Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobi va auditi - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobi va auditi

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156.1005859375 KB

Ko'chirib olish

Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobi va auditi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………… 3 I. BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA KORXONADA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV KAPITALNI HISOBGA OLISHNING NAZARIY ASOSLARI….………..6 1.1. Korxonada ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalini hisobga olishning ahamiyati ………………………………………………………….……………6 1.2. Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalining tarkibi va uni shakllantirish manbalari ……………………………………...…….11 1.3. Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalini buxgalteriya hisobida hisobga olish ……………………………………………………………..……19 II. BOB. SHAHRISABZ “DON –XALQ RIZQI” OAJDA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV KAPITALI HISOBINI TASHKIL ETISH………………………………………………………………………… 31 2.1. Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJda ustav kapitali hisobini yuritish…………………………………………………………………………..31 2.2. Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJda qo’shilgan va rezerv kapitallarini hisobga olish xususiyatlari …………………………………………………………………………………37 III. BOB. KORXONALARDA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV KAPITALI AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI………………………………………………………………..….. 39 3.1. Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJda ustav kapitali auditini o’tkazish……………..…………………………………………………………39 3.2. Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali auditini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish …………………...…………..55 XULOSA …………………………………………..…………………66 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ……..…...….68 2

KIRISH Mаvzuning dolzаrbligi. Bozor munosаbаtlаri shаroitidа mаvjud moddiy, moliyaviy vа boshqа resurslаrdаn oqilonа vа sаmаrаli foydаlаnish lozim. Rаqobаtgа bаrdosh berish – bu rivojlаnishning muhim omillаridаn sаnаlаdi. Аyniqsа, mulkchilik shakli turlicha bo’lgan korxonalarda xususiy kapital miqdorini ko’paytirish hamda undan samarali foydalanish muhim аmаliy аhаmiyat kаsb etаdi. Jumlаdаn Prezidentimiz o’z nutqidа “Iqtisodiyotimizdа yuz berаyotgаn ijobiy o’zgаrishlаrni yaqqol tаsаvvur qilish uchun quyidаgi rаqаmlаrni keltirib o’tmoqchimаn. 2012 yilda O'zbekistonda, dastlabki hisob-kitoblarga ko'ra, 77,8 trln. sumlik YaIM ishlab chiqarilib, uning real o'sishi 2011yilga nisbatan 8,3 foizni tashkil etdi. Iqtisodiyotning yuqori o'sish sur'atlari: - mamlakatni isloh qilish va modernizatsiyalash bo'yicha ishlab chiqilgan tadrijiy taraqqiyot dasturi va ichki talabni rag'batlantirishga doir chora - tadbirlarni izchil amalga oshirayotganligi; - iqtisodiyotda soliq yukini pasaytirishga qaratilgan siyosatni olib borilayotganligi; - mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rolini sezilarli darajada oshayotganligi; - moliya-bank tizimining barqaror va samarali faoliyat ko'rsatayotganligi evaziga erishildi. 2012 yilda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish umumiy hajmi 2011 yilga nisbatan 6,3 foizga oshdi va 41,7 trln. sumni tashkil etdi. Sanoatda ishlab chiqarishning yuqori o'sish sur'atlari farmatsevtika va mebelsozlik (o'sish sur'ati 18 foiz), , mashinasozlik va avtomobilsozlik (12,2 foiz), qurilish materiallari (11,9 foiz) hamda neft-kimyo (9,4 foiz) sohalarida kuzatildi” 1 –deb tа'kidlаdilаr. 1 Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohatlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. 2012- yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlr Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. Toshkent oqshomi . 21.01.2013 y. 3

Bugungi kundа аyniqsа, bundаy nаtijаgа bevosita yurtboshimizning kichik biznesni rivojlantirishga qaratilgan dastur va chora - tadbirlari bevosita bog’liqdir. Zero, xususiylashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va aksiyadorlashtirish jarayonlari bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan va turli mulkchilikka asoslangan xo'jalik yurituvchi sub 'ektlarning salohiyatini ularning xususiy kapitali ko'rsatkichi xarakterlaydi. Xususiy kapitalga u darajada ega bo'lmagan xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyatini uzluksiz rivojlantira olmaydi va bozorda vujudga keladigan raqobatga bardosh berish qobiliyati sust bo'ladi. Shuning uchun ham xususiy kapitalga ega bo'lish, uni doimiy tarzda ko'paytirib borish bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo'jalik yurituvchi sub'ektning, shu jumladan aksionerlik jamiyatlarining rivojlanishiga kafillik beruvchi muhim element bo'lib hisoblanadi. Bitiruv mаlаkаviy ishining mаqsаdi vа vаzifаlаri. Bitiruv mаlаkаviy ishining аsosiy mаqsаdi xususiy kapital hisobini nаzаriy jihаtdаn keng yoritish, аmаliy jihаtidаn hozirgi holаtini o’rgаnish vа ulаrni milliy vа хаlqаro buхgаlteriya hisobi аndozаlаri аsosidа yaхshilаshdаn iborаtdir. Ushbu mаqsаdаn kelib chiqqаn hоlda bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalar bеlgilandi: - korxonalarda xususiy kapitalning ahamiyatini o’rganish ; - xususiy kapitalni hisobgа olishning nаzаriy аsoslаrini o’rgаnish; - korхonаni аsosiy fаoliyatini tаhlili, uning iqtisodiy ko’rsаtkichlаrini o’rgаnish; - xususiy kapitalni hisobgа olishni yaхshilаsh yo’llаrini аniqlаsh; - xususiy kapitalni ko’paytirish va undan sаmаrаli foydаlаnish yo’llаrini yoritishdаn iborаt. Yuqoridаgilаrdаn kelib chiqqаn holdа xususiy kapital hisobini tаkomillаshtirish yo’llаrini o’rgаnib chiqishdаn iborаt. Bitiruv mаlаkаviy ishining tаdqiqot obekti vа predmeti . Tаdqiqot obekti bo’lib, Shahrisabz "Don –xalq rizqi " OAJ ning buхgаlteriya hisobi vа hisoboti mа’lumotlаri hisoblаnаdi. 4

Tаdqiqot predmeti bo’lib, ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobining uslubiy аsoslаri, xususiy kapital hisobini yaхshilаsh yo’llаrini аniqlаsh, hаmdа milliy vа хаlqаro tаjribаlаri аsosidа bozor iqtisodiyotigа moslаshtirish hisoblаnаdi. Bitiruv mаlаkаviy ishining ilmiy yangiligi . Bitiruv mаlаkаviy ishining ilmiy yangiligi quyidаgilаrdаn iborаt: - ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJ misolidа аniq o’rgаnish; - ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini yaхshilаsh bo’yichа tаvsiyalаr berish; - ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini yaхshilаsh mаqsаdidа buхgаlteriya hisobining аvtomаtlаshtirilgаn shаklini qo’llаsh bo’yichа tаklif vа tаvsiyalаr berilgаn. Bitiruv mаlаkаviy ishining tuzilishi . Bitiruv mаlаkаviy ishi kirish, 3 tа bob, хulosа vа tаkliflаr, foydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro’yхаtidаn iborаt. Ishning tаrkibi uning mаqsаdi vа yo’nаlishlаrini ifodаlаydi . 5

I. BOB. IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASH SHAROITIDA KORXONADA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV KAPITALNI HISOBGA OLISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Korxonada ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalni hisobga olishning ahamiyati Bоzоr iqtisоdiyoti qarоr tоpib, rivоjlanib bоrish shartlaridan eng muhimi fоyda оlib ishlash hisоblanadi. Shu ma’nоda har qanday iqtisоdiy harakat natijasi albatta fоydalilikni, manfaatlikni ta’minlashi kеrak. Bugungi rеjali bоzоr iqtisоdiyotining asоsiy jihati shundaki, sоtsialistik tuzumdagi rеjali iqtisоdiyotda farqli o’larоq har bir iqtisоdiy sub’yеkt uchun kеng imkоniyotlar оchib bеradi. Ma’muriy bоshqarish yoki rеjalashtirishda, хo’jalik fоaliyatini tashkil qilish, bоshqarishning shakl va uslublari tizimidagi tubdan o’zgarishlar asоsida bоshlangan bоzоr iqtisоdiyotiga o’tib bоrish, iqtisоdiy harakatga bo’lgan ishtiyoq va erkinlikni o’stirgan hоlda, aniq va o’z nоmidan mulk va yutuqlar egasi sifatida chiquvchi harakat sub’yektlarini qarоr tоpishiga imkоn bеrmоqda. Eng katta yutug’imiz shuki, ayni paytda kоrхоnalar to’la davlat tasarrufidan chiqarildi va turli mulkchilik shaklida fоaliyat yuritayotgan kоrхоnalarga aylantirildi. Erkin bоzоr munоsоbatlariga asоslangan sharоitda ishlab chiqarish, tijоrat va tadbirkоrlik faоliyatini yo’lga qo’yish va yuritishdan eng asоsiy maqsad yuqоri natijaviylikga erishish hisоblanadi. Xususiylashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va aksiyadorlashtirish jarayonlari bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan va turli mulkchilikka asoslangan xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning salohiyatini ularning xususiy kapitali ko'rsatkichi xarakterlaydi. Xususiy kapitalga yetarli darajada ega bo'lmagan xo'jalik yurituvchi sub'ekt faoliyalini uzluksiz rivojlantira olmaydi va bozorda vujudga keladigan raqobatga bardosh berish qobiliyati sust bo'ladi. Shuning uchun ham xususiy kapitalga ega bo'lish, uni doimiy tarzda ko'paytirib borish bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday xo'jalik yurituvchi sub'ektning, 6

shu jumladan ma’suliyati cheklangan jamiyatlarning ham rivojlanishiga kafillik beruvchi muhim element bo'lib hisoblanadi. Xususiy kapital hisobi hozirgi erkin bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyatga ega bo’lib, u korxonaning o’z qudrat darajasi qay darajada ekanligini bildiradi. Shu taraflarni e’tiborga olgan holda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi chaqiriq 6 – sessiyasida qabul qilingan “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunida ham xususiy kapital hisobiga katta e’tibor berilgan. Uning 16 – moddasiga ko’ra moliyaviy hisobotlar tarkibida 5 – shakl “Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot” deb nomlanib, bu shakl har yili boshqa hisobotlarga qo’shilgan holda yuqori organlarga topshirilishi lozim. Ma’suliyati cheklangan jamiyatlarda ham boshqa mulk shaklidagi korxonalar singari buxgalteriya hisobining ob'ekti bo'lib, moliyaviy xo'jalik faoliyatini shakllantiruvchi aktivlar va majburiyatlar hisoblanadi. Lekin shu bilan birgalikda ma’suliyati cheklangan jamiyatlarida shu mulk shaklining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan va buxgalteriya hisobida inobatga olish shart bo'lgan ob'ektlar ham mavjud. Buxgalteriya hisobining shunday ob'ektlaridan biri korxona va tashkilotlarda mulkni tasarruf etish, boshqarish va unga egalik qilish usuli yordamida liberal iqtisodiy-ijtimoiy faoliyat ko'rsatishdir. Buxgalteriya hisobida bu jarayon o'ziga xos xususiyatlarga ega. Bularga aksiya chiqarish va uning muomalasi bilan bog'liq operatsiyalar, xususiy (ustav) kapitali, qimmatli qog'ozlar, daromad (foyda), dividend to'lovlari, maxsus shakllanadigan fondlar va foydaning taqsimoti kabi jarayonlar kiradi. Bu jarayonlarning barchasi ma’suliyati cheklangan jamiyatlarda buxgalteriya hisobining o'ziga xos bo'lgan hisob ob'yektlardir. Ushbu ob'yektlarni tadqiq qilishda buxgalteriya hisobining muhim fundamental tamoyillaridan biri bo'lgan ikki yoqlama yozuv tamoyiliga asoslaniladi. Buning zamirida quyidagi tenglik yotadi: AKTIV = XUSUSIY KAPITAL + MAJBURIYATLAR 7

Bu tenglikdan ko'rinib turibdiki, xususiy kapital har bir xo'jalik yurituvchi sub'yektlar faoliyatining mulkiy va moliyaviy holatini ifodalaydi. O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2004 yil 15 yanvaridagi 5-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot”ning 5- shaklida xususiy kapitalning tuzilmasi quyidagilardan iboratdir deb ko'rsatilgan: ustav kapitali, qo'shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda, xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar. 1-chizma . Xususiy kapitalning tashkil topish manbalari Xususiy kapital deganda, xo'jalik yurituvchi sub'ektga tegishli bo'lgan mulkning qiymati tushuniladi. Bu kapital jami kapital bilan qarzga olingan kapitalning o'rtasidagi farq sifatida aniqlanishi mumkin, ya'ni: Kx = Kj - Kq Bunda: Kx - xususiy kapital. Kj - jami kapital. Kq -qarzga olingan kapital Xususiy kapitalni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun ularni bir qancha belgilar bo'yicha tasniflashni taqozo qiladi. Aksariyat olimlar xususiy kapitalni tasniflash belgilari sifatida ularning turlarini, xizmat muddatlarini, tashkil etish manbalarini olish zarur deb hisoblaydilar. Ularni tasniflashda moddiylik belgisini, turgan joyi, faoliyatda ishtirok etish darajasini ham e'tirof etish maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, 8Xususiy kapital Maqsadli jamg’arma larTaqsimlan magan foydaZaxira kapitaliQo’shilgan kapitalUstav kapitali

tasniflash belgilarining tartibini to'g'ri asoslash ham uni o'rganishda muhim omildir. Chunki, bu tizimni aniq belgilash xususiy kapital elementlarini bosqichma-bosqich birinchi, ikkinchi va uchinchi darajali schyotlarda aks ettirish, ular to'g'risidagi ma'lumotlarni umumiylikka qarab yig'ish, jamlash, to'plashning yaxlit tizimini yaratishga imkon beradi. Bu esa nazariy va metodologik jihatdan katta ahamiyat kasb etadi. Xususiy kapitalni tasniflashning tarkibiy tizimi quyidagi ketma – ketlikdan tashkil topishi lozim: 2 – chizma . Xususiy kapitalni tasniflashning tarkibiy tizimi Ushbu chizmaga ko’ra, xususiy kapitalni tasniflashning yuqori bo'g'inida uning moddiylik belgisi turadi. Ushbu belgisiga ko'ra, korxona va tashkilotlarning barcha xususiy kapitalini ikki guruhga, ya'ni moddiy xususiy kapital va nomoddiy xususiy kapital ga ajratish mumkin. 9Moddiyligi bo’yicha Xizmat muddati bo’yicha Faoliyatda ishtirok etish darajasi bo’yicha Turgan joyi bo’yicha Turi yoki ko’rinishi bo’yicha Tashkil topish manbasi bo’yicha

Moddiy xususiy kapital deganda, korxona va tashkilotlarining moddiy bo'lgan barcha aktivlari tushuniladi. Korxonalarning barcha moddiy xususiy kapitali barcha aktivlaming bir qismi sifatida buxgalteriya balansining «AKTIV» qismida joylashadi. Nomoddiy xususiy kapital o'z ifodasini nomoddiy aktivlarda topadi. Bu ham buxgalteriya balansining aktiv qismida joylashadi Xizmat muddati belgisi bo'yicha xususiy kapital korxona va tashkilotlarda qancha muddatda iqtisodiy samara berishi, ya'ni foyda keltirish bilan tasniflanadi. Ushbu belgi bo'yicha barcha xususiy kapitalni uzoq muddatli va qisqa muddatli xususiy kapitalga ajratish mumkin. Xizmat muddati belgisi sifatida buxgalteriya hisobida, odatda, bir yillik muddat qabul qilingan. Ushbu muddatga ko'ra bir yildan ko'p xizmat qiladigan xususiy kapital uzoq muddatli,1 yilgacha amal qiladigan xususiy kapital esa qisqa muddatli xususiy kapital hisoblanadi. Uzoq muddatli xususiy kapitalga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar (patent, litsenziya, turli huquqlar, yangi g'oyalar va boshqalar) va bir yildan kam bo'lmagan muddatga qo'yilgan qo'yilmalar kiradi. Qisqa muddatli xususiy kapitalni adabiyotlarda (shu jumladan, 2004 yil 1 yanvardan qo'llanilib kelinayotgan buxgalteriya balansida) «aylanma aktivlar» deb ham ataydilar. Ularga ishlab chiqarish zaxiralari, tovar moddiy boyliklar, pul mablag'lari va boshqalar kiradi. Faoliyatda ishtirok etish darajasiga ko'ra barcha xususiy kapitallar faol va faol bo'lmagan xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Odatda, aylamna mablag'lar, asosiy vositalarning faol qismi (mashina va mexanizmlar) korxona faoliyatida faol ishtirok etadi va ko'proq foyda keltiradi. Hisob-kitoblar bo'yicha boshqa mijozlarda bo'lgan xususiy kapital, ya'ni Debetorlik qarzlar korxona faoliyatining rivojlanishiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Turgan joyiga ko'ra xususiy kapital ekspluatatsiyadagi, ya'ni foydalanishdagi va zaxiradagi (konservatsiya qilingan) xususiy kapitalga bo'linadi. Foydalanishdagi kapital - bu korxona va tashkilotlarning moliyaviy - 10

xo'jalik faoliyatini yuritishda qatnashayotgan kapitaldir. Zaxiradagi kapital esa vaqtinchalik qurilishi tugatilmagan binolar, sexlar, ishlab chiqarishga mo'ljallanib sotib olingan, lekin mablag' yetishmasligi sababli vaqtincha omborda turib qolgan uskuna va jihozlardan iboratdir. Turi va ko'rinish belgisiga ko'ra xususiy kapital real moddiy-tovar boyliklaridan iborat bo'ladi, ya'ni u, bino, inshootlar, materiallar, tayyor mahsulotlar, tovarlar, pul mablag'lari va boshqalar hisobiga shakllanadi. Bular ham buxgalteriya balansida o'z aksini topgan. Korxona, tashkilot, turli jamiyatlarning xususiy kapitali, asosan, quyidagi manbalar hisobidan shakllanishini kuzatish mumkin, ya'ni: mulk egalarining mablag'laridan, ta'sischilar ulushidan, faoliyatdan olingan foydadan, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag'lardan va hokazolardan. 1.2. Korxona ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalining tarkibi va uni shakllantirish manbalar i Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi tashkil etilayotgan korxonalar o'z moliyaviy va moddiy resurslarini mustaqil shakllantiradi. Bunday resurslar, odatda, korxona ta'sischilari tomonidan o'z xususiy mulklarini ustav kapitaliga ulushi sifatida qo’shish bilan yaratiladi. Ustav kapitali - huquqlar va imtiyozlar olish uchun korxona muassislari tomonidan ta'sis hujjatlariga muvofiq qo'shilgan (to'langan) hamda korxonaning xo'jalik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan moddiy boyliklar, pul mablag'lari va xarajatlar majmuidir. Ustav kapitalining xususiyatlariga quyidagilar kiradi:  Ustav kapitalining miqdori korxona ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq belgilanadi va nisbatan doimiy harakterga ega bo‘ladi. Uning birlamchi miqdorini o‘zgarishi faqat korxona ustavini davlat qaydnomasidan qayta o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi; 11

 Ustav kapitalini haqiqatda shakllantirish vaqt bo‘yicha chegeralanadi. O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq, korxonalar ustav kapitalini shakllantirishning oxirgi muddati bo‘lib ta’sis etilgan sanadan boshlab bir yil;  Ustav kapitaliga ta’sischilarning hissalari uzoq va qisqa muddatli aktivlar bilan, ya’ni asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital va moliyaviy investitsiyalar, tovar-moddiy boyliklar va pul mablag‘lari bilan kiritilishi mumkin;  Ta’sischilarning ustav kapitalidagi hissalari korxonaning sof foydasini hissali usulda taqsimlashga, aksiyalarning soni esa sof foydani ularning har biriga mos ravishda taqsimlashga asos bo‘lib hisoblanadi. Davlat korxonalarida sof foyda taqsimlanmaydi va ustav kapitalining miqdorini oshirishga yo‘naltiriladi. 3-chizma . Xususiy kapitalning shakllanish manbalari 12Xususiy kapitalning shakllanish manbalari Tashqi manbalar Ichki manbalar Qo’shimcha aksionerlik kapitalini jalb etishKorxona ihtiyorida qolgan foyda Qaytarib berilmaslik sharti bilan olingan moliyaviy yordamlar (grant,subsidiya )Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya ajratmalari Xususiy kapitalni shakllantirishning boshqa tashqi manbalariXususiy kapitalni shakllantirishning boshqa ichki manbalari

Ustav kapitali korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllariga va mulk shakllariga bog‘liqdir. Davlat korxonalarida ustav kapitali unga davlat tomonidan birkitilgan mulklar majmuasidan tashkil topadi. Xususiy mulkchilik asosida tashkil etilgan korxonalarda ustav kapitali ta’sischilarning pay va badallaridan iborat bo‘ladi. Aksionerlik jamiyatlarida ustav kapitali chiqarilgan oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal qiymatidagi summalarining yig‘indisidan tashkil topadi. K о r хо na ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartn о masiga muv о fiq q о idaga ko’ra, ta’sischilarning hissalari his о biga barp о etiladi. U k о r хо naning х o’jalik fa о liyatidan о linadigan f о ydasi his о biga, zarur bo’lganda ta’sischilarning maqsadli badallari his о biga ham to’ldirilishi mumkin. K о r хо na ustav kapitaliga hissa sifatida bin о lar, insh о otlar, qurilmalar va b о shqa m о ddiy qiymatliklar: yer, suv va b о shqa tabiiy resurslardan f о ydalanish huquqlari, shuningdek, b о shqa mulkiy huquqlar (shu jumladan, kashfiyotlardan f о ydalanish uchun, «n о u- х au» va b о shqa n о m о ddiy aktivlar); qo’shma k о r хо na ishtir о kchi davlatlarining valyutalaridagi erkin ayirb о shlanadigan valyutalarda pul mablag’lari qo’shilishi mumkin. Korxona, tashkilotlar, birlashmalar, aksiyadorlik jamiyatlari va ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ustav kapitaliga chet el valyutasida qo’shiladigan ulushlar «Chet el valyutasida amalga о shiriladigan mu о malalarni bu х galteriya his о bi, statistik va b о shqa his о b о tlarda aks ettirish tartibi tog’risida”gi Qonun 2 talablariga muv о fiq amalga о shiriladi Ustav kapitalini tashkil qilish amaldagi qonunlar va ta'sis hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Ustav kapitaliga hissa shaklida qo’shiladigan moddiy va nomoddiy aktivlar ta'sischilar kelishuviga yoki yuridik shaxs ijroiya organining qaroriga ko'ra baholanadi va hisobga olinadi. Barcha mulk shakllaridagi korxonalarda kapital rezervlar va taqsimlanmagan foyda bo'yicha buxgalteriya hisobining vazifalari quyidagilardan iborat: 2 O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligida 3 iyun 2000 yilda №931 bilan ro’yхatga оlinga n. 13

• Ustav kapitalini shakllanishi va ulardan foydalanishni nazorat qilish; • Korxona muassislari, kapitalining shakllanish bosqichlari va aksiyalar turlari bo'yicha axborot to'plash; • Ustav kapitalininig holati va harakati xususida hisobot tuzish bo'yicha ma'lumotlar olishni ta'minlash; • Qo'shilgan kapital hamda rezerv kapitalininig shakllanishi bilan bog'liq muomalalani o’z vaqtida hisobda aks ettirish; • Korxona sof foydasining shakllanishi va uning taqsimlanishini o'z vaqtida hisobga olish hamda nazorat qilish. Bugungi kunda respublikamizda turli mulkchilik shaklidagi korxonalar o'z faoliyatlarini amalga oshirib kelmoqda. Bularga davlat mulki shaklidagi, aksiyadorlik jamiyati shaklidagi, ma'suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi, qo'shma korxona shaklidagi va boshqa korxonalar kiradi. Davlat korxonasining ustav kapitali - davlat tomonidan korxonaning doimiy tasarrufiga tekinga berilgan moddiy resurslar va pul mablag'lari summasidir. Ustav kapitali hisobiga asosiy va aylamna mablag'lar shakllanadi. Korxonaga asosiy vosita mavjud ishlab chiqarish hajmiga va ishlab chiqarishga xizmat ko'rsatish ob'ektlariga qarab, aylanma mablag'lar esa normativlar asosida beriladi. Normativ yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi, ammo ularni taqsimlashni korxonaning o'zi mustaqil amalga oshiradi. Amaldagi tartibga k о ’ra korxona ustav kapitali miqdori uning ta’sis hujjatlarida qayd etilgan miqdoriga muvofiq bo'lishi kerak. Davlat korxonalari uchun yuqori turgan tashkilotning korxonani tashkil etish va uning balansiga ustav kapitalini o'tkazish to'g'risidagi buyrug’i ta'sis hujjati hisoblanadi. Ba'zi hollarda davlat korxonasining ustav kapitali hajmi o'zgarishi mumkin. Ustav kapitali miqdorini faqatgina yuqori tashkilot o'zgartirishi mumkin. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitali uning aksiyadorlari sotib oladigan aksiyalarining nominal qiymatidan iborat bo'ladi. Bunda chiqariladigan jami aksiyalaming nominal qiymati bir xil bo'lishi mumkin. “ Akiyad о rlik jamiyatlari 14

va aksiyad о rlarning huquqlarini him о ya qilish to’g’risida”gi O’zbekist о n Respublikasi Q о nuniga muv о fiq о chiq turdagi aksiyad о rlik jamiyatlari ( О AJ) ustav kapitalining eng kam miqd о ri jamiyat ro’y х atdan o’tkazilgan paytda q о nun hujjatlarida belgilab qo’yilgan to’rt yuz ming AQSh dllar miqdordan kam bo’lmasligi, yopiq turdagi aksiyad о rlik jamiyatlari (YAJ) ustav kapitali esa jamiyat ro’y х atdan o’tkazilgan paytda q о nun hujjatlarida belgilab qo’yilgan bir yuz ellik ming AQSh dollar miqdordan kam bo’lmasligi kerak 3 . Aksiyadorlik jamiyatining ustav kapitali miqdori ko'payishi yoki kamayishi mumkin. “Aksiyad о rlik jamiyatlari va aksiyad о rlarning huquqlarini him о ya qilish to’g’risida”gi O’zbekist о n Respublikasi q о nunining 21- m о ddasiga muv о fiq “Jamiyatning ustav f о ndi aksiyalar n о minal qiymatini о shirish yoki qo’shimcha aksiyalarni j о ylashtirish yo’li bilan ko’paytirilishi mumkin”. Aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalini kamaytirish favqulodda hollarda yuz beradi va uni ko'paytirishdagi singari tartibda amalga oshiriladi. Ustav kapitali miqdorining kamayishi aksiyalar umumiy sonining qisqarishi bilan bog'liq bo'ladi. Shu jumladan, jamiyatning o'zi haqini keyinchalik to'lash bilan aksiyalami sotib olishi ham shu hisobga kiradi. Amaldagi qonunlarga binoan aksiyadorlik jamiyati ustav kapitaliga hissa tariqasida pul bilan baholanadigan va ta'sischilar tomonidan jamiyat aksiyalari haqini to'lash uchun kiritiladigan moddiy boylik, mulkiy yoki o'zga huquqlami to'lashlari mumkin. Jamiyat ta'sis etilayotganda uning aksiyalari pulini to'lash shakllari jamiyatni tashkil etish to'g'risidagi shartnoma yoki jamiyat ustavida, qo'shimcha akiyalar va boshqa qimmatli qog'ozlar pulini to’lash ularni joylashtirish to’g’risidagi qarorda ko’rsatiladi. Aksiyador ta’sis yig’ilishi belgilangan muddatlarda, ammo jamiyat ro’yxatdan o’tgandan keyin bir yildan kechikmay aksiyalarning to’liq pulini to’lashi kerak. Aksiyalarni sotib olish muddati o’tganidan keyin aksiyadorlar jamiyati ularni o’z ixtiyoriga qarab sotishga haqli. 3 «Aksiyadоrlik jamiyatlari va aksiyadоrlarning huquqlarini himоya qilish to’g’risida»gi O’zbekistоn Respublikasi Qоnunining 20-mоdda. 15

O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi IV–bob, 62–moddasiga muvofiq, mas’uliyati cheklangan jamiyat deb bir yoki bir necha sha х s t о m о nidan ta’sis etilgan, ustav f о ndi (ustav kapitali) ta’sis hujjatlari bilan belgilab qo’yilgan miqd о rlardagi ulushlarga bo’lingan jamiyat tan о linadi. Bunday jamiyat ustav kapitalidagi bo'lingan hissalar miqdori ta'sis hujjatlarida belgilab qo'yiladi. Uning ishtirokchilari majburiyatlar bo’yicha faqat o'z mulki doirasida javob beradi. Ma'suliyati cheklangan jamiyatning ustav kapitali faqat muassislarning hissalari hisobiga tashkil topadi va uning ko’payishi yoki kamayishi hammaning roziligi bilan hissa qo’shuvchilarning ko'payishi yoki kamayishi bilan yuz berishi mumkin. Jamiyat ishtirokchisi o'z hissasini jamiyat ro’yxatga olingan sanadan keyin bir yil davomida to’lashi lozim. Amaldagi qonunchilikka binoan korxona,tashkilot va jamiyatlarda rezerv kapitali tashkil etiladi. Uning miqdori jamiyat ustav kapitalining 20 foizidan kam bo'lmasligi kerak. Rezerv kapitali har yili sof foydadan ajratmalar o'tkazish yo'li bilan jamiyat ustavida belgilangan miqdorga yetguncha tashkil etiladi. Rezerv kapitali korxona ko'rgan zararini qoplash, imtiyozli aksiyalar uchun dividend to'lash, aksiyadorlar talabiga ko'ra aksiyalarni qayta sotib olish uchun ishlatiladi. Shu bilan birgalikda rezerv kapitali hisobvaraqlari uzoq muddatli aktivlarni qayta baholashda yuzaga keladigan inflyatsion rezervlarga muvofiq foyda hisobidan tashkil qilinadigan rezerv hisobi uchun mo'ljallangan. Amaldagi qonunchilikka binoan bepul olingan mol-mulk qiymati foyda solig'i bazasini oshiradi. Bepul olingan mol-mulk ekspert yo'li bilan yoki o'tkazma hujjatlar asosida aniqlangan adolatli qiymat bo'yicha hisobda aks ettiriladi. Qo’shilg а n k а pit а l - а ksiyal а rni n о min а l qiym а tid а n yuq о ri bo’lg а n n а r х l а r bo’yicha birinchi b о r s о tilishid а vujudg а k е lg а n emissiya d а r о m а di v а Ustav k а pit а lini sh а kll а ntirishd а gi kurs f а rql а rini his о bg а о lish uchun mo’lj а ll а ng а n. 16

S о tib о ling а n х ususiy aksiyal а rni j а miyat o’z b а l а nsid а ushl а b turishi yoki ul а rni j а mg’ а rm а b о z о rid а q а yt а d а n s о tishi mumkin. Aksiya eg а l а ri q а r о ri bil а n ustav k а pit а li s о tib о ling а n х ususiy aksiyal а r summasig а k а m а ytirilishi, aksiyal а rning o’zi es а b е k о r qilinishi mumkin. L е kin, O’zbekiston Respublikasining "Aksiyad о rlik j а miyatl а ri v а aksiyad о rl а r huquqini him о ya qilish to’g’risid а "gi Q о nunig а muv о fiq bund а y a k s i y a l а r h i s о b d а b i r y i l d а n о r t i q b o ’ l g а n m u d d а t d а u s h l а b t ur i l i s h i m u m k i n e m а s . Taqsimlanmagan foyda – foydaning jamg’arilayotganini ifodalaydi va mulkdorlarning qaroriga binoan ustav kapitaliga qo’shilishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub’yektning barcha yillar bo’yicha faoliyati va hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar summasi bir – biridan farq qiladi. Foydani taqsimlash to’g’risidagi qarorni xo’jalik yurituvchi sub’yektning mulkdorlari (aksiyadorlarning umumiy yig’ilishi, MCHJ ishtirokshilarining yig’ilishi, xususiy korxona egasining qarori) qabul qiladi. Taqsimlanmagan foyda quyidagilarga ishlatilishi mumkin:  Ustav kapitalini ko’paytirishga;  Rezerv kapitalini yaratish va to’ldirishga;  Aksionerlarga dividend to’lashga;  Zararlarni qoplashga;  Mulkdorlarning qarori bo’yicha boshqa maqsadlarga. Aksiyadorlar o'rtasida taqsimlanishi lozim bo'lgan majburiy to'lovlar va barcha soliqlar to'langandan keyin korxonada qoladigan foydaning bir qismi dividend hisoblanadi. Odatda, dividendlar hisobot yili yakunlari bo'yicha hisoblanadi. Biroq aksiyadorlik jamiyatlari har chorakda va yarim yilda bir marta, agar bu jamiyat ustavida taqiqlanmagan bo'lsa, joylashtirilgan aksiyalar bo'yicha dividendlar to'lash to'g'risida qaror qabul qilishga haqli. Yillik dividendlarni to'lash sanasi aksiyadorlik jamiyati ustavida yoki aksiyadorlar yig'ilishi qarori bilan belgilanadi. 17

Korxona rahbariyati tomonidan dividendlarni to'lash e'lon qilinganidan so'ng, agar ular kelasi yil uchun to'lanadigan bo'lsa, joriy majburiyatlar sifatida hisobda aks ettiriladi. Grantlar, subsidiyalar va beg'araz yordamlarni hisobga olish 1998- yil 3-dekabrda Adliya Vazirligi tomonidan 562-raqam bilan tasdiqlangan “Davlat subsidiyalari hisobi va davlat yordamini izohlash” nomli 10-son BHMS bilan tartibga solinadi.  Grantlar deganda ijtimоiy хususiyatgа egа mаqsаdlаr, iqtisоdiyotni rivоjlаntirish, ilmiy-tехnik vа innоvаtsiоn dаsturlаrni bаjаrish uchun Hukumаt, nоdаvlаt, хоrijiy hаmdа хаlqаrо tаshkilоtlаr vа jаmg’аrmаlаr tоmоnidаn ko’rsаtilаdigаn tеkin, gumаnitаr yoki mоddiy-tехnik mаblаg’lаr tushunilаdi.  Subsidiyalar – bu korxonaga uning faoliyatini rivojlantirish maqsadida ma’lum bir shartlarga ko’ra davlat tomonidan pul va moddiy aktivlar bilan berilgan yordam summasi. Shu bilan birgalikda subsidiya va grantlar turli nodavlat, xalqaro tashkilotlar va jamg'armalar tomonidan muhim dasturlarni amalga oshirish uchun korxonalar tomonidan taqdim etilishi mumkin.  A’zolik badallari – bu jamiyatning ta’sis hujjatlariga muvofiq belgilangan a’zolik badallari summasi. Yig’ilgan a’zolik badallari jamiyatning faoliyatini rivojlantirishga sarflanadi. Jamiyat tugatilganda to‘plangan a’zolik badallari uning qarzlarini qoplashga yo’naltiriladi.  Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari- bu davlat qonunlari asosida korxonani maqsadli vazifalarni bajarish uchun soliqlardan ozod etish natijasida to’plangan mablag’lar majmuasi. Ushbu maqsadli tushumlarning hisobi maxsus Nizomga, shuningdek 21- son BHMS ga muvofiq yuritiladi.  “Kelgusi davr xarajatlari va to'lovlar rezerv” hisobvarag’i bir maromda xarajat va to'lovlarani ishlab chiqarish yoki muomala xarajatlariga kiritish yo'li bilan belgilangan tartibda rezerv qilingan summalar holati va harakati to'g'risidagi ma'lumotlami jamlash uchun qo'llaniladi. Xususan, ushbu hisobvaraqda asosiy vositalami ta'mirlash bo'yicha kelgusi xarajatlar summasini aks ettirish mumkin. 18

Хаrаjаtlаrgа qo’shilаdigаn summalаrni rеzеrvlаsh qоnun hujjаtlаri, shuningdеk O’zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 1999-yil 5- fеvrаldаgi 54-sоnli qаrоri bilаn tаsdiqlаngаn “Mаhsulоt (ishlаr, хizmаtlаr)ni ishlаb chiqаrish vа sоtish хаrаjаtlаrining tаrkibi hаmdа mоliyaviy nаtijаlаrni shаkllаntirish tаrtibi to’g’risidа”gi Nizоmi bilаn tаrtibgа sоlinаdi. Buxgalteriya Hisobi Xalqaro Standartlariga muvofiq bunday rezervni tashkil qilish tavsiya qilinmaydi. Chunki korxona uni tashkil etishda o'z hisobotida amalga oshirilmagan xarajatlarni aks ettiradi va foydani kamaytiradi. Tijorat korxonalari, agar hisob siyosatida bu aks ettirilgan bo'lsa, faqat sof foyda hisobiga rezerv tashkil etishlari mumkin. Ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun rezervdan foydalanishda soliq solinadigan baza mazkur xarajatlar summasiga kamaytiriladi. Ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga rezerv tashkil qilish O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishilgan holda, asosan mavsumiy ishlaydigan korxonalar uchun ruxsat etiladi. 1.3. Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitalni buxgalteriya hisobida hisobga olish Korxonalarda b uхgаltеriya hisоbini yuritishning аsоsiy mаqsаdi - хo’jаlik sub’еkt lar ining bаrchа хo’jаlik muоmаlаlаrini rаsmiy rаvishdа hisоbdа аks ettirish vа mа’lum bir dаvrlаrdа fоydаlаnuvchilаrgа zаruriy mа’lumоtlаrni bеrish hisоblаnаdi. Shu bilan birga, korxona xususiy kapitali harakati, o’zgarishi va tarkibini buxgalteriya hisobida hisobga olish, uni moliyaviy hisobotda aniq va to’liq aks ettirish xo’jalik yurituvchi sub’yekt uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun muhimdir. Korxonalar xususiy kapitalining muhim turi bo‘lib ustav kapitali hisoblanadi. Ustav kapitali bo’yicha buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:  Ustav kapitalini korxonalarning ta’sis etilgan kuniga aks ettirish;  Ta’sischilar tomonidan o’z ulushlarini belgilangan muddatlarda kiritilishi ustidan nazorat o’rnatish; 19

 Ustav kapitalidagi o’zgarishlarni o’z vaqtida va to’g’ri hisobga olish;  Chet el investorlari tomonidan chet el valyutasida kiritilgan mablag‘lar bo’yicha valyuta kurslari o’rtasidagi farqlarni to’g’ri hisobga olish;  Ta’sischilar bilan olinadigan dividendlar va ularning hissalari bo’yicha hisob-kitoblarni to’g’ri olib borish;  Ustav kapitaliga doir ma’lumotlarni moliyaviy hisobotlarda to’g’ri aks ettirish va boshqalar. 21- son BHMS ga muvofiq ustav kapitalining hisobi quyidagi schyotlarda olib boriladi: 8310 “Oddiy aksiyalar”,  8320 “Imtiyozli aksiyalar” – aksionerlik jamiyatlarida  8330 “Pay va badallar” – xususiy korxonalarda (xususiy savdo va ishlab chiqarish korxonalarida, ma’suliyati cheklangan jamiyatlarda, qo‘shma korxonalarda, xorijiy korxonalarda, sho’ba korxonalarida, qaram xo’jalik jamiyatlarida). Ushbu schyotlarning barchasi passiv schyotlar bo’lib, ularning kreditida ustav kapitalini vujudga kelishi va ko’payishi, debetida esa uning kamayishi aks ettiriladi. Debet 4610 “ Ta’sischilarning ustav kapitaliga hissalari bo’yicha qarzi” Kredit 8300 “Ustav kapitali”, 8310 “Oddiy aksiyalar”, 8320 “Imtiyozli aksiyalar”, 8330 “Pay va badallar”. Davlat korxonalari asosida tashkil qilingan aksionerlik jamiyatlarida oldingi mavjud ustav kapitali va yangi ustav kapitali o’rtasidagi farq gudvill deb atalib, nomoddiy aktiv sifatida hisobga olinadi va quyidagicha aks ettiriladi: Debet 0480 “Gudvill” Kredit 8310 “Oddiy aksiyalar”, 8320 “Imtiyozli aksiyalar” Keyingi davrlarda korxonalarning ustav kapitalini ko‘payishi ta’sischilar safini kengayishi yoki oldingi ta’sischilarning hissalarini oshirilishi, aksionerlik jamiyatlarida esa yangi aksiyalarning chiqarilishi yoki oldingi 20

aksiyalarning nominal qiymati oshirilishi evaziga yuz beradi. Ustav kapitalining bunday yo‘llar bilan ko‘payishi ham yuqorida keltirilgan birinchi yozuv bilan hisobga olinadi. Davlat korxonalarida ustav kapitalini hisobot yilning sof foydasi evaziga ko‘payishi quyidagi yozuv bilan aks ettiriladi: Debet 8710 “Hisobot yilning taqsimlanmagan foydasi(qoplanmagan zarari)” Kredit 8300 “Ustav kapitali” Ustav kapitalining kamayishi ta’sischilarning hissalarini kamaytirilishi yoki ularni ta’sischilar safidan chiqarilishi, aksionerlik jamiyatlarida esa mavjud aksiyalarning nominal qiymatini kamaytirilishi yoki aksiyalar sonini kamayishi evaziga yuz beradi. Davlat korxonalarida ustav kapitali summasi hisobot yilning qoplanmay qolingan zararlariga kamayadi. Ustav kapitalini kamayishi hisobda quyidagi yozuvlar bilan aks ettiriladi: 1) Ta’sischilarning hissalari kamaytirilganda yoki ayrim ta’sischilar o‘z hissalari bilan ta’sischilar qatoridan chiqib ketganda: Debet 8330 “Pay va badallar”. Kredit 6620 “Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissalari bo’yicha qarz” 2) Aksiyalarning nominal qiymati pasaytirilganda yoki aksiyalar soni kamaytirilganda: Debet 8310 “Oddiy aksiyalar», 8320 «Imtiyozli aksiyalar” Kredit 6620 “Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissalari bo‘yicha qarz” 3) Davlat korxonalarida hisobot yilning zararlari qoplanganda Debet 8300 “Ustav kapitali“ Kredit 8710 “Hisobot yilning taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” Ustav kapitalining analitik hisobi korxona ta’sischilar va aksionerlari bo‘yicha yuritiladi. 21

Aksionerlik jamiyatlari va aksiya chiqargan ma’suliyati cheklangan jamiyatlar o‘zlarining xususiy aksiyalarini qayta sotish yoki ularni bekor qilish uchun qayta sotib olishlari mumkin. Sotib olingan bunday xususiy aksiyalarning hisobi  8610 “Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar”  8620 “Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar” schyotlarida yuritiladi. Ushbu schyotlar mos ravishdagi 8310 “Oddiy aksiyalar” va 8320 “Imtiyozli aksiyalar” schyotlariga kontrpassiv schyotlar bo‘lib hisoblanadi, ya’ni ushbu schyotlarning summalari balansda alohida qatorda oldiga manfiy (-) belgini qo‘yish yoki qizil rang bilan yozish orqali aks ettiriladi. Demak, xususiy kapitalning balans qiymatini topishda hamma vaqt sotib olingan xususiy aksiyalarning qiymati, agar ular mavjud bo‘lsa, chegirib tashlanadi. Sotib olingan xususiy aksiyalar sotib olish vaqtida sotib olingan qiymatida quyidagicha aks ettiriladi: Debet 8610 “Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar” va 8620 «Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar» Kredit 5010 “ Kassa ” , 5110 “ Hisob-kitob schyoti ” , 6620 “ Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissasi bo‘yicha qarz ” . Keyingi davrlarda sotib olingan aksiyalar qayta sotilishi yoki bekor qilinishi mumkin. Sotib olish qiymatidan yuqori qiymatga qayta sotilgan aksiyalarga quyidagi yozuvlar qilinadi: 1) Sotib olish qiymatiga Debet 5010 “ Kassa ” , 5110 “ Hisob-kitob schyoti ” Kredit 8610 “ Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar ” va 8620 “ Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar ” 2) Sotib olish qiymatidan ortiq qismiga Debet 5010 “ Kassa ” , 5110 “ Hisob-kitob schyoti ” Kredit 9590 “ Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar ” Sotib olish qiymatidan past qiymatga qayta sotilgan aksiyalarga quyidagi yozuvlar qilinadi: 22

1) Sotib olish qiymatiga Debet 5010 “ Kassa ” , 5110 “ Hisob-kitob schyoti ” Kredit 8610 “ Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar ” va 8620 “ Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar ” 2) Sotib olish qiymatidan kam qismiga Debet 9690 “ Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa harajatlar ” Kredit 8610 “Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar” va 8620 “Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar” Nominal qiymatidan yuqori qiymatga sotib olingan aksiyalar bekor qilinganda quyidagi yozuvlar qilinadi: 1) Sotib olish qiymatiga Debet 8310 “ Oddiy aksiyalar ” , 8320 “ Imtiyozli aksiyalar ” Kredit 8610 “ Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar ” va 8620 “ Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar ” 2) Sotib olish qiymatidan ortiq qismiga Debet 9690 “ Moliyaviy faoliyat bo‘yicha harajatlar ” , 8410 “ Emission daromad ” Kredit 8610 “Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar” va 8620 “Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar”. Sotib olish qiymatidan past qiymatga qayta sotib olingan aksiyalar bekor qilinganda quyidagi yozuvlar qilinadi: 1) Sotib olish qiymatiga Debet 8310 “ Oddiy aksiyalar ” , 8320 “ Imtiyozli aksiyalar ” Kredit 8610 “ Sotib olingan xususiy oddiy aksiyalar ” va 8620 “ Sotib olingan xususiy imtiyozli aksiyalar ” 2) Sotib olish qiymatidan kam qismiga Debet 8310 “ Oddiy aksiyalar ” , 8320 “ Imtiyozli aksiyalar ” Kredit 9590 “ Moliyaviy faoliyatdan olingan boshqa daromadlar ” Hususiy kapitalning tarkibiy elementi bo‘lgan qo‘shilgan kapital quyidagi ikkita holatda vujudga kelishi mumkin: 23

 Korxona aksiyalari nominal qiymatidan yuqori qiymatga sotilganda . Ushbu holatda sotish va nominal qiymatlar o‘rtasida vujudga kelgan farq emissiya daromadi deb ataladi. Ushbu daromad qo‘shilgan kapitalni tashkil etadi va maxsus 8410 “Emission daromad” schyotining kreditida pul mablag‘lari schyotlarining (5010,5110 va boshqalar) debeti bilan korrespondensiyalangan holda aks ettiriladi. Emission daromad korxonalarning soliqqa tortiladigan daromadiga kiritilmaydi. Kelgusida emission daromad aksiyalarni nominal qiymatidan past qiymatda sotishdan ko‘rilgan zararlarni, shuningdek sotib olingan xususiy aksiyalarini bekor qilishdan ko‘rilgan zararlarni qoplash uchun ishlatiladi. Bunda quyidagicha buxgalteriya yozuvlari aks ettiriladi : Debet 8410 “ Emission daromad”, Kredit 8610 “Sotib olingan oddiy xususiy aksiyalar”, 8620 “Sotib olingan imtiyozli xususiy aksiyalar”. Emission daromad sifatida to‘planib qolgan qo‘shilgan kapital faqatgina korxona tugatilishida taqsimlanmagan foydaga qo‘shiladi va ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanadi.  Ustav kapitalini shakllantirish davrida valyuta kursalari o‘rtasida farq vujudga kelganda. Bunday qo‘shilgan kapital, odatda, chet el investitsiyasi kiritilgan qo‘shma korxonalarda mavjud bo‘lishi mumkin. Ustav va ta’sis shartnomasiga muvofiq chet el investorining qo‘shma korxonaning ustav kapitaliga hissasi korxonaning davlat ro‘yxatidan o‘tgan sanasidagi rasmiy kurs bilan baholanadi. Shuning uchun chet el investori tomonidan hissani haqiqatda kiritilishi vaqtida vujudga kelgan valyuta kurslari o‘rtasidagi ijobiy va salbiy farqlar ustav kapitaliga tegishli bo‘lmaydi va ular qo‘shma korxonada alohida 8420 “Ustav kapitalini shakllantirishda vujudga kelgan kurslar o‘rtasidagi farq” schyotida hisobga olinadi. Valyuta kurslari o‘rtasida vujudga kelgan ijobiy farq, bir tomondan, investorning hissasi sifatida kiritilgan uzoq va qisqa muddatli aktivlarning ( asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, TMZ, pul mablag‘lari) qiymatiga qo‘shiladi (ya’ni 0110-0190, 0410-0490, 1010- 1090,2810,2910-2990,5010,5110,5210,5210 va boshqa schyotlar debetlanadi), 24

ikkinchi tomondan, qo‘shilgan kapital sifatida tan olinadi va 8420 “Ustav kapitalini shakllantirishda vujudga kelgan kurslar o‘rtasidagi farq” schyotining kreditida aks ettiriladi. Xuddi emission daromadga o‘xshab, valyo’ta kurslari o‘rtasidagi ijobiy farqlar evaziga vujudga kelgan ushbu qo‘shilgan kapital ham soliqga tortiladigan daromadga kiritilmaydi, u faqatgina korxona tugatilishida taqsimlanmagan foydaga qo‘shiladi va ta’sischilar o‘rtasida taqsimlanadi.  Valyuta kurslari o‘rtasida salbiy farq vujudga kelsa: Debet 8420 “Ustav kapitalini shakllantirishda vujudga kelgan kurslar o‘rtasidagi farq” Kredit 4610 “Ta’sischilarning ustav kapitaliga hissalari bo‘yicha qarzi” schyotida aks ettiriladi. Kurslar o‘rtasidagi vujudga kelgan salbiy farq korxonaning zarariga olib boriladi va uning umumxo‘jalik faoliyatidan olingan foydasidan qoplanadi. Bunda: Debet 9620 “Valyo’ta kurslari farqida ko‘rilgan zararlar” aks ettiriladi. Kredit 8420 “Ustav kapitalini shakllantirishda vujudga kelgan kurslar o‘rtasidagi farq” Qo‘shilgan kapitalning analitik hisobi ta’sischilar va aksiyalarning turlari bo‘yicha olib boriladi. Rezerv kapitali asosan quyidagi manbalar hisobidan vujudga keladi:  Mavjud mulkni qayta baholash natijasida paydo bo‘ladigan yangi qiymat evaziga. Tasdiqlangan Nizomga ko‘ra korxonalar har yilning oxirida o‘zlarining asosiy vositalarini, tugallanmagan qurilish ob’ektlarini qayta baholaydilar. Qayta baholashda asosiy vositalarning oldingi boshlang‘ich qiymati va jamlangan eskirishi real bozor baholaridan kelib chiqgan holda ko‘payish yoki kamayish tomonlariga o‘zgartirilishi mumkin. Agar 25

o‘zgartirishlar o‘sish tomonga yuz bergan bo‘lsa, o‘rtadagi ijobiy farq rezerv kapitalini vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. 1) Qayta baholash evaziga vujudga kelgan rezerv kapitalining hisobi Debet asosiy asosiy vositalar schyotlarining ( 0110-0190) Kredit 8510 “Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotida aks ettiriladi. 8510 “Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotining kredit oboroti va debet oboroti summalari o‘rtasidagi ijobiy farq balansda qayta baholashdan vujudga kelgan maxsus rezerv kapitali sifatida aks ettiriladi. Agar qayta baholash natijasida ushbu schyotning debet oboroti kredit oboroti summasidan katta bo‘lsa, u holda korxona qayta baholashdan zarar ko‘rgan bo‘ladi va u 9430 “Boshqa operatsion harajatlar” schyotining debetida va 8510 “Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotining kreditida aks ettiriladi. Mulkni qayta baholash natijasida vujudga kelgan rezerv kapitali korxona tugatilganda ta’sischilarning hissalariga mos ravishda taqsimlanadi, bunga debet 8510 “Mulkni qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyoti va kredit 6620 “Chiqib ketgan ta’sischilarga ularning hissalari bo‘yicha qarz” schyoti kreditlanadi.  Korxonaning sof foydasi hisobidan . O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va ta’sis hujjatlariga muvofiq korxonalar o‘zlarining sof foydasi evaziga rezerv kapitalini shakllantirishlari mumkin. 2) Rezerv kapitaliga qilingan ajratmalar: Debet 8710 “Hisobot davrning taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” Kredit 8520 “Rezerv kapitali”. 3) Rezerv kapitalini ishlatilishi: Debet 8520 “Rezerv kapitali” Kredit 6610 “To‘lanadigan dividendlar”, 8710 “Hisobot davrning taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” va boshqa schyotlar. 26

 Qaytarib bermaslik sharti bilan kelib tushgan mulk evaziga . 4) Bunday yo‘l bilan vujudga kelgan rezerv kapitali: Debet kelib tushgan mulkni aks ettiruvchi schyotlar (0110-0190,0710- 0720,0610, 0800, 1000, 5810) Kredit 8530 “Bepul olingan mulk” O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga muvofiq bepul kelib tushgan mulklar bitta tizim korxonalarida yuqori tashkilotning qarori bilan balansdan balansga o‘tkazish tarzida amalga oshirilgan bo‘lsa, daromad solig‘iga tortilmaydi. Boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarda bepul kelib tushgan mulk ularning yalpi daromadiga kiradi va soliqga tortiladi. 1-jadval 8710 – “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi” bilan bog'liq operatsiyalar. T/ r Хo’jаlik muоmаlаlаrining mаzmuni Schyotlаrning bоg’lаnishi Dеbеt Krеdit 1. 1 Hisоbоt dаvridа аniqlаngаn yakuniy mоliyaviy nаtijа tаqsimlаnmаgаn fоydа (qоplаnmаgаn zаrаr) schyotigа o’tkаzildi: fоydа summasi zаrаr summasi 9910 8710 8710 9910 2. Hisоbоt dаvrining tаqsimlаnmаgаn fоydаsi dividеnd to’lаshgа yo’nаltirildi 8710 6610 3. Tаqsimlаnmаgаn fоydа rеzеrv kаpitаlini shаkllаntirishgа yo’nаltirildi 8710 8520 4. Hisоbоt dаvrining tаqsimlаnmаgаn fоydаsi qоldig’i jаmg’аrilgаn fоydаgа o’tkаzildi: Fоydа Zаrаr 8710 8720 8720 8710 Rezerv kapitali schyotlari bo‘yicha analitik hisob uning turlari va tashkil topish manbalariga qarab yuritiladi. 27

K о r хо n а ning b а rch а yill а r bo’yich а f ао liyati v а his о b о t d а vrid а gi t а qsiml а nm а g а n f о yd а yoki q о pl а nm а g а n z а r а r summasining h о l а ti v а h а r а k а ti to’g’risid а gi ах b о r о tl а rni umuml а shtirish quyid а gi schyotl а rd а а m а lg а о shiril а di: 8710 “His о b о t d а vrining t а qsiml а nm а g а n f о yd а si (q о pl а nm а g а n z а r а r)”; 8720 “J а mg’ а rilg а n f о yd а (q о pl а nm а g а n z а r а r)” Korxonalarning xususiy kapitaliga unga turli manbalardan kelib tushgan maqsadli tushumlar ham kiradi. Maqsadli tushumlarning asosiy turlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: Grantlar - 21-son BHMS ga muvofiq grantlarning hisobi 8810 “Grantlar” schyotida olib boriladi. Grantlarning olinishi va kelib tushushi ushbu passiv schyotning kreditida mablag‘larni aks ettirishga mo‘ljallangan schyotlarning (0110-0190, 0410-0490, 0610, 5810,1010-1090, 2810, 2910- 2990, 5010, 5110, 5210 ,4890 va boshqa schyotlar) debeti bo‘yicha korrespondensiyalangan holda aks ettiriladi. 1) Grantlar asosida faoliyat ko‘rsatayotgan nodavlat tashkilotlarida olingan grantlarning ishlatilishi: Debet 8810 “ Grantlar ” Kredit harajatlar schyotlarining (2010,2310,2510,9420,9430 va boshqalar) 2) Xo‘jalik yurituvchi korxonalarda olingan grantlarning ustav kapitaliga va rezerv kapitaliga qo‘shilishi: Debet 8810 “ Grantlar ” Kredit 8300 “ Ustav kapitali ” , 8530 “ Bepul olingan mulk ” Grantlarning analitik hisobi ularning turlari va maqsadlari bo‘yicha yuritiladi.  Subsidiyalar – 10-son BHMS “ Davlat subsidiyalarining hisobi va davlat yordamini tavsifi ” , BHMS ga asoslanib yuritiladi. Ushbu me’yoriy hujjatlarga muvofiq olingan subsidiyalarning kelib tushushi 8820 “ Subsidiyalar ” schyotining kreditida mablag‘larni aks ettirishga mo‘ljallangan schyotlarning (0110-0190, 0410-0490, 0610, 5810, 1010-1090, 2810, 2910-2990, 5010, 5110, 28

5210 ,4890 va boshqa schyotlar) debeti bo‘yicha korrespondensiyalangan holda aks ettiriladi. 1) Olingan subsidiyalarning ustav kapitaliga va rezerv kapitaliga qo‘shilishi: Debet 8820 “ Subsidiyalar ” Kredit 8300 “ Ustav kapitali ” , 8530 “ Bepul olingan mulk ”  A’zolik badallari – 21-son BHMS ga muvofiq a’zolik badallarining hisobi 8830 “A’zolik badallari” schyotining kreditida va pul mablag‘lari schyotlarining ( 5010,5110,5210 ) debetida aks ettiriladi. Yig‘ilgan a’zolik badallari jamiyatning faoliyatini rivojlantirishga sarflanadi. Jamiyat tugatilganda to‘plangan a’zolik badallari uning qarzlarini qoplashga yo‘naltiriladi.  Maqsadli foydalanish uchun soliq imtiyozlari - Ushbu maqsadli tushumlarning hisobi maxsus Nizomga, shuningdek 21- son BHMS ga muvofiq 8840 “Maqsadli ishlatishga doir soliq imtiyozlari” schyotida yuritiladi. Ushbu imtiyozlarga ega xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar soliqlarni Soliq Kodeksi va ularga doir yo‘riqnomalar asosida hisoblaydilar. Hisoblangan soliq summasi korxona ixtiyorida qoldirilganda quyidagi yozuv qilinadi: Debet 6410 “Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarz (turlari bo‘yicha)” Kredit 8840 “Maqsadli ishlatishga doir soliq imtiyozlari” Soliq imtiyozlari ma’lum muddatga berilgan bo‘lsa, ushbu muddat tugagach, boshqa hollarda esa hisobot yilning oxirida maqsadli ishlatishga doir berilgan soliq imtiyozlari korxonaning rezerv kapitaliga qo‘shiladi va unga quyidagi yozuv qilinadi: Debet 8840 “Maqsadli ishlatishga doir soliq imtiyozlari” Kredit 8530 “Bepul olingan mulk” Soliq imtiyozlari sifatida olingan maqsadli tushumlarning analitik hisobi soliq to‘lovlari turlari bo‘yicha olib boriladi.  Boshqa maqsadli tushumlar- bu turli yuridik va jismoniy jaxslardan ma’lum maqsadlar uchun olingan mablag‘larning majmuasi. Ularga, masalan, 29

ota –onalarning bolalar bog‘chasi uchun to‘lovlari, boshqa korxonalardan tushgan mablag‘lar va boshqalar kiradi. 21-son BHMS ga muvofiq boshqa maqsadli tushumlarning hisobi 8890 “Boshqa maqsadli tushumlar” schyotining kreditida va pul mablag‘lari schyotlarining debetida aks ettiriladi. Ushbu schyotning debetida maqsadli tushumlarning ishlatilishi aks ettiriladi. 1) Xizmat qiluvchi xo‘jaliklarning harajatlarini bir qismi ushbu maqsadli tushumlar hisobidan qoplanganda: Debet 8890 “Boshqa maqsadli tushumlar” Kredit 2710 “Xizmat qiluvchi xo‘jaliklar” Ishlatilmay qolingan boshqa maqsadli tushumlar korxonalarning rezerv kapitaliga yoki boshqa daromadlariga olib boriladi, ya’ni: Debet 8890 “Boshqa maqsadli tushumlar” Kredit 8530 “Bepul olingan mulk”, 9390 “Boshqa operatsion daromadlar Boshqa maqsadli tushumlarning analitik hisobi ularning turlari va manbalari bo‘yicha yuritiladi. Korxonalar o‘zlarining yaqin kelajakda kutilayotgan harajatlari va to‘lovlari uchun, masalan joriy va kapital ta’mirlash uchun, xodimlarga mehnat ta’tili hisoblash uchun va boshqalar uchun, rezerv tashkil qilishlari mumkin. Bunday rezervni tashkil etishdan asosiy maqsad bo‘lib kutilayotgan harajat va to‘lovlarni hisobot yili oylari bo‘yicha teng taqsimlab borish hisoblanadi. Rezerv tashkil qilishning me’yorlari va tartibi korxonaning hisob siyosatida belgilangan bo‘lishi lozim. 1) Tashkil etilgan rezerv korxonaning harajatlariga olib boriladi va u quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan aks ettiriladi: Debet 2010,2310,2510,2710,9420,9430 (harajatni aks ettiruvchi schyotlar) Kredit 8910 “Kutilayotgan harajatlar va to‘lovlar uchun rezervlar” 30

2) Rezervning ishlatilishi Debet 8910 “Kutilayotgan harajatlar va to‘lovlar uchun rezervlar” Kredit qilingan sarflarni aks ettiruvchi schyotlar (1010-1090, 6710,6520,6890,2310,2510,2710 va boshqalar) 3) Ishlatilmay qolgan rezerv summasi hisob siyosatida ko‘zda to’tilgan tartibga ko‘ra kelgusi yilga o‘tkazilishi, shuningdek harajatlarni kamaytirishga olib borilishi yoki korxona daromadiga olib borilishi mumkin, ya’ni: Debet 8910 “Kutilayotgan harajatlar va to‘lovlar uchun rezervlar” Kredit 2010,2310,2510,2710,9420,9430 ,9390 Rezervlarning analitik hisobi ularning turlari bo‘yicha yuritiladi. 31

II-BOB. SHAHRISABZ “DON –XALQ RIZQI” OAJDA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV KAPITALINI TASHKIL ETISH 2.1. Shahrisabz "Don –xalq rizqi " OAJda ustav kapitali hisobini yuritish Bugungi kunda respublikamizda turli mulkchilik shaklidagi korxonalar o’z faoliyatlarini amalga oshirib kelmoqda. Bularga davlat mulki shaklidagi, aktsiyadorlik jamiyati shaklidagi, ma’suliyati cheklangan jamiyat shaklidagi, qo’shma korxona shaklidagi va boshqa korxonalar kiradi. Ustav kapitali - davlat tomonidan korxonaning doimiy tasarrufiga tekinga berilgan moddiy va pul mablag’lari summasidir. Ustav kapitali h iobiga asosiy va aylanma mablag’lar shakllanadi. Korxonaga asosiy vosita mavjud ishlab chiqarish hajmiga va ishlab chiqarishga xizmat ko’rsatish ob’ektlariga qarab, aylanma mablag’lar esa normativlar asosida beriladi. Normativ yuqori tashkilot tomonidan belgilanadi, ammo ularni taqsimlashni korxonaning o’zi mustaqil amalga oshiradi. Amaldagi tartibga ko’ra korxona ustav kapitali miqdori uning ta’sis xujjatlarida kayd etilgan miqdoriga muvofiq bo’lishi kerak Davlat korxonasi uchun yuqori turgan tashkilotning korxonani tashkil etish va uning balansiga ustav kapitalini o’tkazish to’g’risidagi buyrugi ta’sis xujjati hisoblanadi. Ba’zi hollarda davlat korxonasining ustav kapitali hajmi o’zgarishi mumkin. Ustav kapitali miqdorini faqatgina yuqori tashkilot o’zgartirishi mumkin. Aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitali uning aktsiyadorlari sotib oladigan aktsiyalarining nominal qiymatidan iborat bo’ladi. Bunda chiqariladigan jami aktsiyalar ning nominal qiymati bir xil bo’lishi mumkin. Aktsiyadorlik jamiyatining ustav kapitali miqdori ko’payishi yoki kamayishi mumkin. Ustav kapitalini ko’paytirish qo’shimcha aktsiyalarni joylashtirish yo’li bilan amalga oshirilishi mumkin. Jamiyat tomonidan qo’shimcha aktsiyalar faqat jamiyat ustavida belgilangan e’lon qilingan aktsiyalar miqdori doirasida joylashtirilishi mumkin. Aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitalini kamaytirish favqulodda hollarda yuz beradi va uni ko’paytirishdagi singari 32

tartibda amalga oshiriladi. Ustav kapitali miqdorining kamayishi aktsiyalar umumiy sonining qisqarishi bilan bog’liq bo’ladi, shu jumladan, jamiyatning o’zi haqini keyinchalik to’lash bilan aktsiyalarni sotib olishi ham shu hisobga kiradi. Amaldagi qonunlarga binoan aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitaliga hissa tariqasida pul bilan baholanadigan va ta’sischilar tomonidan jamiyat aktsiyalari haqini to’lash uchun kiritiladigan moddiy boylik mulkiy yoki o’zga huquqlarni to’lashlari mumkin. Jamiyat ta’sis etilayotganda uning aktsiyalari pulini to’lash shakllari jamiyatni tashkil etish to’g’risidagi shartnoma yoki jamiyat ustavida, qo’shimcha aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar pulini to’lash ularni joylashtirish to’g’risidagi qarorda ko’rsatiladi. Aktsiyador ta’sis yig’ilishi belgilangan muddatlarda, ammo jamiyat ro’yxatdan o’tgandan keyin bir yildan kechikmay aktsiyalarning to’liq pulini to’lashi kerak Aktsiyalarni sotib olish muddati o’tganidan keyin aktsiyadorlar jamiyati ularni o’z ixtiyoriga qarab sotishga haqli. Amaldagi qonunlarga muvofiq hissalarga bo’lingan ustav kapitaliga ega bo’lgan jamiyat ma’suliyati cheklangan jamiyat deb ataladi. Bunday jamiyat ustav kapitalidagi bo’lingan hissalar miqdori ta’sis xujjatlarida belgilab qo’yiladi, uning ishtirokchilari majburiyatlar bo’yicha faqat o’z mulki doirasida javob beradi. Ma’suliyati cheklangan jamiyatning ustav kapitali faqat muassislarning hissalari hisobiga tashkil topadi va uning ko’payishi yoki kamayishi hammaning roziligi bilan ko’payishi yoki kamayishi bilan yuz berishi mumkin. Jamiyat ishtirokchisi o’z hissasini jamiyat ro’yxatga olingan sanadan keyin bir yil davomida to’lashi lozim. Qo’shma korxona O’zbekiston hamda xorij korxonalari hissalari asosida tashkil topadi. Qo’shma korxonaning ustav kapitaliga hissa tariqasida tabiat resurslaridan, intellektual mulkdan foydalanish huquqi, nou-xau, moddiy va pul vositalari, shu jumladan, chet el valyutasi berilishi mumkin. Ustav kapitalini buxgalteriyada hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlar ochilgan: 33

8310-“Oddiy aktsiyalar” 8320-“Imtiyozli aktsiyalar” 8330-“Pay va qo’yilmalar”. Ushbu hisobvaraqlar passiv hisoblanadi hamda davlat korxonalari ustav fondining, aktsionerlik jamiyatlar va shirkatlar ustav kapitalining shakllanishi va uning harakatini hisobga oladi. Aktsiyadorlik sarmoyasi ro’yxatga olingan hajmda, biroq hali tugallanmagan emissiya sifatida hisobda aks ettirilar ekan, e’lon qilingan (chiqarilishga ruxsat etilgan), joylashtirilgan (ularga aktsiyadorlar obunasi amalga oshirilgan) hamda muomaladagi, ustavga muvofiq qo’shimcha joylashtirilgan oddiy aktsiyalarning analitik h isobini yuritish lozim. Misol. Karimov o’zining 1000000 sumlik miqdordagi ulushini Ergashevga sotdi: Debet 8330 -“Ustav kapitali Karimov kuyilmasi”-1000000 sum Kredit 8330 -“Ustav kapitali Ergashev qo’ yilmasi”-1000000 sum. Ikkinchi xolatda yangi muassis mavjud sarmoyaga qo’shimcha sifatida ustav kapitaliga o’z ulushini qo’ shganda muassislar ulushlarining foiz nisbati o’zgaradi. Misol . 5000000 sum miqdorida ruyxatga olingan ustav kapitaliga ega bo’lgan va muassislari ulushi: Karimovniki-60%, Juraevniki 40% bo’lgan “Bobur” MCHJ yangi a’zo Xasanov B.ni jalb etish h io s biga o’z ustav kapitalini 6000000 so’ mgacha oshirishga q aror qildi. Mazkur xolatda ulushlar nisbati o’zgaradi va quyidagicha k o’ rinishga ega bo’ladi: Karimov-50% (3000000/6000000); Juraev-33,3% (2000000/6000000); Hasanov-16,7% (1000000/6000000). MCHJ ustav kapitali miqdorining ko’payishi taqsimlanmagan foyda hi sobidan ham bo’lishi mumkin. Bu xolatda quyidagicha yozuv qilinadi: 34

Debet 8710 -“Hisobot davridagi taksimlanmagan foyda (koplanmagan zarar)” Kredit 8330 -“Paylar va ulushlar”. MCHJda muassis jamiyat tarkibidan chiqishga hamda o’z ulushini olishga q aror qilganda quyidagi provodkalar beriladi: Debet 8330-“Paylar va ulushlar” Kredit 6620-“Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo’yicha qarzlar”. Agar muassis chiqib ketayotgan paytda MCHJ ma’lum jamg’arilgan foydaga ega bo’lsa, u xolda ta’sis xujjatlariga belgilangan nisbatga muvofiq muassislarning unga ham haqi bor. Debet 8720-“Jamg’arilgan foyda” Kredit 6620-“Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo’yicha qarzlar”. Muassis chiqib ketayotganida olgan jamg’arilgan foyda summasidan olgan jismoniy shaxslardan undiriladigan daromad solig’ini to’lashi lozim. Muassis ustav sarmoyasidan o’z ulushini olib chiqib ketayotganida xech qanday chegirma va ajratmalarsiz ham olib chiqib ketishi mumkin. Muassis chiqib ketayotganida uning qarzining to’lanishiga quyidagicha provodka beriladi: Debet 6620-“Chiqib ketayotgan muassislardan ulushlari bo’yicha qarzlar” Kredit 5010, 5110-“Pul mablag’lari”. Ta’sischilar bilan hisoblashishlar. Korxona ro’yxatdan o’tganidan so’ng ro’yxatdan o’tkazilgan ustav kapitali summasiga korxona oldida muassislarning qarzi vujudga keladi. Ta’sischilarning ustav kapitaliga bo’lgan qarzlari bo’yicha olib boriladigan xisob- kitoblarning hisobi 4610-«Ustav kapitaliga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» h isobvarag’ida olib boriladi. 4610- hisobvaraq aktiv bo’lib, debet sal’dosi ta’sischilar ning oy boshiga bo’lgan sal’dosini ko’rsatadi. Debet oboroti hisobot oyida vujudga kelgan 35

ta’sischilarning qarzlarini aks ettirsa, kredit oboroti ta’sischilar tomonidan utkazib berilgan pul mablag’lari, moddiy qiymatliklar va mulklar qiymatini ko’rsatadi. Ta’sischilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarning analitik hisobini yuritish uchun asos bulib ta’sis xujjatlari, asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni qabul-qilish-topshirish dalolatnomalari, kirim kassa orderlari va boshqalar hisoblanadi. Ro’yxatdan o’tkazilgan ustav kapitali summasiga Debet 4610 -“Ustav kapitaliga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari” Kredit 8310 -“Oddiy aktsiyalar”, 8320 -“Imtiyozli aktsiyalar” va 8330-“ Paylar va ulushlar” 2-jadval 4610-“Ustav kapitaliga badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari” hisobvarag’i bo’yicha hisobvaraqlar korrespondentsiyasi № Xo’jalik muomalalarining mazmuni Hisobvaraqlar korrespondentsiyasi debet kredit 1. Ustav kapitaliga ulushlari bo’yicha ta’sischilar qarzlarining tashkil etilishi 4610 8310, 8320, 8330 2. Ta’sischilar qarzlarining asosiy vositalar tarzida to’lanishi 0110-0190 4610 3. Ta’sischilar qarzlarining nomoddiy aktivlar tarzida to’lanishi 0410-0490 4610 4. Ta’sischilar qarzlarining pul mablag’larini berish yuli bilan t o’ lanishi 5010, 5110, 5210 4610 5. Ta’sischilar qarzlarining boshqa aktivlar tarzida t o’ lanishi 1010-1090, 2910 4610 Korxonada qo’shilgan kapital hisobi quyidagi hisobvaraqlarda yuritiladi: 8410- “ Emission daromad ” 8420- “ Ustav kapitalini shakllantirish bo’yicha kursdagi far q” . Ushbu hisobvaraqlar passiv bulib, ular oddiy va imtiyozli aktsiyalar bo’yicha nominal qiymatdan yuqori bahoda olingan summalarni va ularning harakatini umumlashtirish uchun muljallangan. 36

Korxonada qo’shilgan kapital quyidagi operatsiyalar natijasida vujudga kelishi mumkin: ♦ emission daromadni yuzaga keltiruvchi nominal qiymatdan yuqori bahoda aktsiyalar birlamchi sotilishida; ♦ kursdagi farqni keltirib chiqaruvchi xorijiy investitsiyali korxonalar ustav kapitalini shakllantirish paytida. OAJ rezerv kapitali ustavda belgilangan miqdorga yetguniga qadar har yili sof foydadan ajratmalar yo’li bilan shakllantiriladi: Debet 8710 -“Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” Kredit 8520 -“Rezerv capital”. Rezerv kapitali korxona ko’rgan zararini qoplash, imtiyozli aktsiyalar uchun dividend to’lash, aktsiyadorlar talabiga ko’ra aktsiyalarni qayta sotib olish uchun ishlatiladi. Masalan, hisobot davrida foyda mavjud bo’lmaganida imtiyozli aktsiyalar uchun dividendlar to’landi: Debet 8520 -“Rezerv capital” Kredit 6610 -“To’lov uchun dividendlar”. Korxona tugatilayotganida turli debitorlarning qarzlari hisobdan chiqarildi: Debet 8520 -“Rezerv capital” Kredit 4010 -“Xaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar”. Ta’sis xujjatlari va hisob siyosatiga muvofiq turli maqsadlar uchun rezerv fondi boshqa mulkchilik shaklidagi korxonalarda ham tashkil etilishi mumkin. Mol-mulk tekinga olinganida quyidagi provodka beriladi: Debet 0110-0190 - “ Asosiy vositalar ” Debet 0410-0490 - “ Nomoddiy aktivlar ” Debet 0610 - “ Qimmatli qog’ozlar ” Debet 1010 - “ Xomashyo va materiallar ” Kredit 8530 - “ Beg’araz olingan mol-mulk ” . 37

Amaldagi qonunchilikka binoan bepul olingan mol-mulk qiymati foyda solig’i bazasini oshiradi. Bepul olingan mol-mulk ekspert yuli bilan yoki o’tkazma xujjatlar asosida aniqlangan adolatli qiymat bo’yicha hisobda aks ettiriladi. 2.2. Shahrisabz “Don –xalq rizqi” OAJda qo’shilgan va rezerv kapitallarini hisobga olish xususiyatlari O’zbekistоn Respublikаsining “Buхgаlteriya hisоbi to’g’risidа”gi Qоnunining 16-mоddаsi vа BХMS-1 gа, hаmdа “Mоliyaviy hisоbоt shаkllаrini to’ldirish bo’yichа qоidаlа 4 ”gа аsоsаn mоliyaviy hisоbоt quyidаgi hisоbоtlаrning umumiy shаkllаridаn ibоrаt bo’lаdi: I. Yillik mоliyaviy hisоbоt 1. Buхgаlteriya bаlаnsi - 1-shаkl; 2. Mоliyaviy nаtijаlаr to’g’risidаgi hisоbоt - 2-shаkl; 3. Аsоsiy vоsitаlаr hаrаkаti to’g’risidаgi hisоbоt -3-shаkl; 4. Pul оqimlаri to’g’risidаgi hisоbоt - 4-shаkl; 5. Хususiy kаpitаl to’g’risidаgi hisоbоt - 5-shаkl; 6.Debitоrlik vа kreditоrlik qаrzi shаklidа mа’lumоtnоmа - 2 а -shаkl; 7. Mоliyaviy hisоbоtgа tushuntirish хаti; 8. Аuditоrlik хulоsаsi. II. Chоrаklik vа yarim yillik mоliyaviy hisоbоtlаr: 1. Buхgаlteriya bаlаnsi - 1-shаkl; 2. Mоliyaviy nаtijаlаr to’g’risidа hisоbоt - 2-shаkl; 3. Debitоrlik vа kreditоrlik qаrzi hаqidа mа’lumоtnоmа - 2 а -shаkl. Kichik kоrхоnа vа mikrоfirmаlаr fаqаt Buхgаlteriya bаlаnsi - 1shаkl; Mоliyaviy nаtijаlаr to’g’risidа hisоbоt - 2 – shаkl; hаmdа Debitоrlik vа kreditоrlik qаrzlаri to’g’risidа mа’lumоtnоmа - 2 а - shаkldаn ibоrаt bo’lgаn 4 O’zbekistоn Respublikаsi Mоliya vаzirligining 2002 yil 27 dekаbrdаgi «Mоliyaviy hisоbоt shаkllаrini to’ldirish bo’yichа Qоidаlаr» to’g’risidаgi 40-sоn buyrug’i O’zbekistоn Respublikаsi Аdliya vаzirligi tоmоnidаn 2003 yil 24 yanvаrdа 1209 - sоn bilаn ro’yхаtdаn o’tgаn. 38

yillik mоliyaviy hisоbоtni tаqdim etаdilаr. Ushbu buyruqqа ko’rа mоliyaviy hisоbоt shаkllаridа ko’zdа to’tilgаn hаmmа ko’rsаtkichlаr to’ldirilishi lоzim. Jamiyat har yilning har chorakda, yarim yilda bir marta yoki yilda bir marta uning sof foydasini Jamiyat ishtirokchilari o'rtasida taqsimlash to'grisida qaror qabul qilishga haqlidir. Shunga tegishli qarorlar Jamiyat ishtirokchilari o'rtasida ishtirokchilarning umumiy yig’ilishida qabul qilinadi va sof foydaning taqsimlashga mo'ljallangan qismi ularning ustav fondidagi ulushlariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Agar jamiyatning ustav fondi to'liq bo'lsa, qarorlar qabul qilish paytida jamiyat qonunlariga muvofiq bankrotlik belgilariga javob bersa yoki mazkur belgilar jamiyat qaror qabul qilinishi natijasida yuzaga kelsa, agar shunday qarorlar qabul qilish paytida jamiyatning sof aktivlarining uning ustav fondidan va zahira fondidan kam bo'lsa, yoki shunday qaror qabul qilinishi natijasida paydo bo'lsa va qonun hujjatlarida nazarda tutulgan boshqa hollarda jamiyat o'z foydasini taqsimlash to'g’risida qaror qabul qilishga va ishtirokchilarga foydani to'lashga haqli emas. Barcha ko'rsatilgan holatlar va xavflar bartaraf etilgandan so'ng jamiyatning 5 modda 2 bandiga muvofiq ishtirokchilar o'rtasida taqsimlanishi to'qrisida qaror qabul qilingan foydani to'lashi shart. Jamiyatning boshqaruv organi bo'lib jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig’ilishi bo'lib qisoblanadi. Jamiyatining joriy faoliyatiga rahbarlik qilish jamiyatning yakka boshchilik asosida ijro etuvchi organi tomonidan amalga oshiriladi va Jamiyatning ijro etuvchi organi jamiyat ishtirokchilarining umumiy yig’ilishiga javobgardir. Jamiyatning boshqa ishtirokchilarining roziligidan qat'iy nazar qonunga va jamiyat ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda istalgan vaqtda jamiyatdan chiqishga haqli. 1999-yil 28-iyunda O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Moliya - xo'jalik faoliyatini amalga oshirayotgan va qonunchilikda belgilangan muddatlarda o'zlarining ustav jamg'armalarini shakllantirmagan korxonalarni 39

tugatish tartibini soddalashtirish chora - tadbirlari to'g'risida”gi Farmoni chiqdi. Bu farmonga ko'ra moliya - xo'jalik faoliyatini amalga oshirmayotgan va qonunchilikda belgilangan muddatlarda о'zlarining ustav jamg'armalarini shakllantirmagan korxonalar faoliyati tuzilgan maxsus hududiy komissiyalar ko'rsatmasiga ko'ra to'xtatiladi. 40

III-BOB. KORXONALARDA USTAV, QO’SHILGAN VA REZERV KAPITALI AUDITINI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI 3.1. Shahrisabz "Don –xalq rizqi " OAJda ustav kapitali auditini o’tkazish tartibi Korxona ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq qoidaga ko’ra, ta’sischilarning hissalari hisobiga barpo etiladi. U korxonaning xo’jalik faoliyatidan olinadigan foydasi hisobiga, zarur bo’lganda ta’sischilarning maqsadli badallari hisobiga xam to’ldirilishi mumkin. Korxona ustav kapitaliga hissa sifatida binolar, inshootlar, qurilmalar va boshqa moddiy qiymatliklar: yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish xuquqlari, shuningdek, boshqa mulkiy xuquqlar (shu jumladan, kashfiyotlardan foydalanish uchun, “nou-xau” va boshqa nomoddiy aktivlar); qo’shma korxona ishtirokchi davlatlarining valyutalaridagi erkin ayirboshlanadigan valyutalarda pul mablag’lari qo’shishlari mumkin. Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad, ustav kapitalining holati aks ettiriladigan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligi, hamda uni hisobga olish uslubiyotining me’yoriy xujjatlarga muvofiqligi to’g’risida fikr shakllantirishdan iborat. Tekshiruvni korxona yuridik maqomini va ustavida belgilangan faoliyat turlarini, ta’sischilar va ular ulushlarining tarkibi xamda summasini, ustav kapitalining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun yetarliligini aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiq. Ta’sis xujjatlari, ustav kapitalini shakllantirishga doir dastlabki xujjatlar, xisob registrlari va xisobot ma’lumotlarini tekshirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: - ta’sis xujjatlari (ustav, ta’sis shartnomasi) mavjudligi, shakllari va to’g’ri rasmiylashtirilganligi; - ta’sis xujjatlari mazmunining amaldagi konunchilak va me’yoriy xujjatlar talablariga muvofiqligi; - ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga tuliq va o’z vaqtida qo’shilishi; 41

- ta’sischilar mulk shaklida qo’shadigan ulushlarining to’g’ri baholanishini tekshirish; - ustavda ko’rsatilgan faoliyat turlarining qonuniyligini tekshirish; - ustav kapitali hajmining ta’sis xujjatlari va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiqligi; - ustav kapitalining to’liq va to’g’ri shakllantirilganligi; - ta’sischilarning ustav kapitaliga o’z ulushlarini qo’shish bo’yicha yakuniy xisob-kitoblar uchun qonunda belgilangan muddatlarga rioya qilinishi; - ustav kapitalini shakllantirishga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish; - ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatdan ham qo’shilganligini aniqlash; - ustav kapitali hajmi o’zgarishining asosliligi va ustav hamda ta’sis shartnomasining qayta ro’yxatdan o’tkazilganligini hamda bu xolda tegishli hisob registrlari va hisobotda aks ettirilganligi. Ushbu vazifalarni bajarish uchun quyidagi ma’lumot manbalari tahlil qilinadi: - korxonaning huquqiy maqomini, ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish masalalarini tartibga soladigan asosiy qonun xujjatlari va yuriqnomalari; - ta’sis xujjatlari (notarial idora tomonidan tasdiqlangan ustav va ta’sis shartnomasi); - moliyaviy, statistik va boshqa tegishli xisobotlar; - ustav kapitalini shakllantirish bo’yicha muomalalar hisobga olingan dastlabki xujjatlar, analitik va sintetik xisob registrlari; Me’yoriy xujjatlarga muvofiqlik masalasini tekshirish uchun ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish qoidalarini o’zida mujassamlashtirgan me’yoriy hujjatlar to’plami zarur. Bunday to’plam tekshirilayotgan korxonaning o’ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi. 42

Auditor ta’sis hujjatlarini tekshirishda quyidagilarni aniqlaydi: - ta’sis hujjatlarida qanday faoliyat turlari ko’zda tutilgan; - haqiqatda amalga oshirayotgan faoliyat turlarining ta’sis hujjatlariga muvofiqligi; - O’zbekiston Respublikasining “Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash tug’risida”gi Qonuniga muvofiq litsenziyalanishi lozim bo’lgan faoliyat turlari va litsenziyalarning mavjudligi. Litsenziyalanishi lozim bo’lgan faoliyat turlari bo’yicha litsenziyalar mavjudligi va ularning amal qilish muddatlari tekshiriladi. Chunki, korxona bunday faoliyat turlari bilan shug’ullanish huquqiga litsenziya olingan yoki unda ko’rsatilgan vaqtdan boshlab ega bo’ladi va ushbu huquq litsenziya amal qilish muddati o’tishi bilan to’xtatiladi. Tegishli litsenziyalarga ega bo’lmasdan amalga oshirilgan faoliyat turlari noqonuniy xisoblanadi. Agar korxona bitta ta’sischi tomonidan tashkil etilgan bo’lsa, bunda u mazkur ta’sischi tomonidan tasdiqlangan, tegishli hokimiyat organidan ro’yxatdan o’tgan va notarial idora tomonidan tasdiqlangan ustav asosida faoliyat ko’rsatadi. Ta’sis xujjatlari bilan tanishish auditorga mulk egasi kim ekanligini va kimning manfaati uchun tekshiruv o’tkazilayotganligini aniqlashga imkon beradi. Agar korxona bir necha ta’sischilar tomonidan tashkil etilgan bo’lsa, u holda ta’sis shartnomasi tuzilishi lozim, ustav esa ta’sischilar tomonidan tasdiqlangan bo’lishi lozim. Masalan, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MCHJ) barcha ta’sischilar tomonidan imzolangan ta’sis shartnomasi va ustav asosida tashkil etiladi va faoliyat ko’rsatadi. Auditor tegishli ta’sis xujjatlarining mavjudligini va ularni tasdiqlash xamda davlat ro’yxatidan o’tkazish qoidalariga rioya qilinishini aniqlaydi. Korxona ta’sischilar tomonidan uni tashkil etish o’ug’risidagi qaror qabul kilingan vaqtdan boshlab emas,balki davlat ro’yxatidan o’tgan kundan boshlab yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan deb hisoblanadi. Shu boisdan, davlat ro’yxatidan o’tganlik to’g’risidagi guvoxnoma ning mavjudligini, agar ta’sis 43

xujjatlariga o’zgartirishlar kiritilgan bo’lsa, qayta ro’yxatdan o’tkazilganligini tekshirish lozim. Auditor ta’sis shartnomasi bilan tanishishda, unda qanday shartlar keltirilganligini aniqlaydi. Jumladan: - mulklarni ulush sifatida qo’shish (topshirish); - faoliyatda ishtirok etish; - foyda va zararlarni ta’sischilar o’rtasida taqsimlash; - korxona faoliyatini boshqarish va unda ta’sischilarning ishtiroki; - ta’sischilarning korxonadan chiqishi. OAJ ta’sis shartnomasida yuqorida sanab o’tilgan ma’lumotlardan tashqari quyidagi shartlar ham bo’lishi lozim: - ustav kapitalining tarkibi va hajmi to’g’risida; - har bir ta’sischi ulushining hajmi va uni o’zgartirish tartibi; - ta’sischilar ulushlarining tarkibi, xajmi va topshirish muddatlari; - ulushlarni qo’shishga doir majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik; - ta’sischilar tomonidan qo’shiladigan ulushlarning jami summasi. Auditor korxona ustavi bilan tanishish chog’ida unda quyidagilar ko’rsatilganligini aniqlaydi: - korxonaning o’ziga xos xususiyatlari va tashkiliy-huquqiy shaklini ifodalaydigan nomi; - korxonaning davlat ro’yxatidan o’tkaziladigan, joylashgan o’rni; - ustav kapitalining ko’lami va uning barcha ta’sischilar o’rtasida ulushlarga taqsimlanishi; - korxonaning maqsadi va faoliyat turlari; - ijro organlarini saylash yoki tayinlash tartibi; - korxona boshqaruv organining tarkibi va vakolatlari hamda ular tomonidan qaror qabul qilish tartibi; - dividendlar taqsimlash tartibi; 44

- amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgani hamda ta’sischilar bilan kelishilgan, lekin qonunchilikka zid kelmaydigan boshqa zarur masalalar. Shuningdek, ta’sis xujjatlarini tekshirishda korxonaning tashkiliy-huquqiy shaklini e’tiborga olish zarur. Masalan, aktsiyadorlik jamiyatining ta’sischilari tomonidan tasdiqlangan ustavida, ustav kapitalining ko’lami to’g’risidagi ma’lumotlar bilan birga jamiyat tomonidan chiqariladigan aktsiyalarning toifalari, ularning nominal qiymati va miqdori, aktsiyadorlarning huquqlari to’g’risidagi shartlar xar xil bo’lishi lozim. Aktsiyadorlik jamiyatining barcha aktsiyalari bir aktsiyador tomonidan sotib olinganda, aktsiyadorlik jamiyatini bir kishi tashkil etgan xisoblanadi yoki bir aktsiyadordan iborat bo’ladi. Bu xoldagi ma’lumotlar aktsiyadorlik jamiyati ustavida qayd qilingan, ro’yxatga olingan va hamma tanishishi uchun e’lon qilingan bo’lishi kerak. Ishtirokchilar tarkibini tahlil qilishda, aktsiyadorlik jamiyati va mas’uliyati cheklangan jamiyat yagona ishtirokchisi sifatida, bitta shaxsdan iborat xo’jalik yurituvchi sub’ekt bo’la olmasligiga e’tibor berishi kerak. Aktsiyadorlik jamiyatlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda ham yuridik shaxslar, ham jismoniy shaxslar ta’sischi sifatida ishtirok etishlari mumkin. Qo’ shma korxona ustav kapitaliga o’zbekistonlik ishtirokchi tomonidan qo’shiladigan hissa xorijiy ishtirokchilar bilan kelishuvga ko’ra milliy valyutada qanday baholansa, kelishilgan baholar bo’yicha chet el valyutasida xam jahon bozoridagi baxoni hisobga olgan holda shunday baholanadi. Xorijiy ishtirokchining hissasi ham shu tartibda qo’shma korxonani tashkil etish haqidagi shartnoma imzolangan kundagi yoki uning ishtirokchilari kelishgan boshqa sanaga amalda bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining rasmiy valyuta kursi bo’yicha sumga hisoblab o’tkazish yo’li bilan baholanadi. Jaxon bozori baxosi bo’lmaganda qo’shilayotgan mulklar qiymati ishtirokchilarning kelishuviga muvofiq aniqlanadi. 45

Ta’sis xujjatlarini tekshirishda amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq har bir tashkiliy-huquqiy shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’ekt uchun turli mas’uliyatlar belgilanishini inobatga olish zarur. Korxona ta’sischilarining soni va ularning ustav kapitalidagi ulushini tekshirish chog’ida auditor ta’sischilarning eng ko’p soni va bir ta’sischining ustav kapitalidagi eng ko’p ulushi, hamda ustav kapitalining eng kam ko’lami tegishli yuridik shaxs uchun qo’llaniladigan qonun bilan aniqlanadi. Masalan, «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari (OAJ) ustav kapitalining eng kam miqdori jamiyat ro’yxatdan o’tkazilgan paytda qonun xujjatlarida belgilab qo’yilgan to’rt yuz ming AQSh dollar miqdordan kam bo’lmasligi, yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari (YoTAJ) ustav kapitali esa jamiyat ro’yxatdan o’tkazilgan paytda qonun hujjatlarida belgilab qo’yilgan bir yuz ellik ming AQSh dollar miqdordan kam bo’lmasligi kerak.(20-modda) Ushbu talablarga rioya qilinishi korxonaning faoliyat ko’rsatishi, hamda kreditorlarning manfaatlarini huquqiy va iqtisodiy himoyalash shartlaridan biri hisoblanadi. Korxona sof aktivlari miqdori ning utav kapitali dan oshib ketishi (yoki teng bulishi) to’g’risidagi majburiy talablarga rioya qilinishi shu maqsadlardagina tekshiriladi. Korxonaning xususiy kapitalini tekshirish uchun zarur ma’lumotlar moliyaviy hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi: Buxgalteriya balansida (OKUD buyicha 1-shakl): Ta’sischilarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlari – aktivdagi II-“Aylanma aktivlar” bo’limining “Ta’sischilar bilan hisoblashishilar” moddasi (4710-schyot) (280-satr); Passivdagi “O’z mablag’lari manbalari” bo’limida ustav kapitali (320 satr), qo’shilgan kapitali (330 satr), zaxira kapitali (340 satr), taqsimlanmagan foyda (350 satr); 46

Xususiy kapital to’g’risidagi xisobot (5-shakl) da Xususiy kapitalning tarkibi bo’yicha yil boshiga qoldig’i (010 satr 3,4,5,6,7,8,-ustunlar), yil davomidagi o’zgarishi (020-070 satrlar) va yil oxiriga koldig’i (080-satr). Ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga qo’shilganligini tasdiqlovchi hujjatlarga dalolatnomalar, nakladnoylar, bank ko’chirmalari, to’lov- topshiriqnomalari nusxalari, kassa kirim orderlarining kvitantsiyalari va boshqa dastlabki hujjatlar misol bo’la oladi. Ustav kapitaliga ulush sifatida qo’shiladigan mulklarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi hujjatlarga ko’chmas mulk, yer uchastkalari, transport vositalari, intellektual mulk va shunga ‘xshashlarga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi guvoxnomalar kiradi. Tashkiliy hujjatlar: - davlat ro’yxatiga olinganligi to’g’risida guvoxnoma; - buyruqlar va farmoyishlar; - aktsiyadorlar va ta’sischilar bilan yozishmalar; - aktsiyalarga obuna bo’lish natijalari to’g’risidagi, savdo natijalari to’g’risidagi, ta’sischilar yoki aktsiyadorlar majlisining bayonnomalari; - soliq inspektsiyada xisobga olinganligi to’g’risida ma’lumotnoma, davlat statistika organlari, tegishli sug’urta tashkilotlari va boshqa byudjetdan tashqari tashkilotlarda ro’yxatga olinganligi to’g’risida guvoxnoma; - amaldagi qonunchilikka muvofiq litsenziyalanishi lozim bo’lgan faoliyat turlari uchun berilgan litsenziyalar; - yuritilayotgan xisob shaklidan qat’iy nazar ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari aktsiyadorlar reestrini xam tekshiruvga taqdim qiladi. Ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlarni qo’shish muddatlariga rioya qilinishini va to’liqligini tekshirishda quyidagilarga e’tibor berilishi lozim: - ustav kapitalining to’liq shakllanganligi; 47

- ta’sischilar haqiqatda qo’shgan ulushlarining ta’sis hujjatlarida belgilangan shartlarga mosligi; - ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga ulushlarni qo’shishda qonunchilik va ta’sis hujjatlarida belgilangan muddatlarga rioya qilinishi. Davlat korxonalarida davlat mulki hisoblangan ustav fondi shakllantiriladi. Auditor tekshiruv chog’ida barcha ta’sischilar qonunchilikka muvofiq o’z ulushlarini ustav kapitaliga o’z vaqtida va to’g’ri hamda to’liq qo’shganliklarini aniqlashi kerak. Masalan, mas’uliyati cheklangan jamiyat (MCHJ) ustav kapitaliga jamiyatni ro’yxatga olish paytida har bir ishtirokchi kamida 30 % ulushini qo’shgan bo’lishi kerak. Korxona ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlar qo’shilmagan yoki to’liq qo’shilmagan holatlarning aniqlanishi, tegishli boshqaruv organlari uchun korxona ta’sis etilmagan va tugatilishi kerak deb topilishiga asos bo’ladi. Ta’kidlash joizki, ta’sischilar tomonidan ustav fondiga ulush sifatida qo’shiladigan mablag’lar O’zbekiston Respublikasida amaldagi qonunchilikka muvofiq QQ S ga tortilmaydi. Shuningdek, korxonalarni tugatish yoki qayta tashkil etish chog’ida pay (ulush) ko’rinishida, natura yoki pul shaklida olingan mablag’lar ham, ularning ustav fondidan hamda yuridik shaxslar pay (ulushi)dan oshib ketmagan miqdorda, QQ S ga tortilmaydi. Ustav kapitaliga ulushlar pul, qimmatli qog’ozlar, boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar hamda pulda baxolanadigan boshqa huquqlar shaklida qo’shilishi mumkin. Shu boisdan auditor ta’sischilar ulushlarini pulda baxolashning to’g’riligini tekshirishi muhimdir. Xo’jalik jamiyati ta’sischisining ulushini pulda baholash jamiyat ta’sischilar o’rtasidagi kelishuvga muvofiq amalga oshiriladi. qonunda ko’zda tutilgan ayrim hollarda esa mustaqil ekspert tomonidan baholanishi kerak. Buxgalteriya xisobining jurnal-order shakli qo’llaniladigan korxonalarda amaldagi qoidalarga muvofik 8511-8513 schyotlar buyicha №13- jurnal-order 48

va analitik hisob vedomostlari qo’llaniladi. Buxgalteriya hisobi ustav kapitaliga qo’shiladigan hissalar hisobda va balansda ularning haqiqatda kirim qilinish me’yoriga qarab aks ettiriladi: asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar- moddiy qiymatliklar uchun qabul qilish-topshirish dalolatnomasining tuzilgan sanasi, pul mablag’lari uchun mablag’larining korxona schyotiga kelib tushgani (bank ko’chirmasi va unga ilova qilingan tegishli hujjat). Bunda ushbu hissalarning analitik hisobi har bir ishtirokchi bo’yicha yuritiladi. H issalarning belgilangan miqdori kirim qilinganidan so’ng ustav kapitalining tashkil etilishi hisobda aks ettiriladi. Ustav kapitalining miqdori ta’sis hujjatlarida belgilanganidan oshib ketmasligini ta’kidlab o’tish zarur. Korxona ta’sischilari ulushlarining yig’indisi (ulushlar, aktsiyalar, pay badallari) ta’sis xujjatlarida qayd kilingan ustav kapitalining miqdori va summalari tegishli dastlabki xujjatlarga (dalolatnomalar, bank ko’chirmalari, bank kassasiga naqd pul topshirilganligi to’g’risida kvitantsiya va x.k) asosan schyotlar aloqasi tuzilib, dastlabki buxgalteriya balansida aks ettiriladi. Ustav kapitali summasi ta’sis xujjatlari, hisob registrlari va hisobotdagi ma’lumotlarga teng bo’lishi lozim. №21 –BHMS ga muvofiq ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar (8511-“Oddiy aktsiyalar”, 8512-“Imtiyozli aktsiyalar”, 8513-“Pay va ulushlar”) krediti va 4710 –“Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar buyicha ta’sischilarning qarzlari” schyotining debeti buyicha yozuvlar korxona davlat ruyxatidan o’tganidan so’ng amalga oshiriladi. Ustav kapitalining miqdori tu g’ risidagi ma’lumotlar tengligi quyidagi chizma bo’yicha tekshiriladi Ustav kapitali to’liq va tug’ri shakllanishi 4710 –“Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari” schyoti ma’lumotlari bilan 8511 –“Oddiy aktsiyalar”, 8512 –“Imtiyozli aktsiyalar” schetlari yoki 8513 –“Paylar va ulushlar” schyoti (xo’jalik yurituvchi sub’ekt tashkiliy-huquqiy shakliga qarab tegishli schyot) ma’lumotlarini solishtirish asosida tekshiriladi. 49

Har bir ta’sischi tomonidan ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan qo’shilganligi tasdiqlovchi buxgalteriya hujjatlarining mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlanadi. Natura shaklidagi ulushlar (asosiy vositalar, materiallar va x.k) tegishli shakldagi dalolatnomalar, pul mablag’lari, kassa va bank xujjatlari bilan tasdiqlanadi. Tasdiqlovchi hujjatlarda tegishli mablag’larning aynan ustav kapitaliga ulush sifatida ta’sis xujjatlariga muvofiq topshirilganligi xaqida ma’lumotlar bo’lishi lozim. Bu nafaqat ustav kapitaliga qo’shiladigan ulushlarni buxgalteriya xisobida to’g’ri rasmiylashtirish uchun, balki soliqqa tortish masalalari uchun ham zarurdir. Shuningdek, tekshiruv chog’ida ushbu xujjatlar shakl va mazmunlarining O’zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya xisobi to’g’risida” gi Qonun 9- moddasi talablariga muvofiqligi ham aniqlanadi. Ustav kapitaliga ulushlarning ta’sischilar tomonidan haqiqatda qo’shilganligi tegishli dastlabki xujjatlar va 4710-“Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari”, 6620-“Chiqib ketayotgan ta’sischilarning ulushlari buyicha qarzlar” schyotlari bo’yicha hisob registrlaridagi yozuvlar asosida tekshiriladi. 4710-schyotning debet qoldig’i ta’sischilarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlarni, 6620- schyotning kredit qoldig’i korxonaning chiqib ketayotgan ta’sischilardan ustav kapitalidagi ulushlari bo’yicha qarzlarni bildiradi. Auditor ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha qarzlarning o’z vaqtida to’lanishi va 4710 va 6620 schyotlar bo’yicha qoldiqlarning haqqoniyligini aniqlash lozim. Aktsiyadorlik jamiyatlarida ustav kapitalining to’g’ri shakllantirilishini tekshirishda quyidagi talablarga rioya qilinganligi tekshiriladi: - ustav kapitali aktsiyadorlar tomonidan sotib olingan aktsiyadorlik jamiyati aktsiyalarining nominal qiymatidan tashkil topganligi; - barcha aktsiyalar egasi yozilgan aktsiya ekanligi va ta’sis etishda ta’sischilar o’rtasida joylashtirilgan bo’lishi lozim; - joylashtirilgan imtiyozli aktsiyalarning nominal qiymati aktsiyadorlik jamiyati ustav kapitalining 20% dan oshmasligi lozim; 50

- aktsiyadorlik jamiyati aktsiyalari uni ta’sis etish chog’ida ustavda ko’rsatilgan muddat davomida tuliq to’lanishi lozim. Ammo ustav kapitalining kamida 50% bir oy ichida, qolgan qismi esa jamiyat ro’yhatdan o’tgan paytdan boshlab bir yil ichida to’lanishi lozim; - To’lov shakllari (pul mablag’lari, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar) aktsiyadorlik jamiyatining ustavi va ta’sis shartnomasiga mos kelishi lozim; - ochiq va yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlarining chiqarilgan aktsiyalari reestrda ro’yxatga olingan bo’lishi shart; - aktsiyalarning analitik xisobi ta’sischilar, ustav kapitalining shakllanish bosqichlari va aktsiyalarning turlari buyicha batafsil ma’lumot olishni ta’minlashi lozim. Auditor tekshiruv jarayonida oddiy aktsiyalardan iborat aktsiyadorlik kapitali (8511-schyot), imtiyozli aktsiyalar ko’rinishidagi aktsiyadorlik kapitali (8512-schyot), qaytarib sotib olingan oddiy xususiy aktsiyalar(8610-schyot) va qaytarib sotib olingan imtiyozli aktsiyalar (8620-schyot) ni aloxida tekshiradi. №21 BHMS ga muvofiq aktsiyadorlik jamiyati davlat ro’yxatidan o’tgan paytdan boshlab oddiy va imtiyozli aktsiyalarning obuna summasi mos ravishda 8511 va 8512- schyotlar kreditida aks ettirilishi lozim (Dt 4710-schyot, Kt 8511,8512-schyotlar). Aktsiyalar qiymati pul, qimmatli qog’ozlar, pulda baholangan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar bilan to’lanishi mumkin. Ustav kapitalining shakllanishini tekshirishda aktsiyalar qiymatini to’lash uchun topshirilgan mulklarni baxolashning to’g’riligini aniqlash zarur. Bu mulklarni baxolash ta’sischilarning kelishuviga muvofik amalga oshirilishi, qonunda ko’zda tutilgan hollarda esa mustaqil ekspert baxolashi lozim. Ustav kapitaliga ulushlarning haqqoniy qo’shilganligini auditor ta’sischilar bilan hisob-kitoblarni tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligini tekshirish orqali aniqlaydi. Tasdiqlovchi xujjatlarda ustav kapitalini shakllantirish to’g’risida ko’rsatilgan bo’lishi 51

lozim. Bu nafaqat muomalani buxgalteriya xisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirish uchun, balki soliqlar bo’yicha imtiyozlarni qo’llashning to’g’riligini asoslash uchun ham muhimdir. Dastlabki hujjatlar (asosiy vositalarni, nomoddiy aktivlarni qabul qilish- topshirish dalolatnomalari, yuk xatlari, schyotlar,kassa xisobotlari, bank ko’chirmalari, to’lov topshiriqnomalari va b.) bo’yicha ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarning tegishli schyotlarda to’g’ri aks ettirilganligi tekshiriladi. Ustav kapitaliga qo’shilgan ulushlarni tekshirishda auditor ishtirokida inventarizatsiya o’tkazish maqsadga muvofiq. Bunda ustav kapitaliga ulush sifatida ishlashga yaroqsiz asosiy vositalar, amaliy qiymatini yo’qotgan nomoddiy aktivlar qo’shilgan holatlar aniqlanishi mumkin. Ustav kapitali o’zgarishining asosliligini tekshirish 8510-“Ustav kapitali (fondi) ni hisobga oladigan schyotlar”(8511,8512,8513-schyotlar) bo’yicha hisob registrlarining yozuvlarini tekshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Bunday yozuvlar ustav kapitali beligilangan tartibda kupaytirilgan yoki kamaytirilgan holatdagina, faqat aktsiyadorlik jamiyatining ta’sis hujjatlariga tegishli tarzda o’zgartirishlar kiritilganidan so’ng amalga oshiriladi. Tekshiruv chog’ida ustav kapitalini ko’paytirish manbalari aniqlanadi. Ular asosan quyidagilar hisobiga bo’lishi mumkin: - emitent-aktsiyadorlik jamiyatining o’z aktsiyalarini ularning nominal qiymatidan yuqori bahoda sotishdan olingan mablag’lar ya’ni emission daromad (Kt 8521-schyot); - jamg’arma, iste’mol va boshqa fondlar hamda ishlatilmagan zaxiralar mablag’lari; - oldingi yil yakuni bo’yicha taqsimlanmagan foyda; - grantlar, subsidiyalar va kaytarib berilmaydigan yordamlar xisobiga (Kt 8810-schyot); - aktivlarni qayta baxolashdan xosil bo’lgan manba hisobiga (Kt 8531-schyot); - dividendlar h isobiga. 52

Auditor ustav kapitali kamaytirilishining asosliligini ham tekshiradi. Yuqorida nomi qayd qilingan qonunning 22-moddasiga muvofiq “Jamiyatning ustav fondi aktsiyalarning nominal qiymatini yoki ularning umumiy sonini qiskartirish yo’li bilan, shu jumladan aktsiyalarning bir qismini jamiyatning o’zi keyinchalik muomaladan chiqarish sharti bilan sotib olish yo’li bilan kamaytirilishi mumkin” (18) Auditor ustav kapitalining korxona xususiy manbalarining kapitallashtirilishi hisobiga ko’paytirilishi, yoki yuqoridagi holatda kamaytirilishi to’g’risida aktsiyadorlar majlisining qarori mavjudligini ham aniqlaydi. Ustav kapitali ko’paytirilganda qo’shimcha aktsiyalar qiymatini to’lash shakli ularni joylashtirish tug’risidagi qaror bilan belgilanadi. Keyinchalik auditor asosiy va qo’shimcha chiqarilgan aktsiyalar kiymatining to’lanishini tekshiradi. “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning xuquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi qonunning 37- moddasiga muvofiq “Jamiyat aktsiyalariga haq to’lash bozor qiymatida amalga oshiriladi” (18). Faqat quyidagi hollardagina aktsiyalar ularning bozor qiymatidan arzonroq narxda joylashtirilishi mumkin: - jamiyatning qo’shimcha oddiy aktsiyalari oddiy aktsiyalar egalari bo’lgan aktsiyadorlarga joylashtirilib, ular oddiy aktsiyalarni bozor qiymatining to’qson foizidan past bo’lmagan narxda sotib olishdan iborat o’z imtiyozli xuquqlarini ro’yobga chiqargan hollarda; - qo’shimcha aktsiyalar vositachi ishtirokida joylashtirilib, ularning bahosi bozor bahosidan ko’pi bilan bunday aktsiyalarni joylashtirish baxosiga nisbatan foizlarda belgilangan vositachilik xaqi miqdorida arzon bo’lganida. Ustav kapitali auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning yakunlovchi bosqichida uning eng kam miqdori to’g’risidagi qonunchilik talablariga rioya qilinishi ham aniqlanadi. Ustav kapitalining sintetik va analitik hisobini yuritishning to’g’riligi mazkur korxonada qo’llanilayotgan xisob shaklining registrlari (memorial- 53

orderlar, daftarlar, jurnal-orderlar, mashinagrammalar va x.k) ma’lumotlarini tekshirish bilan aniqlanadi. Ustav kapitalining analitik xisobini tekshirishda nafaqat uning sintetik xisob ma’lumotlariga tengligi, balki aktsiyalarning turlari, ularning egalari, aktsiyalar uchun xisob-kitoblarning axvoli va boshqalar bo’yicha axborot olish imkoniyatlari ham aniqlanadi. Shuningdek, auditor “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyalarning xuquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi qonunning 47-50 moddalariga muvofiq aktsiyadorlar reestri ni yuritish qoidalariga rioya qilinishini xam tekshiradi. Barcha bajarilgan tekshiruv amallari va aniqlangan nomuvofiqliklar auditorning ishchi hujjatlarida aks ettiriladi. Tekshiruv yakunida auditor ustav kapitalini hisobga olish va hisobotda aks ettirish bo’yicha aniqlangan tafovutlarning qanchalik ahamiyatliligi (katta- kichikligi)ni me’yoriy hujjatlar talablariga nisbatan aniqlaydi. Agar auditor aniqlangan tafovut ustav kapitaliga doir xisobot ko’rsatkichlariga unchalik ta’sir qilmaydi deb xisoblasa, u ushbu ko’rsatkichlarning ishonchliligi to’g’risida ijobiy auditorlik xulosasi tuzishi mumkin. Agar axvol bunga teskari bo’lsa, ya’ni aniqlangan tafovutlar ustav kapitaliga doir xisobot ko’rsatkichlarini sezilarli darajada buzib ko’rsatilganligi aniqlansa, u holda auditor ushbu kamchiliklarni aks ettirib salbiy auditorlik xulosasi tuzadi. №21 BHMS ga muvofiq 8520-qo’shilgan kapitalni hisobga oladigan schyotlarda oddiy va imtiyozli aktsiyalarni nominal qiymatidan yuqori bahoda dastlabki sotishdan olingan emission daromadlar ( 8521), ustav kapitalini shakllantirishda hosil bo’lgan kurs tafovutlari (8522), hamda qaytarib berilmaslik sharti bilan olingan mol-mulk (8523) aks ettiriladi. Auditor ushbu kapital tarkibining to’g’ri shakllanishi va o’zgarishlarini tegishli asos bo’luvchi xujjatlarga muvofiq tekshirib, natijalarini uzining ishchi xujjatlarida qayd qilib borishi zarur. Jumladan, aktsiyalarni sotishdan olingan mablag’lar kirimi, nominal va birja (bozor) bahosi urtasidagi farqni aniqlash hamda 54

xususiy kapital tarkibida qo’shilgan kapitalning shakllanishini to’g’ri aks ettirish va x.k. Bunda asosan quyidagi buxgalteriya yozuvlari amalga oshiriladi. 1) Korxona davlat ro’yxatidan o’tganidan so’ng ishtirokchilar (ta’sischilar) qo’shadigan ulushlar (obuna bo’4lingan aktsiyalar) summasi ustav kapitalida aks ettirilganda: Debet 4710 –“Ustav kapitali (fondi)ga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari”(agar aktsiyaga obuna bo’linsa-obunachilar bo’yicha ochilgan analitik schyotlar); Kredit 8510-“Ustav kapitali (fondi)ni xisobga oladigan schyotlar”(8511,8512,8513-schyotlardan tegishlisi,agar aktsiyaga obuna bo’linsa, uning nominal qiymatiga Kt-8511,8512-schyotlar ) Kredit 8521-schyot – aktsiya nominal qiymatidan birja baxosining oshgan qismiga (emission daromad) 2) Ta’sischilar (ishtirokchilar) tomonidan ta’sis shartnomasiga muvofiq ulushlar (moddiy, nomoddiy, pul mablag’lari va x.k ko’rinishida) tegishli dastlabki xujjatlar (qabul qilish-topshirish dalolatnomalari, nakladnoylar, kassa kirim orderlari, bank ko’chirmalari)ga asosan topshirilganda: Debet 0110-0199, 0440-0490, 0710, 0720, 0810, 1010-1090, 1110, 1210, 2810, 2820, 2910, 5010, 5110, 5210 –schyotlardan tegishlilari. Kredit 4710- schyot (ta’sischilar bo’yicha ochilgan tegishli analitik schyotlar) Auditor 8521-“Emission daromadlar”, 8522-“Ustav kapitalini shakllantirishda kursdagi farqlar” va 8523 –“qaytarib berilmaslik sharti bilan olingan mol-mulk” schyotlari bo’yicha analitik hisobning tashkil etilishi va yuritilishining to’g’riligini tekshirishi lozim. Bunda qo’shimcha to’langan kapitalning xisobi oddiy va imtiyozli aktsiyalar bo’yicha alohida yuritilayotganligiga e’tibor berishi zarur. Shuningdek, hisobdan chiqarilgan va sotilgan aktsiyalarning turlari, ular egalarining schyotlari yoki ta’sischilar va xissadorlarning shaxsiy schyotlari bo’yicha axborotlarni yetkazib berish imkoniyatlariga xam jiddiy e’tibor berishi kerak. 55

№21 BHMS ga muvofiq korxonaning ta’sis xujjatlariga muvofiq foyda hisobidan yaratilgan zaxiralar, aktivlarni qayta baholashda hosil bo’lgan inflyatsion zaxiralar, xisobotlarni umumlashtirishda vujudga keladigan kurs tafovutlari zaxira kapitali ni tashkil etadi. Zaxira kapitalining mavjudligi va xarakati quyidagi schyotlarda xisobga olinadi. 8531-“Aktivlarni qayta baxolash bo’yicha tuzatishlar”; 8532-“Zaxira kapitali” 8535-“Hisobotlarni umumlashtirishda vujudga keladigan kurs farqlari” Auditor zaxira kapitalini tekshirishda, dastavval, uni shakllantirish uchun asos bo’luvchi me’yoriy hujjatlar mavjudligi va ularga rioya qilinayotganligini aniqlaydi. Balansning «Zaxira kapitali» moddasi bo’yicha mavjud summaning tegishli sanaga tuzilgan sintetik va analitik hisob registrlaridagi (8531,8532 va 8535 schyotlar buyicha kredit) qoldiklariga tengligi tekshiriladi. So’ngra xar bir schyot bo’yicha qoldiq summalar, debet va kredit oborotlar moxiyatan tekshiriladi. Masalan, 8531-“Aktivlarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” schyoti bo’yicha qoldiq summa qachon paydo bo’lganligi, aktivlarni qayta baxolash to’g’risida xukumat qarorlari, uslubiy ko’rsatmalar, korxona hisob siyosati va boshqa asoslar mavjudligi aniqlanadi. Shuningdek, qayta baholash bo’yicha bajarilgan xisob-kitoblar to’g’riligi (xar bir analitik xisob ob’ekti bo’yicha), qayta baholash natijalarining tegishli analitik xisob registrlarida aks ettirilishi va schyotlar bog’lanishi (provodkalar) tug’ri belgilanganligi tekshiriladi. Aktsiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar va boshqa xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda yaratilgan zaxira kapitalining mavjudligi va o’zgarishi 8532-“Zaxira kapitali” schyoti ma’lumotlari bo’yicha tekshiriladi. Bunda auditor zaxira kapitalini shakllantirishga doir O’zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlari va ta’sis hujjatlarining tegishli qoidalariga rioya qilinishini aniqlaydi. Zaxira kapitaliga foydadan ajratmalar, uning korxona ta’sis xujjatlarida ko’zda tutilgan korxona ustav kapitalining 20 % yetmaguncha ajratilaveradi. 56

Auditor ushbu kapitalning to’g’ri tashkil etilishi va to’ldirilib borishini tekshirishda ajratmalar xisobiga yaratilgan zaxira kapitali ustav kapitalining 20% dan oshmaganligi, mulklar (asosiy vositalar)ni qayta baholashda hosil bo’lgan inflyatsion zaxiralarning xammasi 8531-schyot kreditiga olib borilganligini aniqlaydi. H isobotlarni umumlashtirishda vujudga keladigan kurs farqlarini (8530- schyot) tekshirishda O’zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi qonunining 17-moddasi va №8-“Umumlashtirilgan moliyaviy xisobotlar va shu’ba korxonalarga qilingan investitsiyalar hisobi” nomli BHMS talablariga rioya qilinganligini aniqlaydi. 3.2. Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali auditini tartibga soluvchi meyoriy-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish Ust av , qo’shi lgan va zahir a kapit al lar ini shakll anishi va h ar ak at i , sh un i n gd ek z ah i r al ar ni t as hk i l e t i s h va f oy da l a ni sh auditini o’tkazishda auditor quyidagi asosiy qujjatlarga amal qilishi lozim . 1. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 2002 - yil 30 - avg ust holatiga o’zgarishlar bilan. 1996-yil 29-avgustda 257-1-sonli O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qarori bilan 1997-yil 1-mart dan kuchga kiritilgan. 2. O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi 2002-yil 9- may holatiga o’zgarishlar bilan. 1997-yil 24-aprelda 391-6-sonli O’zbekiston Respublikasi Qonuni bilan tasdiqlangan. 3. “Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlar huquqlarini himoya qilish to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni (keyingi o’zgarishlar va qo’shimchalar bilan). 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan. 4. ”Mas’uliyati cheklangan va qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 2001-yil 6-dekabrda qabul qilingan 57

5 . “Ayrim faoliyat turlarini litsenziyalash to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni (keyingi o’zgarishlar va qo’shimchalar bilan). 2001 -yil 12-mayda qabul qilingan. 6. “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1996-yil 30-avgustda qabul qilingan 7. “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 2000- yil 26- mayda qabul qilingan. 8. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002-yil 7- fevraldagi 31-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot shakillari va ularni to’ldirish qoidalari” (keyingi o’zgarishlar va qo’shimchalar bilan). 9. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Davlat Soliq Qo’mitasi tomonidan 2002- yil 17- aprelda 51 va 002-40-sonli Qarori bilan qabul qilingan “Amaldagi qonunchilik bilan belgilangan muddatlarda Nizom kapitallarini (jamg’armalarini) shakllantir m a g a n x o r i j i y i n v e s t i t s i y a l a r g a e g a b o ’ l g a n k o r x o n a l a r d a n soliqlarni undirib olish tartibi to’g’risidagi Nizom”. 10. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, Davlat Mulk Qo’ mi tasi va Davlat Soli q Qo’mi tasi tomoni dan 2002- yi l 25- mar tda 47, 10-1-48, 2002-33-sonli Qarori bilan qabul qilingan “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan davlat tasaruffidagi (davlat ulushi) aktsiyalar bo’yicha dividendlarni hisoblash, to’lash va maqsadli foydalanish tartibi to’g’risida Nizom”. 11O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2002- yil 9- sentyabrdagi 37-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi” 1 2 . O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M o l i y a v a z i r l i g i t o m o n i d a n 1 9 9 8 - y i l 2 6 - i y u l d a 1 7 - 0 7 / 0 6 - s o n l i b u y r u g ’ i b i l a n t a s d i q l a n g a n “ M o l i y a v i y h i s o b o t n i t a y y o r l a s h v a t a q d i m e t i s h n i n g k o n t s e p t u a l a s o s i ” . 58

13.1- sonl i “Hisob siyosat i va m ol iyaviy hi sobot” O’ zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy andozasi (BHMA). O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M o l i y a V a z i r l i g i t o m o n i d a n 1 9 9 8 - y i l 2 6 - i yul da 17- 07/ 86- son bi l an t asdi ql angan. 14. 19-sonli “Inventarlashni tashkil etish va o’tkazish” O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i B H M S s i . O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M o l i y a V a z i r l i g i t o m o n i d a n 1 9 9 9 - y i l 1 9 - o k t y a b r d a E G / 1 7 - 1 9 - 2 0 7 5 - s o n b i l a n tasdiqlangan. 1 5 . O ’ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i M o l i y a V a z i r l i g i v a D a v l a t S o l i q Qo’mitasi tomonidan 2002-yil 14-yanvarda 15, 2002-12-son bilan t asdi ql angan “Huquqi y shaxsl ar dar om ad ( f oyda) l ar i bo’ yi cha s o l i q l a r n i h i s o b l a s h v a b y u d j e t g a t o ’ l a s h t a r t i b i t o ’ g ’ r i s i d a N i z o m ” . 1 6 . D a s t l a b k i h u j j a t l a r v a h i s o b r e g i s t r l a r i . N i z o m , q o ’ s h i l g a n , z a h i r a k a p i t a l i v a z a h i r a l a r n i s h a k l l a n i s h i v a h a r a k a t i n i n g a u d i t o r l i k t e k s h i r u v i n i o ’ t k a z i s h u c h u n a u d i t o r ( a u d i t o r l i k t a s h k i l o t i ) t o m o n i d a n q u y i d a g i a s o s i y h u j j a t l a r d a n foydal ani l adi : - kor xona Ni zom i ; - t a’ s i s s h a r t n o m a s i ; - t a ’ s i s c h i l a r m a j l i s l a r i n i n g b a y o n n o m a l a r i ; - d a v l a t r o ’ y x a t i d a n o ’ t g a n l i g i t o ’ g ’ r i s i d a g i g u v o h n o m a ; - k o r x o n a l a r n i x u s u s i y l a s h t i r i s h v a a k t s i o n e r l a s h b i l a n b o g ’ l i q b o ’ l g a n h u j j a t l a r ; - st at i st i ka, davl at sol i q i dor al ari , naf aqa j am g’ ar m asi , ba nd l i k j am g’ a r m as i , i j t i m o i y su g’ ur t a j a m g’ ar m a si i d or a l a r i d a r o’ y xa t d an o’ t ga nl i g i t o’ g’ r i si da gu vo hn om al ar ; - b a n k x i z m a t i k o ’ r s a t i s h t o ’ g ’ r i s i d a g u v o h n o m a ; t a’ si s huj j at l ar i ga ki r i t i l gan va r o’ yxat ga ol i ngan o ’ z g a r i s h l a r ; 59

- emissiya prospekti; - a k t s i y a d o r l i k j a m i y a t l a r i u c h u n a k t s i y a d o r l a r r e e s t r i ; a k t s i y a d o r l a r n i n g y i l l i k m a j l i s i b a y o n n o m a l ar i d a n k o’ c h i r m a ; - aktsiyador lar, ta’ si schi larning majl isi bayonnom al ar idan ko’ chi r m a; - d i r e k t o r l a r K e n g a s h i m a j l i s l a r i n i n g q a r o r l a r i d a n k o ’ c h i r m a ; - i j r o d i r e k t s i y a s i n i n g b u yr u q l a r i v a f ar m o y i y u l l a r i ; - m a ’ l u m b i r f a o l i y a t n i a m a l g a o s h i r i s h u c h u n l i t s e n z i y a l a r v a ruxsatnomalar; - t a ’ s i s c h i l a r v a a k t s i y a d o r l a r b i l a n y o z i s h u v l a r ; i c h k i N i z o m l a r ; - N i z o m k a p i t a l i g a t a ’ s i s c h i l a r t o m o n i d a n o ’ z u l u s h l a r i n i p u l , natura, nomoddiy shaklda yoki qimmatli qog’ozlar ko’rinishida k i r i t i l g a n i n i t a s d i q l o v c h i h u j j a t l a r ( b a n k k o’ c h i r m a l a r i , k i r i m kassa orderlari, Nizom kapitaliga ulush sifatida natura ko’ r in i sh i da t aq dim et i lg an m ol- mu lkn i kir i m qi l i s h t o’ g’ r i si d a d a l o l a t n o m a l a r v a b o s h q a l a r ) ; N izom kapit al iga natura va nomoddiy ko’rin ishid a k i r i t i l a d i g a n u l u s h l a r n i n g b a h o l a s h u s l u b i ; - x o ’ j a l i k yu r i t u v c h i s u b ’ ek t d a v l a t r o ’ y x a t i d an o ’ t g a n i d an k e y i n g i b o s h l a n g ’ i c h f a o l i y a t d a v r i b o ’ y i c h a h i s o b o t ; - yi l l i k h i sobo t . Kоrхоnа va tashkilotlаrdа invеstitsiyalаngаn хususiy vа qаrzgа оlingаn kаpitаllаr turli ko’rinishlаrdа hаrаkаt qilаdi. Kоrхоnа va tashkilotning хususiy kаpitаli quyidаgi shаkl bo’yichа ifоdаlаdi: 1. Ustаv fоndi. Ustаv fоndi kоrхоnаning tаshkil tоpishi vа хo’jаlik fаоliyatining bоshlаng’ich bоsqichi uchun yo’nаltirilgаn хususiy kаpitаlning dаstlаbki summаsini tаvsiflаydi. Uning miqdоri ustаv bilаn bеlgаlаnаdi. Tаshkiliy-huquqiy ko’rinishdаgi bir qаtоr sаvdо kоrхоnаlаri uchun (mаs’uliyati chеklаngаn jаmiyat, hissаdоrlik 60

jаmiyati) ustаv fоndining minimаl qiymаti qоnun yo’li bilаn tаrtibgа sоlib turilаdi. 2.Zаhirа fоndi. Zаhirа fоndi o’zidа kоrхоnа хo’jаlik fаоliyatining ichki sug’urtаsi uchun mo’ljаllаngаn kоrхоnа хususiy kаpitаlning zаhirаlаngаn qismini ifоdаlаydi. Zаhirа fоndinining miqdоrini tаshkiliy hujjаtlаrdа bеlgilаb qo’yilаdi. Zаhirа fоndini shаkllаntirish kоrхоnа dаrоmаdi hisоbidаn аmаlgа оshirilаdi (fоydаning minimаl miqdоrini zаhirа fоndigа o’tkаzish qоnun yo’li bilаn tаrtibgа sоlinаdi). 3. Mаqsаdli mоliyaviy fоndlаr. Mаqsаdli mоliyaviy fоndlаrgа yig’ilgаn mоliyaviy vоsitаlаrni kеlgusidа mаqsаdli sаrflаsh mаqsаdidа sаvdо kоrхоnаsidа shаkllаntirilgаn turli mахsus fоndlаr kirаdi. Bu fоndlаr tаrkibidа аmоrtizаtsiya fоndi, mеhnаtni rаg’bаtlаntirish fоndi, ishlаb chiqаrishni rivоjlаntirish fоndi vа bоshqа bir qаtоr fоndlаr vоsitаlаrining shаkllаnish vа qo’llаnilish tаrtibi sаvdо kоrхоnаsining ustаvi vа bоshqа tаshkiliy hujjаtlаri bilаn tаrtibgа sоlib turilаdi. 4. Tаqsimlаnmаgаn fоydа. Tаqsimlаnmаgаn fоydа o’zidа fоydаning tаqsimlаngаn, ishlаtilgаn qismi vа оlingаn fоydаning umumiy summаsi o’rtаsidаgi fаrqni ifоdаlаydi. O’zining iqtisоdiy tаrkibigа ko’rа sаvdо kоrхоnаsi хususiy mоliyaviy vоsitаlаrining zаhirа ko’rinishlаridаn biri hisоblаnаdi. 5. Хususiy kаpitаlning bоshqа shаkllаri. Хususiy kаpitаlning bоshqа shаkllаrigа bаlаns pаssivining birinchi bo’limidа ko’rsаtilаdigаn mulk uchun hisоb-kitоb (uni ijаrаgа bеrilgаn hоlаtdа), ishtirоkchilаr bilаn hisоb-kitоb (umumiy dаrоmаddаn ulаrgа fоiz yoki dividеnd to’lаsh hоlаtidа) vа bоshqаlаr kirаdi. 3-jadval Kоrхоnа kаpitаl tаrkibiy tuzilishi Korxona 1. Korxona kapitalini tahlil qilish hususiy kapital 2. Kapitalga bo'lgan umumiy talabni 61

aniqlash tarkibiy tuzilishini maqullashtirish 3. Aktivlarni moliyalashtirish siyosati prinsipi bo'yicha kapital strukturasini optimallashtirish jarayonining asosiy bosqichlari 4. Kapital qiymatini uning o'lchovi bo'yicha optimallashtirish Yuqоridаgi chizmadа kоrхоnа kаpitаl tаrkibiy tuzilishini mаqbullаshtirish jаrаyonining аsоsiy bоsqichlаri tаrkibi tаsvirlаngаn. O’zbekiston respublikasining qonunchiligiga ko’ra, mulkchilik turidan qat’iy nazar har bir korxona, tashkilot va birlashmalar, aksiyadorlik jamiyatlari, ma’suliyati cheklangan jamiyatlar o’z hususiy kapitallarini shakllantirib borishlari zarur. Hozirgi kunda O’zbekiton respublikasi qonunchiligiga ko’ra, Nizom fondida chet ellik sarmoyadorlar tomonidan kiritilgan investitsiya bo’lsa, Sаvdо kоrхоnаsi kаpitаlining mоliyaviy tаrkibini mаqbullаshtirish jаrаyoni quyidаgi bоsqichlаr bo’yichа аmаlgа оshirilаdi.Korxona va tashkilotlar hususiy kapitalini ko’paytirish yo’llarini yaxshilashda avvalambor korxaona buxgalteri va iqtisodchisi tomonidan korxona mavjud kapitalni tahlil maqsadga muvofiqdir. 1. Kоrхоnа kаpitаlini tаhlil qilish. Bu tаhlilning аsоsiy mаqsаdi bo’lib rеjаlаshtirishgаchа bo’lgаn dаvrdа kаpitаl hаjmi vа tаrkibining dinаmik hаrаkаtini vа ulаrning kаpitаldаn fоydаlаnish sаmаrаdоrligi vа mоliyaviy mustаqilligigа tа’sirini аniqlаshdаn ibоrаt. Bunda asosan korxona , tashkilot iqtisodchisi tomonidan kаpitаlning umumiy hаjmi vа аsоsiy tаrkibiy qismlаri o’sish sur’аtlаrini sоtilаdigаn tоvаrlаr hаjmi o’sish sur’аtlаri bilаn tаqqоslаgаn hоldа ko’rib chiqilаdi; хususiy vа qаrzgа оlingаn kаpitаlning o’zаrо munоsаbаtlаri vа uning hаrаkаtlаri 62

аniklаnаdi; qаrzgа оlingаn kаpitаl tаrkibidа uzоq vа qisqа muddаtli mоliyaviy mаjburiyatlаr o’rtаsidаgi o’zаrо munоsаbаt tаdqiq etilаdi; muddаti o’zgаrtirilgаn mоliyaviy mаjburiyatlаrning miqdоri аniqlаnаdi vа uzаytirish sаbаblаri o’rgаnilаdi. 2. Kаpitаlgа bo’lgаn umumiy tаlаbni аniqlаsh. Sаvdо kоrхоnаsining kаpitаlgа bo’lgаn umumiy tаlаbi uning аylаnmа vа аylаnishdаn tаshqаridаgi аktivlаrining (ushbu ko’rsаtkichlаrni hisоblаsh usullаri ilgаrirоq ko’rib chiqilgаn) rеjаlаshtirish summаsini аniqlаshgа аsоslаndi. Bu аktivlаrning summаsi sаvdо kоrхоnаsining rеjаlаshtirilgаn dаvrdа kаpitаlgа bo’lgаn umumiy tаlаbni ifоdаlаydi. 3. Аktivlаrni mоliyalаshtirish siyosаti kritеriysi bo’yichа kаpitаl tаrkibiy tuzilishini mаqbullаshtirish. Kаpitаl tаrkibiy tuzilishini mаqbullаshtirishning ushbu usuli kоrхоnа аktivlаrini turli tаrkibiy qismlаrini mоliyalаshtirish mаnbаlаrini diffеrеntsiаl tаnlаsh jаrаyoni bilаn uzviy bоg’liqdir. Ushbu mаqsаdlаrdа sаvdо kоrхоnаsining bаrchа аktivlаri mаnа, shu uch guruhgа bo’linаdi: а) аylаnishdаn tаshqаridаgi аktivlаr. b) аylаnmа аktivlаrning dоimiy qismi. U o’zidа tоvаr аylаnishining mаvsumiy vа bоshqа tеbrаnishlаrigа tоbе bo’lmаgаn vа mаvsumiy sаklаnish, zudlik еtkаzib bеrish vа mаqsаdli bеlgilаngаn tоvаr zаhirаlаrini shаkllаnishi bilаn bоg’liq bo’lmаgаn аktivlаr miqdоrining o’zgаrmаs qismini ifоdаlаydi. Bоshqаchа qilib аytgаndа, u kоrхоnа jоriy хo’jаlik fаоliyatini аmаlgа оshirish uchun zаrur bo’lgаn аylаnmа аktivlаrning kеlmаydigаn minimumi sifаtidа qаrаlаdi. d) Аylаnmа аktivlаrning o’zgаruvchаn qismi. U o’zidа tоvаrlаr sоtilishi hаjmining mаvsumiy o’sishi sаvdо kоrхоnаsi fаоliyatining аlоhidа dаvrlаridа mаvsumiy sаqlаsh, zudlik bilаn еtkаzib bеrilаdigаn vа mаqsаdli bеlgаlаngаn tоvаr zаhirаlаrini shаkllаntirish zаruriyati bilаn bоg’liq bo’lgаn ulаrning аsоsiy qismini ifоdаlаydi. Аylаnmа аktivlаrning 63

ushbu o’zgаruvchаn qismi tаrkibidа ulаrgа bo’lgаn mаksimаl vа o’rtаchа tаlаb аjrаtilаdi. 4.Sаvdо kоrхоnаsi аktivlаrining turli guruhlаrini mоliyalаshtirishgа bo’lgаn uch аsоsiy yondаshuv mаvjud. а) Аktivlаrni mоliyalаshtirishgа bo’lgаn kоnsеrvаtiv yondаshuv хususiy vа uzоq muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl hisоbidаn аylаnishdаn tаshqаridаgi аktivlаr, аylаnmа аktivlаrning dоimiy qismi vа аylаnmа аktivlаr o’zgаruvchаn qismining yarmi mоliyalаshtirilishi lоzimligini iаzаrdа tutаdi. Аylаnmа аktivlаr o’zgаruvchаn qismining ikkinchi yarmi qisqа muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl hisоbidаn mоliyalаshtirilishi shаrt. Аktivlаrni mоliyalаshtirishning bundаy mоdеli kоrхоnаning rivоjlаnishi jаrаyonidа uning yuqоri dаrаjаdаgi mоliyaviy mustаhkаmligini tа’minlаydi. b)Аktivlаrni mоliyalаshtirishgа bo’lgаn mo’tаdil, ya’ni o’rtаchа yondаshuv хususiy vа uzоq muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl hisоbidаn аylаnishdаn tаshqаridаgi аktivlаr vа аylаnmа аktivlаrning dоimiy qismi mоliyalаshtirilishi lоzimligini vа shu vаqtning o’zidа qisqа muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl hisоbidаn - аylаnmа аktivlаr o’zgаruvchаn qismining butun hаjmi mоliyalаshtirilishi lоzimligini nаzаrdа tutаdi. Аktivlаrni mоliyalаshtirishning bundаy mоdеli kоrхоnа mоliyaviy mustаhkаmligini mаqbul dаrаjаsini tа’minlаydi. d) Аktivlаrni mоliyalаshtirishning аgrеssiv yondаshuvi хususiy vа uzоq muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl hisоbidаn fаqаtginа аylаnishdаn tаshqаridаgi аktivlаrni mоliyalаshtirilishi vа аyni shu pаytdа hаmmа аylаnmа аktivlаr qisqа muddаtli qаrzgа оlingаn kаpitаl (qоidа bo’yichа: jоriy аktivlаr jоriy mаjburiyatlаr bilаn qоplаnishi shаrt) hisоbidаn mоliyalаshtirilishi lоzimligini nаzаrdа tutаdi. Аktivlаrni mоliyalаsh-tirishning bundаy mоdеli sаvdо fаоliyatini хususiy kаpitаlgа minimаl tаlаb dаrаjаsidа аmаlgа оshirishgа imkоn bеrsаdа, kоrхоnа to’lоv qоbiliyati vа mоliyaviy mustаhkаmligini tа’minlаshdа jiddiy muаmmоlаrni kеltirib chiqаrаdi. 64

5. Kаpitаl tаrkibiy tuzilishini qo’llаsh sаmаrаdоrligi mеzоni bo’yichа muqоbillаshtirish. Ushbu sаmаrаdоrlikning ko’rsаtkichi sifаtidа хususiy kаpitаlning sаmаrаdоrligik dаrаjаsi qаbul qilinаdi. Uning хususiy vа qаrzgа оlingаn qismlаrining o’rtаsidаgi o’zаrо turli хil munоsаbаti shаrоitidа хususiy kаpitаldа fоydаlаnish sаmаrаdоrligini o’lchаsh uchun «mоliyaviy lеviridj» dеb nоmlаnuvchi ko’rsаtkich qo’llаnilаdi. Хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnishini bоshqаrish o’zidа kеlgusi dаvrdа sаvdо kоrхоnаsi rivоjlаnishi tаlаblаrgа mоs rаvishdа ulаrni turli mаnbаlаrdаn jаlb qilishni tа’minlаsh jаrаyonini ifоdаlаydi. Ushbu bоshqаruvning аsоsiy mаqsаdi kоrхоnа ishlаb chiqаrish rivоjidа o’zini o’zi mоliyalаshtirishning zаruriy dаrаjаsini shаkllаntirishdаn ibоrаt. Хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnishini bоshqаrish jаrаyoni quyidаgi аsоsiy bоsqichlаrni o’z ichigа оlаdi. 1. Rеjаlаshtirishdаn оldingi dаvrdа хususiy mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаnishini aniqlashtirish Bundа, хususiy mоliyaviy rеsurslаrning shаkllаnish pоtеntsiаlini vа uning sаvdо kоrхоnаsi rivоjlаnish sur’аtlаrigа mоs tushushini ko’rsаtib bеrishdаn ibоrаtdir. So’ngra хususiy mоliyaviy rеsurslаr umumiy hаjmining o’sishi, хususiy kаpitаl o’sishi sur’аtlаrining sаvdо kоrхоnаsi tоvаr аylаnishi vа аktivlаrining o’sishi sur’аtlаrigа mоs kеlishi rеjаlаshtirishdаn оldingi dаvrdа kоrхоnа mоliyaviy rеsurslаri shаkllаnishining umumiy hаjmidа хususiy rеsurslаr sоlishtirmа оg’irligining o’sish sur’аtlаri tаdqiq etilаdi, хususiy mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishining mаnbаlаri ko’rib chiqilаdi. Birinchi nаvbаtdа хususiy mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishining ichki vа tаshqi mаnbаlаri o’rtаsidаgi o’zаrо munоsаbаt o’rgаnilаdi; SHundаy so’ng yuqоri ko’rsаtib o’tilgаn hаr bir guruh miqyosidа ulаrning shаkllаnishidаgi аniq mаnbаlаrning sоlishtirmа оg’irligi ko’rib chiqilаdi, hаr хil mаnbаlаr hisоbidаn хususiy kаpitаlni jаlb qilish qiymаti hisоblаnаdi. 2. Хususiy mоliyaviy rеsurslаrgа bo’lgаn umumiy tаlаbni аniqlаsh. 65

3. Ichki mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni mаksimаl hаjmdа jаlb qilishni tа’minlаsh. Хususiy mоliyaviy rеsurslаr shаkllаnishidа ichki, tаshqi mаnbаlаrgа murоjааt qilishdаn оldin, ulаrni ichki mаnbаlаr hisоbidа shаkllаntirishning bаrchа imkоniyatlаri аmаlgа оshirilishi shаrt. Sаvdо kоrхоnаsi хususiy mоliyaviy rеsurslаri shаkllаnishining аsоsiy rеjаlаshtirilgаn ichki mаnbаlаri sоf dаrоmаd summаsi vа аmоrtizаtsiya аjrаtmаlаri bo’lgаnligi uchun birinchi nаvbаtdа, ushbu ko’rsаtkichlаrni rеjаlаshtirish jаrаyonidа ulаrning turli zаhirаlаr hisоbidаn o’sish imkоniyatlаrini ko’zdа to’tish lоzim. Kеyingi yillаrdа sаvdо kоrхоnаlаrigа ushbu mаnbа hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаntirish imkоniyatini оshiruvchi аsоsiy vоsitаlаr аktiv qismini tеzkоr аmоrtizаtsiyalаsh usulini qo’llаshgа ruhsаt etilаyapti. Birоq, аlоhidа ko’rinishdаgi аsоsiy vоsitаlаrni tеzkоr аmоrtizаtsiyasini o’tkаzish jаrаyonidа аmоrtizаtsiya аjrаtmаlаri summаsining o’sishi mоs rаvishdа sоf dаrоmаd summаsini kаmаyishigа оlib kelishini yoddаn chiqаrmаslik lоzim. Shuning uchun, ichki mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni yuksаltirish uchun zаhirаlаrni qidirib tоpishdа quyidаgi mеzоndаn fоydаlаnib ulаrning umumiy summаsi yig’indisini mаksimаllаshtirish zаruriyatidаn kеlib chiqish lоzim: SD + АА ≥ ХMR mаks Bu yеrdа: Sd - kоrхоnаning rеjаlаshtirilgаn sоf dаrоmаd summаsi; АА - аmmоrtizаtsiya аjrаtmаlаrining rеjаlаshtirilgаn summаsi; ХMR m аks - ichki mаnbаlаr hisоbidаn shаkllаntirilgаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrning mаksimаl summаsi; 4. Tаshqi mаnbаlаrdаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni zаruriy hаjmini jаlb qilishni tа’minlаsh. Tаshqi mаnbаlаrdаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilingаn hаjmi ulаrning ichki mаnbаlаrdаn mоliyalаshtirish hisоbidаn shаkllаn-tirishgа imkоn bo’lmаgаn qismni tа’minlаshgа mo’ljаllаngаn. Аgаrdа, rеjаlаshtirilgаn dаvrdа 66

ichki mаnbаlаr hisоbidаn jаlb qilingаn хususiy mоliyaviy rеsurslаr summаsi ulаrgа bo’lgаn umumiy tаlаbni to’lаligichа tа’minlаy оlsа, tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn bu rеsurslаrni jаlb qilishgа zаruriyati qоlmаydi. Tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilishgа bo’lgаn tаlаb quyidаgа fоrmulа bo’yichа hisоblаnаdi: ХMR tаshqi = T хmr - ХMRichki ХMR tаshqi - tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilishgа bo’lgаn tаlаb; T хmr - sаvdо kоrхоnаsining rеjаlаshtirilgаn dаvrdа хususiy mоliyaviy rеsurslаrgа bo’lgаn umumiy tаlаbi; ХMR ichki - ichki mаnbаlаr hisоbidаn jаlb qilish rеjаlаshtirilgаn хususiy mоliyaviy rеsurslаr summаsi; Tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrgа bo’lgаn tаlаbni qоndirishni tа’minlаsh ko’shimchа hissаdоrlik kаpitаlini (kоrхоnа egаlаrining vа bоshqа invеstоrlаrning) jаlb qilish hisоbidаn, аktsiyalаrning qo’shimchа emissiyasi yoki bоshqа mаnbаlаr hisоbidаn rеjаlаshtirilаdi. 5. Хususiy mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаntiruvchi ichki vа tаshqi mаnbаlаrning o’zаrо munоsаbаtlаrini mаqbullаshtirish. Ushbu mаqbullаshtirish jаrаyoni quyidаgi ikki kritеriylаrgа аsоslаnаdi: а) хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilishining minimаl yig’indi qiymаtini tа’minlаsh. Аgаr tаshqi mаnbаlаr hisоbidаn хususiy mоliyaviy rеsurslаrni jаlb qilish qiymаti qаrzgа оlingаn vоsitаlаrning rеjаlаshtirilgаn qiymаtidаn yuqоri bo’lsа, хususiy rеsurslаrni shаkllаntirishning bundаy usulidаn vоz kеchish mаqsаdgа muvоfiqdir; b) kоrхоnа tоmоnidаn uning bоshlаng’ich tаshkilоtchilаrini bоshqа- ruvchilik imkоniyatlаrini sаklаb qоlishni tа’minlаsh. Tоmоnlаr invеstitsiyalаrining vоsitаlаri hisоbidаn qo’shimchа hissаdоrlik yoki аksiоnеrlik kаpitаlining o’sishi bundаy bоshqаruvning yo’qоlishigа оlib kеlishi mumkin. 67

Хususiy mоliyaviy rеsurslаrni shаkllаntirish bo’yichа ishlаb chiqilgаn rеjаning sаmаrаdоrligi kеlgusi dаvrdаgi kоrхоnа rivоjini o’zini o’zi mоliyalаshtirish kоeffitsеnti yordаmidа bаhоlаnаdi. Uning dаrаjаsi qo’yilgаn mаqsаdgа mоs tushishi shаrt. Dоimiy rаvishdа qаrzgа оlingаn vоsitаlаrni jаlb qilib turmаsdаn kоrхоnа хo’jаlik fаоliyatini sаmаrаli tаshkil qilish mumkin emаs. Ushbu vоsitаlаrni qo’llаsh tоvаrlаr sоtilish hаjmini vа shаkllаntirilgаn tоvаr zаhirаlаrini sеzilаrli dаrаjаdа kеngаytirishgа, хususiy kаpitаldаn yanаdа sаmаrаlirоq fоydаlаnishni tа’minlаshgа, turli mаqsаdli fоndlаr tuzilishini tezlаshtirishgа, охir оqibаtdа - kоrхоnа bоzоr qiymаtini оshirishgа imkоn berаdi. Hаr qаndаy biznеsning bоshlаng’ich nuqtаsini хususiy kаpitаl tаshkil etsаdа, sаvdо kоrхоnаlаridа qаrzgа оlingаn vоsitаlаr hаjmi хususiy kаpitаl hаjmigа ko’rа sеzilаrli dаrаjаdа ko’prоq bo’lаdi. XULOSA VA TAKLIFLAR Buxgalteriya hisobi fanidan ma'lumki korxona, tashkilot va firmalarni moliyaviy mablag'lar bilan ta'minlash manbai bo'lib quyidagilar hisoblanadi: • O’z mablag'lar manbai; • Qarz mablag’lari. Sobiq ittifoq davrida esa bu mablag'lar manbaiga byudjetdan ajratmalar ham kirgan. Lekin bozor iqtisodiyotiga o'tganimizdan keyin bu mablag'lar manbai bekor qilingan. Chunki bu manbaning yo'q qilinishi Respublikamizdagi boqimandalik tizimini tugatishni ta’minladi. Endilikda esa yuqorida sanab o'tgilganlar korxonalarni mablag'lar bilan ta'minlash manbai bo'lib kelmoqda. Korxona, tashkilot yoki firma ochilish davrida o'z mablag'larini belgilab olishi lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona o'z moliyaviy ehtiyojlarini o'zi mustaqil qondirishi mumkin. Resurslarni ta'minlash manbai bo’lib, uning 68

foydasi, qimmatbaho qog'ozlarini sotishdan kelgan tushum, aksionerlarning pay va boshqa to'lovlari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa to'lovlari hamda qonundan tashqari bo'lmagan holda kirim qilingan mablag'lar kiradi. Bunday asosda kiritilgan mablag'lar korxona tashkilotlar uchun xususiy kapital deb qaraladi. Xususiy kapital hisobi bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim ahamiyatga ega bo'lib, u korxonaning o'z qudrat darajasini qay darajada ekanligini bildiradi. Hususiy kapital qiymatini ko'paytirishning eng asosiy omili bo'lib korxonaning hisobot yilida olgan sof foydasi hisoblanadi. Faoliyat ko'rsatuvchi tashkilotlar shu omil hisobiga o'z jamg'armalarini oshirishlari eng optimal variant deb qaraladi. Sababi, bu omilning o'zgarishi faqatgina korxonaning o'ziga bog'liq bo'lib, uning har tomonlama to'liq imkoniyatlarini ishga solib faoliyatini boshlashini taqozo etadi. Bundan tashqari boshqa ko'rsatkichlaming o'zgarishi ham ushbu omil bilan bevosita bog'liq bo’ladi. Mazkur vazifalarni hal etishda korxona va tashkilotlar «Mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlari hamda moliyaviy natijalarni aniqlash tartibi to'g'risidagi Nizom»ni chuqur bilishlari lozim. Yuqоridаgi хulоsаlаrdаn kеlib chiqqаn hоldа quyidаgilаrni tаklif qilаmаn: - Korxona va tashkilotlarda ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobini xalqaro andozalar asosida olib borish; - Korxonalarda moliyaviy hisobot xalqaro standartlarining kapital konsepsiyasini qo’llash; - Korxona va tashkilotlar o’zlarining sof foydasi o’sishini ta’minlash; - Korxona va tashkilotlarda “Hususiy kapital” to’g’risidagi 5-shakl Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etishda dasturiy ta’minotlardan foydalanish. 69

FOYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YХАTI I. O’zbekiston Respublikаsi Qonunlаri vа Prezident fаrmonlаri. 1. O’zbekiston Respublikаsi Konstitutsiyasi. T.: «O’zbekiston», 2002 yil. 2. O’zbekiston Respublikаsi «Buхgаlteriya hisobi to’g’risidа» gi Qonuni. 1996 yil 30 аprel. 3. O’zbekiston Respublikаsi Prezidentining “Qishloq хo’jаligidа islohotlаrni chuqurlаshtirishning eng muhim yo’nаlishlаri to’g’risidа”gi Fаrmoni. – T. “Хаlq so’zi” gаzetаsi. 2003 yil, 25 mаrt; 70

4. O’zbekiston Respublikаsi Prezidentining “2004-2006 yillаrdа fermer хo’jаliklаrini rivojlаntirish Kontseptsiyasi to’g’risidа”gi Fаrmoni. 2003 yil 27 oktyabr. II. O’zbekiston Respublikаsi Prezidentning аsаrlаri. 5. Kаrimov I.А. «Erishilgаn yutuqlаrni mustаhkаmlаb, mаrrаlаr sаri hаrаkаt qilishimiz lozim», «Хаlq so’zi» gаzetаsi 11.02.2006 yil. 6. Kаrimov I.А. «Yangilаnish vа bаrqаror tаrаqqiyot yo’lidаn yanаdа izchil хаrаkаt qilish, хаlqimiz uchun fаrovon turmush tаrzini yarаtish аsosiy vаzifаmizdir», «Хаlq so’zi» gаzetаsi 13.02.2007 yil. 7. Kаrimov I.А. «Mаmlаkаtimiz tаrаqqiyotining qonuniy аsoslаrini mustаhkаmlаsh fаoliyatimiz mezoni bo’lishi dаrkor», «Хаlq so’zi» gаzetаsi 25.02.2008 yil. 8. Kаrimov I.А. «Jаhon-moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston shаroitidа uni bаrtаrаf etishning yo’llаri vа chorаlаri» - T.: «O’zbekiston», 2009 yil. 56 bet. 9. Kаrimov I. А. “Аsosiy vаzifаmiz – vаtаnimiz tаrаqqiyoti vа хаlqimiz fаrovonligini yanаdа yuksаltirishdir” – T.: “O’zbekiston”, 2010. 10. I.А. Kаrimov “Bаrchа rejа vа dаsturlаrimiz Vаtаnimiz tаrаqqiyotini yuksаltirish, хаlqimiz fаrovonligini oshirishgа хizmаt qilаdi”, Хаlq so’zi gаzetаsi 22 yanvаr 2011 yil 16-soni. 11. I.A.Karimov. 2012 yil vatanimizni yuksak bosqichlarga ko’taradigan yil bo’ladi. T.: O’zbekiston, 2012. – 36 b. 12. Karimov I.A. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. Toshkent oqshomi, 21.01.2013 y. III. O’zbekiston Respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining meyoriy huquqiy hujjаtlаri. 71

13. Mаhsulot (ish, хizmаtlаr) ni ishlаb chiqаrish vа sotish хаrаjаtlаri tаrkibi hаmdа moliyaviy nаtijаlаrini shаkllаnish tаrtibi to’g’risidаgi Nizomini tаsdiqlаsh to’g’risidаgi O’zbekiston respublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining 1999 yil 5 fevrаldаgi 54-sonli Qаrori. 14. Buхgаlteriya hisobining milliy stаndаrtlаri. №0-23. T.: - 1998- 2002 yil. IV. Dаrsliklаr. 15. А. Kаrimov vа boshqаlаr. «Buхgаlteriya hisobi». T.: «Sh а rq» NM А K, 2004 yil. 591 bet. 16. O. Bobojonov «Moliyaviy hisob». – T.: «Sh а rq» NM А K, 2000 yil. 476 bet. 17. А . А bdull а ev «Moliyaviy hisob».– T.: «F а n v а te х n а logiya», 2005 yil. 286 bet. 18. I. Ochilov «Moliyaviy hisob». – T.: «Iqtisod v а moliya», 2006 yil. 396 bet. 19. А . V а hobov, А . Ibr а gimov «Moliyaviy t а hlil». – T.: «Sh а rq» NM А K, 2002 yil. 20. Y. Itkin, А .S. Sotiboldiev «Z а mon а viy bu х g а lteriya hisobi». T.: 2002 yil. V. O’quv qo’llаnmа. 21. N. Qo’ziev “Boshqа tаrmoqlаrdа buхgаlteriya hisobining хususiyatlаri”, T.: “Iqtisod-moliya”, 2007. 22. I.T. Аbdukаrimov «Moliyaviy hisobotni o’qish vа tаhlil qilish yo’llаri». – T.: Iqtisodiyot vа huquq dunyosi, 1999 yil. 3-son. 23. А.Po’lаtov vа boshqаlаr «Boshqаruv hisobi», T.: TIMI, 2007 yil. 24. B. Хаsаnov «Boshqаruv hisobi», T.: TIMI, 2005 yil. 25. Z.S. Аbdullаev vа boshqаlаr «Iqtisodiyotdа ахborot teхnologiyalаr», T.: TIMI, 2007 yil. 242 bet. 72

26. Y. Itkin i dr. Buхgаlterskiy uchet v usloviyaх rinochnoy ekonmiki Uzbekistаnа. Tom-1,2. Tаshkent-2000. 27. R. Do’stmurodov “Buхgаlteriya hisobi nаzаriyasi”, T.: “Аlisher nаvoiy nomidаgi O’zbekiston Milliy kutubхonаsi” nаshriyoti, 2007 yil. 28. Pаrdаev А. «Boshqаruv hisobi».- T.: Аkаdemiya, 2002. 29. Аbdug’аniev А.А. Boshqаruv hisobini tаshkil etish muаmmolаri, ulаrning echimlаri. - T.: TIMI nаshr. 2003 y. VI. Internet sаytlаri. 30. www.buhgalteriya.com.ua 31. www.referat.uz 32. www.glavbukh.ru 33. www.saldo.ru 73

O'xshashlar

«Ustav kapitali auditi» mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi

Qo’shilgan qiymat solig’ini hisoblash va to’lash tartibi

Tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi, uning natijalari hisobi hamda auditi

Bank amaliyotida tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va nazariy asoslari

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimi