргатиш услубиёти
Жисмоний тарбия дарсларида волейбол ўйинини ўргатиш усуллари ҳамда волейбол ўйинида бериладиган машғулотлар самарадорлигини ошириш
![ошираётган фаолиятига ва унинг билан қандай мақсад кўзлаётганига нисбатан муносабатини акс эттирувчи руҳий дунёси орқали намоён бўлади. Шaxснинг энг муҳим хусусиятли жиҳатларидан бири - бу унинг индивидуаллигидир, яъни яккаҳоллигидир. Индивидуаллик деганда, инсоннинг шaxсий психологик хусусиятларининг бетакрор бирикмаси тушунилади. Индивидуаллик таркибига характер, темперамент, психик жараёнлар, ҳолатлар, ҳодисалар, ҳукмрон хусусиятлар йиғиндиси, ирода, фаолиятлар мотивлари, инсон маслаги, дунёқараши, иқтидори, ҳар хил шаклдаги реакциялар, қобилиятлари ва шу кабилар киради. Психик хусусиятларнинг бирикмасини айнан ўхшаш тарзда акс эттирувчи инсон мавжуд эмас. Масалан, яқин одамдан айрилганлиги қайғу-алам, унинг билан бирга эса ҳаётда тиклаб бўлмовчи ва бошқаларда такрорланувчи фазилатлар мураккаб воқеликнинг мангуликка йўналиши билан изоҳлаш мумкин. Шaxс ўзининг қадр-қиммати ва нуқсонлари билан ижтимоий турмушда фаол иштирок қилиши, таълим ва тарбия ёрдамида юзага келган ўзининг кучли ва кучсиз жиҳатлари билан яққол, бетакрор олий зотдир[6,143]. Жаҳон психология фанининг илғор тараққийпарвар, гуманистик тадқиқотчиларнинг тажрибасида кўрсатилишича, шaxснинг психологик тузилиши, психологик хусусиятлари (характер хислати, темпрамент хусусиятлари, иродавий сифатлари, ақлий қобилиятлари, истеъдод даражалари, барқарор қизиқишлари, ҳукмрон мотивлари, ҳиссиёти ва шу кабиларнинг бирикмаси (мажмуаси) ҳар бир яққол, алоҳида одамда бетакрор, барқарор, турғун бирликни ташкил этади. Бу эса, ўз навбатида шaxсни психологик тузилишининг нисбийлиги, қатъийлиги, стереотиплиги тўғрисидаги фикрни қатъий тасдиқлашга имкон яратади. Психик ҳолатлар, ҳодисалар (ҳиссиёт, хоҳиш, орзу, тафаккур ва шу кабилар) узлуксиз равишда ўзгариб туриши, ижтимоий гуруҳларда, ҳаётий вазиятларда одам ўз зиммасига олган ролларига алоқадор хулқ-атворнинг ўзгариши, ёшни улғайиб бориши ҳам шaxснинг психологик қиёфаси 9](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-9.png)
![хусусиятларнинг бирикмасини айнан ўхшаш тарзда акс эттирувчи инсон мавжуд эмас. Масалан, яқин одамдан айрилган-лиги қайғу-алам, унинг билан бирга эса ҳаётда тиклаб бўлмовчи ва бошқаларда такрорланувчи фазилатлар мураккаб воқеликнинг ман-гуликка йўналиши билан изоҳлаш мумкин. Шахс ўзининг қадр-қим-мати ва нуқсонлари билан ижтимоий турмушда фаол иштирок қили-ши, таълим ва тарбия ёрдамида юзага келган ўзининг кучли ва кучсиз жиҳатлари билан яққол, бетакрор олий зотдир[7,242]. Жаҳон психология фанининг илғор тараққийпарвар, гуманистик тадқиқотчиларининг тажрибасида кўрсатилишича, шахснинг психо-логик тузилиши, психологик хусусиятлари, характер хислати, темпе-рамент хусусиятлари, иродавий сифатлари, аклий қобилиятлари, ис- теъдоддаражалари, барқарор қизиқишлари, ҳукмрон мотивлари, ҳис-сиёти ва шу кабиларнинг бирикмаси (мажмуаси) ҳар бир яққол, ало-ҳида одамда бетакрор, барқарор, турғун бирликни ташкил этади. Бу эса, ўз навбатида гш.хсни психологик тузилишининг нисбийлиги, қатъийлиги, стереотиплиги тўғрисидаги фикрни қатъий тасдиқлашга имкон яратади. Психик ҳолатлар, ҳодисалар (ҳиссиёт, хоҳиш, орзу, тафаккур ва шу кабилар) узлуксиз равишда ўзгариб туриши, ижтимоий гурухлар-да, ҳаётий вазиятларда одам ўз зиммасига олган ролларига алоқадор хулқ-атворнинг ўзгариши, ёшни улғайиб бориши ҳам шахснинг пси-хологик қиёфаси (миллийлик, этник таъсир асосида) муайян даража-да барқарорликни сақлайди. Мазкур нисбий барқарорлик одам қат-нашадиган унинг яшаш шароитлари, жисмоний хусусиятларининг қиёфаси билан уйғунликда шакллантирувчи ижтимоий муносабатлар йиғиндисининг доимийлиги билан узвий боғлиқдир. Бироқбиз қайд қилиб ўтган доимийлик нисбий хусусиятга эгадир. Чунки шахсни психик тузилишининг ўзгариши жаҳон психологларининг бир қатор тадқиқотларида ўрганилган. Бу ўзгаришлар одамнинг яшаш муҳити, амалга оширадиган фаолиятида намоён бўлувчи 21](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-21.png)
![биринчи давр — она қорнидаги муддатни ўз ичига қамраб олади (зигота- эмбрион-ҳомила-туғилиш), иккинчи давр (бо-лалик): а) гўдаклик - туғилгандан то 18 ойликкача, б) мактабгача босқичдан олдинги - 19 ойликдан то 5 ёшгача, в) мактаб болалик — 5 ёшдан 11 — 13 ёшгача, учинчи давр (ўспиринлик) — 1) илк ўспирин-лик — 11 ёшдан то 15 ёшгача, 2) ўспирцнлик — 15 ёшдан то 21 ёшгача, тўртинчи давр (етуклик) — 1) илк етуклик даври — 21 ёшдан то 25 ёшгача, 2) ўрта етуклик даври — 25 ёшдан то 40 ёшгача, 3) етуклик-нинг сўнгги босқичи — 40 ёшдан то 55 ёшгача, бешинчи давр (қари- лик) — 1) истефо босқичи — 55 ёшдан то 65 ёшгача, 2) қарилик бос-қичи — 65 ёшдан то 75 ёшгача, 3) энг кексалик даври — 76 ёшдан то чексизликкача. Шундай қилиб, биз чет эл психологиясида шахс ривожланиши-нинг йўналишлари ва назарияларини қисқача шархлаб ўтдик. Қилин-ган таҳлиллардан кўриниб турибдики, Европа мамлакатлари ва АҚШ психологлари орасида бу соҳада битта умумий назария ҳали ишлаб чиқилмаган. Бунинг бош сабаби шахснинг тузилиши, уни шаклла-ниш қонуниятлари, унинг камолотида объектив ва субъектив таъсир-ларнинг роли, микро ва макромуҳитнинг таъсири, ривожланишнинг таянч манбалари бўйича умумийликнинг йўклиги, аниқметодологияга ва илмий платформага асосланмаганликдир. [9,388] 1. 3 . С портчи шахсида фаолият мотивларининг шаклланиши Одамзод муаммоси азалий долзарблиги билан бошқа инсоншунослик категориларидан кескин ажралиб турган ва бундан кейинги инсоннинг ижтимоий-тарихий тараққиётида ҳам худди шундай юксак нуфузга эга бўлиб қолаверади. Жамият мавжуд экан унинг қудрати, ҳаракатлантирувчи кучи, моддий ва маънавий маҳсулот яратувчиси бўлмиш инсоннинг ахлоқи, ақл- идроки, юксак ҳис-туйғуси, иродавий фазилати, қобилияти ва салоҳияти юзасидан янги маълумотларга эга бўлиш масаласи ўз мавқеини асло йўқотмайди. Худди шу боисдан инсон шaxси, унинг камолоти, унга таъсир 30](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-30.png)
![eтувчи ички ва ташқи омиллар, фаолият, тажриба ва интилишнинг роли масалалари XXI асрда тадқиқот eтилишга муҳтождир. Инсон шaxсини ўрганиш масаласи билан фалсафа, психология, педагогика, социология, филология, тарих каби ижтимоий ва гуманитар фанлар шуғулланади. Ҳозирги даврда инсон муаммоси аниқ, гуманитар, ижтимоий фанларнинг умумий тадқиқот объектига айланиб бормоқда ва бу жараён кейинги асрда янада жадаллашади. Шунга қарамасдан, бир томондан, инсонни ўрганишда дифференциация ҳодисаси юз бермоқда, иккинчи томондан, инсон тараққиётининг синтетик (бирикув) тавсифи бўйича интеграция ҳолати кўзга ташланмоқда. Инсон бир қатор фанларнинг тадқиқот объекти эканлиги йиғиқ, ихчам, яхлит тарзда тасаввур eтиш учун уни биосоциал ва социобиологик жиҳатдан ўрганиш мақсадга мувофиқ. Маълумки, инсон ҳаёти ва фаолиятининг операционал (усул, услуб, уқув, операция, кўникма, малака, одат) механизми унинг онтогенезида функционал (ҳаракатлантирувчи) механизмга ўсиб ўтади, бинобарин, унда комилликнинг белгилари, аломатлари шаклланади, натижада у жисмоний ва маънавий камолот чўққисининг муайян даражасига eришади[10,102]. Муаммони инсон - жамият - табиат - турмуш муносабатлари нуқтаи назардан текширган жаҳон психологиясининг намоёндалари Ш.Бюлер, А.Маслоу, К.Роджерс, Р.Олпорт, В.Джемс, А.Гезелл, Л.Термен, Ж.Пиаже, А.Валлон, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Виготский, А.Н.Леонтъев, Б.Г.Ананъев каби олимлар одамнинг улар билан ҳар хил турдаги ва кўринишдаги каузал, структуравий, операционал, мотивацион, когнитив, фазовий ва маконий алоқалар тизими мавжудлигини таъкидлаб ўтгандир. Жаҳон психологиясидаги турли назарияларга асосланган ҳолда, биринчидан, инсон у ёки бу алоқалар тизимига биноан биологик eволюция маҳсули сифатида ўрганилади. Иккинчидан, ижтимоий-тарихий жараённинг ҳам объекти, ҳам субъекти тариқасида инсон шaxси тадқиқот қилинади. Учинчидан, индивид (одамзод) муайян даражада ва кўламда ўзгарувчан, 31](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-31.png)
![Инсон ҳаётида ижтимоий ҳодиса сифатида армон муҳим ролъ ўйнайди, унинг фаолликка чорлайди, ҳаракат қилишга асосий туртки вазифасини бажаради. Армон инсон учун гўёки ушалмаган орзу, ғамгин туйғуларнинг жонлашуви, комфортга интилишга даъват eтувчи ҳиссиёт, ижтимоий ва яккаҳол турмушни баҳолаш мезони, фаолликка етакловчи мотив, эзгу ниятлар оғушига тортувчи доимий туртки, лоқайдликнинг олдини олувчи ички руҳий имкониятдир. Шaxс учун eйдетик образлар қанчалик аҳамият касб eца, барқарор из қолдирса, армон ҳам худди шундай хусусиятга эга бўлиб, улардан фарқли ўлароқ доимийлиги, устуворлиги, мақсадга ундовчилиги билан юқорироқ нуфузга эга. Инсоннинг субъектив хислатлари интеграциясининг юксак шакли ижодиёт (креация) ҳисобланиб, умумлашган имкониятлар тарзида қобилиятлар (истеъдод, иқтидор), талант ва салоҳият вужудга келади. Одамнинг субъектив хусусиятлари, хислатлари ривожининг асосий шакллари руҳан тайёргарлик, старт, кулъминация ва финиш саналиб, инсоннинг жамиятдаги ишлаб чиқариш ва ижодиёт фаолиятларини белгилайди. Мазкур тўрт босқич, тўрт мезон, тараққиётни баҳолаш тизими ўзига хос хусусиятлари, имкониятлари, суръати, давомийлиги билан бир-бирларидан ҳам сифат, ҳам миқдор жиҳатдан ажралиб туради[11,100-102]. Жаҳон психологияси фанида инсон сифатлари (хислатлари, фазилатлари, хосиятлари) ни индивидуал, шaxсга оид ва субъектив гуруҳларга ажратилиши анъанавий ва касбий хусусиятга эга, чунки улар одамнинг яхлитлиги, бир бутунлиги, алоҳидалиги тавсифидан иборат бўлиб, бир даврнинг ўзида ҳам табиат, ҳам жамият жонзоди эканлигини англатади. Мазкур яхлитликнинг мағзи шaxснинг тузилишидир, унда нафақат инсоннинг асосий хислатлари ўзаро кесишади ва умумлашади, балки унинг ижтимоий ва шaxсий кўникмалари муайян таркибга келтирилади, қоидавий хусусият касб этади. 35](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-35.png)
![давлатимиз томонидан бекамукўст яратиб берилган. Жисмоний тарбия ва спорт бизда таълимнинг ажралмас қисми бўлиб ҳисобланади. Бундан ташқари мактабларда турли спорт тўгараклари мунтазам равишда ишлаб туриши таъминланган. Спортнинг барча турлари мужассамлашган юқорида таъкидлаб ўтганимиз, “Умид ниҳоллари”,“Баркамол авлод”, “Унивесиада ” каби Республика миқёсида ўтказиладиган мусобақалар мисолида кўришимиз мумкин. Спорт психологияси билан боғлиқ бўлган масалалар қадим вақтларда ҳам мавжуд бўлган. Қадимда Грецияда жисмоний бақувват қуллар танлаб олиниб, уларни ҳаёт-мамот жангига тайёрлашганлар. Шунинг давоми сифатида кейинчалик Грецияда олимпиада ўйинлари ташкил қилинди. Шарқда ҳам полвонлар ўртасида турли хил спорт мусобақалари, беллашувлар ўтказиб турилган. Саройларда полвонлар сақланилганлигини Паҳлавон Маҳмуд воқеалари мисолидан билиб олганмиз. Бироқ бу ишларнинг барчаси илмий асосда олиб борилсагина юқори натижаларга эришиш мумкинлигини кўпинча назардан четда қолдирамиз. П.Ф.Лесгафт, машхур олим, бола ривожланишида жисмоний машқларнинг ролини батафсил кўрсатиб, бу ўринда етакчилик қилувчи омилда ҳаракатлар психологияси туришлигини, бажарилаётган жисмоний машқлар боланинг макон ва авқт ҳақидаги тасаввурларни ўстириш кераклигини таъкидлайди. Бу тасаввур қандай пайдо бўлади? Бола ўз ҳаракатлари кучини, хажмини, йўналиши ва тезлигини тасаввур қилади. Бунда кўриш, тери-туйиш ва мушак харакат сезгилари иштирок этиб, уларнинг ўзаро уйишиши ҳаракат сезгисини, шунингдек, макон тва вақт туйғуларини ҳам вужудга келтиради[13,309]. Спорт билан шуғулланиш ёшларни фақат жисмоний бақувват қилибгина қолмасдан, уларнинг руҳиятига, меҳнат самарадорлигининг ўсишига ҳам ёрдам беради. Айниқса, ақлий фаолият билан шуғулланувчи кишилар ўз фаолиятларини жисмоний машқлар, ҳаракатлар билан алмаштириб 53](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-53.png)
![ривожланишига маълум ёшлардагина ижобий таъсир кўрсатиши, агар бу давр ўтказиб юборилган бўлса, таъсири бўлмаслиги иумкин. Масалан, ўсмирлик ва ўспиринлик ва йигитлик ёшлари шахснинг жисмоний кучларини намоён этиш билан боғлиқ даврлардир. Айнан шу даврда жисмоний имкониятларнинг нгамоён бўлиши, шахснинг кейинги руҳий хусусиятларининг шакилланиши учун жуда муҳимдир. Спорт билан шуғулланиш шахсда тиришқоқлик ва зўр беришлик қобилиятларини ўстиради. Спорт билан шуғулланиш жараёнида спортчи зарурий ҳаракат кўникмаларини эгаллайди, тезлик ва катта куч талаб қиладиган мускул зўриқишларида иродавий кучланишни намоён этиши онгли равишда чарчоқлик ҳиссини, қўрқув ва ўз кучига ишонмаслик билан боғлиқ салбий эмоцияларни бартараф этишга ёрдам беради[14,313]. Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш керакки, спортчининг шахс сифатида ривожланиши узоқ ва мураккаб тарзда давом этадиган муҳим жараёндир. Чунки бир авлод спортчилари томонидан эгалланган хусусият иккинчи авлод вакилларига ўтади ва улар томонидан ўзлаштирилади. Шунинг учун ҳар кунги тарбиявий фаолият келажакни назарда тутган холда олиб борилиши лозим. Спортчи ўзини –ўзи тарбиялаш жараёнида спортчи ўзини-ўзи назорат қилиши, ўзини –ўзи кузатиши ва ўзи –ўзига баҳо бериш алоҳида аҳамиятга эга. Ўз-ўзига баҳо бериш жараёни спортчиларнинг ўз имкониятларини хисобга олган ихолда у ёки бу мақсадни қўйиш билан боғлиқ. Мураббий спортчиларга тарбиявий таъсир кўрсатиш жараёнида унинг тарбиясини ва хиссиётларини инобатга толган холда ёндошиш хар иккала томон учун ҳам фойдадан холи бўлмайди. 2.2 Спортчилар фаолиятини ўрганувчи умумпсихологик методлар Инсон ўзининг кимлигини англашга интилишдан, ўз руҳий дунёсини ва ўзгалар руҳиятини билиш истаги пайдо бўлишдан, табиат ва жамият ҳодисаларини тушунишга эҳтиёж сезишдан, ўтмиш, ҳозирги замон, келажак 57](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-57.png)
![ипгчанлик қобилиятлари, мутахассисликка ярокдилиги муаммоларини ҳал қилиш назарда тутилади. Табиий шароитларда инсон психикасини ўрганишда синалувчилар (боғча болалари, мактаб ўқувчилари, ишчилар, деҳқонлар, зиёлилар, бизнесменлар, фермерлар, илмий ходимлар ва ҳоказолар)нинг ўзлари бехабар бўлиши, таълим жараёнида берилаётган билимлар тадқиқот мақсади мувофиқлаштирилиши, катта ёшдаги одамларга тарбиявий таъсир ўтказиш (интеракция) кундалик меҳнат тарзи доирасида амалга оширилиши, завод ва фабрикада эса моддий маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга қаратилиши лозим. Хулоса тариқасида таъкидлаш жоиз бўлса, умумий психология таркибида фаолият юритиб, психологиянинг баржа сохаларида ўзининг ажралмас ўрнига эга эканлигини алоҳида таъкидлаш жоиздир [16,208] . Мазкур тестларнинг барча сохалардаги ўринли хизматлари жамиятимиз тараққиёти учун, ёшларни ҳар томонлама етук инсон бўлиб шаклланишида психологик ёндошувлар сифатида хизмат қилиши соханинг жамият тараққиётидаги ўрни ва ролининг нечоғлик аҳамиятли эканлигини эътироф этиш бир мунча ўринлидир. 2.3. Метод икалар ў ртасидаги боғлиқлик ва уларнинг характ е ристикаси Тад қ икот объектимизнинг ў зига хос жиҳатларидан келиб чиққан ҳолда Спортчи лар мотив л а рини тадқиқ этишда В.Г.Гербачевскийнинг "Интилиш даражасини баҳолаш" сўровномасидан фойдаландик. Ушбу сўровнома (методика) валидлик ва ишончлилик талабларига жавоб беради. Унда мотивация тузилмасининг қуйидаги ўн бешта таркибий қисми ў рин олган: ички мотив, билиш мотиви, қийинчиликлардан қочиш мотиви, мусобақалашув мотиви, фаолиятни ўзгартириш мотиви, ў зини ўзи ҳурматлаш мотиви, натижаларнинг аҳамиятлилиги, топшириқларнинг мураккаблиги, иродавий зўриқиш, эришилган миқдорлар даражасини баҳолаш, ўз 64](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-64.png)
![имкониятларини ўзи баҳолаш, кучларни сафарбар қилиш, натижаларнинг кутилмавий даражаси ва улар ў ртасидаги қонуният, ташаббускорлик. Сўровнома 42 та тасдиқдан иборат бўлиб, м етодикани қўллашдан олдин синалувчилар бирон-бир мураккаб спорт топшириқларини бажариш билан машғул бўлишлари лозим. Унинг дастлабки босқичи бажариб бўлингач, сўровномани тўлдириш талаб қилинади. Юқоридаги барча методикалар орқали тўпланган маълумотларнинг омилли умумий тахлилини амалга ошириш учун компьютер SPSS дастуридан фойдаландик. Бу эса спортчи ўспиринлар шахси психикасининг умумий тавсифини баён этишга имкон туғдирди. Шахс эҳтиёжларининг қондирилиши ва фаолият натижаларидан кўзланган мақсадга эришишда унинг мотивлари муҳим аҳамиятга эга. Шахснинг ички фаолият бошқарувидаги мотивация, қизиқиш, майл, установка ва эмоционал ҳолатлар унинг ҳаётий стратегиясини белгилашда етакчи манба ҳисобланади. Шундай экан, спортчиларнинг фаолият мотивацияси уларнинг ўз-ўзини тарбиялаш ва спорт маҳоратларини шакллантириш муаммоларига айрим аниқлик киритади. Ўрганиш объектининг ўзига хос жиҳатларидан келиб чиққан ҳолда спортчиларнинг мотивация соҳасини уларнинг интилиш даражасини аниқлаш асосида тадқиқ этиш лозим. Спортчиларнинг интилиш даражаси деганда, унинг олдига қўйилган мақсадлари ҳамда қийинчиликларда номоён бўладиган эҳтиёж ва мотивлари тушунилади. Шахснинг интилиш даражасини экспериментал ўрганишда синалувчидан идентик тоифадаги бир қатор топшириқларни мураккаб кшрсаткичларга мувофиқ кетма-кетликда бажариб бориш талаб қилинади. Аслида шахснинг интилиш даражасини унга тақдим қилинган топшириқларнинг ўртача мураккаблик кўрсаткичи бўйича муҳокама этилади [15,510] . 65](/data/documents/4e80dd9e-bce8-4c8c-ab24-7442609eac78/page-65.png)
