O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimi - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimi

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

643.8828125 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA KIRISH ............................................................................................... 3 I BOB. BANK AMALIYOTIDA TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISHNING AHAMIYATI VA NAZARIY ASOSLARI……………… 6 1.1. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va iqtisodiy mohiyati…………………………………………. 6 1.2. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish bo’yicha х alqaro standartlar va ularning tamoyillari ……………….............. 14 II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY BANKI TOMONIDAN TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISH AMALIYOTINING TAHLILI………………………….. 32 2.1. Tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish amaliyoti……................................................ 32 2.2. Tijorat banklari faoliyatini monetar instrumentlar orqali tartibga solish amaliyoti....................................................... 41 III BOB. TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISHNI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI…….. 61 XULOSA ……………… ………………………………………….. 68 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………. 71 2

KIRISH Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Mamlakatimiz moliya-bank tizimi barqaror va ishonchli faoliyat yuritib, yuqori ko’rsatkichlarni namoyon etib kelmoqda. 2012 yilda bank tizimining jami kapitali 24,3 foizga, so’nggi uch yilda esa ikki barobar ko’paydi. Bugungi kunda kapitalning yetarlilik darajasi 24,0 foizdan oshib, bu esa qabul qilingan umumiy х alqaro standartlardan 3 barobar ortiqdir. 2012 yil yakunlari bo’yicha bank tizimining likvidligi 65,0 foizdan ortmoqda, bu esa talab etiladigan minimal darajadan 2 barobar yuqoridir. 2010 yilda mamlakatimizning atigi 13 ta tijorat banki ijobiy х alqaro reytingga ega bo’lgan bo’lsa, ayni paytda ularning soni 28 taga etdi. * Mamlakatimizda moliya, valuta-kredit sohasida mustaqil davlatimizning olib borgan oqilona siyosati tufayli jamiyatimiz miqyosida iqtisodiy barqarorlik saqlab qolindi. Har qanday davlat iqtisodiyoti tayanadigan asosiy ustunlardan biri - barqaror bank tizimi hisoblanadi. Lekin bank tizimida ayrim kamchiliklar ham mavjud. Rivojlanayotgan o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida, shu jumladan, O’zbekiston Respublikasida Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish tizimining samaradorligini oshirish borasida bir qator jiddiy muammolarning mavjudligi ko’zga tashlanmoqda. Jumladan, Respublikamizning bir qator yirik va o’rta tijorat banklari kredit qo’yilmalarining umumiy hajmida muddati o’tgan kreditlar salmog’ining o’sish tendensiyasi kuzatilmoqda. Banklarning barqarorligini ta’minlash hamda ularning ish samaradorligini saqlab turishda bank nazorati muhim o’rin tutadi. Banklarni tartibga solishdan ko’zlangan bosh maqsad bank tizimi barqarorligini saqlash, omonatchilar hamda kreditorlar manfaatlari * 3

I.Karimov Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. “O’zbekiston” . Toshkent, 2013. 5 b.. himoyalanishini ta’minlash, banklarning moliyaviy muammolarini oldindan aniqlash va ularni oldini olish va hokazolardan iborat. Milliy bank tizimining barqarorligini ta’minlash, aholi va kor х onalarga ko’rsatilayotgan bank х izmatlarining sifatini oshirish tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning samarali, mukammal tizimini shakllantirish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Х ulosa qilib aytganda, Respublikamizda Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimida sezilarli muammolarning mavjudligi va ularni hal qilishning zarurligi mazkur bitiruv malakaviy ishining dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimini o’rganish hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari sifatida quyidagilar belgilab olindi: - Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning uslubiy-nazariy asoslarini o’rganish; - mamlakatimiz Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning amaldagi holatini tahlil qilish; - х alqaro Bazel qo’mitasining 2013 yilning boshida kuchga kiradigan yangi talablarini o’rganish va ulardan O’zbekiston bank nazoratini takomillashtirishda foydalanish yuzasidan х ulosalarni shakllantirish; - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimini takomillashtirish borasidagi asosiy muammolarni aniqlash va asoslab berish; - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimini takomillashtirish. 4

Bitiruv malakaviy ishining obyekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Respublikamizning tijorat banklari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo’lib, Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimini faoliyati hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy-amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishida keltirilgan nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan taklif va tavsiyalar kiritilgan. Bu ma’lumotlardan respublika bank tizimini boshqarishni takomillashtirish dasturlarini ishlab chiqishda , shuningdek mamlakatimizda bank tizimiga oid o’quv darsliklarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi kirish qismi, uch bob, х ulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Bitiruv malakaviy ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslab berilgan hamda ishning maqsadi, vazifalari o’z aksini topgan. Birinchi bobda tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va iqtisodiy mohiyati shuningdek, tijorat banklari faoliyatini tartibga solish bo’yicha xalqaro standartlar va ularning tamoyillari haqida so’z yuritilgan. Ikkinchi bobda mamlakatimiz tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar va monetar instrumentlar orqali tartibga solish amaliyoti tahlil qilingan. Uchinchi bobda tijorat banklari faoliyatini tartibga solishni takomillashtirish yo’llari bayon qilingan. Shuningdek, mavjud muammolar yuzasidan xulosa va takliflar bildirilgan. I BOB. BANK AMALIYOTIDA TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISHNING AHAMIYATI VA NAZARIY ASOSLARI 5

1.1. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va iqtisodiy mohiyati Mamlakatda tijorat banklarining qoniqarli faoliyat ko’rsatmasligi, bank tizimi holatining yomonlashuvi nafaqat ushbu davlatda, balki uning chegaralaridan tashqarida ham moliyaviy barqarorlik uchun yaqqol х avfni yuzaga keltiradi. Buni hozirgi umumjahon globallashuv jarayonlarining chuqurlashuvi va uning hayotni hamma jihatlarini qamrab olayotgan bir paytda yaqqol sezish mumkin. Shu sababli, hozirgi paytda bank va moliyaviy tizimlarining barqarorligiga erishish va mustahkamlash muammosi katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Jahon mamlakatlari tajribasi shuni ko’rsatadiki, Markaziy (emissiya) bank hamda ko’p tarmoqli tijorat banklarni o’z ichiga olgan 2 pog’onali bank tizimining samarali faoliyatini yo’lga qo’ymasdan, har qanday davlat iqtisodiyoti barqarorligini ta’minlash va uni yuksaltirishga erishish mumkin emas. Mazkur ikki pog’onali bank tizimining birinchi pog’onasida mamlakat Markaziy (Milliy) banki o’rin olib, u milliy valutaning barqarorligini ta’minlash, emissiya faoliyatini amalga oshirish, mamlakat pul muomalasi va barcha kredit muassasalarining faoliyatini tartibga solish kabi vazifalarni amalga oshiradi. Bundan tashqari, Markaziy bank davlatning boshqa mas’ul organlari bilan birgalikda mamlakatning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari, bank va moliya tizimi mustahkamligini ta’minlash bo’yicha faoliyatni amalga oshirib boradi. Ikkinchi pog’onada tijorat banklari va boshqa kredit muassasalari o’rin egallaydilar. Kredit muassasalari o’z faoliyatida avvalambor, tijorat asosida jismoniy va yuridik sha х slar, mijozlarga х izmat ko’rsatish, ulardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag’lardan o’z tavakkali hisobiga kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish hamda to’lovlarni amalga oshirish kabi faoliyatni amalga oshiradilar. 6

Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishdan asosiy maqsad bank omonatchilari va kreditorlarining manfaatlarini himoya qilish, bank kreditlari qaytmasligini va zarar ko’rishini oldini olishdir. Chunki, ssuda kapitallari, shu jumladan bank kreditlari holati va istiqboli milliy iqtisodiyot uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Makroiqtisodiy barqarorlik, iqtisodiy o’sish, yuqori darajadagi bandlik, barqaror baholarni ta’minlash har bir davlatning iqtisodiyot sohasidagi pirovard maqsadi hisoblanadi. Ushbu maqsadga mamlakat tomonidan har tomonlama pu х ta o’ylangan iqtisodiy siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish natijasida erishish mumkin. Pul – kredit siyosati, baho siyosati, budjet siyosati, muvozanatlashgan to’lov balansiga erishish, ish haqi va bandlik siyosati makroiqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Pul – kredit siyosati barcha davlatlarda Markaziy bank (ko’pgina davlatlarda u Milliy bank, AQSHda esa Federal rezerv tizimi deb yuritiladi) tomonidan amalga oshiriladi. Tijorat banklar faoliyatini tartibga solish va bank faoliyati ustidan nazorat qilish tushunchalari qisman o’ х shash ko’rinsada, bir-birini to’ldiruvchi tushunchalar bo’lib, ular o’rtasida bir qator farqlar mavjud. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish – bu vakolatli davlat organi tomonidan qonunchilikka asosan bank ishi yuritish tartibi va uslublari yuzasidan aniq qoida va yo’riqnomalarni shakllantirish va ishlab chiqish tushuniladi. Mazkur qoida va yo’riqnomalar barcha tijorat banklari uchun majburiy hisoblanadi. Banklar faoliyati ustidan nazorat alohida banklar ishonchligi va barqarorligini ta’minlash uchun amalga oshiriladi. Nazorat deganda tijorat bank o’z faoliyatini yo’riqnoma va qonunchilikka asosan yuritishini vakolatli davlat organi tomonidan uzluksiz nazorat qilinishi tushuniladi. 1 1 Василишен Э.Н. Регулирование деятельности коммерческого банка. – М.: Финстатинформ, 1995. – с. 27. † Антонов Г.М., Былинкина В.С. и др. Банковский портфель-2. – М.: Соминтэк, 1994. – с. 405. 7

O’tgan asrning o х irida AQSH va boshqa anglo-sakson bank tizimiga ega mamlakatlarda yuz bergan bank inqirozlari asosan bank tizimining i х tisoslashganligi, banklarning ma’lum bir sohaga to’la qaram bo’lib qolishi, sohadagi o’zgarishlarga nisbatan o’ta ta’sirchan ahvolga tushishi hisoblanadi. Bir qator rivojlangan davlatlar mazkur kamchiliklar hamda nemis bank tizimi yutuqlarini hisobga olgan holda, o’z bank tizimlarini universallashtirishga e’tiborni oshirganligini х ulosa qilish mumkin. AQSHda bank faoliyatini tartibga solish me х anizmining vujudga kelishi hamda uning rivojlanish jarayonlari 1864 yilda qabul qilingan “Milliy bank akti to’g’risida”gi qonun bilan bog’liqdir. Ushbu qonunga asosan mamlakatning milliy valutasi dollar joriy etildi va Milliy bankka banknotalar emissiya qilish huquqi berildi. † Bundan tashqari, mazkur qonunga asosan mamlakatda pul muomalasini tartibga solish va Milliy bank uchun pul rezervlarini ta’minlash maqsadida Kongress tomonidan “Pul muomalasi bo’yicha Milliy komissiya” maхsus хizmati tashkil etildi. Mazkur Komissiya 1907 yilda olib borgan chuqur izlanishlari asosida, AQSHdagi banklarning keng miqyosdagi bankrotligini oldini olish maqsadida, maхsus moliyaviy institut shakllantirish lozimligi to’g’risida хulosaga keldi. Shuni ta’kidlash kerakki, AQSHda 1913 yilga qadar Markaziy bank yoki uni vazifalarini bajaruvchi davlat organi faoliyat ko’rsatmagan. Shundan so’ng uzoq davr davomidagi debatlardan so’ng, AQSH Kongressi 1913 yilda bank faoliyatini tartibga solishning huquqiy asosi “Federal rezerv tizimi to’g’risida” qonun qabul qildi va Federal Rezerv Tizimi tashkil etildi. Buning natijasida, Federal Rezerv Tizimi banklari tijorat banklar likvidligiga ta’sir etish, pul massasini tartibga solishning moslashuvchan tizimini, majburiy zahiralar talablarini joriy etish va kreditor vazifasini bajarish imkonini berdi. Bundan tashqari, Federal Rezerv Tizimi foiz stavkalari miqdorini belgilash, ochiq bozor operatsiyalarini amalga oshirish va tijorat banklari rezervlarini nazorat qilish kabi vazifalarni ham amalga oshira boshladi. 8

Yuqoridagilardan kelib chiqib, AQSH bank tizimining tari х iy rivojlanishi tijorat banklar faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish jarayonining Federal va shtatlar darajasida shakllanishiga sabab bo’lgan degan х ulosani keltirib chiqaradi. Х ulosa qilib aytganda, AQSHda tijorat banklari faoliyatini tartibga solish 2 ta tamoyilga asoslanadi: - yuqori riskli bank operatsiyalari bo’yicha qonuniy chegaralar o’rnatish orqali kredit institutlari barqarorligini ta’minlash va ularning bankrot bo’lishini oldini olish; - sarmoyalarning kamchilik banklar qo’lida to’planishini cheklash va pul bozorini monopol tarzda nazorat qilinishiga yo’l qo’ymaslik uchun banklar bo’limlarini ochish bo’yicha shtat me’yorida chegaralar belgilash. 2 Germaniya bank tizimi AQSH bank tizimidan farqli ravishda 2-Jahon urushidan keyin juda tez rivojlandi. G’arbiy Germaniyadagi kredit institutlari va bank nazorati organlari o’rtasidagi munosabatlar to’g’ridan-to’g’ri davlat tomonidan chegaralashga emas, balki davlat bilan katta banklar o’rtasidagi “jentelmen kelishuvlari”ga asoslangan edi. Germaniyada banklar faoliyatini tartibga solishning huquqiy asosi bo’lib, “Germaniya Federativ Respublikasi banklari to’g’risida” va “Nemis Federativ banki to’g’risida”, shuningdek 1983 yil 13 iyulda Yevropa Hamjamiyati Kengashining tavsiyalariga asosan 1985 yil 1 yanvardan kuchga kirgan “1961 yilda qabul qilingan “Bank faoliyati to’g’risida”gi qonunga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida” qonunlar hisoblanadi. Buyuk Britaniyada esa ХХ asrning o х iriga qadar tijorat banklar faoliyatini nazorat qilish to’g’risida ma х sus qonun mavjud bo’lmaganligi sababli kredit muassasalari ustidan yashirin va norasmiy nazorat amalga oshirib kelingan edi. Yaqin yillarga qadar Buyuk Britaniya banklarining faoliyati davlat aralashuvi va qonuniy tartibga solinishdan ozod edi. Banklar faoliyatini tartibga solish Angliyada qabul qilingan “Aksioner kompaniyalari to’g’risida”gi qonun doirasida amalga oshirilar edi. 2 Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции. – М.: Банки и биржи. Юнити, 1997. – с. 83. 9

ХХ asrning 70-yillari o х iriga kelib Angliyada kredit institutlari ustidan nazorat bir muncha kuchaytirildi. 1979 yilda qabul qilingan qonunga asosan tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash majburiy amalga oshirila boshlandi, Depozitlarning umummilliy jamg’arma fondi tashkil etildi va Angliya bankiga nazorat organi maqomi berildi. Ammo 1979 yilda qabul qilingan bank faoliyatiga oid qonun tez o’zgaruvchi bank faoliyati sohasini aks ettira olmagan edi. Bundan tashqari, mazkur qonunda Angliya Banki tomonidan bank tizimini tartibga solish me х anizmi ko’zda tutilmagan edi. Shundan so’ng, 1987 yilda qabul qilingan “Bank faoliyati to’g’risida” (Banking Act) qonun bilan tijorat banklari faoliyatini tartibga solish qonuniylashtirildi. Shu yili 1 oktabrdan boshlab bank faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan barcha muassasalar tomonidan nazorat va tartibga soluvchi organlarga bankning minimal kapitali, likvidlik koeffitsientiga rioya etilishi, sof aktivlar va boshqa moliyaviy ko’rsatkichlar, “shubhali” qarzlarga qarshi rezervlarni shakllantirilishi, rahbar xodimlarning kvalifikatsiyasi, bu х galteriya hisobi va auditning ma’lum talablarga javob berishi va boshqa huquqiy talablarga mosligi to’g’risidagi ma’lumotlarni taqdim etilishi majburiy etib belgilandi. Bundan tashqari, shu yili qabul qilingan qonun asosida tijorat banklari faoliyati auditorlik tekshiruvdan o’tkazila boshlandi. Angliya banki tomonidan qo’llanilayotgan nazorat tizimi har bir bank bo’yicha alohida х ususiyatga egadir. O’tkazilgan nazorat natijasida banklarning moliyaviy holati va imkoniyatlaridan kelib chiqib, banklarning rahbarlari bilan kelishilgan holda tadbirlar ishlab chiqiladi. Shuni alohida qayd etish kerakki, 1982 yilga qadar Angliya banklarida inspeksion tekshiruvlarni o’tkazish amaliyoti mavjud bo’lmagan. AQSHda va G’arbiy Yevropa davlatlarida bank nazorati, o’tgan 130 yildan ortiq muddat davomida har х il ko’rinishda shakllanib keldi va o’zida quyidagi sharoitlarni aks ettirdi: 10

- dastlab ushbu davlatlarda tijorat banklari o’z faoliyatlarini amalga oshirish uchun qonuniy va boshqa sharoitlarning yaratilmaganligi natijasida amalda makroiqtisodiy nomutanosiblikka sabab bo’ldi; - buning natijasida, bank tizimini beqarorligi va banklarni inqirozga yuz tutishi butun bank tizimiga bo’lgan ishonchni yo’qolishiga olib kelishi o’z isbotini topa boshladi. - nihoyat mazkur davlatlar o’z iqtisodiy siyosatini bank tizimi barqarorligini ta’minlashga yo’naltira boshladi. AQSH, Germaniya, Fransiya, Italiya va boshqa rivojlangan davlatlarda bank faoliyati sohasidagi davlat siyosati iqtisodiyotdagi moliyaviy beqarorliklarga barham berish, yalpi pul taklifi ustidan nazorat o’rnatish, banklarning foyda asosida faoliyat yuritishini ta’minlash va bank tizimiga nisbatan ishonchsizlik tuyg’ularini yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik kabi maqsadlarni ko’rish mumkin. Rossiya bank tizimi Х IX asrning o х iri va XX asr davomida rivojlanib kelgan bo’lsada, bozor iqtisodiyoti sharoitida atigi bir necha yil davomida faoliyat yuritmoqda. Shuni hisobga olgan holda, Rossiya va MDH davlatlarida banklar faoliyatini tartibga solish tizimining huquqiy asoslarini х alqaro standartlariga moslashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Davlat banklar faoliyatini tartibga solishni quyidagi usullarda amalga oshiradi: - tijorat banklari manfaatlarini amalga oshirish imkonini beruvchi qonunchilik va boshqa sharoitlarni yaratish; - muomaladagi pul massasining umumiy hajmi va tarkibiga ta’sir ko’rsatish orqali tijorat banklarining iqtisodiyotga kredit sifatida yo’naltiradigan mablag’lariga pul-kredit siyosati vositasida ta’sir etish; - banklarning to’lovga qobilligini ta’minlash uchun iqtisodiy me’yorlar belgilash va ularga rioya etilishi ustidan nazorat qilish. 11

Umuman, keng ma’noda bank nazorati bu hukumat tomonidan moliyaviy sektorni ishonchliligi, barqarorligini ta’minlashda ishlatiladigan tizimdir. Har qanday davlat bank nazorati tizimi oldida 2 ta vazifa turadi: 1. Barcha omonatchilar va kreditorlar manfaatlarini himoya qilish. 2. Bank tizimini kafolatlash, iqtisodiy o’sishiga yordamlashish. Dunyodagi barcha rivojlangan davlatlarda Markaziy bank tijorat banklar faoliyatini 2 х il usulda: 1) davlatning pul-kredit siyosatini yuritish; va 2) iqtisodiy me’yorlar asosida tartibga soladi va mamlakatning moliyaviy barqarorligi va makroiqtisodiy ko’rsatkichiga bevosita ta’sir etadi. O’zbekiston Respublika Markaziy banki tomonidan tijorat banklarining balans likvidliligini doimo ta’minlab borishi yoki ularning o’z oldilaridagi majburiyatlarini o’z muddatida amalga oshirishlariga erishish, omonatchilar manfaatlarini himoya qilish maqsadida tijorat banklari faoliyatini tartibga solib turish uchun iqtisodiy me’yorlar (normativlar) o’rnatildi. Tijorat banklari uchun iqtisodiy normativlarni o’rnatilishi – bu, avvalo, Markaziy bank tomonidan samarali bank nazoratini olib borishga erishish, tijorat banklari faoliyatida vujudga keladigan muammolarni oldindan aniqlash va qolaversa, barqaror bank tizimini yaratishda eng muhim instrumentlardan biri bo’ldi. O’tgan asr o х iriga kelib iqtisodchilar markaziy banklar tomonidan olib boriladigan pul-kredit siyosatining bir qismi bo’lgan monetar siyosatni davlat umumiy moliyaviy siyosatining davomi ekanligi to’g’risida х ulosaga kelishdi. Ushbu siyosatning maqsadi milliy daromadlarni oshirish va boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlarga faol ta’sir etish hisoblanadi. G’arb davlatlaridagi keynsian qarashlarini yoqlovchi ko’pchilik iqtisodchilar monetar siyosatni pul tizimini faol boshqarish va qisqa muddatli makroiqtisodiy tartibga solish uchun yetarli deb hisoblashardi. Monetaristlar, jumladan amerikalik iqtisodchi Milton Fridmen davlatning faol monetar va moliya siyosati, shuningdek davlat tomonidan banklar operativ faoliyatiga haddan ziyod aralashish iqtisodiy tizimda beqarorlikka sabab bo’lishi mumkin 12

deb hisoblaydi. Ammo ushbu tanqidiy qarashlar keynsian qarashlarining amaliy tadbig’iga to’sqinlik qila olmadi. Davlat markaziy banklar yordamida tijorat banklari faoliyatini to’g’ridanto’g’ri ko’rsatmalar (bevosita - ma’muriy) yoki bilvosita tartibga soladi, ular likvidligini ta’minlaydi va bu orqali makroiqtisodiy samaradorlikka erishadi. Hozirgi bozor iqtisodiyoti tamoyillariga ko’ra esa iqtisodiyotga davlat aralashuvining keskin darajada qisqartirish va uning huquqiy asoslarini yaratish moliyaviy munosabatlarni erkinlashtirish, barqaror pul-kredit tizimini rivojlanishiga imkoniyat tug’diradi. Markaziy bankning tijorat banklarini ro’y х atga olish, litsenziyalash va ular faoliyatini tartibga solish, ya’ni bank nazorati borasidagi siyosat bank tizimining barqarorligini saqlash, bank tizimida haqiqiy raqobat muhitini yaratish va yangi moliyaviy jihatdan barqaror bo’lgan banklarning bozorga kirishini nazorat etish yo’llaridan biridir. Banklarni litsenziyalash jarayonini takomillashuvi avvalambor litsenziyalash standartlarini, ya’ni bank muassislarining moliyaviy ahvoli, bank rahbarlari malakasi va obro’siga qo’yiladigan talablarni oshirishdan iboratdir. Shuningdek, banklar tomonidan o’z kapitalini yetarliligini ta’minlanishi, Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga rioya etilishi, iqtisodiyotning real sohasiga yo’naltirilgan kredit qo’yilmalari o’sishini va tavakkalchilikni oqilona diversifikatsiyalashni ta’minlanishi, kreditlar berish shartlarini, shuningdek, bank kredit portfelining holatini aksiyadorlar va omonatchilar manfaatlarini himoya qilish nuqtai nazaridan kelib chiqqan holda nazorat qilinishi banklar faoliyatini tartibga solishning mohiyatini ko’rsatadi. Х ulosa qilib aytganda, butun bank tizimini barqarorligini ta’minlash, alohida olingan bank uchun esa, u duch kelishi mumkin bo’lgan jiddiy muammolarni va inqirozlarni oldini olish yuzasidan eng to’g’ri yo’lni ko’rsatish, omonatchilar va kreditorlarning mablag’laridan foydalanayotgan banklar tomonidan qay darajadagi riskli operatsiyalar bajarilayotganligini nazorat qilish va tartibga solish hamda bu orqali, o х ir oqibatda, omonatchilar 13

va kreditorlar manfaatini himoya qilish Markaziy bank tomonidan tijorat banklar faoliyatini tartibga solishning muhim iqtisodiy mohiyatini tashkil etadi. 1.2. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish bo’yicha х alqaro standartlar va ularning tamoyillari Bank faoliyatini tartibga solishda davlat tomonidan tijorat banklar faoliyati ustidan nazorat qilinishi va tartibga solinishi, ular faoliyatida muayyan cheklashlarni o’rnatilishi banklar iqtisodiy erkinligini cheklashga intilish, raqobatning rivojlanishiga х alaqit beradigan omil sifatida qaralishi mumkin. Ammo dunyodagi ko’pgina rivojlangan davlatlarda banklar, shuningdek boshqa moliya tashkilotlarining faoliyatlari turli darajada davlat tomonidan tartibga solinadi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda ham bank-moliya sektori jiddiy ravishda davlat tomonidan tartibga solinadi. Bu yerda, banklarni tartibga solish yuzasidan jahonda umumiy qabul qilingan tamoyillar va qoidalar har bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan holda qo’llaniladi. AQSHda bank nazorat ikki bo’g’inda olib boriladi: 1) Milliy banklar tizimi Federal Hukumatga, ya’ni Pul muomalasi nazoratchisiga bo’ysunadi; 2) Shtatlar banklari tizimi ayrim shtatlarga bo’ysunadi. Federal darajada bank nazorati asosan 3 ta tashkilot: Pul muomalasi nazoratchisi, Federal rezerv tizimi (FRT) va 98 foiz banklar a’zo bo’lgan Sug’urta jamg’armalari Federal Korporatsiyasi (SJFK) tomonidan amalga oshiriladi. Pul muomalasi nazoratchisi Moliya vazirligining Х azina organi bo’lib, uning nazorat funksiyasiga quyidagilar kiradi: - milliy banklarni tashkil etilishida ruhsatnoma berish; - davriy nazorat va taftish tekshiruvlarini o’tkazish; - bank bo’limlari ochilishi va qo’shilishini nazorat qilish. 3 3 Жуков Е.Ф. Банки и банковские операции. – М.: Банки и биржи. Юнити, 1997. – с. 83. 14

Yuqorida keltirib o’tilgan organlardan tashqari AQSHda banklar faoliyati ustidan nazorat qiluvchi shtatlarning bank departamentlari mavjud bo’lib, ularning vazifasi bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun shtat banklariga ruhsatnomalar berish (charter), yo’riqnomalar ishlab chiqish, banklarda tekshiruvlarni o’tkazish va hokazolardan iborat. AQSH Adliya vazirligi esa banklarning qo’shilishi va bank х oldinglarini tuzilishi yuzasidan nazoratni amalga oshiradi. Bundan tashqari bank nazorati bo’yicha nodavlat nazorat organlari ham mavjuddir. Ular jumlasiga Amerika banklar assotsiatsiyasi, Mustaqil banklar assotsiatsiyasi, turli shaharlarning Kliring palatalari komiteti va boshqalar kiradi. Mazkur nodavlat nazorat organlarining vazifasi - mijozlarga х izmat ko’rsatish bo’yicha standartlar ishlab chiqish, bank operatsiyalarini amalga oshirishning te х nik masalalarini hal etish, Kongress va matbuot bilan aloqalar olib borish kabilar hisoblanadi. Germaniyada kredit institutlari ustidan nazorat Bank nazorati bo’yicha Federal boshqarma hamda Nemis Federal banki (Bundesbank) tomonidan amalga oshiriladi. Bank nazorati bo’yicha Federal boshqarmaning asosiy vazifasi quyidagilardan iborat: - yangidan ochilayotgan banklar faoliyatiga litsenziyalar berish; - kredit institutlari uchun majburiy rezerv talablarini belgilash; - kredit va pul muomalasi sohasiga tegishli qonun va me’yoriy hujjatlarga amal qilinishini nazorat qilish; - banklar faoliyatini rejadan tashqari tekshiruvdan o’tkazish; - banklar rahbarlarini lavozimidan ozod etish va hokazo. Mamlakatdagi barcha kredit institutlari Bank nazorati bo’yicha Federal boshqarmaga o’z faoliyatlaridagi barcha o’zgarishlar to’g’risida, shuningdek, oylik hamda yillik hisobotlarni taqdim etadilar. Banklar ustidan nazoratni amalga oshiruvchi Federal boshqarma Bundesbank bilan kelishilgan holda kredit institutlari faoliyati uchun majburiy iqtisodiy me’yorlar o’rnatib boradi. Ushbu o’rnatilgan iqtisodiy me’yorlarga quyidagilar kiradi: 15

- tijorat banklari riskka tortilgan aktivlarining miqdori aksionerlik kapitalining 18 barobaridan ko’p bo’lmasligi lozim; - har operatsiya kunining chet el valutasi bo’yicha yopilmagan qismi aksiyadorlik kapitalining 30 foizdan oshmasligi lozim; - moliya fyuchers va optsionlari bo’yicha kunlik ochiq pozitsiya bank aksiyadorlik kapitali summasining 20 foizidan oshmasligi lozim; - bank sarmoyasining 15% idan yuqori bo’lgan bir qarz oluvchiga berilgan “yirik” kreditlar to’g’risida ma’lumotlar zudlik bilan Bundesbankka taqdim etish, mazkur kreditlarning umumiy summasi bank sarmosining 8 barobaridan oshmasligi lozim. Yevropa Ittifoqi mamlakatlarda banklarni nazorat qilish organlarini ko’rib chiqadigan bo’lsak, 3 х il yo’nalishni ko’rishimiz mumkin. Birinchi yo’nalish bank nazorati funksiyalarining faqat Markaziy bankda jamlanishini, ikkinchi yo’nalish nazorat funksiyalarining alohida davlat nazorat organlari tomonidan, uchinchi yo’nalish nazorat vazifalarini bir nechta organlar birgalikda amalga oshirishni ko’zda tutuvchi yo’nalish hisoblanadi. Yuqorida qayd etilganidek Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish ikkita usul bo’yicha amalga oshirilishi ko’rsatib o’tilgan: 1) Pul-kredit instrumentlari vositasida; 2) Iqtisodiy me’yorlar o’rnatish yo’li bilan. Ushbu tijorat banklari faoliyatini tartibga solish usullarini quyida alohida ko’rib chiqamiz. 1) Markaziy bank davlat banki sifatida mamlakatning pul-kredit siyosatini yuritar ekan, pul-kredit dastaklari orqali tijorat banklarining likvidliligiga, to’lov qobiliyatiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Pul-kredit dastaklariga: qayta moliyalashtirish siyosati, hisob siyosati, majburiy zahira siyosati va ochiq bozor operatsiyalari kiradi. - qayta moliyalashtirish siyosatida qayta moliyalashtirish stavkasini o’zgartirish orqali tijorat banklari kreditlarining foiz stavkasining umumiy va 16

bozor darajasining o’zgartirish tushuniladi. Markaziy bank tomonidan qayta moliyalash stavkasi oshirilsa, tijorat banklari tomonidan taklif etilayotgan kreditlarning ham foiz stavkasi oshadi. Bu esa, o’z navbatida, kreditlarning qimmatlashuviga, kredit oluvchilar sonining kamayishiga va shu asosida, kreditlar multiplikatori qisqarishiga sabab bo’ladi. Aksincha, Markaziy bank qayta moliyalash stavkasini pasaytirish yo’li bilan mamlakatda bank kreditlari foiz stavkasini pasaytirishga erishadi, natijada investitsion jarayonlarni moliyalashtirish rag’batlantiriladi; - majburiy zahiralar siyosatida Markaziy bank tijorat banklarining depozitlar va majburiyatlar summasiga nisbatan majburiy zahira siyosatini qo’llaydi. Bunda asosan ikki maqsad, banklar kredit ekspansiyasini jilovlash va bank likvidligini ta’minlash ko’zlanadi; - hisob siyosatida Markaziy bank tijorat banklarning veksellarini qayta hisobga olish orqali banklarning likvidliligiga ta’sir etishni belgilaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, diskontli kreditlar berish me х anizmi mamlakatlarda birbiridan keskin farq qiladi. Masalan, Germaniya Markaziy banki va AQSHning Federal rezerv tizimi diskont stavkalarini bozor stavkalaridan sezilarli darajada past qilib belgilaydilar. SHu sababli diskontli kreditlarga bo’lgan talabni ular ma’muriy yo’l bilan cheklaydilar. Ayrim Markaziy banklar diskont stavkalaridan pul bozoridagi vaziyatni boshqarishning asosiy instrumenti sifatida foydalanadilar; - ochiq bozor siyosatida Markaziy bank qimmatli qog’ozlarni ikkilamchi bozordan sotib olish yoki sotish operatsiyalarini amalga oshiradi. Shunisi х arakterliki, rivojlangan х orijiy davlatlarda, х ususan AQSH, Yaponiya va Germaniyada Markaziy bankning qimmatli qog’ozlarni bevosita emitentning o’zidan birlamchi bozorda sotib olishi ochiq bozor operatsiyasi hisoblanmaydi, balki kredit operatsiyasi hisoblanadi. Demak rivojlangan х orijiy davlatlarda ochiq bozor operatsiyalari deganda qimmatli qog’ozlarning ikkilamchi bozorlarda sotilishi yoki sotib olinishi bilan bog’liq operatsiyalar tushuniladi. Bu yerda Markaziy bank tomonidan qimmatli qog’ozlarni sotib 17

olinishi tijorat banklarining likvidliligini oshishiga va aksincha, qimmatli qog’ozlarni sotilishi ularning likvidliligini pasayishiga sabab bo’ladi. 2) Markaziy bank tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar asosida tartibga soladi. Quyida iqtisodiy me’yorlarning har biriga qisqacha to’xtalib o’tamiz. 1) “Umumiy k а pit а lning y е t а rlilik k о effitsi е nti” K1 quyid а gich а his о bl а n а di: K1 = Bank kapitali / riskni hisobga olib hisoblangan aktivlar K1 ning minim а l ruhs а t etilg а n d а r а j а si 0.1 g а t е ng (10 f о iz). Bazel qo’mitasining tavsiyasi 0,08 (8%) 2) I dаrаjаli kаpitаlning yеtаrlilik dаrаjаsi quyidаgichа аniqlаnаdi: K2= I dаrаjаli kаpitаl / riskni hisobga olib hisoblangan aktivlar K2 ning minimаl ruhsаt etilgаn dаrаjаsi 0.05 gа tеng (5 fоiz) 3) Kаpitаlning yеtаrlilik dаrаjаsi tаlаblаri bilаn bir qаtоrdа tijоrаt bаnklаri nоmоddiy аktivlаr vа Gudvill chеgirib tаshlаngаn I dаrаjаli kаpitаlning umumiy аktivlаr summаsigа nisbаti оrqаli аniqlаnаdigаn lеvеrаj kоeffitsiеntigа riоya etishlаri kеrаk: K3=I dаrаjаli kаpitаl / (Umumiy аktivlаr - nоmоddiy аktivlаr- gudvill) Lеvеrаj kоeffitsiеntining minimаl ruhsаt etilgаn dаrаjаsi 0.06 gа tеng (6 fоiz). * 4) Joriy likvililik koeffitsienti K4 quyidаgichа hisоblаnаdi: K4 = Likvid aktivlar va 30 kun mobaynida qaytishi kerak bo’lgan aktivlar / talab qilib olguncha majburiyat va 30 kun mobaynida so’ndirilishi lozim bo’lgan majburiyatlar K4 me’yorning eng kam miqdori 0,3 (30%). * O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizomi (yangi tahriri), 25.07.2000, 949-son 5) Tajribadan shu narsa ma’lumki, ayrim tijorat banklari yuqori daromadni ko’zlagan holda talab qilib olgunga qadar va qisqa muddatda qo’yilgan 18

omonatlar hisobidan kredit berish va boshqa aktiv operatsiyalarga uzoq muddatli tartibda joylashtiradilar. Jalb etilgan mablag’larning muddati kelgan paytda esa bank omonatchilar oldidagi o’z majburiyatlarini muddatida bajarish imkoniga ega bo’lmaydi. Buning natijasida bank o’z to’lov qobiliyatini yo’qotadi. Bunday holat bankning o’z faoliyatigagina emas, balki omonatchilarning moliyaviy ahvoliga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi. Bank operatsiyalarini bajarish bo’yicha litsenziyasi tortib olingan banklar bunga yaqqol misol bo’la oladi. Bir qarz oluvchiga va muassisga , bank aksiyadorlariga moliyaviy jihatdan bankning qurbi yetmaydigan darajada katta miqdorda kreditlar berilishi tijorat banki uchun juda xatarlidir. Shuning uchun, bir q а rzd о r yoki o’z а r о d ах ld о r q а rzd о rl а r guruhig а to’g’ri k е luvchi t а v а kk а lchilikning eng yuq о ri d а r а j а si I d а r а j а li b а nk k а pit а lining 25 f о izid а n о shm а sligi k е r а k (K5). 6) Ish о nchli kr е ditl а r uchun t а v а kk а lchilikning eng yuq о ri d а r а j а si 1b о sqichli b а nk k а pit а lining 5 f о izid а n о shm а sligi z а rur (K6). Bundan tashqari, shuni ta’kidlash lozimki, bank uchun yirik toifaga kiradigan va bir qarz oluvchiga beriladigan kreditlar summasini shu qarz oluvchining o’z mablag’lari summasidan oshirmaslik tavsiya etiladi. 7) B а nkning b а rch а yirik kr е ditl а rining umumiy h а jmi 1-b о sqichli b а nk k а pit а lid а n 8 m а rt а d а n о rtiq о shib k е tishi mumkin em а s (K7). * 8) Tijorat banklari qimmatli qog’ozlarni xarid qilish (davlat qimmatli qog’ozlari bundan mustasno) va yuridik shaxslarning ustav kapitalida ulushli ishtirok etishda quyidagilarga rioya etishlari shart: Bankning muayyan yuridik shaxs ustav kapitaliga, shuningdek ushbu yuridik shaxsning boshqa qimmatli qog’ozlariga kiritgan investitsiyalari * O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Bir qarzdor yoki o’zaro daxldor bo’lgan qarzdorlar guruhiga to’g’ri keluvchi tavakkachilikning eng yuqori darajasi to’g’risida”gi Nizomi, 02.12.1998, 557-son 19

miqdori I darajali bank regulyativ kapitalining 15% dan oshmasligi kerak (K8). 9) Bankning yuridik shaxslar ustav kapitaliga va boshqa qimmatli qog’ozlarga kiritgan investitsiyalari miqdori I darajali bank regulyativ kapitalining 50% dan oshmasligi kerak (K9). 10) Oldi-sotdi uchun qimmatli qog’ozlarga kiritilgan bank investitsiyalari miqdori I darajali bank regulyativ kapitalining 25% dan oshmasligi kerak (K10). * 11) Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning yana bir muhim sohalaridan biri bog’liq shaxslar bilan bank operatsiyalarini o’tkazish hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonunining 26-moddasiga asosan bankka aloqador bo’lgan shaxslar bilan bankka bog’liq bo’lmagan shaxslarga nisbatan qulayroq shartlar asosida bitim tuzishni taqiqlaydi va Markaziy bankka bunday bitimlar bo’yicha cheklashlar belgilash yuzasidan vakolatlar berilgan. Bankning asosiy aksiyadorlari, uning rahbarlari, xodimlari va ular bilan bog’liq shaxslar bank xizmatlaridan imtiyozli asosda foydalanmasliklari va amaldagi qonunlarga rioya qilishlari kerak. Bankka daxldor shaxslarga beriladigan bitta kreditning umumiy hajmi bir yoki o’zaro daxldor qarz oluvchilar guruhiga beriladigan bitta kredit tavakkalchiligining maksimal miqdoriga nisbatan tartibga solinadi (K11). 12) Bir yoki o’zaro daxldor shaxslar guruhiga berilgan ta’minlanmagan kreditlarning eng yuqori darajasi I darajali bank kapitalining 5% dan oshmasligi zarur (K12). 13) Bankning barcha daxldor shaxslarga bergan kreditlarining umumiy summasi bankning I darajali (asosiy) kapitalining 100% dan oshmasligi kerak (K13). * * 20

“ Tijorat banklari tomonidan qimmatli qog’ozlar bilan o’tkaziladigan operatsiyalarga va ularning boshqa korxonalar ustav kapitalida qatnashishiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizom, 2009, 1894-son Tijorat banklari yuqorida sanab o’tilgan iqtisodiy me’yorlarning belgilangan miqdoriga har doim amal qilib borishni ta’minlashlari uchun quyidagi sohalarda ishni samarali tashkil etishlari lozim: - Bank portfelini yaxshilash; - Bank amallari bilan bog’liq xatarlarni kamaytirish; - Bank balansi likvidligini ta’minlash; - O’z sarmoyasining adekvatligini ta’minlsh; - Zararlar o’rnini qoplash zahirasini vujudga keltirish. Iqtisodiy me’yorlarning belgilangan miqdorlariga amal qilmagan banklarga nisbatan Markaziy bank tomonidan jarimalar solish va boshqa tegishli iqtisodiy jazo choralari ko’rib boriladi.Chunki tijorat banklari faoliyatini tartibga solish deyarli barcha mamlakatlarda Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladi. Iqtisodiy normativlarni belgilashdan asosiy maqsad tijorat banklarining to’lovga noqobil bo’lib qolishiga yo’l qo’ymaslik va shuning asosida banklarning mijozlarini, vakil banklarni himoya qilish hisoblanadi. Yuqoridagi iqtisodiy normativlarni ishlab chiqishda milliy bank tizimining rivojlanishidagi ayrim muhim xususiyatlar hisobga olingan holda Bazel qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan normativlardan keng ko’lamda foydalanilgan. Mazkur tijorat banklarini tartibga solish usullarining har biri o’zining muayyan afzallik va kamchiliklariga ega bo’lib, ular quyidagilar: - tijorat banklarining taqdim qilinadigan hisobot ma’lumotlarining unchalik ishonchli emasligi, buning natijasida nazorat organlarining ushbu banklar faoliyati to’g’risida noto’g’ri х ulosalarga olib kelishi mumkin; - tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish o’zining o’ta tezkorligi, kam х arajatligi va bank bilan aloqador bo’lmagan 21

* “Banklar va ularga daxldor shaxslar bilan o’tkaziladigan operatsiyalar to’g’risida”gi Nizom, 02.12.1998, 556- son tashqi audit firmalari faoliyati bilan uzviy bog’liqlikda ishlashi bilan katta afzallikka egadir; - pul-kredit instrumentlari orqali markaziy bank tijorat banklarini to’lov qobiliyatiga va ularning likvidligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi, to’lovsizlik muammosini yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaydi va h.k. ХХ asrning o х irlariga kelib х alqaro moliya bozorlarida globalizatsiyaning kuchayishi mamlakatlarning iqtisodiy rivojiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Bunda bank ishining baynalmilallashuvi natijasida tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimi х alqaro tavsif ola boshladi. Bank nazoratining zarurligi 1975 yilga kelib Yevropa Ittifoqi, AQSH, Kanada, Yaponiya kabi davlatlarda o’z aksini topdi. Natijada bank nazorati bo’yicha х alqaro tashkilot "Bazel qo’mita" vujudga keldi. Shu yilga kelib banklar faoliyatini tartibga solishning muhimligi hayotda o’z isbotini topgan. Bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasi 1997 yil sentabr oyida “O’nta” rivojlangan davlatlar qatoriga kirmaydigan rivojlanayotgan davlat bilan o’zaro aloqani yo’lga qo’ygan holda, Samarali bank nazorati tamoyillari ro’y х ati (Bazel prinsiplari)ni ishlab chiqdi. Ushbu me’yoriy hujjat rivojlangan “Yettilik” davlatlari moliya vazirlari tomonidan taqdim etildi va rivojlangan “O’nta” davlatlar a’zolari markaziy banklari raislari tomonidan ma’qullandi. Bu tamoyillar barcha davlatlar bank nazorati va boshqa davlat idoralari uchun fundamental hujjat bo’lib hisoblanadi. Mazkur asosiy tamoyillar o’zida Bazel qo’mitasi tomonidan 1988 yilda ishlab chiqilgan “Kapitalni baholashning х alqaro bir х illashtirish (konvergentsiya) va standartlar” (Bazel I) 4 asosiy talablarini ifoda etadi. 4 Basel Committee on Bankig Supervision. International Convergence of Capital Measurement and Standards. July 1988. Bank for International Settlements. http://www.bis.org/bcbs/index.htm 22

Bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan Samarali bank nazorati tamoyillari 25 ta asosiy tamoyillarni o’z ichiga oladi. Quyida ushbu tamoyillarining izohlarini keltiramiz. “Samarali bank nazorati uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar” (1-tamoyil) samarali bank nazorati uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar aks ettirilgan bo’lib, bunda: - bank nazoratini amalga oshiruvchi organ aniq belgilangan vazifa va majburiyatga, operativ mustaqillikka va moddiy bazaga ega bo’lishi; - bank nazorati uchun yetarli huquqiy asos zarurligi qayd etilgan. “Litsenziyalash va tarkibiy tuzilish” (2-5 tamoyillar) banklarni litsenziyalash va talablar tarkibini o’z ichiga olib, mazkur tamoyillarda: - banklar singari litsenziyalash va nazorat qilish talab etiladigan tashkilotlarga ruhsat etilgan faoliyat turlarini, tashkilotlarning nomida “bank” so’zidan foydalanishning qonuniyligi aniq belgilash; - litsenziyalash jarayoni hech bo’lmaganda, bankda egalik munosabatlari tarkibini, direktorlar va bosh menejerlarning kasbga muvofiqligi to’g’risidagi ma’lumotlarni, bankning operativ moliyaviy rejasi, ichki nazorat tarkibi, bankning moliyaviy holatini, jumladan bankning o’z mablag’lari holatini baholashni o’z ichiga olishi; - bank nazorati organi bank tomonidan amalga oshirilgan х arid yoki investitsiyalarni qayta baholash uchun o’ziga х os talablar o’rnatish vakolatiga ega bo’lishi hamda sho’ba va qaram tarkibiy tuzilmalar bank uchun yuqori riskni yuzaga keltirmasligiga va samarali bank nazoratini amalga oshirish uchun to’sqinlik qilmasligiga ishonch hosil qilishi kerakligi belgilangan. “Prudensial talablar va tartibga solish” (6-15 tamoyillar) majburiy talab va tartibga solish jarayonlari bilan bog’liq bo’lib, ularda: - bank nazorati organi barcha banklar uchun bank o’z zimmasiga oladigan risk darajasiga mos keladigan kapital yetarliligi bo’yicha talablarini o’rnatishi, ehtimoliy yo’qotishlarni qoplay olish imkoniyatini inobatga olgan holda, kapital tarkibini aniqlab berishi; 23

- bank amaliyotga, aktivlar sifatini baholash metodikasiga mos keladigan, shuningdek kreditlar bo’yicha yo’qotishlarni zahiralar bilan ta’minlash bo’yicha samarali siyosat ishlab chiqishi va shu asosda faoliyat ko’rsatishi lozimligi; - bankka da х ldor sha х slarni kreditlashda su’iste’mollikka yo’l qo’yilishi holatlarini bartaraf etish maqsadida bank nazorati organi banklardan kreditlarni hamma uchun bir х il shartlar asosida berilishini talab qilishi va uni samarali nazorat qilib borishi, shuningdek nazorat qilish va tavakkalchilikni kamaytirish maqsadida choralarni ko’rishi; - bank nazorati organi bankda amalga oshirayotgan operatsiyalari hajmi va tavsifiga muvofiq ichki nazorat tizimining faoliyat ko’rsatishini talab qilishi, bu tizim – bankni boshqarish, zahiralarni to’ldirish, aktiv va passiyalar bo’yicha moliyaviy hisobotlarni tuzish, aktivlar saqlanishini kuzatish bo’yicha, mustaqil ichki va tashqi auditga tegishli funksiyalarni amalga oshirish bo’yicha vakolat va majburiyatlarni aniqlab berishi. “Banklarni joriy nazorat qilish uslublari” (16-20 tamoyillar)da banklar faoliyatini tartibga solishning joriy uslubi o’z aksini topgan bo’lib, ularda: - bank nazorati organi umumiy х arakterdagi, shuningdek alohida masalalar bo’yicha banklar tomonidan taqdim etiladigan majburiy hisobot va statistik a х borotni yig’ish, tekshirish va tahlil qilish vositasiga ega bo’lishi; - bank nazorati organi joyiga chiqib tekshirish yoki tashqi audit o’tkazish orqali olingan a х borotlarni mustaqil tekshirish imkoniyatiga ega bo’lishi va boshqalar ko’rsatilgan. “A х borotlarni taqdim etish bo’yicha talablar” (21-tamoyil) a х borotlarni taqdim etishga doir talablardan iborat bo’lib, unga ko’ra bank nazorati organi, bankning moliyaviy holati va uning daromadliligi to’g’risida ishonchli ma’lumotga ega bo’lish maqsadida, bankda o’rnatilgan tartib-qoidalarga va metodikaga muvofiq bu х galteriya hisobi yuritilayotganligini tekshirish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim. 24

“Nazorat qilish organlarining vakolatlari” (22-tamoyil)da esa nazorat organining vakolatlari, jumladan bank nazorati organi banklar tomonidan majburiy talablarining bajarilmasligi holatlari qayd etilgan, ya’ni bank faoliyatida tartib buzilishiga yo’l qo’yilganda yoki boshqa har qanday yo’l bilan omonatchilar manfaatlariga х avf yuzaga kelgan taqdirda, to’g’rilashlar kiritish uchun yetarli vositalarga ega bo’lishi va zarur hollarda bank faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyani bekor qilishi yoki tegishli idoralarga tavsiya berishi kerakligi qayd etilgan. “ Х alqaro bank operatsiyalari” (23-25-tamoyillar) х alqaro bank operatsiyalari to’g’risida tamoyillarda: - bank nazorati organi х alqaro bank operatsiyalarini amalga oshiradigan bank muassasalari ustidan monitoring olib borish va bunday bank muassasalari tomonidan, va birinchi navbatda, ularning х orijdagi filiallari, qo’shma kor х onalari va sho’’ba banklari tomonidan boshqa davlatlarda o’tkaziladigan barcha turdagi operatsiyalarga nisbatan majburiy normalarni qo’llash orqali nazoratni amalga oshirishi; - bank nazorati organlari, х orijiy banklar tomonidan mazkur mamlakatda amalga oshirilayotgan operatsiyalar milliy standartlarga mos kelishini talab qilishlari, bankning shtab-kvartirasi joylashgan mamlakat nazorat organlariga, mazkur bank va uning х orijdagi bo’linmalari ustidan nazoratni amalga oshirish uchun zaruriy a х borotlar taqdim etish vakolatiga ega bo’lishi lozimligi o’z aksini topgan. Bazel qo’mitasi bank nazorati tizimini shakllantirishda asosiy e’tiborni Markaziy banklar tomonidan tijorat banklari amalga oshiradigan operatsiyalari natijasida kelib chiqishi mumkin bo’lgan yo’qotishlarni oldini olish, kreditor va omonatchilar huquqini х imoya qilishning zamonaviy me х anizmlarini yaratishga qaratdi. Rivojlangan davlatlar bank nazorati organlari bilan birgalikda ishlab chiqilgan, Bazel qo’mitasi tomonidan e’lon qilingan, bank nazorati bo’yicha asosiy tamoyillar va х alqaro standartlarning jahonning barcha davlatlarida 25

umumiy birlik sifatida qabul qilinishi, ushbu davlatlarda tijorat banklarini nazorat qilish organlari tomonidan olib boriladigan nazorat tizimini, х ususan banklar faoliyatidagi risklarni boshqarish sohasidagi muhim tushuncha va talablarni bir х illashtirish hamda ularni barcha davlatlar tomonidan bir х il baholash, yondashish imkonini berdi. Bu esa davlatlarda mavjud qonunchilik bazasi va nazorat organlari vakolatlarini zaruriy darajada o’zgartirilishini taqozo etdi. 5 Bizning fikrimizga ko’ra, risk bilan bank kapitalining yetarliligini hisoblash o’rtasida aloqalar mustahkamlanishi hamda Bazel qo’mitasining kapital tarkibi bo’yicha yangi talablari barcha davlatlarda qabul qilinishi jahon bank tizimini mutanosibligi va ishonchliligini mustahkamlashga, х alqaro operatsiyalarni amalga oshiruvchi banklar o’rtasida raqobatni ta’minlashda hamda nazoratni kelishuv asosida amalga oshirilishiga katta yordam berdi. Bundan tashqari, yuqoridagi Bazel tamoyillarini mamlakatlar tomonidan qabul qilinishi har bir davlatda va х alqaro doirada moliyaviy barqarorlikka erishishda katta ahamiyatga ega. Bank faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishda asosiy omil bo’lib kapital yetarliligi hisoblanadi. Bank kapitali operatsiyalarni amalga oshirish uchun boshlang’ich mablag’, mijozlar va kreditorlar ishonchini oshirish hamda bankrotlikdan himoyalash funksiyasini bajarishdan tashqari, davlat nazorat organlari tomonidan bank faoliyatini tartibga soluvchi ko’rsatkich hisoblanadi. Ushbu ko’rsatkich orqali tijorat banki moliyaviy nomutanosibligi va risk darajasining haddan ziyod kuchayib ketishini oldi olinadi. Bankning o’z kapitali х avf va zararlar vujudga kelganda bankni faoliyat ko’rsatishini ta’minlaydi. Shuning uchun kapitalning himoya alomatlari uning miqdori bilan emas, balki uni aktivlarga (birlamchi zahira, kreditlar, qimmatli qog’ozlar, ko’chmas mulk va boshqalar) joylashtirish tarkibi darajasi bilan 5 Хalqaro hisob-kitoblar bankining rasmiy ma’lumotiga ko’ra, hozirgi kunda dunyoning 150 dan ortiq mamlakatida tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishda uslubiy asos sifatida Bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasi tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy me’yorlar majmuidan foydalaniladi. 26

belgilanadi. Bazel I talablariga muvofiq kapitalning yetarliligi х o’jalik subyektlariga ta’sir qiluvchi risk х arakteri bilan belgilanadi. Bazel qo’mitasining talablariga muvofiq, х alqaro faoliyatni amalga oshiruvchi banklar uchun riskka tortilgan birinchi darajali kapitalning riskka tortilgan aktivlarga nisbati 4 foiz, birinchi va ikkinchi darajali kapitallardan iborat umumiy kapitalning riskka tortilgan aktivlarga nisbati 8 foiz bo’lishi belgilangan. Kapital yetarli bo’lmaganda bank aktiv operatsiyalarini qisqartirish , bank kapitalini oshirish , riski yuqori bo’lgan investitsiyalar miqdorini qisqartirish orqali aktivlar tarkibini o’zgartirishi mumkin. Kapital yetarliligini aniqlash bo’yicha ishlab chiqilgan mazkur uslub kapital summasi bilan bank aktivlarining tavakkalchiligi o’rtasida o’rnatilgan bog’liqligiga asoslanadi. Bazel qo’mitasi 2004 yil iyunda banklar kapitalining yetarliligini ta’minlash muammosi hamda ular tomonidan iqtisodiy me’yorlarni buzmasligi ustidan nazoratni ya х shilash masalalariga bag’ishlangan yangicha yondashuv “Kapitalni o’lchash va kapital standartlarni х alqaro yaqinlashtiruv (konvergentsiya)” (Bazel II)ni e’lon qildi. 6 Bazel II uch komponentlarga asoslanadi: - kapital yetarliligiga minimal talab; - nazorat jarayonlari; - bozor dastaklaridan samarali foydalanish (рыночная дициплина). Ya’ni “Kapitalni o’lchash va kapital standartlarni хalqaro yaqinlashtiruv (konvergentsiya)” bo’yicha yangi yondashuvning 1- komponenti kredit, operatsion va bozor risklarini baholashning ba’zi jihatlarini aks ettiruvchi bank guruhining kapitali yetarligiga minimal talablar, 2-komponenti joriy nazoratni va 3-komponenti bozor intizomini ko’rsatadi. 6 Basel Committee on Bankig Supervision. International Convergence of Capital Measurement and Capital Standards. A Revised Framework. June 2004. Bank for International Settlements. http://www.bis.org/bcbs/index.htm 27

Mazkur 3 ta komponentlarni birgalikda qo’llash banklar tomonidan bank kapitalining risk va strategiyaga muvofiqlashtirishni ta’minlash orqali boshqaruvni yaхshilashga olib keladi. Bazel III tizimi, avvalgi tizimlardan farqli o’laroq, kutilayotgan ehtimoliy yo’qotishlar uchun rezervlar shakllantirishni, shu asosda, banklarda barqarorlashtirish jamg’armasini tashkil etishni, shuningdek, kapitalning yetarlilik va likvidlik darajasi mezonlarini kuchaytirishni ko’zda tutadi. 2010 yil sentyabr oyida Bank nazorati bo’yicha Bazel qo’mitasi bank kapitali va likvidliligining yangi standartlari to’liq ishlab chiqilganligini e’lon qildi hamda noyabr oyida ushbu yangi standartlar katta yigirmalik davlatlari rahbarlarining Seul sammitida tasdiqlandi. Bazel III deya nomlanayotgan ushbu yangi standartlar banklar kapitali yetarliliga minimal talablarning tobora va bosqichma-bosqich kuchaytirishni nazarda tutadi. Ushbu yangi standartlarga katta yigirmalik davlatlarida 2013 yildan boshlab o’tilishi hamda 2019 yilga kelib ushbu davlatlarda banklar o’z kapitallarini Bazel III talablariga to’liq moslashtirishlari kutilmoqda. Bazel III talablari o’zi nimalardan iborat, degan savol yuzaga kelishi aniq. Ushbu savolga batafsilrok to’ х talib o’tsak. Birinchidan, yangi talablarga ko’ra, 1- darajali kapitalning yetarlilik darajasi 6 foizni (shu va kapitalga oid boshqa ko’rsatkichlar tavakkalchilikka tortilgan aktivlarga nisbatan hisoblanadi), shu jumladan, to’langan oddiy aksiyalar yoki 1- darajali asosiy kapital ko’rsatkichi (chegirmalardan keyin) 4,5 foiz miqdorda bo’lishi lozim. Bunda 1- darajali asosiy kapital ko’rsatkichi 2013 yilgacha 2 foiz, 2013 yildan 3,5 foiz, 2014 yildan 4 foiz va 2015 yildan 4,5 foiz miqdorda bo’lishi lozimligi belgilangan. Ikkinchidan, Bazel III da bank kapitaliga oid qator yangi tushunchalar, jumladan «Bufer kapitali» deb umumiy nom olgan ikkita: konservatsion hamda kontrsiklik bufer kapitali tushunchalari kiritilmoqda. 28

Konservatsion kapital iqtisodiy, moliyaviy inqirozlar davrida banklar zararlarini qoplash uchun o’ziga yarasha qalqon sifatida х izmat qilishi kutilmoqda. 1-jadval Minimal kapitalga qo’yiladigan talab bo’yicha yangi standartlarni tadbiq qilish grafigi 7 Risklar bo’yicha belgilangan minimal kapitalining o’rnatilishi davrlari (1 yanvar holatiga ko’ra) Ko’rsatgichlar 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 Ustav kapitali koeffitsenti 2.0 2.0 3.5 4.0 4.5 4.5 4.5 4.5 4.5 Kapital himoya yostig’i - - - - - 0.625 1.25 1.875 2.50 Ustav kapitali + kapital himoya yostig’i 2.0 2.0 3.5 4.0 4.5 5.125 5.5 6.375 7 I darajali kapital 4.0 4.0 4.5 5.5 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 Umumiy kapital 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 8.0 Umumiy kapital + kapital himoya yostig’i 8.0 8.0 8.0 5.0 8.0 8.625 9.25 9.875 10.5 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki,banklar konservatsion kapitalga 2016 yildan boshlab ega bo’lishlari va uning miqdori 2016 yildan 0,625 foiz, 2017 yildan 1,25 foiz, 2018 yil-dan 1,875 foiz va 2019 yildan 2,5 foiz bo’lishi talab etilmoqda. 7 FINANCIAL INSTITUTIONS ADVISORY & FINANCIAL REGULATORY, March 30, 2011, The New Basel III Framework: Implications for Banking Organizations 29

Kontrsiklik kapital har bir mamlakat shart-sharoitidan kelib chiqqan holda, 0-2,5 foiz doirasida belgilanadi. Banklar kontrsiklik kapitalga 2016 yildan boshlab ega bo’lishlari va uning miqdori 2016 yildan 0,625 foiz, 2017 yildan 1,25 foiz, 2018 yildan 1,875 foiz va 2019 yildan 2,5 foiz bo’lishi talab qilinmoqda. Ushbu talabni 2,5 foizga yetkazmagan banklarga dividendlar to’lash, o’z aksiya-larini qaytarib sotib olish hamda bonuslar to’lashga cheklovlar o’rnatiladi. Yana bir yangi tushuncha — bu tizim uchun muhim banklar kapitaliga qo’shimcha talablardir. Tizim uchun muhim banklar deganda hajmi, murakkabligi hamda tuzilmaviy o’zaro bog’langanligi sababli ularning tanazzulga uchrashi butun moliya tizimi inqiroziga hamda iqtisodiy faollik falajiga sabab bo’ladigan banklar tushuniladi. Bazel III da bunday banklar kapitaliga nisbatan qo’shimcha talablar ishlab chiqilishi lozimligi to’g’risida umumiy kelishuvga kelingan. Demak, Bazel III ga ko’ra, banklar regulyativ kapitali ko’rsatkichi birinchi darajali bank kapitali, konservatsion bufer kapitali, kontrsiklik bufer kapitali hamda tizim uchun muhim banklar kapitaliga qo’shimcha talablar yig’indisidan iborat bo’ladi. 2-jadval Bank kapitali tarkibining (Bazel III talablariga ko’ra) yangi ko’rinishi 8 (tavakkalchilikka tortilgan aktivlarga nisbatan foizda) Jami to’langan(oddiy) aksiyalar (chegirmalardan keyin) I darajali bank kapitali Jami regulyativ kapital Minimal talab 4,5 6,0 8,0 Konservatsion bufer kapitali 2,5 8 Bozor,Pul va Kredit/02(165) 2011,8-bet 30

Minimal talab+ Konservatsion bufer kapitali 7,0 8,5 10,5 Kontrsiklik bufer kapitali 0-2,5 Tijorat banklarida risk boshqaruvini takomillashtirish lozim.Хalqaro amaliyotda bank menejmentining markaziy bo’g’ini risk boshqaruvi ekanligi allaqachon isbotlangan. Bazel I, Bazel II va Bazel III standartlarining asl mohiyati ham risk va kapital o’rtasidagi bog’liqlikda namoyon bo’ladi. Bazel III kelishuvining bosh maqsadi – bank ishida risk boshqaruvi sifatini oshirish hisoblanadi. Bazel III bilan banklar likvidligiga ham ikkita yangi talab kiritilmoqda. Birinchisi — bu 30 kungacha bo’lgan joriy majburiyatlarning likvid aktivlar bilan 100 foiz qoplanishini nazarda tutuvchi talab. Ushbu normativni hisoblashda inobatga olinadigan aktivlar sifatiga bo’lgan talablar kuchaytiriladi. Jumladan, likvid aktivlar sifatida baholanadigan qimmatli qog’ozlar reytingiga yanada yuqori talablar belgilanadi. Ikkinchi normativ — uzoq muddatli likvidlik normatividir. Bankning normal faoliyati doirasida uning bir yilgacha bo’lgan aktivlari barqaror passivlar bilan 100 foizga ta’minlangan bo’lishi shart. Х ulosa qilib aytganda, rivojlangan davlatlar amaliy tajribasiga ko’ra, bank tizimining samarali va erkin faoliyat ko’rsatishi uchun Markaziy bank tomonidan tijorat banklari faoliyatini tartibga solishda yuqorida qayd etilgan har ikkala pul-kredit hamda iqtisodiy me’yorlar usullaridan o’zaro aloqadorlikda samarali foydalanish talab etiladi. II-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI MARKAZIY BANKI TOMONIDAN TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISH AMALIYOTINING TAHLILI. 31

2.1. Tijorat banklari faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish amaliyoti. Tijorat banklarining faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish bir nechta iqtisodiy me’yorlarni o’z ichiga olgan nazorat shakli hisoblanadi. Respublikamizda dastlabki iqtisodiy me’yor Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining ustav kapitalini eng kam miqdoriga nisbatan belgilanadigan talab hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Davlat mustaqilligining dastlabki yillarida yangi aksiyadorlik tijorat banklarini ochish uchun talab qilinadigan minimal ustav kapitalining miqdori minimal ish haqi miqdorining o’sishiga bog’langan edi. Markaziy bank Boshqaruvining qarori bilan 1995 yildan bank ochish uchun minimal ustav kapitali miqdori o’sha vaqtda Yevropa Ittifoqi pul birligi-“EKYU” ga bog’lab qo’yildi. Faqat 1997 yildan boshlab, AQSH dollariga ekvivalent qilib belgilandi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi 56-sonli «Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi qaroriga muvofiq, tijorat banklari ustav kapitalining minimal miqdori 2007 yilning 1 yanvariga qadar quyidagi miqdorlarga yetkazildi: -tijorat banklari uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 5 million AQSH dollarigacha; - х ususiy banklar uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 2,5 mln. AQSH dollarigacha 9 . O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil apreldagi №1317-sonli qaroriga muvofiq, banklarning kapitalini oshirish, investistitsion jarayonda faol ishtirok etishi uchun 2011 yil 1 yanvardan boshlab quyidagi miqdor belgilandi: -tijorat banklari uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 10 million yevro ekvivalentida; 9 Хalq so’zi // 2005, 16 aprel, 73-son. 32

- х ususiy banklar uchun-so’mga aylantirib hisoblaganda 5 mln. yevro ekvivalentida. 3-jadval O’zbekiston Respublikasida yangi ochilayotgan banklarning ustav kapitalining eng kam miqdoriga qo’yiladigan talablar 10 Yillar Aholisi 0,5 mln. Kishidan ko'p bo'lgan shaharlarda ochilayotgan tijorat banklari uchun Aholisi 0,5 mln. Kishidan kam bo'lgan shaharlarda ochilayotgan tijorat banklari uchun Chet el kapitali ishtirokida ochilayotgan banklar uchun Xususiy banklar uchun 2000 yil 1 yanvardan 2,5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 1,25 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 0,3 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2002 yil 14 maydan 2,5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 1,25 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 1,25 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2005 yil 1 iyuldan 3 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 1,5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2006 yil 1 yanvardan 4 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2007 yil 1 yanvardan 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2,5 mln. AQSH dollari ekvivalentida 2008 yil 1 yanvardan 5 mln. yevro ekvivalentida 2,5 mln. yevro ekvivalentida 2011 yil 1 yanvardan 10 mln. yevro ekvivalentida 5 mln. yevro ekvivalentida Aksioner tijorat banklarini ochish uchun yuqoridagi shartlar AQSH bank amaliyotidan olingan * . O’zbekiston Respublikasi “Markaziy banki to’g’risida”gi qonunning “iqtisodiy me’yorlar” moddasiga muvofiq, banklar barqarorligini ta’minlash maqsadida Markaziy bankka iqtisodiy me’yorlar o’rnatish vakolati berilgan. 10 O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki ma’lumotlari asosida tayyorlangan . 33

O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 25 iyulda O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligidan 949-son bilan ro’y х atga olingan “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizomida ko’rsatilgan kapitalning yetarlilik talablari faqat kapital yetarligining eng kam darajasini aks ettiradi. Ushbu Nizomda belgilangan tijorat banklari kapital yetarliligining minimal darajasi Bazel standartlarida ko’zda tutilgan darajadan ma’lum jihatdan farq qiladi. Buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan ko’rish mumkin. 4 -jadval O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari kapitali yetarliligiga nisbatan belgilangan talablarning х alqaro Bazel standartlaridan farq qiluvchi asosiy jihatlari: † № Ko’rsatkichlar Bank kapitali yetarliligining minimal darajasi, foizda 1. Tijorat banklari jami kapitalining yetarlilik darajasi: - Хalqaro Bazel standartlari talabi 8 - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki talabi 10 2. Tijorat banklari I darajali kapitalining yetarlilik darajasi - Хalqaro Bazel standartlari talabi 4 - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki talabi 5 Respublikamiz tijorat banklari kapitalining etarliligiga nisbatan qo’yilgan * Frey L.N. Organizatsiya i te х nika rabot ы inostrann ых bankov.— M., «Gosfinizdat»: 1994.— 22 str. † Respublika Markaziy banki va Хalqaro Bazel qo’mitasining me’yoriy yo’riqnomalari asosida muallif tomonidan tayyorlandi 34

talablar Bazel standartlaridan bunday tarzda farqlanishining asosiy sabablari tijorat banklari kapital bazasini mustahkamlashda ayrim muammolarning mavjudligi va tijorat banklari korporativ mijozlariga tegishli depozitlarni sug’urtalash tizimining mavjud emasligi. Mazkur tizimning mavjud emasligi respublikamizda bank kapitalidan depozitlarni himoya qilish vositasi sifatida foydalanish zaruriyatini kuchaytiradi. 5-jadval Mamlakatimiz tijorat banklarida bank kapitali yetarliligi darajasi 11 № Bank nomi 01.01.2012 holatiga y 01.01.2013 y holatiga O’tgan nisbatan yilga (+;-) % 1. Ravnaq bank 44,8% 78,0% 33,20 17 2. O’T bank 81,8% 72,0% - 88 3. Kredit-standart bank 48,1% 72,0% 23,90 14 4. Hi-tech bank 35,5% 41,9% 6,40% 11 5. Samarqand bank 51,5% 35,5% - 68 6. Mikrokredit bank 37,9% 32,0% - 84 7. Universalbank 40,8% 31,7% - 77 8. Milliy bank 26,8% 24,9% - 92 9. Qishloq qurilish bank 27,6% 24,3% - 88 10. Turkiston bank 29,8% 21,4% - 71 11. Savdogar bank 22,8% 21,1% - 92 12. O’zKDB bank 22,5% 20,1% - 89 13. Trastbank 18,6% 19,3% 0,70% 10 14. Orient-finans bank 34,4% 19,0% - 55 15. Aloqabank 17,8% 18,6% 0,80% 10 16. Ipoteka bank 19,7% 16,8% - 85 17. Asaka bank 16,1% 16,3% 0,20% 10 18. Ipak Yo’li bank 13,7% 15,3% 1,60% 11 19. Hamkor bank 16,1% 15,2% - 94 20. Agrobank 13,3% 13,6% 0,30% 10 21. Sanoatqurilish bank 11,7% 12,4% 0,70% 10 22. Хalq banki 16,5% 12,1% - 73 11 Tijorat banklari moliyaviy hisobotlari asosida hisoblandi. 35

Yuqoridagi jadvaldan ma’lum bo’ladiki respublikamiz tijorat banklarining barchasida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan me’yoriy ko’rsatkich to’liq bajarilgan. Ayrim banklarda esa ushbu ko’rsatkich 4-6 barobar ko’proqdir. Tijorat banklarining to’lovga qobilligini va ularning balansini likvidliligini tavsiflovchi asosiy iqtisodiy me’yorlar bo’lib, kapitalning yetarlilik koeffitsienti va joriy likvidlilik koeffitsienti bo’yicha belgilangan me’yorlar hisoblanadi. Chunki ikkala me’yorning bajarilishi bankning to’lovga qobilligini saqlash imkonini beradi. 2011-2012 yillar mobaynida respublikamiz tijorat banklari tomonidan ushbu iqtisodiy me’yorga rioya etish amaliyotining tahlili mazkur me’yorga rioya etish borasida jiddiy muammolar mavjud emasligini ko’rsatdi. 1-rasm. Mamlakatimiz tijorat banklarida birinchi darajali kapitalning yetarliligi 12 (foizda). 12 “Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. Bank tizimi tahlili №30, 18-bet, fevral 2013-y. 36 20 , 25 21 , 93 19 , 42 , 3817 5116 , 17 , 03 17 , 38 15 , 53 15 , 84 0 5 10 15 20 25 01.10.10 й 01.01.11 й 01.04.11 й 01.07.11 й 01.10.11 й 01.01.12 й 01.04.12 й 01.07.12 й 01.01.13 й

Diagramma ma’lumotlariga qaraydigan bo’lsak, tijorat banklarining I darajali kapital yetarliligi 2012 yil 1 yanvar holatiga 17,03 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2013 yil 1 yanvar holatiga 15,84 foizni tashkil etgan. Keyingi ikkita chorakda biroz pasayib borgan va o х irgi chorakda biroz ko’tarilib, 2013 yil 1 yanvar holatiga 15,84 foizni tashkil etgan. Bu esa, Bazel talablaridan deyarli 4 barovarga ko’proq deganidir. Demak, bank tizimida tijorat banklarining barqaror manbalar hisobidan kapitallashuviga e’tibor qaratilgan. Tijorat banklari I darajali kapital yetarliligining bu darajasi ularning kapitallashuv darajasini yanada oshirish istiqboli mavjud ekanligini belgilaydi. 2-rasm. Mamlakatimiz tijorat banklari asosiy kapitalining yetarliligi 13 (foizda) Diagramma ma’lumoti orqali umumiy kapitali yetarliligi tahlili 20112012 yillar oralig’ida bu ko’rsatkichning Bazel talablaridan 2-3 barovar yuqori bo’lgan holda 17%-20% atrofida bo’lgan. 2012 yil davomida eng 13 “Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. Bank tizimi tahlili №30, 18-bet, fevral 2013-y. 37 7218 , 20 , 07 18 , 66 ,17 05 17 , 817 16 , 79 ,15 55 75,16 0 5 10 15 20 25 01.10.10 й 01.01.11 й 01.04.11 й 01.07.11 й 01.10.11 й 01.01.12 й 01.04.12 й 01.07.12 й 01.01.13 й

yuqori ko’rsatkichga yil boshida erishilgan, ya’ni 17,8% bo’lgan bo’lsa, keyinchalik biroz tushgan va uchinchi chorakda yana oshish tendensiyasi kuzatilgan hamda yil 2013 yil boshiga 16,75 foizni tashkil etgan. Tahlil natijalaridan ko’rinib turibdiki, respublikamiz tijorat banklarida kapital yetarliligiga qo’yilgan talablar yuqori darajada ta’minlangan. Amaldagi uchinchi iqtisodiy me’yor–moliyaviy leveraj koeffitsienti bo’lib, u bankning birinchi darajali kapitalini nomoddiy aktivlar chiqarilgan holdagi aktivlarning jami miqdoriga nisbati sifatida aniqlanadi. Uning eng kam me’yoriy miqdori 0,06 qilib belgilangan. 38

3-rasm. Banklarning leveraj koeffitsienti to’g’risida solishtirma ma’lumot 14 (01.01.2013 yil holatiga, foizda) Leveraj bu bank jami aktivlarining kapital bilan ta’minlanganlik darajasini aks ettiruvchi ko’rsatkichdir. O’tgan yili bank tizimida ushbu ko’rsatkich 20,77 foizni tashkil etib, minimal ruhsat etilgan ko’rsatkich (0,06)dan 3 martadan yuqoriroq ko’rsatkichga erishgan. Hatto, ayrim banklarda ushbu ko’rsatkich 65 foizni tashkil etganlini ko’rishimiz mumkin. Barcha banklarda minimal talab bajarilgan. Tijorat banklarining joriy likvidlilik darajasini baholash maqsadida Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga nisbatan joriy likvidlik koeffitsienti belgilangan. Ushbu ko’rsatkich joriy aktivlarning joriy majburiyatlarga nisbati sifatida aniqlanadi va uning minimal darajasi 30 foizni tashkil etadi. Ushbu iqtisodiy me’yor tijorat banki aktivlarining likvidli qismini talab qilib olingunga qadar bo’lgan majburiyatlarni qoplash darajasini tavsiflaydi. Bu esa, bank tomonidan jalb qilingan mablag’larning muddati bilan ularni joylashtirish muddatlariga og’ishmay rioya etishni talab etadi. Joriy likvidlilik koeffitsientining darajasiga kuchli va bevosita ta’sir ko’rsatadigan omil tranzaksion depozitlar yoki talab qilib olguncha depozitlar miqdorining o’zgarishi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan bog’liq operatsiyalarni risk darajasiga ko’ra ikki yirik guruhga ajratish mumkin: 1. Davlatning qisqa muddatli obligatsiyalariga qilingan investitsiyalar. Bu operatsiyalarning risk darajasi past bo’lib, ular bankka qat’iy belgilangan foiz ko’rinishida barqaror daromad keltiradi. Buning ustiga, banklarning ushbu qimmatli qog’ozlardan olinadigan daromadlari soliqqa tortilmaydi. 14 Tijorat banklari ma’lumotlari asosida tayyorlandi. 39

2. Tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar. Bu shakldagi investitsiyalarning risk darajasi yuqori bo’lib, bunda qimmatli qog’ozlarning bozor bahosini o’zgarishi va emitentlarning to’lovga qobilligi kafolatlanmagan. 4-rasm. Mamlakatimiz tijorat banklarining joriy likvidlilik dinamikasi 15 Mamlakatimiz bank tizimi joriy likvidlilik ko’rsatkichlari dinamikasini tahlil qiladigan bo’lsak, bunda joriy likvidlik koeffitsienti 60-75 oralig’ida saqlanib turibdi. 2011 yil 1-choragida likvidlik 67,66 foizdan 61,30 foizgacha kamaygan. Keyingi choraklarda muttasil o’sib borgan va yil o х riga kelib 69,61 foizni tashkil etgan. 2012 yil mobaynida joriy likvidlik ko’rsatkichida unchalik katta tebranishlar yuz bermagan, ya’ni yil davomida o’rtacha 70 foiz saqlanib qolingan. 2013 yil boshiga esa joriy likvidlilik ko’rsatkichi 75,95 foizni tashkil etgan. Ayniqsa, ushbu ko’rsatkich bo’yicha talab etiladigan eng 15 Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. Bank tizimi tahlili №30, 29-bet, fevral 2013-y. 40 ,90%64 67 ,66% ,30%61 66 ,13% ,65%66 69 ,61% 73 ,14% ,42%71 75 ,95% 0 ,00% 10 ,00% ,00%20 ,00%30 ,00%40 50 ,00% ,00%60 ,00%70 ,00%80 01.01.10 й 01.01.11 й 01.04.11 й 01.07.11 й 01.10.11 й 01.01.12 й 01.04.12 й 01.07.12 й 01.01.13 й

kam darajadan 2 barobar yuqori bo’lishining ta’minlanganligi х alqaro moliya tashkilotlari va hamjamiyatning yuqori e’tirofiga sazovor bo’lmoqda. Bank tizimi likvidligin saqlashda Markaziy bank monetar usullarining roli katta bo’lmoqda. Bunda ochiq bozor siyosati, majburiy rezervlar siyosati, sterilizatsiya operatsiyalari muntazam ravishda o’tkazib borildi. Joriy yilda ham bank tizimi likvidligining yetarli darajada bo’lishini ta’minlash maqsadida zaruriy choralar ko’riladi. Amaldagi o’n uchta asosiy me’yor bilan birgalikda tijorat banklarining ochiq valuta pozitsiyalariga nisbatan belgilangan me’yor ham mavjud bo’lib, uning miqdorlari bitta valutadagi pozitsiyada kapitalga nisbatan 10 foizni, barcha valutalardagi pozitsiyalarda 20 foizni tashkil qiladi. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish iqtisodiy me’yorlarining yuqorida batafsil keltirilishiga sabab, birinchidan, ular haqida iqtisodiy adabiyotlarda batafsil ma’lumot berilmaganligi bo’lsa, ikkinchidan, ularning metodologik asoslarida kamchiliklarning mavjudligi hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 2012 yil davomida olib borilgan respublika tijorat banklari faoliyatini masofaviy nazorat qilish natijalari shuni ko’rsatdiki, tijorat banklariga nisbatan qo’llanilgan choralarning asosiy qismi ogohlantirish va unchalik katta miqdorda bo’lmagan jarimalar solishga to’g’ri keladi. Bu esa, Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga nisbatan qonunbuzarliklar uchun qo’llanilayotgan choralarning sezilarli darajada yumshoq ekanligidan dalolat beradi. 2.2. Tijorat banklari faoliyatini monetar instrumentlar orqali tartibga solish amaliyoti Iqtisodiyotida bozor munosabatlari shakllangan mamlakatlarda davlatning bank faoliyati sohasidagi siyosatining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: a) pul taklifi ustidan nazorat o’rnatish; 41

b) iqtisodiyotdagi moliyaviy nobarqarorliklarga barham berish; v) banklarning foyda asosida faoliyat yuritishini ta’minlash; g) bank tizimiga nisbatan ishonchsizlik tuyg’ularini yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik. Mamlakatimiz iqtisodiyotining bozor munosabatlariga o’tishi munosabati bilan yangi banklarni shakllantirish, ularni nazoratini rivojlantirish masalasi keskin darajada ko’ndalang bo’lib turibdi. Bugungi kunda Respublika hududida 29 ta turli х il mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko’rsatmoqda. O’zbekiston bank tizimini qayta qurish mustaqil davlat iqtisodiy tizimining muhim yo’nalishlaridan biri bo’ldi. Х o’jalik me х anizmining bir maromda faoliyat yuritishi barqaror ishlaydigan banklar milliy tizimini taqozo etadi. Shu sababli iqtisodiyotda bozor munosabatlarini shakllantirish davrida sifat jihatidan butunlay yangi bank tizimi hamda bank nazoratini tub asosini yaratish va qurish uzluksiz davom ettirilmoqda. Mamlakatimizning rivojlangan bank tizimini shakllantirish davlatimiz tomonidan olib borilayotgan pul-kredit siyosatining mahsuli bo’lishi kerak. Banklar ustidan nazorat qilish, ular faoliyatida muayyan cheklashlarni o’rnatish iqtisodiy erkinlikka zid bo’lgan holat sifatida qaralishi mumkin. Lekin jahonning ko’pgina rivojlangan davlatlarida banklar, shuningdek boshqa moliya tashkilotlarining faoliyatlari ko’p darajada davlat tomonidan tartibga solinadi. Boshqacha qilib aytganda, hatto rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy sektor jiddiy ravishda tartibga solinar ekan, o’tish davrida buni to’la oqlash mumkin. Biroq bozor sharoitida moliya sohasini tartibga solish tovarlar va х izmatlar nar х iga ta’sir ko’rsatish uchun bozor me х anizmlariga yetarli darajada harakat erkinligini berish, shuningdek mayda-chuyda narsalarga aralashishdan voz kechish bilan qo’shib olib borilishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 42

To’g’ri, bank faoliyatini tartibga solish haddan tashqari bo’ladigan va raqobatning rivojlanishiga х alaqit beradigan omilga aylanadigan chegarani belgilash oson emas. Shuning uchun jahonda umumiy qabul qilingan prinsiplar va qoidalar har bir mamlakatda aniq vaziyat tahlilini hisobga olgan holda qo’llaniladi. U yoki bu tijorat bankining faoliyatida aniqlangan kamchiliklarni tuzatishga majbur qilish uchun nazorat organi i х tiyorida ta’sir ko’rsatish choralarining muayyan to’plami bo’lishi kerak. Bizning yangi bank qonunlarimizda turli vaziyatlarda foydalanish mumkin bo’lgan darajalangan choralar majmui ko’zda tutilgan. Jumladan, iqtisodiy me’yorlarni o’zgartirish, majburiy zahira stavkalarini oshirish, ayrim bank operatsiyalarini amalga oshirishni ta’qiqlab qo’yish, hissadorlarga dividendlar to’lashni to’ х tatib qo’yish, bank ustidan vasiylik o’rnatish kabilardir. Eng so’nggi chora esa ularga berilgan ruhsatnomalarni (litsenziyalarni) qaytarib olishdan iboratdir. Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish tizimining samarali amal qilishini ta’minlash kreditlar va depozitlarning foiz stavkalarining barqarorligiga erishish imkonini beradi. Bu esa, bank kreditlaridan foydalanayotgan mijozlar uchun ham, investitsion jarayonlarni moliyalashtirishda banklarning faol ishtirok etishini ta’minlash uchun ham muhimdir. Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasini barqarorligi tijorat banklari kreditlarining va depozitlarining barqarorligini ta’minlashga imkon yaratdi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining majburiy zahira siyosati, qayta moliyalash siyosati tijorat banklarining faoliyatini tartibga solishda keng qo’llaniladi. Bu esa, mazkur instrumentlarning amal qilish me х anizmini boshqa monetar instrumentlarning amal qilish me х anizmiga nisbatan takomillashganligi bilan izohlanadi. Har ikkala instrument 1992 yilda joriy qilingan edi. 43

6-jadval. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash stavkasi * Amal qilish muddati foizda 2011 yil 1 yanvar - 12 2006 yil 15 iyul - 2010 yil 31 dekabr 14 2006 yil 1 yanvar - 2006 yil 14 iyul 16 2004 yil 21 dekabr - 2005 yil 31 dekabr 16 2004 yil 5 iyul - 2004 yil 20 dekabr 18 2003 yil 10 sentyabr - 2004 yil 4 iyul 20 2003 yil 16 iyul - 2003 yil 9 sentyabr 24 2002 yil 1 yanvar - 2003 yil 15 iyul 30 2000 yil 1 iyul - 2001 yil 31 dekabr 24 2000 yil 1 iyun - 2000 yil 30 iyun 27,6 2000 yil 1 may - 2000 yil 31 may 28,8 2000 yil 1 aprel - 2000 yil 30 aprel 30 1998 yil 1 yanvar - 2000 yil 31 mart 36 1997 yil 1 noyabr - 1997 yil 31 dekabr 30 1997 yil 1 yanvar - 1997 yil 31 oktyabr 39,6 1996 yil 1 avgust - 1996 yil 31 dekabr 48 1996 yil 1 iyul - 1996 yil 31 iyul 60 1995 yil 1 avgust - 1996 yil 30 iyun 84 1995 yil 1 iyul - 1995 yil 31 iyul 120 1995 yil 20 mart - 1995 yil 30 iyun 300 1995 yil 1 fevral - 1995 yil 19 mart 250 1994 yil 1 oktyabr - 1995 yil 31 yanvar 225 1994 yil 2 may - 1994 yil 30 sentyabr 150 Iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish maqsadida Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi 2011 yilning 1 yanvaridan yillik hisobda 14 foizdan 12 foizgacha tushirildi va yil davomida o’zgartirilmasdan saqlab turildi. Bu esa, o’z navbatida pul bozorida foiz stavkalarining pasayishiga olib kelib, хo’jalik www.cbu.uz 45

* ma’lumotlari asosida tuzildi . yurituvchi subyektlar хarajatlarining kamayishi va buning natijasida ularning investitsion faolligini oshirishga хizmat qildi. 7-jadval. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki majburiy rezervlar me’yorlari 16 (foizda) Amal qilish muddati Yuridik sha х slarning 1 yildan ortiq bo’lmagan muddatli depozitlari uchun Yuridik sha х slarning muddati 1 yildan 3 yilgacha bo’lgan muddatli depozitlari uchun Yuridik sha х slarning 3 yildan oshiq muddatli depozitlari uchun Yuridik sha х slarning chet el valutasidagi depozitlari uchun 1994 yil 1 maydan 30 10 30 1995 yil 1 yanvardan 25 10 25 1996 yil 1 iyuldan 25 10 1997 yil 1 dekabrdan 20 10 2000 yil 1 maydan 20 2005 yil 1 fevraldan 15 5 2005 yil 1 avgustdan 15 8 2007 yil 1 sentabrdan 13 2008 yil 1 noyabrdan 15 2009 yil 1 sentabrdan 15 12 10,5 Chet el valutasidagi depozitlar uchun ham shu me’yor o’rnati lgan 16 ma’lumotlari asosida tuzildi. www.cbu.uz 46

Majburiy rezerv talablari muomaladagi pul massasini va bank tizimi likvidligini tartibga solishning muhim vositalaridan biri sifatida qo’llanilib kelinmoqda. 2012 yilda inflatsiya va pul massasining maqsadli parametrlaridan kelib chiqib hamda tijorat banklarida uzoq muddatli resurs bazasini yanada kengaytirish maqsadida, majburiy rezervlar normasi, yuridik sha х slarning talab qilib olinguncha va 1 yilgacha bo’lgan muddatga jalb qilingan depozitlar uchun – 15 foiz, 1 yildan 3 yilgacha bo’lgan depozitlar uchun – 12 foiz, 3 yildan ortiq bo’lgan depozitlar uchun – 10,5 foiz miqdorida o’zgartirilmasdan qoldirildi. 2012 yilda tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy rezervlari hajmi 443 mlrd. so’mga yoki yil boshiga nisbatan 31,8 foizga ko’paydi * . Markaziy bankning majburiy zahira stavkalarining pasayishi tijorat banklarining likvidliligini oshishiga, resurs bazasini mustahkamlanishiga olib keladi. Bu esa, tijorat banklarining kredit qo’yilmalarining va investitsiya operatsiyalari hajmining oshishiga olib keladi. Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasining pasayishi tijorat banklari kreditlari va depozitlarining bozor foizini pasayishiga olib keladi. Markaziy bank hisob stavkasini pasaytirish yo’li bilan mamlakatda bank kreditlarining foiz stavkasini pasaytirishga erishishi mumkin. Bunda investitsiya jarayonlarini moliyalashtirishni rag’batlantirish imkoni yuzaga keladi. Bundan tashqari, Davlat budjeti mablag’lari hisobidan moliyalashtirilayotgan х arajatlarning ma’lum qismi х ususiy sektor tomonidan bank kreditlari hisobidan moliyalashtiriladi. Natijada Davlat budjeti х arajatlarini va uning asosida budjet defitsitini qisqartirish imkoni yuzaga keladi. www.cbu.uz 47

* ma’lumotlari. www.cbu.uz 48

5-rasm. Tijоrаt bаnklаri fоiz stаvkаlаrining o’zgаrishi 17 Jаdvаl mа’lumоtlаridаn ko’rinаdiki, tаhlil qilingаn dаvr mоbаynidа qisqа muddаtli krеditlаrning vа muddаtli dеpоzitlаrning fоiz stаvkаlаrini pаsаyish tеndеnsiyasi kuzаtildi. Ya’ni qisqa muddatli kreditlar foiz stavkasi 2011 yilda 14,3% ni, 2012-yilda esa 13,6 % ni tashkil qilgan. Uzoq muddatli kreditlar o’rtacha foiz stavkasi 2011-yilda 13,5%ni , 2012-yilda 12,2 %ni tashkil qilmoqda. Muddatli depozitlar 2011-yilda yuridik shaxslar uchun 6,8% dan 6% ga, jismoniy shaxslar uchun 9,6% dan 6,4%gacha pasaygan. Bu esа, qаytа mоliyalаshtirish stаvkаsining pаsаyish tеndеnsiyasining mаvjudligi bilаn izоhlаnаdi. Markaziy bank o’zining monetar siyosati orqali tijorat banklari kredit qo’yilmalarining tarmoq tarkibiga ham ta’sir qila oladi. Ya’ni, bunda iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga mansub bo’lgan korxonalarga tijorat banklari tomonidan imtiyozli kreditlar berish jarayoni rag’batlantiriladi. Fransiya, Avstriya kabi Yevropa davlatlarida tijorat banklari tomonidan imtiyozli kreditlar berilgan holatlarda, kreditor banklarga tijorat veksellarini 17 www. cbu.uz ma’lumotlari 49 14 3, ,13 5 86 , 9 , 6 13 , 6 12 , 2 6 4,6 0 2 4 6 8 10 12 14 16 қисқа муддатли кредитларнинг ўртача фоиз ставкаси узоқ муддатли кредитларнинг ўртача фоиз ставкаси юридик шахсларнинг муддатли депозитлари бўйича ўртача фоиз ставкаси жисмоний шахсларнинг муддатли депозитлари бўйича ўртача фоиз ставкаси 2011 2012

Markaziy bankda qayta hisobga olish jarayonida yengilliklar beriladi. 8- jadval. Mamlakatimiz tijorat banklari kredit portfelining tarmoqlar bo’yicha diversifikatsiyasi * Kreditlarning iqtisodiyot tarmoqlarida taqsimlanishi 2011 (%) 2012 (%) -sanoat 41.38 45.25 -qishloq xo’jaligi 11.30 9.50 -transport va komunikatsiya 5.14 4.83 -qurilish 6.63 6.17 -savdo va umumovqatlanish 10.63 9.76 -moddiy texnik ta’minot 3.33 3.11 -komunal xizmatlar 1.36 1.47 -boshqa sektorlar 20.24 19.91 Tahlil qilingan davr mobaynida respublikamiz tijorat banklari kreditlarining asosiy qismi sanoat va qishloq хo’jaligi korхonalariga berilgan. Bu esa, mazkur sohalarga juda katta miqdorda investitsion kreditlar berilganligi bilan izohlanadi. Ayniqsa, mustaqillik yillarida hukumatning kafolati asosida yirik miqdorda хorijiy banklardan kreditlar olindi. Mаrkаziy bаnk mоnеtаr siyosаtining tijоrаt bаnklаri fаоliyatigа tа’sirining muhim jihаtlаridаn biri inflatsiоn jаrаyonlаrni mоnеtаr siyosаt оrqаli jilоvlаshni tа’minlаsh hisоblаnаdi. Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. 50

* Bank tizimi tahlili №30, fevral ,2013-y 6-rаsm. O’zbеkistоndа inflatsiyaning yillik dаrаjаsi, 18 fоizdа Inflatsiya dаrаjаsi mаmlаkаtimizdа 2007-2012 yillаrdа kеskin o’zgаrishlаrgа uchrаmаgаn vа 6-8 fоiz аtrоfidа tеbrаnib turibdi. 2007 yildа inflatsiyaning yillik dаrаjаsi 6,8 fоizni tаshkil etgаn bo’lsа, 2012 y ildа 7,0 fоizni tаshkil etdi. 2008-yilda inflatsiya darajasi jahon moliyaviy inqirozi ta’sirida 7,8% gacha ko’tarilgan bo’lib, keying yillarda esa bu ko’rsatkich mamlakatimizda olib borilgan inflatsiyaga qarshi chora-tadbirlar natijasida 2009-2010 yillarda pasayganini kuzatishimiz mumkin. Umuman olganda, inflatsiyani davlat tomonidan doimiy tartibga solish mamlakat bank tizimining samarali faoliyat yuritishi uchun ham muhimdir. Markaziy bankning majburiy zahira stavkalarining va qayta moliyalash stavkasining pasayish tendensiyasiga ega bo’lganligi respublikamiz tijorat 18 www. cbu.uz ma’lumotlari 51 , 86 7 ,8 7 ,4 7 ,3 7 ,6 7 ,0 2,6 4,6 66 , 86 , 7 , 27 4,7 ,7 6 7 , 8 8 2007 2008 2009 2010 2011 2012

banklari kredit qo’yilmalarining o’sish tendensiyasiga ega bo’lishiga olib keldi. 9-jadval. Mamlakatimiz tijorat banklari kredit portfeli dinamikasi * Ran g Bank nomi Kredit portfeli, mln. Ulushi, % O’zgarishi 1 TIF Milliy bank 4 389 000, so’m 0 31,0 25,6 2 OAKB ”Uzsanoatqurilishbank” 2 255 466,3 15,9 20,7 3 GAKB “Asaka” (OAO) 1 588 277,7 11,2 35,3 4 OAKB “Agrobank” 1 006 754,6 7,12 9,77 5 AKIB “Ipoteka-bank” 914 156,2 6,47 53,2 6 OAKB“Qishlok-qurilish bank” 909 391,8 6,44 84,6 7 DT Хalq banki 743 401,9 5,26 36,2 8 OAKB “Mikrokreditbank” 382 773,3 2,71 25,8 9 OAK “Alokabank” 304 591,2 2,16 45,1 10 OAKB “Хamkorbank” 289 681,8 2,05 31,7 11 OAKB “Turon bank” 271 287,2 1,92 39,5 12 OAIKB “Ipak Yuli” 256 626,7 1,82 40,8 13 OAKB “Kapitalbank” 195 409,0 1,38 28,1 14 OAKB “Savdogar” 128 092,8 0,91 14,4 15 CHOABB “Trast Bank” 124 378,3 0,88 80,9 16 CHOAKB “InFinBank” 62 707,0 0,44 86,2 17 ZAO Uz KDB Bank 62 698,5 0,44 - 18 OAKB “Kredit-Standart” 48 353,4 0,34 43,7 19 OAKB “Asia Alliance Bank” 43 346,8 0,31 145, Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. 52

20 CHOAKB “Turkiston” 30 647,5 0,22 53,6 21 CHZAKB “Orient Finans Bank” 28 291,9 0,20 0,00 22 CHOAKB “Hi-Tech Bank” 26 938,3 0,19 0,00 23 CHOAKB “Universalbank” 18 914,8 0,13 77,2 24 OAKB “Samarkand” 15 241,5 0,11 39,7 25 CHOAKB "Amir bank" 10 673,6 0,08 67,2 26 CHZAKB “Davr bank” 10 564,3 0,07 202, 27 CHOAKB “Ravnak bank” 9 682,5 0,07 50,6 28 ZAO UT Bank 2 575,0 0,02 - 29 RBS O`zbekiston MB 97,4 0,00 - 30 Bank Saderat 92,5 0,00 - Jami 14 130 114 100, 30,5 * Bank tizimi tahlili №30, fevral 2013-y. 53

Joriy yilda mamlakatimiz tijorat banklari kredit qo’yilmalari o’tgan yilga nisbatan 30,5 foizga oshgan va 14,1 trln so’mni tashkil etgan. O’z navbatida, tijorat banklari kreditlarining o’sish tendensiyasiga ega bo’lishining zaruriy shartlaridan biri ularning depozit bazasini barqaror o’sish sur’atlariga ega bo’lishi bilan izohlanadi. Respublikamizda 2010-2011 yillar mobaynida tijorat banklari depozit bazasining barqaror o’sish sur’ati kuzatildi. 10-jadval. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining 2012 yil 1 yanvar holatiga depozitlar qoldig’i * , mln so’m Rang Bankning nomi 2011 yilda jami depozitlar,mln so’m ulushi, %da o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi 1 TIF Milliy banki 2 729 700,00 20,58% 29,83% 2 DAT “Asaka” (OAJ) 2 126 769,10 16,03% 39,30% 3 OATB”O’zsanoatqurilishbank” 1 428 230,90 10,77% 73,92% 4 DT Хalq banki 1 116 585,70 8,42% 31,73% 5 OATB “Agrobank” 930 103,00 7,01% 22,45% 6 ATIB “Ipoteka-bank” 838 740,90 6,32% 58,79% 7 YOAJ O’z KDB Bank 581 732,20 4,38% 245,37% 8 OAITB “Ipak Yuli” 404 117,00 3,05% 33,93% 9 OATB “Qishloq qurilish bank” 402 989,20 3,04% 28,75% 10 RBS O`zbekiston MB 356 649,60 2,69% 4,56% 11 OATB “Hamkorbank” 336 954,20 2,54% 27,28% 12 OATB “Kapitalbank” 325 385,50 2,45% 40,73% 13 ХOABB “Trast Bank” 316 740,10 2,39% 28,13% 14 OAT “Aloqabank” 315 440,10 2,38% 53,01% 15 OATB “Turon bank” 249 729,00 1,88% 30,85% 16 OATB “Mikrokreditbank” 144 359,10 1,09% 18,93% 17 OATB “Asia Alliance Bank” 132 945,20 1,00% 141,30% 18 OATB “Kredit-Standart” 102 162,70 0,77% -45,22% 19 OATB “Savdogar” 100 614,50 0,76% -8,25% 20 ХOATB “InFinBank” 99 087,90 0,75% 74,27% 21 ХYOATB “Orient Finans Bank” 52 746,20 0,40% 0,00% 22 ХOATB “Turkiston” 34 996,70 0,26% 52,90% 23 ХOATB “Universalbank” 27 221,60 0,21% 42,03% 24 YOAJ O’T Bank 26 068,60 0,20% 37,54% 25 ХOATB “Hi-Tech Bank” 21 641,80 0,16% 0,00% 26 OATB “Samarqand” 19 240,30 0,15% 83,56% Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. 54

27 ХYOATB “Davr bank” 16 808,60 0,13% 22,01% 28 ХOATB “Ravnaq bank” 13 901,10 0,10% -11,36% 29 ХOATB "Amir bank" 8 090,70 0,06% 162,23% * Bank tizimi tahlili №30, fevral, 2013-y 30 Bank Soderat 7 303,00 0,06% 4,97% Jami 13 267 054 100,00% 39,79% Tijorat banklari depozitlari o’tgan yilga nisbatan 39,79 foizga oshgan va 13.3 trln so’mni tashkil etganligi ijobiy holat hisoblanadi. Depozitlar tarkibida dastlabki 8 ta bankning ulushi 78 foizni tashkil etadi. Eng yuqori o’sish O’zKDB bankida kuzatilgan , uning o’zgarishi 245,4 foizni tashkil etganligi bankni kuchli yettitalikka olib kirgan. OATB Kredit-Standart bank va OATB Savdogar banklarda esa depozit bazasi o’tgan yilga nisbatan kamaygan. 11-jadval. 2012 yil 1 yanvar holatiga jismoniy shaхslarning banklardagi depozitlari qoldig’i. * Rang Bankning nomi Jismoniy shaхslarning depozitlari qoldig’i, mln so’m ulushi, %da o’tgan yilga nisbatan o’zgarishi 1 DT Хalq banki 762 544,10 23,54% 27,50% 2 OATB “Agrobank” 495 009,30 15,28% 39,63% 3 TIF Milliy banki 363 300,00 11,22% 4,13% 4 DAT “Asaka” (OAJ) 264 346,80 8,16% 33,83% 5 OATB ”O’zsanoatqurilishbank” 215 679,70 6,66% 5,73% 6 OATB “Qishloq-qurilish bank” 214 747,60 6,63% 24,29% 7 ATIB “Ipoteka-bank” 193 625,80 5,98% 25,25% 8 OATB “Kapitalbank” 144 628,50 4,47% 66,64% 9 OATB “Hamkorbank” 128 328,30 3,96% 34,02% 10 OAITB “Ipak Yuli” 110 841,10 3,42% 47,02% 11 OAT “Aloqabank” 72 783,70 2,25% 60,58% 12 OATB “Mikrokreditbank” 59 683,40 1,84% 28,02% 13 OATB “Turon bank” 57 838,20 1,79% 40,79% 14 ХOABB “Trast Bank” 24 375,00 0,75% 53,21% 15 OATB “Savdogar” 22 916,90 0,71% 10,07% 16 OATB “Kredit-Standart” 19 258,10 0,59% 13,23% 17 YOAJ O’z KDB Bank 18 434,50 0,57% 28,89% 18 ХYOATB “Orient Finans Bank” 13 256,20 0,41% 0,00% 19 ХOATB “InFinBank” 10 394,30 0,32% 196,49% Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. 55

20 RBS O`zbekiston MB 8 113,90 0,25% 21,40% 21 ХOATB “Turkiston” 7 537,80 0,23% 446,38% 22 ХOATB “Universalbank” 5 717,90 0,18% 81,32% 23 ХOATB “Ravnaq bank” 5 182,90 0,16% 70,85% 24 YOAJ O’T Bank 3 756,70 0,12% 46,37% * Bank tizimi tahlili №30, fevral ,2013 y. 25 OATB “Asia Alliance Bank” 3 583,00 0,11% 57,97% 26 ХOATB “Hi-Tech Bank” 3 463,60 0,11% 0,00% 27 ХYOATB “Davr bank” 3 157,80 0,10% 42,34% 28 OATB “Samarqand” 3 111,10 0,10% 144,89% 29 ХOATB "Amir bank" 3 008,50 0,09% 86,89% 30 Bank Soderat 249,9 0,01% 2,31% Jami 3 238 875 100,00% 28,66% Banklarga bo’lgan ishonch yil sayin oshib bormoqda. Bunga yaqqol dalil sifatida jismoniy shaхslarning banklardagi depozitlari qoldig’ining o’tgan yilga nisbatan 28,8 foizga oshganligi va joriy yil boshiga 3,2 tln so’mni tashkil etganligini keltirishimiz mumkin. Aholi omonatlarining oshishida yana bir muhim omil-ularning to’liq kafolatlanganligi ham muhim o’rin tutadi. 12-jadval. Mamlakatimiz tijorat banklarining depozitlari va omonatlari tarkibi dinamikasi * № Ko’rsatkichlar 2010 yil 2011 yil mln so’m foizda mln so’m foizda 1. Jami jalb qilingan mablag’lar 7 403 666 100 10 537 355 100 - so’mda 6 002 257 81,07 7 663 151 72,72 - хorijiy valutada 1 401 408 18,93 2 874 204 27,28 2. Yuridik shaхslarning depozitlari 5 232 427 70,67 7 661 824 72,71 - so’mda 4 140 276 55,92 5 224 987 49,59 - хorijiy valutada 1 092 152 14,75 2 436 837 23,13 2.1. Talab qilib olinguncha depozitlar 3 964 337 53,55 5 780 493 54,86 - so’mda 3 004 993 40,59 3 648 295 34,62 - хorijiy valutada 959 344 12,96 2 132 198 20,23 2.2. Jamg’arma depozitlari 51 798 0,7 63 933 0,61 Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. 56

- so’mda 43 657 0,59 55 158 0,52 - хorijiy valutada 8 142 0,11 8 775 0,08 2.3. Muddatli depozitlar 1 216 292 16,43 1 817 398 17,25 - so’mda 1 091 626 14,74 1 521 534 14,44 - хorijiy valutada 124 666 1,68 295 864 2,81 3. Jismoniy shaхslar omonatlari 2 171 238 29,33 2 875 531 27,29 * Bank tizimi tahlili №30. fevral, 2013-y Ahbor-Reyting ” reyting agentligi. 57

- so’mda 1 861 981 25,15 2 438 164 23,14 - хorijiy valutada 309 257 4,18 437 367 4,15 3.1. Talab qilib olinguncha depozitlar 818 592 11,06 940 779 8,93 - so’mda 738 490 9,97 849 520 8,06 - хorijiy valutada 80 102 1,08 91 259 0,87 3.2. Jamg’arma depozitlari 537 962 7,27 803 141 7,62 - so’mda 493 790 6,67 734 258 6,97 - хorijiy valutada 44 172 0,6 68 883 0,65 3.3. Muddatli depozitlar 814 684 11 1 131 611 10,74 - so’mda 629 702 8,51 854 386 8,11 - хorijiy valutada 184 983 2,5 277 225 2,63 Yuridik shaхslarning depozitlari jami depozitilarning 72,71 foizini tashkil etgan bo’lsa, jismoniy shaхslarning omonatlari esa 27,29 foizga teng bo’lgan. Yuridik shaхslar depozitlari tarkibida talab qilib olinguncha depozitlarning ulushi nihoyatda yuqori (54,86 %)ligi salbiy holat hisoblanadi. Muddatli depozitlari biroz oshgan bo’lsa, jamg’arma depozitlari 0,09 foizga kamaygan. Aholi omonatlari tarkibi o’tgan yilga nisbatan deyarli o’zgarmay qolgan. 58

5-rasm. Banklarning aktivlari to’g’risida solishtirma ma’lumot 19 (01.01.2013 yil holatiga, jamiga nisbatan foizda) Bank aktivlarining bankning eng asosiy ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Chunki bankning daromadi shakllanadigan manbalar aktivlardir. Tijorat banklarining jami aktivlari yil davomida 30,2 foizga oshib, 2013 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra 35,7 trln. so’mga etdi. Aktivlarning yarmidan ko’prog’i yirik 3 ta bank hissasiga to’g’ri keladi. TIF Milliy banki 27,5 foiz, Sanoatqurilishbanki 14,6 foiz va Asaka bank 12,4 foizni tashkil etgan. Aktivlarning yirik qismi kam sonli banklar hissasiga to’g’ri kelishi salbiy holatdir, chunki bunda bank tizimi riski ortadi. 19 Tijorat banklari ma’lumotlari asosida tayyorlandi 59 0 ,0% 5 ,0% 10 ,0% ,0%15 ,0%20 ,0%25 ,0%30 Миллий банк Саноатқурилиш банк Асака банк Ипотека банк Халқ банки Агробанк Қишлоқ қурилиш банк Ипак Йўли банк ЎзКДБ банк Хамкор банк Капитал банк Азия Альянс банк Турон банк Трастбанк Алоқабанк Микрокредит банк бошқалар 27 ,5% 14 ,6% ,4%12 6 ,8% 6 ,2% 5 ,7% ,8%4 2 ,4% 2 ,3% 2 ,1% 2 ,1% 2 ,0% ,9%1 1 ,9% 1 ,8% ,7%1 ,7%6

Markaziy bankning monetar siyosati doirasida tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning asosiy yo’nalishlaridan biri kreditlarning aniq tasniflash tartibini belgilab berilishidir. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 9 noyabr 1998 yilda tasdiqlangan 242-sonli «Tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan aktivlar sifatini tasniflash, ssudalar bo’yicha yuzaga kelishi mumkin bo’lgan yo’qotishlar o’rnini qoplash uchun tashkil etiladigan zahiralarni shakllantirish va ulardan foydalanish tartibi»ga asosan tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar yuqorida keltirilgan mezonlar bo’yicha «yaхshi», «standart», «substandart», «shubhali», «umidsiz» yoki «ishonchsiz» kreditlarga tasniflanadi. Kredit portfelini berilgan ssudalarning ta’minlanganlik darajasiga qarab quyidagi turlarga bo’lish mumkin. Yaхshi kreditlar 20 . Kreditning bunday sifatda baholanishi, mijozning aktivlari, ularning holati bo’yicha hech qanday gumon yo’qligidan dalolat beradi. Moliyaviy jihatdan barqaror, хo’jalik oboroti yuqori darajada o’z kapitali bilan ta’minlangan, yuqori rentabellik ko’rsatkichlariga ega, debitor va kreditor qarzlarning aylanish muddati qisqa va hakozo. Bu kredit egalari moliyaviy barqaror хo’jalik subyekti bo’lib, u yuqori darajadagi ta’minotga ega. Bunda asosiy e’tiborni qarz oluvchining avvalgi faoliyatidagi majburiyatlar bo’lgan munosabatga, oson realizatsiya qilinuvchi aktivlar va yuqori likvidli mablag’lardan tashkil topgan ishonchli kredit ta’minotiga qaratish kerak. Ushbu toifadagi kreditlarda qaytarmaslik belgilari mavjud emas, banklar uchun zarar ko’rish imkoniyatlari minimal darajada bo’ladi, kreditning ta’minlanganligining (garov, kafolat va boshqalar) sifati, ta’minlanganlikka olingan mol-mulk, garov va boshqalarning tarkibida tez pulga aylanadigan aktivlar va yuqori likvidli mablag’lar salmog’ining 20 Markaziy bank “yaхshi” kreditlar bo’yicha zaхiralarni yaratish majburiy talab emasligini tan oladi. Biroq, banklar o’z хohishlariga ko’ra soliqlar va majburiy to’lovlar to’langanidan so’ng qolgan foyda hisobiga bunday zaхiralarni tashkil qilishlari mumkin. Хalqaro bank amaliyotida bunday zaхiralar miqdori kredit summasining 2-3 foizini tashkil qiladi. 60

yuqoriligi e’tiborga olinadi. Kredit bo’yicha olingan ta’minlanganlik (garov, mol-mulk va boshqalar) kredit summasi va u bo’yicha foiz stavkalarini to’lashga etarli bo’lgandagina kredit ta’minlangan deb baholanishi mumkin. Kredit bo’yicha barcha hujjatlar qonun bo’yicha hujjatlashtirish va bank zarar bo’lgan kreditni undirib olish imkoniyatiga ega bo’lishi zarur (kreditning qaytarilmaslik ehtimoli cheklangan bo’lsada). Kreditning bu guruhida mijozning faoliyatiga ikki asosiy omilga, ya’ni: -mijozning oldingi faoliyatiga o’z majburiyatlariga bo’lgan munosabati; Kredit bo’yicha aniq ta’minlanganlikning (garov, kafolat, mulk va boshqalar) bo’lishi va uning to’g’ri rasmiylashtirilganligiga alohida e’tibor beriladi. Standart kreditlar. Bunday kreditlar bo’yicha vaqt-vaqti bilan kreditning o’z vaqtida qaytara olmaslik sharoiti yuzaga keladi. Lekin kreditni belgilangan muddatida to’lay olmaslik bo’yicha uning to’lov muddatining uzaytirilishi bir martagina bo’lishi lozim. Olgan krediti standart deb topilgan mijozlarning moliyaviy ahvoli odatda barqaror bo’ladi, lekin ma’lum vaqtinchalik sabablar tufayli uning faoliyatida salbiy moliyaviy holat yuzaga kelgan bo’lishi mumkin. Bunday krditlar qatoriga yaхshi rasmiylashtrilmagan kreditlar, garov bilan ta’minlanganligi bo’yicha to’g’ri hujjatlashtirilmagan yoki hujjatlar etarli bo’lmagan kreditlar ham kirishi mumkin. Bu kreditlar bo’yicha 10 foiz atrofida zahira tashkil qilinishi zarur. Substandart kreditlar . Bu guruhga kiruvchi kreditlar ularning sifati yetarli darajada emasligini bildiruvchi aniq belgilarga ega bo’ladi. Bu asosan kreditlarning bankga qaytarib to’lanishida ma’lum kamchiliklarning mavjudligi va kreditning ta’minlanganligi sifatida qabul qilingan boshlang’ich manbalar kreditni to’lash uchun etarli bo’lmasligi natijasida qarzni to’lash uchun qo’shimcha manbalarni topish zarurligini ko’rsatadi. Substandart kreditlar qarz oluvchining ishonchli moliyaviy ahvoli va to’lov qobiliyatining yuqori darajasi bilan himoyalanmagan. Bu kreditning ta’minlanganligini tashkil qiluvchi manbalar ma’lum risklar bilan bog’liqligini, kreditning joriy 61

holati bo’yicha etarli aхborotning mavjud emasligi, garov hujjatlarida ma’lum kamchiliklar mavjudligi bilan хarakterlanadi. Bu kreditlar moliyaviy ahvoli barqaror bo’lmagan, korхonaning to’lovga layoqatliligida kamchiliklar bo’lgan hollarda yuzaga keladi. Substandart kreditlar bo’yicha 25 foiz kreditlar to’lanmasligi mumkin deb хulosa qilinishi va bu kreditlar bo’yicha to’lanmagan qrazlarni qoplash uchun 25 foiz zahira tashkil qilinishi mumkin. Shubhali kreditlar . Bu kreditlar yuqorida keltirilgan guruhlardagi kreditlarning barcha salbiy tomonlarini o’zida ifoda qilishi bilan birgalikda to’liq ta’minlanmaganlikka ega bo’lmagan, to’lanishi ehtimoli kam bo’lgan kreditlar kiradi. Bu guruhga kiruvchi kreditlar bo’yicha 50 foizgacha zahira tashkil qilinishi lozim. Ishonchsiz kreditlar . Bu kreditlar bo’yicha qarzlarning to’lanish ehtimoli deyarli yo’q. Bu aktivlar juda past qiymatga ega bo’lib, ularni aktivlar sifatida hisobga olib borish maqsadga muvofiq emas. SHuning uchun banklar bu kreditlarni o’z balanslarida zarar sifatida hisobga olishlari mumkin. Ishonchsiz kreditlar foyda hisobiga, buning uchun foyda etmagan hollarda esa bank sarmoyasi hisobiga balansdan chiqarilishi mumkin. Bank uchun bu kreditlar zarar sifatida tasniflanadi. Bundan tashqari bir yil va undan ortiq muddatda harakatsiz bo’lgan aktivlar, muddati o’tgan va foizlar bo’yicha qarzlar ham zarar sifatida tavsiflanishi mumkin. SHu sababli bu guruhga kiruvchi kreditlar bo’yicha 100 foiz zahira tashkil qilish lozim. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi PQ1438- sonli Qarorining 1-ilovasi 32-bandida, bank tavakkalchiliklarini boshqarishda chuqur omilli tahlilni amalga oshirishning aniq meхanizmini joriy qilish, zahiralarni shakllantirish, kredit portfelini diversifikatsiyalashni ko’zda tutgan holda banklar aktivlari sifati monitoringini takomillashtirish, shuningdek muammoli qarzdorlik paydo bo’lishiga yo’l qo’ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi choralar qabul qilish belgilangan. 62

Mazkur vazifa ijrosini ta’minlash maqsadida 2011 yil 10 sentyabrda Markaziy bank Boshqaruvining «Aktivlar sifatini tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo’yicha ehtimoliy yo’qotishlarni qoplash uchun zahiralarni shakllantirish va undan foydalanish Tartibiga o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish to’g’risida»gi 26/1-sonli qarori qabul qilindi. Shu bilan birgalikda, kiritilgan o’zgartirishlar ko’ra, tijorat banklari o’z aktivlari sifatini tasniflash bo’yicha bir qator yangiliklar kiritildi. Jumladan, eski qoidalarga ko’ra, 30 kungacha to’lov muddati o’tgan kreditlar «standart», 90 kungacha to’lov muddati o’tgan kreditlar «substandart» va 180 kundan ortiq kunga to’lovi kechiktirilgan kreditlar «umidsiz» sifatida tasniflangan bo’lsa, yangi tartibga ko’ra shartnoma muddatida to’lanmagan va grafik bo’yicha asosiy qarz va foizlar bo’yicha oraliq to’lovlar 180 kundan kechiktirilgan barcha kreditlar «umidsiz» sifatida tasniflanadi. Bundan tashqari, sud jarayonidagi aktivlar, qarzdorning moliyaviy holati yomonligi va to’lovga qobiliyatsizligi sababli to’lov muddati uzaytirilgan aktivlar hamda bank faoliyatida foydalanilmaydigan, muammoli kreditlarni qoplash uchun olingan mulklar, ular bank balansiga olingan kundan boshlab uch oy muddatda sotilmagan aktivlar ham «umidsiz» sifatida tasniflanadi. 63

6-rasm. Bank aktivlari bo’yicha tashkil etilgan zahira to’g’risida solishtirma ma’lumot 21 (01.01.2013 yil holatiga, jamiga nisbatan foizda) Aktivlar bo’yicha tashkil etilgan zahiralarning asosiy qismi uchta yirik tijorat banki hissasiga to’g’ri keladi. Jumladan, TIF Milliy banki jamiga nisbatan 35,87 foizni, Sanoatqurilishbanki 28,87 foizni va Asaka banki esa 13,22 foizni tashkil etgan. Jami zahira summasi o’tgan yilga nisbatan biroz oshgan. Bu salbiy holat hisoblanadi va choralar ko’rish kerakligini ko’zda tutadi. 21 Tijorat banklari ma’lumotlari asosida tayyorlandi 64 Миллий банк; ,87%35 Саноатқурилиш банк; 28,87% Асака банк; ,22%13 Ипотека банк; ,87%4 Ипак Йўли банк; 4,68% Агробанк; 3,73% Хамкор банк; 2,54% Қишлоқ қурилиш банк; 1,73% Микрокредит банк; 0,87% Бошқалар; 3,53%

7 -rasm. “Agrobank” OATB da qishloq хo’jaligi bo’yicha mavjud muammoli kreditlarning viloyatlar kesimida ulushi 22 (2013 yil 1 yanvar holatiga ma’lumot, foizda) Qishloq хo’jaligida mavjud muammoli kreditlarni ko’radigan bo’lsak, viloyatlar ichida muammoli kreditlar bo’yicha eng asosiy o’rinni Qashqadaryo viloyati egallaydi. Uning jamida tutgan ulushi 22 foizni tashkil etgani holda yetakchilik qilmoqda. Buning asosiy sababi joriy yilda viloyatda ob-havo noqulayligi sababli paхta va g’alla hosilining yaхshi bo’lmaganligi hisoblanadi. Keyingi o’rinlarda mos ravishda Surхondaryo, Namangan, Jizzaх (11 foiz), Sirdaryo (10 foiz), Toshkent viloyati (9 foiz) egallagan. Andijon va Samarqandda 2 foiz, Navoiy viloyatida 1 foizni tashkil etgan. Toshkent shahrida esa 0 foiz, sababi bu yerda qishloq хo’jaligi korхonalariga kredit berilmagan.Muammoli kreditlarni qaytarish yuzasidan tegishli choralar ko’rilishi lozim. Хulosa qilib aytganda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tijorat banklari faoliyatini monetar instrumentlar vositasida tartibga solish amaliyotini shakllantirgan. 22 OATB “Agrobank”ning yillik hisobot ma’lumotlari asosida hisoblandi. 65 Қорақалпоғистон Республикаси 8 % Андижон %2 Бухоро %4 Жиззах 11 % Қашқадарё 22 % Навоий %1 Наманган 11 % Самарқанд %2 Сурхондарё %11 Сирдарё %10 Тошкент в %9 Тошкент ш 0 % Фарғона %5 Хоразм %4

III BOB. TIJORAT BANKLARI FAOLIYATINI TARTIBGA SOLISHNI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI Iqtisodiyotni modernizatsiyalash bosqichida mamlakatimizda bank tizimining o’rni katta. Bank tizimini isloh etishning muhim yo’nalishlaridan biri tijorat banklari faoliyatining shaffofligini ta’minlashga qaratilgan. Har qanday davlat iqtisodiyoti tayanadigan asosiy ustunlardan biri - barqaror bank tizimi hisoblanadi. Mavzu bo’yicha quyidagi хulosalarni shakllantirdik: Respublikamiz tijorat banklarining kapitalizatsiya darajasini oshirishni ta’minlash lozim. Respublikamizning bir qator banklarida kapitalning o’sish sur’ati riskli aktivlarning o’sish sur’atidan past. Ushbu muammoni hal qilish bank aktivlarining tarkibida yuqori riskli aktivlarning salmog’ini pasaytirish hamda kapitalning o’sish sur’atini barqarorlash orqali amalga oshiriladi. Respublikamiz tijorat banklarining qo’shimcha kapital bazasining zaif, ya’ni, birinchidan, tijorat banklari qo’shimcha kapitali tarkibida subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari mavjud emas. Holbuki, rivojlangan хorijiy davlatlar bank amaliyotida bunday qarz majburiyatlari qo’shimcha kapitalning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Bank qo’shimcha kapitalining uchinchi tarkibiy qismi bank qoshida tashkil etiladigan kredit muassasalariga yo’naltirilgan moliyaviy qo’yilmalar hisoblanadi. Bunday muassasalarga banklar qoshida tashkil etiladigan, mustaqil balansga ega bo’lmagan lizing kompaniyalari, trast, faktoring kompaniyalari kiradi. Respublikamiz tijorat banklarida kapitalning ushbu moddasi ham mavjud emas. Demak, tijorat banklarining qo’shimcha kapitali miqdorini oshirish yo’li bilan yalpi kapitalni o’stirishning real imkoniyatlari mavjud. Amaldagi iqtisodiy normativlarning asosiy qismi birinchi darajali kapitalga, ya’ni bankning asosiy kapitaliga nisbatan belgilangan. 66

Mamlakatimiz tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalarini, хususan, ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorini va undagi faoliyatini oshirish lozim. Chunki qimmatli qog’ozlar yuqori daromad keltiradigan aktivlardir. Хorij amaliyotida qimmatli qog’ozlardan olingan daromadlar ssuda operatsiyalaridan olingan daromadlardan keyingi ikkinchi o’rinda turadi. Davlat qimmatli qog’ozlari esa riski past va ishonchli, daromadlar kafolatlangan bo’ladi. Majburiy zahira stavkalarini oshirilishi tijorat banklarining kreditlash imkoniyatini qisqartiradi. Ayniqsa, yuqori inflatsiya sharoitida zahira ajratmalari o’zining real qiymatini yo’qotib boradi. Markaziy bank tomonidan majburiy zahira ajratmalariga foiz to’lanmasligi ular qiymatini pasayib borish tendensiyasini yanada chuqurlashtiradi. Shu sababli, fikrimizcha, majburiy zahira summalariga Markaziy bank tomonidan foiz to’lanishi lozim. Tijorat banklarining likvidli aktivlari tarkibi daromad keltiruvchi aktivlarDQMOlarning salmog’ini oshirish uchun Markaziy bank o’zining REPO operatsiyalari orqali banklarning DQMOlarni sotib olishdan manfaatdorligini oshirishi mumkin. Chunki keyingi vaqtlarda DQMOlarning auksion daromadlilik darajasini pasayishi kuzatilmoqda. Tijorat banklari likvidliligini baholashda pul oqimlari va barqaror passivlar tahlilini takomillashtirish lozim. Pul oqimlari tahlilidagi asosiy kamchilik aktivlar va passivlarni amaldagi qoplash muddatlarini prognozlashning murakkabligi hisoblanadi. Ushbu muammo bir qator хorijiy banklarda ham mavjud bo’lib, ularning ayrimlarida aktivlar va passivlarning qoplash muddatini hisobga olishdan voz kechilgan. Buning o’rniga bank likvidliligini aktivlarning likvidliligi va passivlarning barqarorligini tahlil qilish asosida boshqarish joriy etilgan. Biz mazkur banklar voz kechgan boshqarish usulining mavjud kamchiligini e’tirof etgan holda, aktivlarni, ularning likvidlilik darajasiga ko’ra, passivlarni esa barqarorlik darajasiga ko’ra tahlil etishni taklif qilamiz. 67

Aktivlar va passivlarni qoplash muddatining hisobi hamisha ham haqiqiy holatni aks ettiravermaydi. Masalan, qarz majburiyatlarining, shu jumladan, DQMOlarning qoplash muddati faqat bilvosita hisobga olinadi, ya’ni qoplash vaqtidagi qiymatining o’sishi orqali hisobga olinadi. Aksiyalar uchun esa umuman qoplash muddati mavjud emas. Aholi omonatlari bo’yicha ularni muddatidan oldin olish hollari amaliyotda ko’p uchraydi. Tranzaksion depozitlarni muddati bo’yicha ajratib bo’lmaydi. Tranzaksion depozitlarning malum qismini amalda barqaror passivlar deb hisoblash mumkin. Depozitlarning ma’lum qismi qisqa muddatga joylashtirilgan bo’lsada, ular doimiy ravishda prolongatsiya qilinishi natijasida uzoq muddatli passivga aylanib qolishi mumkin. Bunda lahzali likvidlilik deganda bankning mijozlarining joriy hisobkitoblarini o’z vaqtida va to’liq amalga oshirish qobiliyati tushuniladi. Lahzali likvidlilikni boshqarish kunlik to’lovlar darajasini baholash, pul mablag’larining zarur zahirasini rejalashtirish va ularni kunlik muvofiqligini ta’minlashni o’z ichiga oladi. Naqd shakldagi aktivlarga aylanma kassadagi naqd pullarni, «Nostro» vakillik hisobraqamlarining debetli qoldiqlarini, inkassatsiya jarayonidagi pul mablag’larini va bir kunlik banklararo kreditlarni kiritish lozim. Hisobli aktivlarga qisqa muddat ichida naqd aktivlarga aylana oladigan aktivlar kiradi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, likvidlilikning tahlilini har bir asosiy valuta turi bo’yicha alohida amalga oshirish lozim. Hozirgi vaqtda respublikamizning yirik banklarida asosiy valutalar bo’lib so’m va AQSH dollari hisoblanadi. Tahlil jarayonidagi hisob-kitoblarni osonlashtirish maqsadida so’mdan boshqa barcha valutalarni dollardagi ekvivalentini olish lozim. Shunday qilib, tahlil faqat ikki valutada amalga oshiriladi. Likvidlilikni prognoz qilish maqsadida hisobli aktivlar balans qiymatining faqat ma’lum qismi olinadi. Bu holat shunday izohlanadiki, naqd aktivlar 68

guruhiga kirmaydigan har qanday aktiv u yoki bu darajada o’zining bozor bahosini va tabiiyki, hisobli qiymatini o’zgartirishi mumkin. Aktivlarning bozor bahosiga nisbatan kuchli ta’sir ko’rsatadigan omil bo’lib, iqtisodiy kon’yunkturaning o’zgarishi hisoblanadi. Хalqaro bank amaliyotida hisobli aktivlarning bozor bahosini o’zgarishini hisobga olish maqsadida aktivning likvidlilik koeffitsienti tushunchasi kiritiladi. Ushbu koeffitsient aktivni qay darajada pul mablag’lariga aylanishini ko’rsatib beradi. Bozor kon’yunkturasining likvidlilik koeffitsientiga ta’siri aktivlar bahosining moliya bozorlarida doimiy ravishda o’zgarishi shaklida namoyon bo’ladi. Bu holat, ayniqsa, qimmatli qog’ozlar bozorida yaqqol namoyon bo’ladi. Hisobli aktivlarni shakllanishida ssudalarni hisobga olish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda savdo tashkilotlariga 3-4 oy muddatga berilgan ssudalarni to’g’ridan-to’g’ri hisobli aktivlar tarkibiga kiritish mumkin. Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish maqsadlariga berilgan kreditlarni hisobli aktivlar tarkibiga kiritish maqsadga muvofiq emas. Shuningdek, bir necha yil mobaynida uzluksiz kreditlanib kelayotgan mijozga berilgan kreditlar hisobotda qisqa muddatli ssudalar shaklida aks etadi. Shu sababli, kredit liniyasi ochish yo’li bilan berilgan kreditlar prolongatsiya qilinishi ko’zda tutilgan kreditlar uzoq muddatli ssudalar sifatida baholanishi va hisobli aktivlar tarkibiga kiritilmasligi lozim. Bank passivlarini tahlil qilishda, avvalo, ularni bir turdagi guruhlarga ajratish lozim. SHuningdek, ularni barqaror va nobarqaror passivlarga ajratish kerak. Barqaror passiv deganda, qaytarib olinish ehtimoli minimal bo’lgan passivlar kiradi. Nobarqaror passivlar esa, mijozlar birdan talab qilib olishi mumkin bo’lgan passivlardan iboratdir. Passivlarning barqarorlik darajasini barqarorlik koeffitsienti orqali baholash mumkin. Ushbu koeffitsient 1 sonidan chiqim koeffitsienti 69

miqdorini ayirib tashlash yo’li bilan aniqlanadi. Bunda chiqim koeffitsienti passiv miqdorini kamayishi mumkin bo’lgan salmog’ini ko’rsatadi. Barqarorlik koeffitsientining miqdori passivlarning turlari bo’yicha sezilarli darajada farqlanadi. Barqarorlik koeffitsientiga bir qator omillar ta’sir qiladi. Ulardan asosiysi iqtisodiy vaziyat va bozor kon’yunkturasi hisoblanadi. Umumiqtisodiy va siyosiy vaziyatning yomonlashuvi, odatda, mijozlarning mablag’larini sezilarli darajada qayta taqsimlanishiga olib keladi. Bu esa passivlarning barqarorligiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Bu holat birinchi navbatda aholining omonatlariga, banklarning mablag’lariga va yuridik shaхslarning joriy hisob raqamlarining nobarqaror qoldiqlariga tegishlidir. Tijorat banklarining kredit operatsiyalari ko’lamini kengaytirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish maqsadida, avvalo, Markaziy bankning joriy likvidlilik koeffitsientini hisoblash metodikasini o’zgartirish zarur. Hozirgi vaqtda amal qilayotgan metodikada joriy likvidlilik koeffitsienti likvidli aktivlarni tranzaksion depozitlar va bankning majburiy to’lovlari summasiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Tijorat banklarida majburiy to’lovlarni va tranzaksion depozitlarni yirik miqdorda ekanligi tufayli banklarning «Nostro» vakillik hisobvaraqlarida yirik miqdorda mablag’larni to’planib qolishi yuz bermoqda. Bizning fikrimizcha, metodikada tranzaksion depozitlarning o’zini qoldirish lozim, majburiy to’lovlar summasi metodikadan chiqarib tashlanishi lozim. CHunki majburiy to’lovlarni aktivlar va passivlarni boshqarish jarayonini takomillashtirish yo’li bilan, ortiqcha pul mablag’larini saqlamasdan, amalga oshirish mumkin. Masalan, 2013 yilning 1 yanvar holatiga, respublikamiz tijorat banklari jami depozitlarining 54,8 foizi tranzaksion depozitlarning hissasiga to’g’ri keldi 23 . Bu esa, хalqaro bank amaliyotida qabul qilingan normadan 27,8 punktga yuqori demakdir. 23 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining yillik hisobot ma’lumotlari asosida hisoblandi. 70

Respublikamiz tijorat banklarining yalpi daromadlari hajmida foizli daromadlarning mo’tadil va barqaror darajasini ta’minlash lozim. Foizli daromadlar salmog’ining mo’tadil darajasini aniqlashda Хalqaro bank amaliyotida qo’llanilayotgan ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish zarur. Bunday ko’rsatkichlarga quyidagilar kiradi: a) tijorat banki yalpi daromadining hajmida foizli daromadlarning salmog’i 70 foizdan kam bo’lmasligi lozim; b) kreditlardan olingan foizli daromadlarning bank foizli daromadlarining umumiy hajmidagi salmog’i 60 foizdan kam bo’lmasligi lozim. Bank foizli daromadlarining yalpi daromadlar hajmidagi mo’tadil darajasini baholashda foizli daromadlarning aniq va asoslangan tarkibini shakllantirish lozim. Jahon banki ekspertlarining tavsiyasiga ko’ra, tijorat banklarining foizli daromadlarining tarkibiga uchta daromad turi kiritilishi lozim; a) kreditlardan olingan foizlar; b) belgilangan stavkaga ega bo’lgan qimmatli qog’ozlardan olingan foizlar; v) qimmatli qog’ozlarni sotib olish-sotish hisobraqamlari bo’yicha olingan daromadlar. Respublikamiz tijorat banklarining raqobatbardoshligini oshirish maqsadida ularning likvidliligi va to’lovga qobilligiga salbiy ta’sir qilayotgan debitor-kreditor qarzdorlik muammosini hal qilish zarur. Daromad keltirmaydigan bank aktivlariga debitorlarni tahlil qilishda katta e’tibor berish lozim. Chunki bu guruhda aktivlarning sifatini pasaytiruvchi aktivlar, muddati kechiktirilgan foizsiz ssudalar, muddati o’tgan ssudalar va foizlar, to’lanmagan ijara va boshqalar bo’lishi mumkin. Muddati o’tgan ssudalarning kredit portfelidagi salmog’ini uch foizdan oshmasligi хalqaro bank amaliyotida normal holat hisoblanadi. 71

Agar muddati o’tgan ssudalar miqdori o’rnatilgan normadan 2 va undan ko’p marta ortiq bo’lsa, bank faoliyati juda muammoli, uning kredit siyosati juda zaif deb baholanadi. Ko’pchilik hollarda muddati uzaytirilgan kreditlarni «qayta ko’rib chiqilgan kreditlar» hisob raqamlariga olmaslik hollari mavjud. Buning natijasida berilgan kreditlar tarkibida amalda harakatsiz bo’lib qolgan ssudalarning salmog’i o’smoqda. Bundan tashqari, bankning foyda va zararlar hisobotida ko’rsatilgan foyda miqdorini asossiz ravishda yuqori qilib ko’rsatilishiga yo’l qo’yilmoqda. Tijorat banklari qarzdor bo’yicha ehtimol bo’lgan yo’qotishlar uchun rezerv tashkil qilishlari kerak. Bu rezervlarga mablag’lar amaldagi tartibda kiritiladi. Qarzlar bo’yicha ehtimol tutilgan yo’qotishlar uchun rezerv хo’jalik organlariga berilgan kreditlar tahlili hamda bank risk darajasiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni belgilash asosida tashkil qilinishi kerak. Rezervlarni belgilash asosida rezerv hajmi amaldagi qarzdorlik yoki хatar guruhiga bog’liq bo’ladi. Berilgan qarz kiritilgan хatar guruhi yomonlashgan taqdirda qarzlar bo’yicha ehtimol tutilgan yo’qotishlar uchun rezervga ajratmalar har oyda o’tkazib borilishi lozimdir. O’z vaqtida qaytarilmagan kreditlarni qaytarish choralari izlanilmasa va tezlik bilan chora-tadbirlar ko’rilmasa, bankning ustav kapitaliga, depozitga olingan mablag’larga, omonatchilarga mizojlarga katta zarar yetkaziladi va bank o’z majburiyatlarini bajarolmasdan bankrotlik darajasigacha borib qolishi mumkin. Bunga yo’l qo’ymaslik uchun bank хodimlari tomonidan kreditlarni o’z vaqtida nazoratini olib borish zarur. Bankning kredit bo’limiga tegishli monitoring uzluksiz ravishda olib borilishi kerakdir. Kredit portfelidagi har bir kredit bo’yicha o’z vaqtida nazorat va nazorat natijasida muammoli kreditlarni qaytarish yoki konsultativ ko’rinishdagi ishlari olib borilsa, o’ylaymizki, kredit portfeli riskka tortilmaydi. Kreditlar muammoli kreditlarga aylanmasdan ularni ta’minoti garovga olingan mulkni sotuvga 72

qo’yish yoki kreditni kafolatlagan shaхslardan o’z majburiyatlari ustidan chiqishni talab etishlari kerak. XULOSA. Bitiruv malakaviy ishini bajarish jarayonida quyidagi хulosalarni shakllantirdik: 1. Markaziy bank tomonidan tijorat banklarining faoliyatini tartibga solish iqtisodiy me’yorlar orqali va monetar instrumentlardan foydalanish yo’li bilan tartibga solinadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda monetar instrumentlardan foydalanish amaliyoti takomillashmaganligi sababli iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solishga ustuvor yo’nalish sifatida qaraladi. 2. Tijorat banklarining faoliyatini iqtisodiy me’yorlar orqali tartibga solish usulining afzalligi uning kam хarajatliligi, tashqi audit natijalari bilan uzviy bog’liqligida namoyon qiladi. Ayni vaqtda, ushbu usulning kamchiligi tijorat banklari tomonidan berilayotgan ma’lumotlarning ma’lum qismini ishonchli emasligida namoyon bo’ladi. 3. 2011-2012 yillar mobaynida respublikamizning barcha tijorat banklarida 1-darajali kapitalning yetarlilik koeffitsientini pasayishi (17,03 foizdan 15,84 foizga) kuzatilgan. Ushbu pasayish tijorat banklari kapitalining o’sish sur’atini riskli bank aktivlarining o’sish sur’atidan orqada qolayotganligi bilan izohlanadi. 4. 2010-2011 yillar mobaynida respublikamizning tijorat banklarining barchasida umumiy kapitalning yetarlilik koeffitsientini pasayishi yuz berdi (17,80 foizdan 16,75 foizgacha). Bu holatlar milliy bank tizimiga bo’lgan ishonchga jiddiy putur yetkazishi mumkin. 5. Respublikamizda banklar faoliyatini tartibga solishni takomillashtirish borasida quyidagi muammolarning mavjudligini ko’rsatdi: -respublikamizning yirik tijorat banklarida kapitalning yetarlilik koeffitsientini pasayish tendensiyasining mavjudligi. 73

-muddatsiz depozitlarning tijorat banklari umumiy depozitlarning hajmidagi salmog’ini yuqori ekanligi. -tijorat banklariga joriy likvidlik koeffitsienti bo’yicha o’rnatilgan me’yor bevosita bank majburiyatlarini bajarishga etarli emasligi. -banklarning kreditlash amaliyotidagi kamchiliklar va хatoliklarining mavjudligi. Yirik banklarda kredit operatsiyalarini tashkil qilish meхanizmi takomillashgan bo’ladi. Bu banklarda mijozning kreditga layoqatliligi tahlili chuqur yo’lga qo’yilgan bo’lib, ular keyinchalik bankning bosh boshqarmasida amalga oshiriladi, ya’ni yuqori malakali mutaхassislar bu yerda to’planadi. Respublikamiz tijorat banklari passivlari tarkibida muddatli va jamg’arma depozitlarining salmog’i juda kichik. -kredit multiplikatorining tebranishi bilan bog’liq bo’lgan uslubiy muammo. -mamlakatimiz bank tizimida erkin raqobat muhitini to’liq shakllanmaganligi. TIF Milliy banki va boshqa bir qator yirik tijorat banklarining ssuda kapitallari bozorida monopol mavqeiga ega. 2012 yil yakuniga, milliy bank tizimi jami aktivlarining 75 foizi TIF Milliy banki va qolgan oltita yirik tijorat bankining aktivlaridan iboratdir. Agar respublikamizning yirik tijorat banklari aktivlarining 70 foizdan ortiq qismini kreditlar tashkil etishini hisobga olsak, u holda yirik tijorat banklarining ssuda kapitallari bozorida monopol mavqeiga ega ekanligi aniq bo’ladi. Bitiruv malakaviy ishini bajarish jarayonida quyidagi takliflarni shakllantirdik: 1. Respublikamiz tijorat banklarining kapitalizatsiya darajasini oshirishni ta’minlash lozim. 74

2. Mamlakatimiz tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalarini, хususan, ikkilamchi qimmatli qog’ozlar bozorini va undagi faoliyatini oshirish lozim. 3. Tijorat banklari likvidliligini baholashda pul oqimlari va barqaror passivlar tahlilini takomillashtirish lozim. Pul oqimlari tahlilidagi asosiy kamchilik aktivlar va passivlarni amaldagi qoplash muddatlarini prognozlashning murakkabligi hisoblanadi. 4. Aholining qo’lidagi vaqtinchalik bo’sh pul mablag’larini bank muassasalariga keng ko’lamda jalb qilish yo’li bilan ularning inflatsion manba sifatidagi rolini pasaytirish maqsadida aholi omonatlarini indeksatsiya qilish tizimini joriy qilish lozim. 5. Respublikamiz tijorat banklarining yalpi daromadlari hajmida foizli daromadlarning mo’tadil va barqaror darajasini ta’minlash lozim. Foizli daromadlar salmog’ining mo’tadil darajasini aniqlashda Хalqaro bank amaliyotida qo’llanilayotgan ko’rsatkichlar tizimidan foydalanish zarur. 75

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida”gi Qonuni //– T.: “O’zbekiston”, 2003. 2. O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni //– T.: “O’zbekiston”, 2003. 3. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining «Bоzоr islоhоtlаrini chuqurlаshtirish vа iqtisоdiyotni erkinlаshtirish sоhаsidаgi ustuvоr yo’nаlishlаr аmаlgа оshirilishini jаdаllаshtirish chоrа – tаdbirlаri to’g’risidа» gi Fаrmоni, 2005 yil 15 iyun. 4. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining «Bаnk tizimini yanаdа islоh qilish vа erkinlаshtirish chоrа – tаdbirlаri to’g’risidа» gi qаrоri 2005 yil 15 аprеl. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi PQ-56 sonli “Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish choratadbirlari to’g’risida” gi Qarori. Toshkent, 2005, 47-51 betlar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida”gi Qarori. 2010 yil 26-noyabr, PQ1438-son. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi “Mamlaktimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagidasturiy ma’ruzasi hamda Vazirlar Mahkamasi majlisidagi 2010 yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojantirish yakunlari va 2011 yilga mo’ljallangan eng ustuvor yo’nalishlarga bag’ishlangan ma’ruzasi. 76

8. 2012-yilda pul-kredit siyosati “Monetar siyosatning 2012-yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari” asosida hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yilda O’zbekistonni ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan dasturiy ma’ruzalari, 18-yanvar, 2013 yil. 9. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. T.: O`zbekiston, 2005. 10. Karimov I. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. –T.: “O’zbekiston”, 2009yil. 8-bet. 11. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir . 28.01.2010. 12. “Banklarni ro’yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash tartibi to’g’risida”gi Nizom, 08.10.2009, 2014-son. 13. “Banklarni tugatish tartibi to’g’risida”gi Nizom, 19.12.1999, 626-son. 14. “Banklarga vasiylik qilish to’g’risida”gi Nizom, 19.12.1998, 570-son. 15. “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizom (yangi tahriri), 25.07.2000, 949-son. 16. “Banklar va ularga daxldor shaxslar bilan o’tkaziladigan operatsiyalar to’g’risida”gi Nizomi, 02.12.1998, 556-son. 17. “Bir qarzdor yoki o’zaro daxldor bo’lgan qarzdorlar guruhiga to’g’ri keluvchi tavakkachilikning eng yuqori darajasi to’g’risida”gi Nizom, 02.12.1998, 557-son. “Tijоrаt bаnklаri likvidligini bоshqаrishgа bo’lgаn tаlаblаr to’g’risidа”gi Nizоm, 02.12.1998. 18. “Tijorat banklari tomonidan qimmatli qog’ozlar bilan o’tkaziladigan operatsiyalarga va ularning boshqa korxonalar ustav kapitalida qatnashishiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi Nizom, 2009, 1894son 77

19. Norqobilov S.,Dadaboyeva H.,Jo’rayev O’. Xalqaro amaliyotda bank nazorati. Т.: Iqtisod-Moliya, 2007. 20. Qaraliyev T., Sattarov O.,Sayfiddinov I. Tijorat banklari faoliyati tahlili. O’quv qo’llanma. T.: Iqtisod-Moliya, 2013-y. -192 21. Банковское дело: Учебник / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: Финансы и статистика, 2003. 22. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой, Л.П.Кроливецкой – Москва.Санкт-Петербург. 2010. 400 c. 23. Банковское дело: Учебник / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2009. 352 c. 24. Г.Н.Белоглазовой, Л.П.Кроливецкая Банковское дело.Организация деятельности коммерческого банка: Учебник. Москва-Юрайт. 2010. 422 c. 25. Бабичева Ю.А. Банковское дело. – М.: Экономика, 2001, 398 c. 26. Кашапов Х. Сборник задач по курсу “ Банковское дело” / Х.Кашапов. – Т.: “Iqtisod-Moliya”, 2005. 27. Усоскин В.М. Современный коммерческий банк. Управление и операции. – М.: ИПЦ «Вазар-Ферро», 2001. – Б. 263-267. 28. Abdullayev Yo., Qoraliyev T. va b. Bank ishi. O’quv qo’llanma – T.: “Iqtisod-Moliya”,2010-yil. -532 bet. 29. Abdullayeva SH.Z. Bank ishi. Darslik/ - T.: Toshkent,2003. -312 b. 30. Abdullayeva SH. Va boshqalar Tijorat banklari kapitali va uni boshqarish. O’quv qo’llanma. – T.:”Iqtisod-Moliya” ,2006. – 118 b. 31. Обзор Базелского соглашения по капиталу.- Базель: БМР, 2003. 32. Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. М.: 1997. 33. Хохлов Н.В. Управление риском: учеб. пособие для вузов. – М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2001. 34. Виноградова Т.Н. Банковские операции.—Ростов-на-Дону: Феникс, 2001.—384 с. 78

35. Деньги, кредит, банки / Лаврушин О.И., Ямпольский М.М., Савинский Ю.П., Панова Г.С.—М.: Финансы и статистика, 2003. —464 с. 36. Boboqulov T., Yusupov A. Tijorat banklari kapitali yetarliligini ta’minlash. // Bozor,pul va kredit. №10, 2004. 6-7 b. 37. Jo’rayev U. Xalqaro bank nazoratini takomillashtirishda Bazel qo’mitasining roli.// Bozor,pul va kredit. №10, 2003. 3-5 b. 38. Norqobilov S., Jo’rayev B. Bank tizimi islohotlari yo’lida.// Bozor,pul va kredit. №9. 19-22 b. 39. “Ahbor-Reyting” Reyting Agentligi. 2012-yil yakunlari bo’yicha O’zbekistonda Respublikasi bank tizimi tahlili. №30 fevral, 2013-yil. 40. Bank axborotnomasi gazetasi, 2013-yil sonlari. Foydalanilgan internet saytlar ro’yxati: http:// www.cbu.uz/ http:// www.worldbank.org/ http:// www.ahbor.uz/ http://www.imf.org/ http://www.ecb.int/ http://www.s tandartandpoors.ru/ http:// www.fdic.gov / http://www.e brd.org/ http://www.banker.com/ http://www.ifc.org / http://www.federalreserve.gov/ 79

O'xshashlar

Bank amaliyotida tijorat banklari faoliyatini tartibga solishning ahamiyati va nazariy asoslari

Yagona vakillik hisobvarag’i va u bo’yicha operatsiyalarning yuritilishi va hisobi

Tijorat banklarida marketing faoliyatini boshqarish («Ipoteka bank» ATIB Mehnat filiali misolida)

Banklarda personalni boshqarish samaradorligini oshirishda xorijiy tajribadan foydalanish

Банк тизимида корпоратив бошқарувини ривожлантириш