Yagona vakillik hisobvarag’i va u bo’yicha operatsiyalarning yuritilishi va hisobi - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Yagona vakillik hisobvarag’i va u bo’yicha operatsiyalarning yuritilishi va hisobi

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

385.5439453125 KB

Ko'chirib olish

6 Yagona vakillik hisobvarag’i va u bo’yicha operatsiyalarning yuritilishi va hisobi BITIRUV MALAKAVIY IShI

6 Mundarija: Kirish………………………………………………………………………….3-6 I. Bob Vakillik hisobvarag’i va uning bank faoliyatidagi o’rni …………..6-33 1.1. Vakillik hisobvarag’i va uning bank faoliyatidagi ahamiyati……..…..6-12 1.2. Vakillik hisobvarag’i ochish tartibiva rivojlanish bosqichlari ……....13-22 1.3. Yagona vakillik hisobvarag’iga o’tish zarurati………………………23-33 II. Bob Yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklararo hisob kitoblarni tashkil etish va hisobga olish, joriy holati tahlili …………………….….34-51 2.1. Yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklararo hisob kitoblarni o’tkazish texnologiyasi………………………………………………………….34-43 2.2. Bank filiallari o’rtasidagi hisob kitoblar………………………..........43-46 2.3. Turli banklar o’rtasidagi hisob kitoblar………………………………47-51 III. Bob Yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklararo hisob kitoblarni rivojlantirish ………………………………………………………………52-59 Xulosa …………………………………………………………….……….60-62 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………...63-65

6 Kirish Hozirgi kunda insoniyat turmush tarzini banklar xizmatisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Chunki banklar xo'jalik sub'ektlarini kredit mablag’lari bilan ta'minlab, ijtimoiy sarmoyani qayta taqsimlash jarayonida vositachi sifatida qatnashadi va jamiyat miqyosida umumiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Har qanday mamlakat iqtisodiyotining tayanadigan asosiy ustunlaridan biri bo'lib moliyaviy jihatdan mustahkam va barqaror faoliyat ko'rsatuvchi bank tizimi hisoblanadi. Har bir mustaqil davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi va kelajakdagi taraqqiyoti avvalo mazkur mamlakatda barpo etilgan va muntazam ravishda takomillashtirib boriladigan bank tizimining faoliyatiga bog’liqdir. Banklarning o'ziga xos xususiyati shundaki, ular o'z mablag’lari bilangina emas, balki omonatchilar va kreditorlar, aksionerlar hamda mijozlar ularga ishonib topshirgan mablag’lar bilan, ya'ni keng jamoatchilik bilan ish ko'radi. Bitiruv malakavi ishining dolzarbligi. Jahon bozor infratuzilmasining eng rivojlangan bo’g’inlaridan biri bu shubhasiz, bank tizimidir. Bank ishining samaradorligi va uning bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardoshliligini asosan bankning to’lov tizimi bilan bog’liq. Bugungi kunda bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar davlatimiz siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biriga aylandi. Bunda muhtaram Prezidentimizning mustaqil O’zbekistonning milliy iqtisodiyotini yaratish, uni yanada rivojlantirishga qaratilgan keng chora-tadbirlari dasturilamal bo’lib hisoblanadi. Respublikamizda bank infratuzilmasining kengayib borishi banklar o'rtasidagi raqobat muhitining kuchayishi hamda bank xizmat turlari sifati va ko'lamining oshishiga xizmat qilmoqda.2012 yil davomida bank tizimida amalga oshirilgan islohotlar doirasida tijorat banklarining kapitallashuv darajasini oshirish bo'yicha aniq belgilangan chora-tadbirlar davom ettirildi 1 .

6 ________________________ 1 O’zbekiston Respublikasining 2012 yil yakunlari va 2013 yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari O’zbekiston Respublikasida jamiyat taraqqiyotining barcha jabhalarida, eng avvalo iqtisodiy sohada islohotlarni yanada chuqurlashtirish va erkinlashtirish borasida aniq dastur ishlab chiqilgan. Bu dasturning joriy etishdan ko’zlangan asosiy maqsad - O’zbekistonning demokratik va bozor islohotlarini amalga oshirish, jahon hamjamiyatiga keng integratsiyalashuvi va barqaror olg’a borishi uchun mustahkam zamin yaratishdir. Prezidentimiz I.A. Karimov: «Oldimizda turgan birinchi va asosiy vazifa - bu izchil iqtisodiy o’sish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, butun bank tizimini mukammallashtirish va ilg’or texnologiyalar bilan qayta qurollantirishning bosh sharti bo’lgan makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish muammosidir» 2 deb ta’kidlagan. Bu, Respublika iqtisodiyotida faoliyat yuritayotgan barcha banklarning faoliyatini xalqaro talablaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqishi va bank tizimining har bir bo’g’inida moddiy texnik ba’zasini rivojlantirishni talab etadi. Bitiruv malakaviy ishining obekti va predmeti. Iqtisodiyot rivojlanishining hozirgi bosqichida respublikamizda faoliyat yuritayotgan banklarning roli tobora ortib bormoqda. Chunki xo’jalik yurituvchi subektlarning hech biri bank xizmatini chetlab o’tib faoliyat yurita olmaydi, o’zaro hisob-kitoblarkni bank yordamisiz o’tkaza olmaydi. Shu sababli bank tizimini mustahkamlash, ularning erkinligini oshirish yo’lida islohotlarga hukumat miqyosida e’tibor berib kelmoqda. Chunki bank tizimida o’tkazilayotgan islohotlar nafaqat banklarning, balki butun iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlashga asos bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438- sonli «2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga erishishning ustuvor _____________________ 2

6 Karimov I.A. “Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to'g’risida” 1 . Toshkent: O'zbekiston, 2005 y. yo'nalishlari to'g’risida»gi Qarorining qabul qilinishi respublikada faoliyat yuritayotgan banklarning rivojlanishiga katta hissa qo’shadi. Ushbu qarorda respublikamiz bank tizimini xalqaro standartlarga va bazel qo’mitasining talablariga moslashtirish, mamlakatimiz bank tizimining butun tarmog’ini yanada takomillashtirish masalalari tartibi belgilab berilgan. Hozirgi kunda bank tizimi rivojlanib borar ekan, banklar o’rtasidagi o’zaro aloqalar, hisob-kitoblarni o’tkazish mexanizmini takomillashtirish talab etiladi. Shu o’rinda takidlash joizki, respublikamiz tijorat banklarining elektron to’lov tizimi orqali yagona vakillik hisobvarag’iga o’tilishi bu iqtisodiyotimizning qon tomiri hisoblangan banklar faoliyatida misli ko’rilmagan kashfiyot bo’ldi deyishimiz mumkin. Elektron to’lov tizimidan foydalanish iqtisodiy aloqalar va hamkorlikning sifat jihatdan yangi bisqichga o’tish imkonini yaratdi. Jumladan, bankning masofadan turib xizmat ko’rsatishi kichik biznes hamda xususiy tadbirkorlarga o’z faoliyati samaradorligini oshirish imkonini berdi va ayni paytda bunda quyidagilar ta’minlandi: o Tizim ichidagi amalga oshiriluvchi operatsiyalar tezlashadi, hamda real vaqt rejimida ishlaydi va vaqtni tejaydi; o Katta daromad keltiruvchi yirik loyihalarni moliyalashtirish uchun resurslarni tez jamlash imkoni paydo bo’ladi; o Tizim ichida bo’limlar resurslarini aktiv operatsiyalarga joylashtirilishi tufayli vakilllik raqamidagi minimal darajada saqlay oladi va hatto, debet qoldiq bo’lganda ham ishlay oladi; o Banklararo bozorda resurslar qayta taqsimotida ham bankning raqobatbardoshligini oshiradi; o Hujjatni qayta ishlash chog’ida uning ahvolini monitoring qilish; o Hisobvaraqlardagi mablag’lar harakati to’g’risida tezkor ma’lumotlar olish.

6 O’zbekiston Respubliksi bank tizimida elektron to’lovlar idoraviy normativ hujjatlarga asoslangan holda 1995 yilda buyon qo’llanib kelimoqda. Bugungi kunda ham tijorat banklarining yagona hisob, yagona balansning ahamiyati juda muhim, ya’ni yagona vakillik hisobvarag’i bu respublikamiz banklari uchun umumiy hamyon vazifasini ham bajarib kelmoqda. Buning natijasida banklarning daromadliligi, banklararo hisob-kitoblarni nazorat qilish, to’lovlarni tez va qulay o’tkazilishi va shunga o’xshash bir qancha qulayliklar natijasida iqtisodiyotimiz rivojlanishida juda katta ahamiyat kasb etib kelmoqda. Ushbu bitiruv malakaviy ishda ham bu masalalar yuzasidan bir qancha ilmiy va nazariy izlanishlar olib borish natijasida imkon qadar tijorat banklari yagona vakillik hisobvarag’ini barcha jihatlarini o’rganishga harakat qilingan. Bitiruv malakaviy ishida yagona vakillik hisobvarag’i va to’lov tizimining mazmuni, uning tarkibi, respublikada milliy to’lov tizimining shakllanishi, elektron to’lov tizimini tashkil etishning zarurati va shartlari, prinsip va funksiyalari o’z ifodasini topgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi hozirgi kunda respublikamizda amalda bo’lgan tijorat banklarining yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklararo hisob-kitob tizimini chuqur o’rganish va uning barcha qirralarini ochib berish harakat qilish. Bu boradagi muammo va kamchiliklarni imkon qadar o’rganib chiqib ular yuzasidan iloji boricha xulosa va takliflar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishi mavzusining amaliy ahamiyati shundaki, undagi taklif va tavsiyalardan banklar va ularning filiallarida yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklararo banklararo hisob-kitoblarni boshqarish faoliyatini olib borishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy qismiga tavsif. "Yagona vakillik hisobvarag’i va u bo’yicha operatsiyalarning yuritilishi va hisobi mavzusida yozilgan bitiruv malakaviy ishini kirish, uchta bob (asosiy qism), xulosa va takliflar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat mundarija asosida nazariy va amaliy jihatdan tadqiq etishga harakat qilgan.

6 I. Bob Vakillik hisobvarag’i va uning bank faoliyatidagi o’rni 1.1 Vakillik hisobvarag’i va uning bank faoliyatidagi ahamiyati Ma’lumki, iqtisodiyotda hisob-kitoblar mexanizmining to’g’ri yo’lga qo’yilishi va uning qonuniy asosda faoliyat yuritishi barcha rivojlangan davlatlar taraqqiyotining asosiy poydevori hisoblanadi. Har qanday davlatning iqtisodiy rivojlanishi va uning pul-kredit tizimi hamda zamonaviy to’lov mexanizmlarisiz tasavvur etib bo’lmaydi 3 . Ma'lumki, yirik masshtabdagi banklar resurslarini bitta hisobraqamga tez yig’ishi va bu raqamdan katta daromad keltiruvchi yirik loyihalarni moliyalashtirish ancha qiyinchilik tug’diradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon bozoriga integratsiyalashuvini va yangi texnologiyalarning rivojlanishi ssuda kapitalining banklararo bozorda sotilishi va sotib olinishi ilgarigiga nisbatan, ancha tezroq amalga oshirishni talab qila boshladi. Yirik banklar Yaponiyadagi birjalar yopilganda, Е vropa va AQSH birjalari faoliyati uchun 1 soatdan 12 soatgacha bo’lgan kreditlardan foydalanishi, bundan tashqari transmilliy banklar uchun, bir davlatdan ikkinchi davlatga overnayt kreditlarini amalga oshirish uchun, katta pul mabdag’larini tez ko’chirish imkonini beruvchi texnologiyalar bosh bankda yagona buxgalteriya balansi, yagona vakillik raqami tizimiga o’tishga undadi. Tijorat banklarining ilk bor yagona vakillik hisobvaraqlariga o’tishi «Feduayr» tizimi multikorporatsion va transmilliy banklarining yagona vakillik raqamlari tizimiga o’tish tavsiyasiga ko’ra AQShda amalga oshirildi. Respublika moliya bank tizimi va uning faoliyati jahon andozalariga tobora yaqinlashib bormoqda. Bank tizimini erkinlashtirish va erkin raqobat sharoitiga moslashtirish ko’zda tutilgan bir qator hujjatlar qabul qilindi. Xususan, O’zbekistan Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va uni isloh, qilish

6 chora-tadbirlari to’g’risidagi» Farmoni chiqarilib, unda «Moliya-bank tizimini ______________________ 3 Bozor,pul va kredit jurnal. 05.2013y.(192)11 bet isloh, qilish siyosatini takomillashtirish, uning ko’proq aniq-oydinligini ta'minlash, banklar faoliyatida yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklarning munosabatlari va hisob-kitoblar mexanizmini mustahkamlash bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqishi» lozimligi belgilab berilgan edi. Bu vazifaning bajarilishi aynan to’lov tizimi bilan bog’liqdir.Shuning uchun, avvalo, to’lov tizimi tushunchasini ko’rib chiqamiz. Iqtisodiyotda turli mulkchilik shakllariga tegishli bo’lgan kompaniya va firmalar faoliyat ko’rsatib, ular doimo bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. Chunki korxona va tashkilotlar bir- birlari bilan oldi-sotti munosabatlarini o’rnatadilar, bu munosabatlar o’zaro hisob- kitoblar orqali hal qilinadi. Bu hisob-kitoblarni o’tkazish uchun ma'lum bir tizim mavjud bo’lishi lozim. Agar o’zaro hisob-kitob qilayotgan firmaga bitta bank xizmat ko’rsatsa, to’lovlar juda tez va sodda sxemada o’tkaziladi, ya'ni hisob-kitoblar bir bankning ichida bajarilib, bir korxona hisobvarag’idan ikkinchi korxona hisobvarag’iga ma'lum bir summani o’tkazish orqali bajariladi. Agar hisob-kitob qilayotgan firmalar turli bank xizmatidan foydalansalar, u holda, to’lovni bir bankdan ikkinchi bankka o’tkazish uchun ma'lum bir to’lov tizimidan foydalanishga to’g’ri keladi. Bu to’lov tizimi arzon, qulay shu bilan birga xavfsiz ham bo’lishi lozim. Agar to’lov tizimi rivojlangan bo’lsa, undan foydalanish sur'ati ham oshib boradi. To’lov tizimlari turli shakllarda tashkil etiladi, lekin ularning maqsadi doimo bitta, ya'ni aholiga va xo’jalik sub'ektlariga o’z pul mablag’larini bir bankdagi hisobvaraqdan boshqa bank hisobvarag’iga tez o’tkazib berishni ta'minlashdir. Bu mablag’larni tijorat banklarining yagona vakillik hisobvaraqlarisiz amalga oshirishning imkoni yo’q. To’lovchi va to’lovni oluvchi uchun, muqobil yo’l bo’lib naqd pul orqali hisobkitob qilish, yoki barter bo’lishi mumkin. Lekin bunday hisob-kitoblar ko’p

6 hollarda cheklangan bo’ladi. Banklar banklararo hisob-kitoblarni o’z faoliyatlari bilan bog’liq operatsiyalar bo’yicha pul o’tkazishda, shu bilan birga mijozlarning operatsiyalari bo’yicha pul o’tkazishda foydalanadilar.Qanday shaklda foydalanishdan qat'iy nazar banklararo hisob-kitobla o’z ichiga 4 bosqichni oladi. 1-bosqich – to’lovning boshlanishi, ya'ni to’lovchi o’z bankiga pulni o’tkazib berish to’trisida topshiriq beradi. 2-bosqich to’lov tizimining ishtirokchi banklari o’rtasida to’lov hujjatlarining almashishi, ko’pincha bu operatsiya kliring deb yuritiladi. 3-bosqich – to’lov tizimining ishtirokchi banklari o’rtasida hisob-kitob o’tkazish, ya'ni to’lovchi banki pul o’tkazib berishi lozim. Bundan tashqari, banklar uchinchi ishtirokchi orqali, unda o’z hisobvaraqlarini ochish orqali hisob-kitob qilishlari mumkin.Bu holda ko’pincha uchinchi tomon rolini Markaziy bank bajaradi. 4-bosqich to’lovlarni qabul bilan bog’liq operatsiyalarni yakunlash. To’lov tizimi turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi.Masalan, Bryus Sammersning fikricha, iqtisodiy faoliyatni tashkil etish natijasida paydo bo’lgan majburiyatlarni ushlab turish uchun pulli to’lovlarni o’tkazishda ishlatiladigan mablag’lar yig’indisiga to’lov tizimi deyiladi. Bu talqinda asosiy o’rin mablag’larga berilayapti, buning uchun naqd hamda naqdsiz pullardan foydalaniladi. Yuqoridagi talqindan yana shunday xulosaga kelish mumkinki, to’lov tizimi majburiyatlarni ushlab turish imkoniyatini beradi. Naqdsiz pullardan foydalaniladigan to’lov tizimida ma'lum bir to’lov vositalari ishlatiladi, ya'ni mablag’larni o’tkazish uchun qog’oz hujjatlar, yoki elektron hujjatlar ishlatiladi. Jahon banki mutaxassislaridan yana biri O.Margaret to’lov tizimiga quyidagicha ta'rif bergan. «To’lov tizimi bu - pul mablag’larini o’tkazish mehanizmidir». To’lov tizimiga yana bir ta'rif Rossiyaning iqtisodchisi ML. Berezina tomonidan berilgan bo’lib, unga ko’ra «mamlakatning to’lov tizimi - bu iqtisodiy faoliyat natijasida yuzaga keluvchi qarz majburiyatlarining bajarilishini ta'minlovchi, qonuniy boshqariluvchi elementlar yigandisi». Bu ta'rif mazmunan Bryus Sammers ta'rifiga yaqinroq ekanligini ko’rish

6 mumkin,ya'ni bu ikki ta'rifda «... yuzaga kelgan majburiyatlar...» degan tushuncha ishlatilgan. Demak, bu ta'riflarda tovar va xizmatlar qiymatini to’lash bilan bog’liq bo’lgan majburiyatlar, shu bilan birga moliyaviy majburiyatlar ham ko’zda tutilgan. Moliyaviy majburiyatlar davlat byudjeti oldidagi yuridik va jismoniy shaxslarning majburiyatlari deb qaraydigan bo’lsak, unda barcha naqd pulsiz hisob-kitoblar, jumladan, banklarning davlat byudjetini kassaviy ijro etish operatsiyalarining bajarilishini to’lov tizimi orqali amalga oshirilishini ko’rishimiz mumkin. Bir qator ta'riflarni ko’rib, ular to’g’risida mushohada yuritish natijasida to’lov tizimiga umumiy qilib quyidagi ta'rifni beramiz: «To’lov tizimi - iqtisodiy faoliyat natijasida yuzaga keladigan majburiyatlar bo’yicha sub'ektlar o’rtasida pul mablag’larining qonun-qoidalar asosida harakatlanishini ta'minlovchi dastur, yoki mexanizmdir» 4 . Bizning fikrimizcha, bu mexanizmni harakatga keltirish uchun ishtirokchilar mexanizm oldiga qo’yilgan zururiy talablar, to’lov vositalari yoki qurollari kerak bo’ladi. To’lov tizimining ishtirokchilari jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar, hukumat, banklari va boshqa moliyaviy institutlar bo’lishi mumkin. Jismoniy shaxslar to’lov tizimini boshqarib turuvchi Markaziy bank bilan bevosita aloqada bo’lmasalarda ular to’lov tizimida qatnashadilar. Bu qatnashuv bilvosita bo’ladi, ya'ni yuridik va jismoniy shaxslar o’zlariga xizmat ko’rsatuvchi bankka o’z hisobvaraqalaridagi pul mablag’larini boshqa bankka o’tkazib berish bo’yicha toshpiriq beradilar. Bu topshirqni bajarish uchun tijorat banklari to’lov tizimiga bog’lanadi.Agar ushbu ishtirokchilar bo’lmaganda edi, tijorat banklarining o’zi to’lov tizimining to’laqonli ishtirokchilari bo’lishi mumkin emas edi. Shu bilan birgalikda hukumat hamda, turli moliyaviy institutlar ham to’lov tizimida qatnashadilar. Bu qatnashuv tijorat banklari orqali ham bo’ladi.Chunki ularning hisobvaraqlarini tijorat banklari yuritadilar. ____________________ 4 Муругова И . А , Наврузова К . Н . Операционная техника и учета в банках . ТМИ ;2004 г

6 Demak, hozirgi kunda respublikamiz to’lov tizimining asosiy va bevosita ishtirokchilari tijorat banklaridir. Bu haqda batafsil quyiroqda to’xtalib o’tamiz. To’lov tizimiga mexanizm sifatida qarab, uning oldiga qo’yilgan bir qator talablarni ko’rib chiqamiz. Birinchidan, to’lovchi va pul oluvchilarning huquqlari aniq, belgilangan bo’lishi kerak; kkinchidan, pul mablag’larining o’tkazilishi huquqiy tomondan belgilangan bo’lishi lozim, ya'ni qonun bilan mustahkamlangan tartiblar amaliyotga to’la tadbiq, etilishi lozim; Uchinchidan, ko’pchilik tomonidan qabul qilingan bo’lishi kerak; To’rtinchidan, kam xarajatli bo’lishi, tannarx hisobga olinishi lozim; Agar yuqoridagi sanab chiqilgan talablarga javob bersa, bunday to’lov tizimi muvaffaqriyatli faoliyat ko’rsatishi mumkin. To’lov tizimi bu banklararo hisob-kitoblarning yagona vakillik hisobvaraqlari mexanizm sifatida qaraganimizda uning yana bir harakatga keltiruvchi elementi sifatida to’lov vositasi yoki to’lov qurollarini ko’rishimiz mumkin. To’lovni o’tkazishni boshlash aynan, to’lov vositalarini tanlashdan boshlanadi. To’lov vositalariga kredit instrumentlari sifatida to’lov talabnomasi, to’lov topshiriqnomasi, inkasso topshiriqnomasi, akkreditiv ochish uchun ariza, debet instrumentlari sifatida esa cheklarni kiritish mumkin. Hozirgi kunda magnit, plastik kartochkalar ham to’lov vositalari sifatida keng ishlatilmoqda. Ko’pgina chet davlatlarda to’lov instrumentlarini tanlashdan avval bir qator savollar o’ylab ko’riladi.Har bir konkrent operatsiya bo’yicha alohida savollar yechimi topiladi. Masalan: 1. Bu operatsiya shu yerning o’zida (do’kon, supermarket) bajariladimi yoki operatsiyani yakunlash uchun ma'lum vaqt kerak bo’ladimi? 2. To’lov summasining miqdori katta yoki kichikmi? 3. To’lov mahalliymi, shaharlararo yoki xalqaromi?

6 4. Bu operatsiya doimiymi (1 oy, kvartal, yil) yoki bir martalikmi? 5. Bu operatsiya muddatlimi? 6. Har bir konkret to’lov instrumentining tannarxi qanday? 7. To’lov kafolati qanday? Bunday savollarni har bir konkret operatsiya bo’yicha ishtirokchilar bo’ylab, vaziyatni tahlil qilib o’zlariga qulay bo’lgan variantni, qulay bo’lgan to’lov instrumentini tanlaydilar.Bu esa shartnomada mustahkamlab qo’yilgan. Ko’p yillar davomida to’lov tizimining ishi Markaziy bankning aktiv qiziqish sohasiga kirmas edi. Unga «ko’zga ko’rinmas» faoliyat turi sifatida qaralib, bank siyosatining asosiy masalalariga tegishli emasdek bo’lib hisoblanardi. Hozirgi kunda bunday e'tibor tubdan o’zgardi. Oxirgi 15-20 yil ichida ko’p davlatlar, asosan bozor iqtisodi rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida quyidagi holatlarni kuzatish mumkin: Birinchidan, yagona vakillik hisobvaraqlari orqali bank o’tkazmalarining soni va o’tkazilayotgan mablag’larning hajmi ortib borishi natijasida to’lov tizimi oborotining beqiyos darajada o’sishi. Bu esa, birinchi navbatda butun dunyoda moliyaviy bozor aktivligining o’sishiga va to’lovlarning tezlashuviga yordam berdi. Ikkinchidan, yagona vakillik hisobvaraqlari orqali pul mablag’larining bir joydan ikkinchi joyga tez o’tishini ta'minlovchi texnika va texnologiya tizimidagi katta muvaffaqiyatlarning qo’lga kiritilishi. To’lov tizimidagi yangi texnologiyalarning yaratilishi va ularning amaliyotga tadbiq etilishi to’lovlarning bir necha daqiqada bir hududdan ikkinchi hududga o’tkazib berishi uchun sharoit yaratdi. Bu esa, hozirgi to’lov tizimining bozor iqtisodiyotini rivojlantirishdagi rolining beqiyos ekanligini ko’rsatadi.Umumiy qilib aytganda, to’lov tizimi iqtisodiyot moliyaviy infratuzilmasining hayotiy muhim elementi, iqtisodiyot samaradorligiga ta'sir etuvchi omil bo’lib hisoblanadi. Shu bilan birga pul-kredit siyosati orqali iqtisodiyotni samarali boshqarishi ta'minlovchi zaruriy vosita bo’lib hisoblanadi.

6 1.2 Vakillik hisobvarag’ini ochish tartibi va rivojlanish bosqichlari Hozirgi paytda tijorat banklari o’rtasidagi banklararo hisob-kitoblar Markaziy bank orqali o’tkaziladi.Buning uchun Markaziy bank qoshidagi hisob-kitob markazi tashkil etilgan. Tijorat banklari o’zlarining banklararo munosabatlarini olib borish uchun hisob-kitob markazida vakillik hisobvarag’i ochishlari lozim. Tijorat bankining vakillik hisobvaragi ikki xil yo’l bilan ochilishi mumkin. o Hududiy boshqarma tijorat banklarining barcha bo’limlari uchun markaziy bank hududiy bosh boshqarmasida mintaqa bo’yicha yagona vakillik hisobvarag’i ochadi. Har bir bo’limga esa alohida subhisobvaraqalari ochiladi; o Tijorat bankining har bir bo’limi uchun alohida Markaziy bankning hududiy bosh boshqarmasida vakillik varag’i ochiladi. Vakillik hisob varag’i ochilayotganda Markaziy bankning hududuiy bosh boshqarmasi o’rtasida vakillik munosabatlari to’g’risida shartnoma tuziladi. Tijorat banki vakillik hisob varag’i ochilishini rasmiylashtirish uchun hududiy boshqarmaga hisob varaq ochish to’g’risidagi ariza, bank ustavining notarial tasdiqlangan nusxasi, imzolar va muhr izi tushirilgan varaqlarining notarial tasdiqlangan nusxasi va bosh bank arizasi, yoki iltimosnomasi taqdim etiladi. Vakillik hisobvarag’i Markaziy bank farmoyishiga ko’ra ochiladi vakillik hisob varaqalari nomerini va bank kodini bank depozitlari Milliy Axborot Bazasi (BDMAB) belgilaydi. Vakillik hisob varag’i ochish to’g’risidagi farmoyish tijorat banki hududiy boshqarmasi va bo’limiga, uning nusxasi Respublika Markaziy bankning tegishli hududiy bosh bosharmasiga jo’natiladi. Vakillik hisobvaragi ham, boshqa hisobvaraqlar singari 20 ta razryaddan iborat. Hisob-kitob markazida vakillik hisobvarqlari tijorat banklariga hamda, hisob kassa markazlariga ochiladi. Boshqa banklarga ochilgan vakillik hisobvaraqlari 21302- balans hisob raqami bo’yicha, hisob kassa markazlariga ochilgan vakillik hisobvaraqlari 21304 - balans hisob raqami orqali olib boriladi. Masalan:

6 21302 000 3 000 00410 001 Bu yerda: 1) 21302 - rezident banklarning vakillik hlsobvaragi. 2) 000 - valyuta kodi, bu 3 ta nol vakillik hisobvaragining «so’m» da yuritilishini bildiradi. 3) 3 -nazorat kaliti 4) 00000410 - bankning unikal kodi. Ipoteka banki bo’limining Toshkent shaxar kodi 00410 Lekin har bir hisob varaqda unikal kod uchun 8 ta raqam ajratilgani sababli, bu kod nollar bilan to’ldiriladi. 5) 001 - ushbu bank hisob varag’ining tartib nomeri Yuqorida ko’rsatilgan vakillik hisob varag’i hisob-kitob markazida yuritilib XKM uchun passiv hisob varaqlaridir. Mablag’larning kelib tushishi va hisob varag’ qoldig’i hisob varag’ining kredit qismida, mablag’larning kamayishi esa uning debet qismida aks ettiriladi. Barcha to’lovlar vakillik hisobvarag’i qoldig’i chegarasida amalga oshiriladi. Bankning vakillik hisob varag’i bu - tijorat bankiga O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki hududiy bosh boshqarmalarining hisob - kitob markazlarida ochilgan hisobvaraq bo’lib, u banklararo hisob-kitoblarini o’tkazishga mo’jallangandir. O’zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgunga qadar to’lov tizimi asosan qog’oz ko’rinishidagi pochta hisob-kitoblarni amalga oshirib beradigan tizim edi. 1990 yillargacha sobiq Ittifoq iqtisodiyoti «Banklararo hisob-kitoblar» termini ishlatilmas edi. Banklararo hisob-kitoblar davlat bankida ochilgan markazlashgan tartibdagi vakillik hisobvarag’i orqali olib borilgan.Bank muassasalari o’z filiallari bilan 1933 yilda kiritilgan MFO (filiallararo oborotlar) bo’yicha ichki hisobkitoblarni olib borganlar. Shunga muvofiq bank xodimlarining asosiy e'tibori filiallararo hisob- kitoblarga qaratilgan edi. Bunday hisob-kitoblar bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish uchun bankning mablag’i bo’lmasa ham cheklanishlar yo’q edi. Filiallararo hisob-kitoblar yil oxirida markazda yakunlanardi. Yil davomida esa filiallararo

6 oborotlar yuritiladigan hisobvaraqlar orqali pul o’tkazish operatsiyalari pochta yoki telegraf avizolari orqali amalga oshirilar edi. Kredit resurslari markazdan hisobga olinib, rejalashtirib borilardi. 1991 yildan boshlab bu kamchiliklarni tugatish maqsadida O’zbekistonda banklararo hisob-kitoblarga o’zgarishlar kiritila boshlandi. Bu davrda O’zbekistonning boshqa respublikalar bilan amalga oshiriladigan hisob-kitoblari qalbaki avizolar hisobiga buzildi va to’lov tizimi izdan chiqdi. Mavjud tizim talabga javob bermay qolgani bois, Respublika Markaziy banki yangi elektron to’lovlar konsepsiyasini ishlab chiqdi. Ushbu konsepsiyaga binoan elektron hujjatlar ko’rinishida ishlab chiqilgan to’lov tizimi talab va imkoniyatlarni hisobga olgan holda bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim edi va bu vazifa ko’zlangandek bajarildi. Hozirgi vaqtda yaratilgan elektron to’lov tizimiga muvofiq, to’lov hujjatlarini respublika miqyosida 15-20 daqiqada, viloyat ichida 3-5 daqiqada amalga oshiriladigan bo’ldi.Markaziy bank ma'lumotlariga qaraganda, yangi tizim kuniga 60 milliard so’mlik 60 mingta hujjat aylanish imkonini beradi.Bu to’lov tizimi bundan besh barobar hajmdagi operasiyalarni amalga oshirishga qurbi yetadi. Lekin bunday muvaffaqiyatga yetgunga qadar milliy to’lov tizimi bir necha bosqichni bosib o’tdi. Sobiq ittifoq davlatlari orasida eng samarali va jahon talablari darajasida deb hisoblangan respublika to'lov tizimining rivojlanishi 4 bosqichga bo'linadi: 1-bosqich. 1991-1994 yillarni o’z ichiga oladi. Bu davrda to’lov tizimini rivojlantirish va takomillashtirish borasida ijobiy ishlar amalga oshirildi. Viloyatlar ichida hisob-kitoblar pochta va tashuvchilar orqali yagona hisoblash markazida amalga oshiriladi. Bu jarayon bir haftani tashkil etar edi. Viloyatlararo hisob-kitoblar ham pochta orqali avizo hujjatlari asosida amalga oshirilgan. Bunda mablag'lar bir mijozning hisobvarag'idan ikkinchi mijozning hisobvarag'iga bir oydan ikki oygacha bo'lgan muddat mobaynida kelib tushar edi. Xususan 1991-92 yillarda Markaziy bankning Bosh axborotlashtirish Markazida banklararo hisob-kitoblarda elektron pochta usulini yaratish ustida ishlandi. Shuningdek bank operatsion ish kunini

6 kompyuter vositasida bajarishning amaliy dasturini yaratish va ularni banklarda tadbiq etish bo’yicha ish olib borildi. Markaziy bank Bosh axborotlashtirish markazida banklararo hisob-kitoblarda elektron pochta usuli yaratish ustida ishlandi. Shuningdek bank amaliy ish kunini kompyuterlar vositasida bajarish amaliy dasturini yaratish va ularni banklarda tadbiq etish bo'yicha ish olib borildi. Shu yili qabul qilingan O'zbekiston Respublikasining "Axborotlashtirish to'g'risida”gi Qonunini bajarish yuzasidan Markaziy bankda va uning hududiy Bosh boshqarmalarida axborotlashtirish boshqarmasi va bo'limlari tashkil etildi. Banklararo maxsus ajratilgan aloqa kanallari vazifasida elektron to'lov tizimini ishga tushirish borasida ish olib borildi. Respublika bank tizimini axborotlashtirish kontseptsiyasi ishlab chiqildi.Sobiq Ittifoq respublikalari bilan o'zaro hisob-kitoblarni tartibga solish va ularga xizmat ko'rsatish amaliy dasturi yaratildi. Markaziy bankning hududiy boshqarmalari to'liq kompyuterlashtirildi. Ya'ni bir paytda respublika elektron to'lov tizimini zamini yaratila boshlandi. Shu yilning dekabr oyidan boshlab juda qisqa muddat uch oy mobaynida Sobiq Ittifoq respublikalari bilan 1991, 1992 hamda 1993 yillardagi yig'ilib qolgan o'zaro hisobkitoblar, qarzlar hisoblab chiqildi va 1994 yilning mart oyiga kelib bu borada aniq ma'lumotlarga ega bo'lindi.18 mart kuni qabul qilingan Vazirlar Mahkamasining 146sonli “Bank tizimini takomillashtirish, pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi Qaroriga muvofiq, Markaziy bank tizimida elektron pochtalarni joriy etishni oktyabrga qadar tugallash vazifasi yuklatildi. Shuningdek, Qarorda respublika bank kompyuter tizimini yaratish uchun zarur valyuta mablag'larini ajratish ham ko'rsatildi. 13 iyul kuni Vazirlar Mahkamasining “O'zbekiston Respublikasi bank tizimini moliyaviy qo'llab-quvvatlash chora-tadbirlari to'g’risida”gi qaror qabul qilindi. Unga asosan banklar qator soliqlardan ozod qilindi va bo'shagan mablag’larni o'z faoliyatini kompyuterlashtirishga sarflash shart qilib qo'yildi. Mazkur qarorlarga binoan tijorat

6 banklarining bo'limlari kompyuterlashtirila boshlandi va ular elektron to'lov tizimiga qo'shib borildi. Avgust oyi ohiriga kelib mustaqillikning uch yilligi sharafiga elektron to'lovlar vaqtinchalik Nizomi yaratildi. Oktyabr oyidan boshlab esa elektron pochta respublika bank tizimida ishga tushirildi.Respublika bank tizimida buxgalteriya hisob-kitoblarni va bank amaliy ish kunini umumiy bir ko'rinishga keltirish uchun zarur ishlar amalga oshirildi. Markaziy bank qilingan bu ishlar bilan cheklanib qolmasdan o'zining mutaxassislari kuchi bilan elektron to'lov tizimi amaliy dasturini respublika miqiyosida tadbiq etish ustida ham tinimsiz ish olib bordi va 1995 yil uchun zamin yaratdi. 2-bosqich. 1995-1997 yillarni o’z ichiga oladi. Aprel oyida Markaziy bank Jahon banki mablag’lari hisobidan O'zbekiston Respublikasi banklararo to'lov tizimini takomillashtirishga yo'naltirilgan halqaro tanlov tender e'lon qildi. Markaziy bankda tashkil etilgan elektron to'lov tizimini yaratish ishchi guruhi o'tgan yillardan olingan tajribalar va xulosalar, shuningdek jahonning ilg’or davlatlari yutuqlarini o'rganish va tahlil qilish asosida elektron to'lov tizimi texnologiyasini yaratdilar. Eski tizim 19 avgustdan boshlab yangi texnologiya bilan almashtirila boshlandi. Bu paytga kelib Markaziy bank tizimida hisob-kitob markazlari tashkil etildi va tijorat banklariga elektron to'lov bo'yicha xizmat ko'rsatila boshlandi. Yangi texnologiyaga o'tila borishi sababli yilning oxirigacha respublikada 2 tizim: elektron pochta va elektron to'lov tizimlari ishlab turdi. Yil oxiriga kelib esa barcha tijorat banklari Markaziy bankning hisob-kitob markazlari, kliring markazlari elektron to'lov tizimiga qo'shildi. Yangi tashkil etilgan hisob-kitob markazlari tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlarini kliring markazlaridan o'zlariga o'tkaza boshladilar. Iyul oyiga kelib kliring markazlari butunday qisqartirildi. Shu bilan bir qatorda Markaziy bank Bosh

6 ahborotlashtirish markazi mutahassislari va bank hodimlari to'lovlarning o'tishi muddatini yanada qisqartirishni ta'minlash borasida tinmay izlanish olib bordilar. Buning natijasi o'laroq, yil ohiriga kelib to'lovlar o'tishi muddati respublika miqyosida 2 soat, viloyat miqyosida 1 soatni tashkil etdi. Respublika bank tizimida yangi hisob tizimi rejasiga o'tilishi tijorat banklari va Markaziy bank to'lov tizimi tub burilish yasadi. Elektron to'lov tizimining mavjud amaliy dasturi rivojlantirilib, tizimning katta o'tkazish qobiliyati va hujjatlarning yuqori tezlikda qayta ishlanishi (hududlararo hisob-kitoblar - 15 daqiqada, bitta hudud ichidagi hisob-kitoblar esa - 3-5 daqiqada) pul mablag’lari aylanishini jiddiy oshirdi. Bu esa respublika xo'jalik yurituvchi sub'ektlarining faoliyatiga ijobiy ta'sir etdi, banklarga vaqtincha bo'sh turgan mablag’lardan samarali foydalanish va kredit havfhatari darajasini hamda likvidlilik havf-hatarini tezkorlikda boshqarish imkonini berdi. 3-bosqich. 1998-2001 yillarni o’z ichiga oladi. Markaziy bank bilan Jahon banki o'rtasida 1998 yil dekabr oyida “Respublika moliya sohasini rivojlantirish” uchun zayom ajratish to'g’risida shartnoma imzolandi. Bu loyiha besh komponentga bo'linib, shulardan to'rtinchi komponent o'z ichiga quyidagi masalalarni oladi: o to'lov tizimini takomillashtirish; o boshqarish uchun axborot tizimini yaratish; o bank telekommunikatsiya tizimini rivojlantirish; o axborot tizimi muhofazasini yaratish. Yuqorida keltirilgan masalalar bo'yicha tadbirlarni nihoyasiga etkazish 2003 yilning ikkinchi yarmiga mo'ljallangan bo'lib, har bir masala bo'yicha rivojlanish yo'llari tijorat banklari bilan birgalikda aniqlandi va chet el ekspertlarining xulosalari olindi.

6 4-bosqich. 2002-2012 yillarni o’z ichiga oladi. To'lovlarni real vaqtda o'tishini ta'minlash va tijorat banklariga yagona vakillik hisobvarag’i orqali hizmat ko'rsatish bo'yicha tehnologiya tanlanib, ushbu bo'yicha tehnik topshiriq, ishlab chiqildi va banklararo to'lovlarni yagona vakillik hisobvaraqi orqali o'tkazish hamda banklarda ahborotlashtirilgan ahborot tizimini tashkil etish bo'yicha dastur yaratildi. Tijorat banklarining banklararo to'lovlarni yagona vakillik hisobvarag’i orqali amalga oshirish tizimiga o'tishi 2002 yilning iyun oyidan boshlandi. To'lov tizimini takomillashtirish maqsadida xalqaro tender o'tkazilib, tender g’olibi bilan mavjud bank telekommunikatsiya tarmog’ini rivojlantirish loyihasi bo'yicha shartnoma tuzildi. Plastik kartochkalar bilan hisob-kitoblarni yo'lga qo'yish maqsadida to'lovlarni amalga oshiradigan milliy tizim yaratish konsepsiyasi tavsiyanomalar va sxemalar ishlab chiqildi. Respublikamizda mavjud yirik banklar, hususan TIF Milliy bank, Asaka bank, Sanoatqurilish banki, Halq banki va Paxta banklarida plastik kartochkalar orqali to'lovlarni tashkil qilish yo'lga qo'yildi.Tijorat banklarini banklararo to'lovlarni yagona vakillik hisobvarag’i orqali amalga oshirish tizimi 2003 yil 8 sentyabrda to'liq ishga tushirildi va barcha banklarda markazlashtirilgan axborot tizimi tashkil etildi. Bu banklarga kundalik to'lovlar o'tkazish uchun band bo'lgan mablag’larni bir qismini bo'shashiga va ularni o'rinli aktivlarga joylashtirishga, bank o'z filiallarini mavqeini tahlil qilib kerakli chora ko'rishga, bankning kunlik yagona balansi uning likvidliligini, tavakkalchiliklarini, majburiyatlarni, o'z kapitalini aniq ifoda etishga imkon beradi 5 . Shuningdek, Jahon banki krediti hisobiga tuzilgan shartnomaga asosan Bank telekommunikatsiya tarmog’ini rivojlantirish loyihasini amalga oshirish ishlari bajarilayapti, shuningdek, respublika moliya tuzilmalarini banklararo ma'lumot uzatish tarmog’iga ulash va o'zaro ma'lumot almashinuvining elektron tizimini yaratish bo'yicha ishlar olib borildi.

6 O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004 yil 24 sentyabrda qabul qilingan “Plastik kartochkalar asosida hisob-kitob qilish tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to'g’risida”gi 445-sonli qarori bilan ushbu tizimni kengaytirish borasidagi ilk reja ko'rsatkichlari, shuningdek to'lovlarni plastik kartochkalar orqali qabul qilish terminallari bilan jihozlanadigan ob'ektlar ro'yxati tasdiqlandi. Shu bilan bir qatorda, mazkur qarorga muvofiq mamlakatda Yagona umumrespublika prosessing markazi tashkil etildi. Mazkur qarorga muvofiq, barcha tijorat banklari plastik kartochkalar tizimida ish olib borilishiga zamin yaratildi. Barcha tijorat banklarida (DT Xalq bankidan tashqari) yagona balans tizimini joriy etildi. Davlat tijorat Xalq bankida yagona balans texnologiyasiga asoslangan tizimni joriy etish ishlari bosqichma-bosqich olib borilib, 2008 yil 24 noyabrida to'liq ishga tushirildi. Bundan tashqari, Markaziy bankning Integrallashgan axborot-tahliliy tizimi (IATT) 2009 yil may oyida yaratilib, unda tijorat banklari tomonidan 58 ta talabnoma asosida Markaziy bankning ma'lumotlar omborxonasida ma'lumotlarni jamlash, nazorat qilish, hisobini yuritish, qayta ishlash, shakllantirish va saqlash jarayonlarini avtomatlashtirish ishlari amalga oshirildi. Hozirgi kunda IATT tarkibiga O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Integrallashgan avtomatlashtirilgan bank tizimi, Kredit axboroti milliy instituti axborot tizimi, Yagona vakillik hisobvaraqlar hisobkitob markazi, Elektron hujjat aylanishi tizimi, bank tizimi ma'lumotlar bazalari kiritilgan va ma'lumotlar omborxonasi tashkil etilgan bo'lib, ayni paytda mazkur tizimlarni takomillashtirish ishlari olib borilmoqda. To’lovlarni real vaqtda o’tishini ta'minlash va tijorat banklariga yagona vakillik hisobvarag’i orqali xizmat ko’rsatish bo’yicha tanlangan texnologiya hamda ishlab ______________________ 5 www.cbu.uz.Markaziy bank ma’lumotlari asosida tayyorlandi chiqilgan texnik topshiriq bo’yicha banklararo to’lovlarni yagona vakillik hisobvarag’i orqali o’tkazish bo’yicha yaratilayotgan dasturlarni ishlashga tayyorligini tekshirish maqsadida 2002 yilning 27 aprel kuni sinovdan o’tkazildi. Bundan

6 tashqari, yagona vakillik hisobvarag’i orqali real vaqtda amalga oshirayotgan banklarni o’zaro uzluksiz ishlashni ta'minlaydigan dastur ishga tushirildi.Yangi tizimga barcha tijorat banklari bir yo’la o’tkazilmadi.Avval bir qator banklar ushbu tizim bo’yicha ishlab sinab ko’rildi. Yagona vakillik hisobvarag’i tizimi orqali ishlashga AT Sanoatqurilishbanki 2002 yilning 15 iyulida, DAT Asaka banki 21 oktyabrda o’tkazildi va ularga har tomonlama yordam berildi. Yagona vakillik hisobvarag’i bo’yicha boshqaruv axborot tizimiga o’tish 2003 yilning sentyabr oyida nihoyasiga yetkazildi.Yangi tizimga o’tishni DT Xalq banki yakunladi. Natijada quyidagilarga erishildi: o kunlik to’lovlarni o’tkazish uchun band bo’lgan mablag’larning bir qismini bo’shashiga, shu bilan birga bo’shagan mablag’larni tegishli aktivlarga joylashtirish imkoni yaratildi; o bank filiallarida butun kun davomida paydo bo’ladigan tavakkalchiliklarni kuzatib, uni o’z vaqtida bartaraf etish mumkin bo’ldi; o bankning yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga bo’lgan har bir jarayonni tizim orqali kuzatish mumkin bo’ldi; o bank filiallarining qay biri zaif, qay biri mustahkamligini tahlil qilish va tez, operativ ravishda choralar ko’rish imkoni yaratildi; o bankning yagona kundalik balansi uning likvidligi, tavakkalchiliklari, majburiyati, kapitali qanday darajada ekanligini aniq ko’rish va tahlil qilish imkoniyati yaratildi. To’lov tizimining hozirgi darajaga yetishida bir necha omillar xizmat qilgan. Bu omillar quyidagilardir: 1. Buxgalteriya hisobining jahon andozalariga mos keluvchi Bank Depozitorlari Milliy Ahborot Bazasi tashkil etildi. 2. Vazirlar Mahkamasining bir qator qarorlari asosida soliqdan ozod etilgan mablag’lar hisobiga bank tizimi to’liq kompyuterlashtirildi.

6 3. Banklar o’z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda «Fido-Biznes» firmasi tomonidan yaratilgan dasturiy ta'minoti bilan to’liq ta'minlandi va imkoniyati yetadigan banklarga, jumladan,Milliy bank, Asaka banklarga dasturiy ta'minot yaratishga doir texnik talablar qo’yildi. To’lovlarning elektron usulda amalga oshirilishi ham mijoz uchun tez amalga oshirish quvvati jihatidan juda ham qulay, ham bank uchun xarajat kamligi uchun juda foydalidir.Shuning uchun, O’zbekistonda yaratilgan elektron to’lovlar tizimi milliy to’lov tizimining asosi bo’lib, uni rivojlantirish umummilliy ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda, respublikada to’lov tizimini mukammallashtirish, to’lov vositalarini rivojlantirish va mijozlarga qulay bo’lgan tuli avtomatlashtirilgan tizimni ishlab chiqish asosiy maqsad qilib belgilangan. «Elektron hamyon» sifatida mashhur bo’lgan plastik kartochkalar to’lovlarning barcha turidan ham eng qulay to’lov vositasi sifatida tan olingan. Plastik kartochkalar bozorini rivojlantirishda bir qancha bankomatlar o’rnatilishi, milliy valyuta barqarorligi va mustahkam muhofaza tizimi kabi murakkab ishlar amalga oshirilgandan keyingina ma'lum ijobiy natijalarga erishish mumkin. Hozirgi kunda respublikada «Bank-Mijoz» tizimi amaliyotga keng tadbiq etilmoqda. Bu tizimda bank mijozlari to’g’ridan-to’g’ri ofis yoki uyidan turib to’lovlarni amalga oshirilishi ko’zlangan. Bank xizmatining bu yangi ko’rinishi pul- mablag’larining boshqarilishivini faollashtirish bilan birga bank mijozlari sonining shishiga, bank va mijoz o’rtasidagi moliyaviy faoliyatni yanada rivojlantirishga olib keladi. Shunday qilib, O’zbekistonda jahon talablariga javob beradigan elektron usulda to’lovlarni amalga oshiradigan milliy to’lov tizimi yaratildi. Elektron to’lov tizimining ishlash prinsiplari, to’lov tizimi orqali hisob-kitoblarning o’tkazish tartibi, plastik kartochkalarning turlari,ularning amaliyotda qo’lanilishi, «Bank-Mijoz» dasturiy ta'minotining mazmuni va ish faoliyatiga alohida e’tibor qaratish lozim. 1.3.Yagona vakillik hisobvarag’iga o’tish zarurati Rivojlangan davlatlar tajribasidan ma’lumki, to’lovlarni yagona vakillik hisobvarag’i orqali amalga oshirish bankning barcha mablag’larini bitta joyda- Bosh bankda to’plashga, banklarga likvidlik xatarini boshqarish, strategik rejalashtirish,

6 buxgalteriya hisobini va auditini yuritish bo’yicha yagona siyosatni ishlab chiqish, hisob-kitoblardagi mablag’larni bo’shatish va ulardan unumli foydalanish imkonini beradi. O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o’tishi bilan bank tizimida bir qator o’zgarishlari bo’lib o’tdi. Ikki pog’onali bank tizimi paydo bo’ldi.Tijorat banklarining shahobchalari kengaytirildi. Bundan tashqari turli mulkchilik shakllarining paydo bo’lishi banklar o’rtasidagi munosabatlarning ko’payishiga olib keldi.Shu munosabatlar bo’yicha hisob-kitoblarni o’z vaqtida tezkorlik bilan amalga oshirish uchun, yangi avtomatlashtirilgan tizimni joriy etish zarurati tug’ildi. Ilgari pochta, yoki telegraf orqali to’lov hujjatlari bir bankdan ikkinchi bankka jo’natilganda to’lovlar bir necha kunga, hatto 15-20 kunga cho’zilib ketar edi. Bundan tashqari, noqonuniy avizolarni jo’natish hollari ham kuzatilgan edi. Yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida, yangi to’lovlar tizimini joriy etish masalasi kun tartibiga qo’yildi. Vazirlar Mahkamasining 1994 yilning 18 martidagi 146-sonli «Bank tizimini rivojlantirish va pul muomalasini barqarorlashtirish chora-tadbirlari» haqidagi qarorida banklararo hisob-kitoblarni yaxshilash bilan bog’liq bo’lgan bir qator vazifalar belgilab berilgan edi. Ular quyidagilardir: 1. Kompyuter markazlarini joriy etish; 2. Elektron pochta tizimini ishlab chiqish va joriy etish; 3. Hisob ishlarini avtomatlashtirish; 4. Noqonuniy hisob-kitob operatsiyalarini o’tkazishning oldini olish; 5. Noqonuniy avizo (ogohnoma)larni rasmiylashtirishga yo’l qo’ymaslik. Ko’pgina tijorat banklarida bankning hisob ishlarini mexanizatsiyalash darajasi juda past ekanligini hisobga olib. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki banklararo hisob-kitoblarni elektron pochta tizimi orqali tashkil etishga qaror qildi. Elektron pochta orqali to’lovlar tizimining texnik jihatdan o’rnatishning uncha qimmat emasligi, qisqa muddatda tadbiq etilishi, kadrlarni tez muddatlarda o’qitilishi yangi tizimning joriy etilishini tezlashtirdi. Dastlab tajriba o’tkazildi.

6 1994 yilning iyul-oktyabr oylarida Markaziy bank tomonidan dastur ishlab chiqildi va shu yilning 1-oktyabridan e'tiboran elektron pochta tizimidan tajriba sifatida foydalanila boshlandi. Tajriba davomida uni ishlatish bo’yicha o’zgarishlar kiritildi dastlab to’lovlarni 2-4 kun ichida o’tkazilishga erishildi. Iqtisodiyotda hisob-kitoblarni tezlashtirish maqsadida 1995 yil boshidan boshlab har bir viloyat Markaziy bank boshida hududiy hisob markazlarini tashkil etishga qaror qilindi.Har bir tumandagi ilgari faoliyat ko’rsatib kelgan, kliring markazlari yopilib, ularning faoliyati to’xtatildi. Shu munosabat bilan oddiy pochta avizolari bekor qilindi. Respublika ichidagi barcha hisob-kitoblar uzog’i bilan ikki kun ichida o’tkazilishi belgilab berildi. Shu tariqa elektron to’lovlar tizimi joriy etildi. Elektron to’lovlar tizimi bu - umumdavlat tizimi bo’lib, banklararo to’lovlarni tashkil etadi va u qog’ozsiz texnologiyalarni O’zbekistan Respublikasi Markaziy banki elektron pochta vositalari orqali o’tkazilishiga asoslangandir. Hozirgi kunda elektron to’lovlar tizimi yuqori darajada o’tkazish imkoniyatiga ega bo’lib, o’lovlarning respublika miqyosida 15-20 daqiqa mobaynida o’tishini ta'minlaydi.Bir hudud, ya'ni viloyat ichida esa, to’lovlar 3-5 daqiqa ichida yakunlanadi. Elektron to’lovlar tizimi quyidagi funksiyalarni bajaradi: 1. O’zbekistan Respublikasi banklari o’rtasida naqd pulsiz hisob- kitoblarni jadallashtirish; 2. Uzatiladigan elektron to’lov hujjatlarini ruxsatsiz tashkil etishdan himoya qilish: 3. Banklarning vaqtincha pul resurslaridan samarali foydalanish; 4. Kredit va xatarlilik darajasini boshqarish; 5. To’lov operatsiyalarini tartibga soluvchi qonun va qoidalarga rioya qilish; 6. Tijorat banklari tomonidan amaldagi qonunchilikka va bank faoliyati me'yoriy hujjatlariga rioya qilinishi bo’yicha Markaziy bankning nazorat va kuzatuv funksiyalarini bajarish; 7. Ma'lumotlar bazasini yaratish.

6 Elektron to’lovlarni o’tkazishda initsiator va benifitsiar banklar ishtirok etadi. Initsiator bank bu-to’lov operatsiyalarini boshlovchi bank, benifitsiar bank esa, to’lov operatsiyalarini yakunlovchi bankdir. Banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar elektron to’lov hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Elektron to’lov hujjati O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan shaklda pul hisob-kitob hujjatlari asl nusxasi asosida yaratilgan «elektron» belgili hujjat bo’lib,uning asosiy nusxasi hisoblanadi va asl nusxa kuchiga ega bo’ladi. Elektron to’lovlar tizimida uzatish uchun mo’ljallangan hujjatlarning to’g’ri to’ldirilganligi uchun bank mijozi javobgar bo’ladi. Hududiy axborotlashtirish Markazida qayta ishlash uchun uzatiladigan elektron to’lov hujjatlarini hisoblab o’tkazish, hisobdan chiqarish va ularning elektron fayllarini shakllantirilishi to’g’riligi uchun javobgarlik initsiatorbankka, hududiy axborotlashtirish markazidan qabul qilingan to’lov hujjatlari uchun javobgarlik esa benifitsiar bankka yuklatiladi. Elektron to’lov tizimi bir qator prinsiplar asosida faoliyat ko’rsatib, ular quyidagilardir: 1. To’lovlar bo’yicha transaktsiyani o’tkazish tashabbusi initsiator-bankka tegishli bo’ladi; 2. To’lovni amalga oshirishdan oldin operatsion kunning boshida tijorat banklarining ichki va tashqi vakillik hisobvaraqlaridagi oborotlar va qoldiq mablag’lari bir-biriga muvofiqligi tekshiriladi; 3. Amalga oshirilgan transaktsiya qaytarilmaydi. 4. To’lovlarning eng yuqori summasi cheklanmagan 5. To’lovlar initsiator - bank tomonidan vakillik hisob varag’idagi mablag’ qoldig’i chegarasida to’lanadi.Undan ortiqcha mablag’lar overdraft summasi miqdorida amalga oshirilishi mumkin. Elektron to’lovlar ishtirokchilari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Axborotlash markazlari va hisob-kitob markazlaridir. Elektron to’lovlar tizimidan foydalanuvchilar hisob-kitob kassa markazlari va tijorat banklaridir. Elektron to’lovlar tizimi ishtirokchilari va foydalanuvchilarining huquq va majburiyatlari tijorat

6 banklari, axborotlash markazlari va hisob-kitob markazlari o’rtasida tuzilgan shartnoma bilan tartibga solinib turiladi. Har bir bank elektron to’lovlar tizimiga tushilishi uchun avvalo Respublika Markaziy bankida ro’yxatga olingan, hamda BDMAB tomonidan unikal kod berilgan bo’lishi lozim.Shu bilan birga ushbu bank elektron to’lovlar tizimiga chiqish imkoniyatini beradigan tegishli dasturiy majmuaga ega bo’lishi lozim. Shundan so’ng, bank elektron to’lovlar tizimiga ulanguncha axboratlashtirish bosh markazi xodimlari yordamida ma'lumotlarni qabul qilish, uzatish bo’yicha bir necha sinov tajribalarini o’tkazish yo’li bilan bank tayyorgarligining haftalik tajriba tekshiruv o’tkaziladi. Tajriba tutagandan so’ng, hududiy axboratlashtirish markazida bankning elekron to’lovlar tizimida ishlashga tayyor ekanligi to’g’risida dalolatnoma tuziladi va bank elektron to’lovlar tizimiga qo’shiladi. Shunday qilib,elektron to’lov tizimi oddiy pochta-telegraf tizimidan butunlay farq qiladi. Ilgari pochta, yoki telegraf orqali to’lov hujjatlari bir bankdan ikkinchi bankka jo’natilganda to’lovlar bir necha kunga, hatto 15-20 kunga cho’zilib ketar edi. Bundan tashqari, noqonuniy avizolarni jo’natish hollari ham kuzatilgan edi. Yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida, yangi to’lovlar tizimini respublikamiz tijorat banklariga tadbiq etish orqali bir qancha qulayliklar yuzaga kelib bu qulayliklar banklar faolyatini yanada mukammallashtirishga xixmat qilmoqda. Quyida elektron to’lov tizimining eski tizimdan yangi tizimning farqlari va yangi elektron to’lov tizimining qator afzalliklari orqali yaqqolroq ko’rish mumkin. 1.3.1-jadval 6 Elektron to’lovlar tizimining ijobiy tomonlari № Asosiy ko'rsatkichlar Elektron to'lov tizimi Pochta-telegraf tizimi

6 1 To'lov muddati Bir necha daqiqa 2-7 kun(ba’zan undan ko’proq) 2 Ishlovchilar soni 7 20 3 Yillik balansning yopilishi Joriy yilning 31 dekabr kuni Kelasi yilning martaprel oylari 4 Noqonuniy o'zlashtirishdan himoya Tarmoq protokol himoyasi Parol himoyasi Uzatiladigan fayllarning shifrlanishi Ishlovchi xodimlar malakasi Xodimlar malakasi 5 Arxivlashtirish Elektron arxivlashtirish Papkadagi qog’oz hujjatlar ko’rinishidagi arxiv Elektron to’lov tizimining kamchiliklari ham mavjud bo’lib, ularga kompyuter texnologiyasi va telekommunikatsiyalarni sotib olish uchun katta miqdordagi moliyaviy qo’yilmalar talab etilishi va turli texnik muammolarning kelib chiqishini keltirish mumkin. Yagona vakillik hisobraqami orqali boshqarishning mohiyati shundan iboratki, ____________________ 6 K.N.Navro’zova,O.A.Ortiqov “Banklarda hisob va to’lov tizimi”T.Iqtisod-Moliya 2005y yirik tijorat banklari bo’limlari o’zlarining vakillik hisobraqamlarini bosh bankda ochadilar va bosh bank orqali amalga oshiradilar. Ushbu tizimning bir qancha ustunlik va qulaylik tomonlari mavjud. Yagona vakillik hisobvarag’ining afzalliklari:

6 o Tizim ichidagi amalga oshiriluvchi operatsiyalar tezlashadi, hamda real vaqt rejimida ishlaydi; o Katta daromad keltiruvchi yirik loyihalarni moliyalashtirish uchun resurslarni tez jamlash imkoni paydo bo’ladi; o Tizim ichida bo’limlar resurslarini aktiv operatsiyalarga joylashtirilishi tufayli vakilllik raqamidagi minimal darajada saqlay oladi va hatto, debet qoldiq bo’lganda ham ishlay oladi; o Banklararo bozorda resurslar qayta taqsimotida ham bankning raqobatbardoshligini oshiradi; Demak, bank muassasasi uchun vakillik hisobraqami shunday hisob-kitob raqamiki, unda tijorat bankining barcha mablag’lari ya'ni, o’z mablag’lari ham, xizmat ko’rsatilayotgan mijozlar mablarlari ham, shuningdek boshqa jalb etilgan resurslar ham saqlanadi. Vakillik hisobraqami orqali banklar mijozlarga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan barcha operatsiyalarni, shuningdek xo’jalik sub'ekti sifatida bank operatsiyalarining o’zini ham amalga oshiradi.Hozirgi vaqtgacha ana shu jarayonlarning barchasi juda katta bir sxema ko’rinishida amalga oshirilardi. Aytaylik, to’lovchi, yoki mablag’ni oluvchiga turli banklarda xizmat ko’rsatilayotgan bo’lsa yoki banklar bir-birshga kreditlash bilan bog’liq bo’lgan banklararo operatsiyalar hamda naqd pullarning joyini almashtirishga doir vaziyat sodir bo’ldi deb, faraz qilaylik. Bunday hisob-kitoblar har bir tijorat bankining balansida ochilgan vakillik hisobraqamlari orqali amalga oshiriladi.O’z navbatida tijorat banklari filiallarining vakillik hisobraqamlari Markaziy bankning hisob-kitob markazida ochilgan.Shunday qilib, har qanday to’lov pul mablag’larini o’tkazishning ko’p bosqichli tizimidan o’tishi lozim bo’ladi. Bitta bankning o’rtasida to’lovlar amalga oshirilayotganida ham, hisob-kitoblarning ana shu sxemasiga amal qiladi. Bu banklararo hisob-kitoblarni tashkil etishning markazlashgan varianti bo’lib, u samarasiz usul bo’lib hisoblanadi.Banklararo hisob-kitoblar 2002 yilgacha shu sxema asosida o’tkazilgan. Ilgari bundan voz

6 kechishga texnikaviy jihatlarga oid bir qancha jiddiy muammolar imkon bermas edi. Hozirgi kunga kelib barcha ko’pgina tijorat banklari yagona vakillik hisobrag’iga o’tish bo’yicha ishlarni amalga oshirganlar va banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar yagona hisobvarag’i orqali o’tkazilmoqda. Yagona vakillik hisobraqami orqali boshdaruvni amalga oshirish tizimini joriy etish uchun quyidagi ishlar amalga oshirilishi kerak edi: o Bosh bank uchun, yangi bank kodi olinadi. Masalan, O’zsanoatqurilish banki uchun bank kodi 09003 berilgan. o Bosh bankda o’tish kuniga qadar barcha bo’limlari uchun, shu jumladan o’zidagi amaliyot boshqarmasiga ham 22204 - «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha to’lanadigan mablag’lar», balans hisobraqami ochiladi va har bir bo’limga shu haqda xabar beriladi. O’z navbatida har bir bo’lim «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha olinadigan mablag’lar» balans hisobraqamini ochadi va bosh bankka xabar beradi. o So’ngra bankning bo’limlari memorial order orqali 10301 «Markaziy bankdagi vakillik hisobraqami Nostro» hisobraqamidagi qoldig’ini Bosh bankda ochilgan 22204 - hisobraqamiga, shu jumladan Bosh bankning boshqarmasiga ham o’tkazadi. Bunda quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: Debet : 16103 Markaziy banklar va boshqa banklardan olinishi lozim bo’lgan mablag’lar hisobraqami Kredit : 22204 Banklararo hisob kitoblar bo’yicha to’lanadigan mablag’lar Masalan, O’zsanoatqurilish bankining bo’limlaridagi 10301-hisobraqamlaridagi qoldig’ini Markaziy bankning boshqarmalari yordamida O’zsanoatqurilish bankining bosh bankiga ko’chirib, bo’limlarda bu operatsiya bo’yicha to’g’irlash provodkasi amalga oshiriladi. o Bank bo’limlaridan vakillik hisobraqami 09003 ga 10301 dagi qoldiqni o’tkazgandan so’ng, bunday buxgalteriya yozuvi boshqa amalga

6 oshirilmasligini cheklovchi dasturga qo’yilib, uni bankning xavfsizlik xizmati tekshirib bankni bo’limlarining to’lov reyslari ishlanmasligi uchun, Markaziy bankning Axborotlashtirish Bosh Markazi belgilagan tartibda ularning pochta qutisini yopadi. o Markaziy bankdagi To’lov tizimi va axborotlashtirish markazi «Bank bo’limlari» banki uchun 09003 bank kodi kiritilganligi haqda o’zgartirish kiritadi. o O’zsansatqurilishbanki tizimida Markaziy Bank ichki elektron virtual tarmoq tashkil qilanadi, o Bank ma'lumotlarining muhofazasini ta'minlovchi kripto himoya va shifratsiya, shuningdek barcha bo’limlarning deshifratsiya kalitlari bosh bankka o’rnatiladi. o Bosh bank uchun buxgalteriya hisobi va hisoboti bo’yicha normativ hujjatlar ishlab chiqiladi. o Tijorat banklarining xususiyatiga qarab, hamda bank boshqaruvining ehtiyojiga qarab, dasturiy vositada informatsion boshqaruv tizimi tuziladi. Tijorat banklarining yagona balans texnologiyasiga o’tishi bilan bankning ichki tuzilshli ham, normativ va hisobotlari ham tubdan o’zgara boshlaydi. Shuningdek, jalb qilingan mablag’lar bo’yicha zaxira fondiga ajratmasi bosh Bankda amalga oshiriladi. Bu bilan resurslarning ishlatilishida yanada optimallashtirish paydo bo’ladi va banklarning rentabellik ko’rsatkichlarini oshirishda, hamda bank aktivlarining oborotini tezlashtirib bankning yuqori daromad olishiga olib keladi. Bu tizimning yana shunday xususiyati mavjudki, bunda Markaziy Bank uchun pul muomalasini tartibga solishda va iqtisodiyotda pul massasini boshqarishda ma'lum qulaylik va imkoniyatlarni yuzaga chiqdradi. Quyida O’zbekiston Respublikasi O’zsanoatqurilishbankining yagona vakillik hisobvarag’iga o’tish tajribasi ko’rib chiqamiz: «O’zsanoatqurilishbanki»Internet texnologiyalari ma’lumotlarini qayta ishlash va saqlashning tizimiga o’tish borasida o’z ishini tashkil etayotgan respublikadagi

6 dastlabki banklardan biri bo’ldi. 2002 yilning iyulidan boshlab mazkur bank o’z faoliyatini keyinchalik yagona balansga o’tishni mo’ljallab yagona vakillik hisobraqmi asosida amalga oshirmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 30 mart «Bank axborot tizimini rivojlantirish to’grisidagi PF-3080-sonli Farmoni va Vazirlar Mahksamasining 2002 yil 6 iyundagi «Kompyuterlashtirishni rivojlantirish va texnologiyalarini joriy etish to’g’risida»gi 200-sonli Qarori bank axborot tizimini. rivojlantirishga yangi omil baxsh etdi. Ushbu hujjatlarga O’zsanoatqurilishbank» Boshqaruvi alohida ahamiyat berdi. «O’zsanoatqurilishbank»i yagona vakillik hisobraqamini joriy qilishi Boshqaruv belgilab bergan yo’nalishlaridan birining ro’yobga chiqishi bo’lib hisoblanadi. «O’zsanoatqurilishbank»ning yagona vakillik hisobraqamiga o’tishi bilan bank boshqarishning eng zamonaviy sifat darajasi bilan ta'minlandi. Bank aktivlarini samarali boshqarish uchun metodologik va texnologik negiz modernizatsiya qilindi, tizimda mijozlarga taqdim etilayotgan xizmatlar turi ko’paydi. Yagona vakillik hisobraqamini yo’lga qo’yishdan ilgari «O’zsanoatqurilishbank» ning butun tizimida resurslar va xatarlarni qulay boshqarish imkoniyati yo’q edi. Shuni ta'kidlash lozimki, filiallar bo’yicha bank xizmati turlari shartlarini tanlab olishda aslida bank resurslarini tezkorlik bilan qayta taqsimlash darajasiga ko’ra oldindan belgilab qo’yilgan, filiallarning daromadliligi va likvidligini boshqarish, turli-tuman xatarlarni imkon boricha kamaytirishga e'tibor berilgan. Bunday tizimda ishlashda Bosh bank oddiy vazifalarni bajarish bilan birga, o’ziga xos yumushlarni ham, ado etishiga to’gri keladi. Masalan, kredit portfeli shakllantirayotganda filiallarning mijozlari to’g’risidagi ma'lumotlarni (filiallar esa ko’pincha turli mintaqalarda joylashgandir) filiallarda berilgan kreditlar haqida, mazkur kreditlarning holati to’g’risida ma'lumotlarni jamlash zarurati paydo bo’ladi. Buning ustiga olinayotgan jami axborot yangi bo’lishi lozim. Shu boisdan ham, bankning barcha filiallarida yagona hisob siyosatini yuritish zarurdir. Hisobraqamlar rejasini tashkil etish, hisobraqamlar ochish qoidalarini ishlab

6 chiqish va bank operatsiyalari amalga oshirilayotganda provodkalarni bajarishni,shuningdek, jamlangan ichki va fiskal hisobotni tayyorlashni jumlasiga kiritish lozim. Bank xizmatlarining tarkibi va shrtlarini boshqarish ham muhim omillardan biri hisoblanadi. Shuning uchun, ham qanday xizmatlarni qanday hajmda va qaysi shaklda ko’rsatilishi lozimligini aniqlab olish talab etiladi. Mijozlarning u, yoki bu guruhlariga kreditlarning qaysi turlarini berish va beriladigan bo’lsa, foiz stavkasini qanday bo’lishini belgilab olish ham zarur bo’ladi. Filiallar uchun valyuta tarkibi, valyutalar bilan bo’ladigan operatsiyalar hamda shu valyutalar operatsiyalari ijro etiladigan savdo kurslari «yo’llarini» tayin etib olishda tabaqalashtirilgan yondoshuv darkor.Yuqorida sanab o’tilgan vazifalar yagona vakillik hisobraqami orqali amalga oshiriladi. Agar «O’zsanoatqurilishbank» solnomasini varaqlaydigan bo’lsak, shuni ta'kidlash lozimki, bank mutaxassislari vakillik hisobraqami texnologiyasiga juda o’xshab ketadigan tizimda ishlab, yetarlicha tajriba orttirishgan. Lekin ilgari axborot texnologiyalari o’z taraqqiyotining boshlang’ich bosqichini boshidan kechirayotgan edi. Telekommunikatsiyalar axborotni zarur darajada zudlik bilan kuzatishga imkon bermas edi. Lekin shunga qaramasdan, bank mutaxassislari ishda katta tajriba to’plaganlar, bu tajriba esa, texnikaviy loyihalar tuzish va yangi texnologiyalar mexanizmini qayta ishlashda yordam beradi. O’zsanoatqurilishbank uchun integrallashgan avtomatlashtirilgan bank tizimi "Fido-Biznes" kompaniyasi tomonidan taqdim etilgan Shu kompaniya mutaxassislari O’zsanoatqurilishbankda mazkur tizimni bosqichma-bosqich joriy etishda faol qatnashmoqda. Bank faoliyati samaradorligini ko’tarish, katta foyda olish, kapitallashtirishda eng kam samara beradigan sohalarga qo’yilgan bank aktivlarining kamayib borishiga juda bog’liq. Hozirgacha ham bo’lib turgan amaliyot, ya'ni Markaziy bankning vakillik hisobraqamlarida tijorat banki har bir filialining mablag’larini rezerv qilib ushlab turish aktivlarining oborotdan chiqishiga olib keladi.Shu munosabat bilan Bosh yagona vakillik hisobraqami hamda yagona balans asosida ishlashini ta'minlash tijorat

6 banki faoliyatining daromadliligini ko’taradi.Yagona vakillik hisobraqamini joriy etishdan ko’riladigan samara ko’p qirralidir. Agar uning afzalligi haqida gapiradigan bo’lsak, bu bank resurslarini yengillik bilan, qayta taqsimlash imkoniyati, hamda shu resurslarni to’plash orqali bank ishining samarasi oshayotganidan dalolatdir. Dastlabki bosqich ham, yakunlanib qoldi, bu ma'lumotlarni markazlashtirilgan tarzda qayta ishlash va saqlashga, ya'ni yagona balans bilan ishlashga o’tish demakdir. Ana shu loyihalarning amalga oshirilishi bilan, bank faoliyatini boshqarishning sifat jihatidan yangi darsjasiga ko’tariladi. Bugungi kunda yagona vakillik tizimiga o’tish bank tizimini isloh qilishda juda muhim natija bo’ldi. Xususan, tajorat banklarining Markaziy bankdan mustaqilligini va o’z xarajatlarini kamaytirishni ta'minlashda ushbu tizimning ahamiyati katta. Bundan tashqari, banklarning aktivlarini o’z oborotidan tashqarida qolishi, ya'ni Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag’idagi qolishi majbur bo’lgan qoldiq summasidan bank o’z oborotida foydalanishi mumkin. II Bob Yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklararo hisob kitoblarni tashkil etish va hisobga olish joriy holati tahlili 2.1.Yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklararo hisob kitoblarni o’tkazish texnologiyasi Iqtisodiyot rivojlanib borgan sari turli mulkchilik shakllariga tegishli bo’lgan korxona va tashkilotlar soni oshib, ular o’rtasidagi iqtisodiy va boshqa munosabatlar

6 ham ko’payadi. Natijada ularga, xizmat ko’rsatuvchi muassasalar salmog’i ham o’sib borishi tabiiy holdir. Korxona va tashkilotlar o’rtasidagi munosabatlarda vositachilik xizmatlarini bajarish banklar zimmasiga yuklatilgan. Hozirgi kunda respublikamiz bank tizimi o’z ichiga bir necha turdagi banklarni oladi. Bular aksiyador, xususiy, qo’shma, ipoteka va davlat banklaridir. Bu tijorat banklarining har biri turli mulkchilik shakllariga tegishli bo’lgan korxona, tashkilot, muassasalarga, hamda yuridik maqomga ega bo’lmagan tadbirkorlar va jismoniy shaxslarga xizmat ko’rsatadi. Banklar tomonidan xalq xo’jaligiga xizmat ko’rsatish jarayonida banklararo munosabatlar vujudga keladi.Banklararo munosabatlar banklararo hisob-kitoblar (oborotlar) orqali olib boriladi.Banklararo oborotlarning mazmuni shundan iboratki, bir bank xizmatidan foydalanuvchi korxonaning talab qilinguncha saqlanadigan hisobvarag’idan boshqa hisob varag’iga hujjatda ko’rsatilgan summa buxgalteriya yozuvlari orqali o’tkaziladi. Demak, bir - birlari bilan hisob-kitoblarni yurituvchi korxonalarining hisob varaqalari turli banklarda joylashganligi ikkita bank o’rtasidagi hisob - kitoblarni yuzaga keltiradi.Agar o’zaro aloqada bo’lgan korxonalarning har ikkisi bitta bank xizmatidan foydalansalar, u holda, banklararo oborotlar vujudga kelmaydi.Unda pul o’tkazish operatsiyalari bir bankning o’zida amalga oshiriladi. Operatsiyalarni boshlagan bankdagi oborotlar boshlang’ich bank oborotlari deyiladi. Operatsiyalarni tugallangan bankdagi oborotlar yakuniy oborotlar deyiladi. Har bir boshlang’ich oborotga yakuniy oborot mos kelishi shart. Respublikamiz banklari o’rtasidagi banklararo hisob-kitoblarni o’tkazish tartibi bir necha martao’zgartirilgan. O’tan asr 80-yillarining oxiri 90-yillarning boshlarigacha barcha banklar davlat mulki bo’lib bir pog’onali bank tizimi mavjud edi. Banklararo hisob-kitoblarni olib borish bevosita to’g’ridan-to’g’ri bir bankdan ikkinchi bankka to’lov hujjatlarini jo’natish orqali olib boriladi. Hujjatlarni jo’natish pochta, yoki telegraf orqali amalga oshirilar edi.Buning uchun boshqa bankka jo’natilishi lozim bo’lgan hujjatlar asosida «avizo», ya'ni ogohnoma tuzilib kerakli bankka jo’natilar edi. Avizolar debet va kredit

6 avizolarga bo’linardi.Boshlang’ich oborotlar 830 hisob varaqada (joriy yilning boshlangich avizolari) yakuniy oborotlar 840 hisob varaqda (joriyyilning yakuniy avizolari) olib borilar edi.Banklararo hisob-kitoblar hisoblash markazida nazorat qilinar edi. 90-yillarning boshlaridan banklararo hisob-kitoblarni tashkil etish uchun hisob markazlari (raschotniy tsentr) bir yil o’tgandan so’ng, ularning o’rnida kliring markazlari tashkil etildi.Lekin ularning nomi o’zgargani bilan funksiyalari bir xil edi, ya'ni ular banklar o’rtasidagi hisob-kitoblarni tashkil qilar edilar.Bir shahardagi Hisob-kitoblarni olib borish uchun 871-hisob raqami (Bir shahar ichidagi banklararo o’zaro hisob-kitoblar) dan foydalanilar edi.Turli shaharlarda joylashgan banklar birbirlariga vakillik hisobvarag’i ochib o’zaro munosabatlari shu hisob varaqalari orqali olib borilar edi. 1995 yilda Markaziy bank tomonidan xalq xo’jaligida hisob-kitoblarni tezlashtirish maqsadida barcha hududiy markaziy bank boshqarmalari qoshida hisob-markazlari tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. Kliring markazlari tugatildi. Pochta orqali jo’natiladigan ogohnomalar ham bekor qilindi. Yangi hisob-kitob tizimi «elektron pochta» to’lov tizimi joriy etildi. Har bir bankning o’zi ham vakillik hisob varakini yuritadi. Bu hisob varaq bank balansining aktiv qismida yuritilib, bankning ichki vakillik hisobvarag’i deb nomlanadi. Ichki vakillik hisobvarag’i 10301 balans hisobvarag’ida yuritiladi. Tijorat bankining hisob-kitob markazida ochilgan vakillik hosobvarag’i tashqi vakillik hisobvaragi deb yuritildi. To’lovni amalga oshirish uchun asosiy mezon operatsion kunning boshida ichki va tashqi vakillik hisobvaraqalaridagi oborotlarning va qoldiq mablag’larining bir-biriga mos kelishihisoblanadi. To’lovning eng katta summasi cheklanmagan. Har kuni ertalab hisob markazi tamonidan berilgan tijorat banki hisobvarag’idan ko’chirmasi tijorat banki tomonidan tasdiqlangandan so’ng, ushbu hisobvaraq bo’yicha yangi kun operatsiyalari boshlanadi. Shunday dilib, banklararo hisob-kitoblar hisob-kitob markazi orqali tashkil etiladi. Hisob-kitoblar markazi - bu O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki hududiy bosh

6 boshqarmalarining buxgalteriya hisobi, hisob va hisob-kitoblar boshqarmasining bo’limi bo’lib,uning funksiyasiga banklarning vakillik hisob-kitob varaqlariga xizmat ko’rsatish va banklararo hisob-kitoblarni uzliksizligini ta'minlash kiradi. Hisob-kitob markazlari ma'lumotlarini qabul qilish, nazorat va uzatishning avtomatlashgan tartibiga ega bo’lgan to’lov tizimining ishonchliligi va xavfsizligini mustahkamlash maqsadida tashkil etilgan edi. Hozirgi kunda bu markazlar elektron to’lovlar tizimi asosida banklararo hisob - kitoblarni olib bormoqdalar. Yagona vakillik hisobvarag’ini yuritish tartibi barcha banklarda deyarli bir xildir. Yagona vakillik hisobvarag’ini tijorat bankda amal qilishi uchun, «Yagona vakillik hisobvarag’i orqali filiallar va boshqa banklar o’rtasida elektron to’lovlarni amalga oshirish tartibi to’grisidagi» Nizom ishlab chiqilgan va bankning boshqaruv raisi tomonidan tasdiqlangan. Yagona vakillik hisobvaraq orqali to’lovlarni amalga oshirish uchun, Buxgalteriya va moliya hisobi boshqarmasi qoshida alohida sektor tashkil qilingan. Ushbu sektor tijorat bankining to’lov markazi deb ataladi.Har bir filial ushbu to’lov markazida o’zining vakillik hisobvarag’ini ochgan. Bu sektorda hisobvaraq ochgan banklar ustidan Hisob kitob markazi orqali nazorat olib borish ishlari va ularning amalga oshirayotgan operatsiyalari yuzasidan ma’lumotlarni olib ularning qay darajada ekanligidan bevosita xabardor bo’lib turish mumkun. Yagona vakillik hisobvaragi orqali to’lovlarni amalga oshirish uchun tashkil qilingan sektorning asosiy funktsiyalari quyidagilar bo’lib hisoblanadi: o Tijorat bankining o’z filiallari, hamda boshqa banklar o’rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish; o Elektron to’lovlarni amalga oshirish borasida filiallar va boshqa banklar bilan fayllar va ma'lumotlarni avtomatik ravishda almashish; o Filiallarni ularning vakillik hisobvarag’ining to’lov markazidagi holati to’g’risida ogohlantirib turish;

6 o Yagona vakillik hisobvaraq va filiallarning hisobvaraqlarining holatini nazorat qilish; o To’lovlarni amalga oshirilishi ustidan nazorat; o Amalga oshirilayotgan to’lovlarni buxgalteriyada aks etgirish; o Ma'lumot funksiyasi; o Har kun oxirida barcha ma'lumotlarni arxivlash; o Filiallar va banklararo amalga oshirilayotgan to’lovlar va ma'lumotlarni himoya qilish; To’lov markazi to’lovlar va boshqa operatsiyalar uchun filiallarga ma'lum bir vaqtlar oralig’ini belgilab beradi, filiallar ushbu vaqtlar oralig’ida operatsiyalarni amalga oshiradi. Har bir filial o’zining mijozlari bilan, ular bilan tuzgan shartnomalari asosida mustaqil ravishda xizmat ko’rsatadi. Filialning mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi mas'ul xodimi pul hisob-kitob hujjatini qabul qilganda uni tekshiradi va elektron tizimiga kiritadi. Ushbu holda tizimga kiritilgan ma'lumotlar hisob-kitob hujjatining asl nusxasi bilan,bir xil bo’lishi lozim. Ushbu ma'lumotlar tazimga kiritilgandan so’ng, filialda elektron fayl vujudga keladi, hamda bosh buxgalterning unikal elektron imzosidan so’ng bu fayl to’lov markaziga yuboriladi. Filialning vakillik hisobvarag’i balansning 10103 «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha olinadigan mablag’lar» hisobvarag’ida hisobga olinadi. Filial ushbu hisobvaraq qoldig’i doirasida operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin. Operatsiya amalga oshirilganda quyidagi provodka bajariladi: Debet 20200 Mijozning yoki bankning ichki hisobvarag’i Kredit 16103 «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha olinadigan mablag’lar» To’lov markazidan to’lovni qabul qilgan filiallarda esa, quyidagicha provodka amalga oshiriladi: Debet 16103 «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha olinadigan mablaglar»

6 Kredit 20200 Mijozning yoki bankning ichki hisobvarag’i Agarda to’lovni qabul qilishi lozim bogan hisobraqam noto’g’ri yozilgan bo’lsa, kelgan mablar 23206 «Aniqlanayotgan transaktsiya» hisobvarag’iga olib qo’yiladi, hamda 3 kun ichida o’zining maqsadiga yo’naltiradi. Agarda filialning vakillik hisobvaraqamida operatsiyalarni amalga oshirish uchun mablag’lar kamlik qilsa, ushbu filial Tijorat bank G’aznachilik Boshqarmasi orqali boshqa filiallardan moliyaviy yordam puli olishi mumkin. Tijorat bank to’lov markazida har bir filialning vakillik hisobvarag’idagi qoldiq 22204 «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha to’lanadigan mablag’lar» balans hisobraqamida hisobga olinadi. Barcha banklararo va filiallararo to’lovlar ushbu hisobraqamlar orqali amalga oshiriladi. Filiallarning boshqa banklarga pul o’tkazish bo’yicha to’lov topshiriqlari to’lov markazi tomonidan deshifrovka qilinadi, hamda limitdan katta o’tkazmalar ko’rib chiqish uchun G’aznachilik Boshqarmasiga yuboriladi. Agarda to’lovlar ssuda hisobvaraqdan yuborilgan bo’lsa limitdan katta o’tkazmalarni tegishli kredit Boshqarmalaridan biriga ko’rib chiqish uchun yuboriladi.Gaznachilik Boshqarmasi to’lovning maqsadini o’rganib chiqib, zarur bo’lsa to’lovni bekor qilishi, yoki to’xtatib turish mumkin (mijozlarning talab qilib olinuvchi hisobvarag’idan o’tayogan pullar bundan mustasno). Kredit boshqarmalari ham, ssuda schotidan o’tayotgan to’lovlarni o’rganib chiqib, tijorat bankining kredit siyosati talablari buzilayotgan bo’lsa, o’tayotgan to’lovni bekor qilish, hamda to’xtatib turish huquqiga ega. G’aznachilik va Kredit Boshqarmalari tomonidan to’xtatilmagan to’lovlar shifrovka qilinadi hamda o’z maqsadi bo’yicha yuboriladi. Bunda quyidagi provodkalar amalga oshiriladi: Filial nomidan boshqa banklarga pul o’tkazilsa Debet 22204 «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha to’lanadigan mablag’lar» Kredit 10301 Markaziy Bankdagi yagona vakillik hisobvarag’i

6 Filial nomiga boshqa banklardan pul kelsa Debet 10301 Markaziy Bankdagi yagona vakillik hisobvarag’i Kredit 22204 «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha to’lanadigan mablag’lar» Filial tomonidan boshqa filiallarga pul o’tkazilsa Debet 22204 «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha to’lanadigan Mablag’lar» A-filial Kredit 22204 «Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha to’lanadigan Mablag’lar» B-filial Tijorat bankining to’lov markazi bank nomidan quyidagi operatsiyalarga pul o’tkazishi mumkin: o Majburiy rezerv jamg’armasiga pul o’tkazish; o Depozitlarga mablag’ joylashtirish; o Filiallarga moliyaviy yordam ko’rsatish; o Elektron to’lovlar xizmati uchun, pul o’tkazish; o Markaziy bank tomonidan qo’yiladigan jarima to’lovlarini to’lash. To’lov markazi filiallarning vakillik hisobvarag’idan memorial order orqali majburiy ravishda quyidagi maqsadlar uchun, mablag’larni olib qo’yishi mumkin: o Majburiy rezerv jamg’armasiga ajratmalar; o To’lov markazi ko’rsatadigan xizmatlari uchun, to’lanadigan mablag’lar; o Oldingi berilgan moliyaviy yordamlar; o Markaziy bankka to’langan jarimalarni qoplash uchun, mablag’lar; Tijorat banki to’lov markazi soliq to’lovchi sub'ekt maqomiga ega emasligi tufayli, uning xo’jalik faoliyatidan keladigan barcha daromad va xarajatlari tijorat bankining Bosh Amaliyot Boshqarmasi balansida aks etadi. Agarda filiallar bosh bank oldidagi majburiyatlarini bajarmasa, to’lov markazi filial tomonidan uzatiladigan elektron to’lovlarni to’xtatib qo’yishi mumkin.

6 Har bir tijorat bankining to’lov markazi doimo Markaziy bank hisob-kitob markazi bilan aloqada bo’ladi. Markaziy bankning banklararo to’lov tizimi orqali elektron to'lov hujjatlarining amalga oshirish tartibi sxemasi 2.1.1-rasm 7 Banklararo hisob-kitoblarning o’tish texnologiyasi __________________ 7 Elektron to’lovlar to’g’risidagi MBning 2006 yil 17 yanvardagi 1/3-sonli qarori bilan tasdiqlangan nizomga 1-ilovasi Yuqoridagi sxemada turli banklarning mijozlari o’rtasidagi hisob-kitoblarning 2 bosh bank orqali o’tishi mujassamlashgan turli banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar sxemada ko’rib turganimizdek, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Toshkent shahar hisob-kitob markazi orqali tashkil etiladi.

6 Mamlakatimizda milliy to’lov tizimi hukumatimizning doimiy diqqat-e’tiborida bo’lib, u bosqichma-bosqich takomillashtirib borilmoqda. To’lov tizimi orqali amalga oshirilayotgan tranzaksiyalar soni va ularning summasi yildan yilga ortib bormoqda. Ushbu holat mamlakatimiz iqtisodiyotining borgan sari rivojlanayotganligidan dalolatdir. Bunga 2005-2012 yillarda elektron to’lov tizimi a’zolarining o’sish dinamikasi, jismoniy shaxslar, yuridik shaxslar, jumladan davlat korxonalari, yirik va kichik biznes subektlari, ya’ni electron to’lov tizimi foydalanuvchilari o’sish dinamikasi hamda elektron to’lov tizimi foydalanuvchilari o’sish dinamikasi hamda elektron to’lovlar hajmining o’sishi yaqqol misol bo’la oladi. 2.1.2-rasm. 8 Elektron to’lov tizimi foydalanuvchilari va elektron to’lovlar hajmining o’sish dinamikasi _____________________ 8 www.cbu.uz ma’lumotlari asosida tayyorlandi Xususan, BDMAB da ro’yxatga olingan mijozlar soni 2005 yilda 661 749 tashkil etgan bo’lsa,bu ko’rsatkich 2012 yilda 1 224 732 ga yetdi. Ularga ochilgan hisobvaraqlar soni esa mos ravishda 2005 yilda 2 001 910 tani tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilda 4 207 601 ni tashkil etmoqda, ya’ni xo’jalik yurituvchi subektlarning soni

6 uzluksiz ko’payib bormoqda. Bu tabiiyki ular ustidan nazoratni yanada kuchaytirishga undaydi. Yagona vakillik hisobvarag’i bo’yicha to’lov hujjatlarini to’g’ri to’ldirish uchun filialning mijozi javobgar hisoblanadi. Filiallar tomonidan yuboriladigan hujjatlarni o’z vaqtida ijro etish,ularning hisobini to’g’ri yuritishga to’lov markazi javobgardir. Ssuda hisobvarag’idan amalga oshirilayotgan to’lovlarni o’z vaqtida ko’rib chiqishga Kredit boshqarmasi javobgardir. Yagona vakillik hisobvarag’i, hamda filiallarning to’lov markazidagi vakillik hisobvarag’ini likvidligini ta’minlash va vaqtinch to’xtatilgan to’lovlarni kunning oxirigacha o’tkazib yuborish bankning G’aznachilik Boshqarmasi zimmasiga yuklatilgan. Shunday qilib, ko’p filialli barcha tijorat banklari filiallararo operatsiyalarni yuqorida ko’rsatilgan tarzda amalga oshirib boradilar. Respublikamizda to’lov tizimi yil sayin, takomillashib bormoqda. Bu esa banklararo hisob kitob ishlarini o’tkazish texnalogiyalariga qator o’zgartirishlarni kiritilishini taqazo qilmoqda. Banklararo hisob kitoblar ham mazmunan, ham sifat jihatdan avvalgi yillarga nisbata o’zgarmoqda. Barcha hisob kitoblar banklar orqali o’tkaziladi. Pul o’tkazuvchi va pul oluvchi tomonlar bir bankning mijozlari bo’lib, ular o’rtasidagi hisob-kitoblar bir bankda boshlanib, shu bankning o’zida yakunlanadi, ya'ni bir korxona hisobvarag’idan pul mablag’lari summasi kamayib, ushbu summa ikkinchi korxona hisobvarag’iga o’tkazib qo’yiladi. Hisob kitoblar ko’pincha bir bankdan tashqariga ham chiqishi mumkin. Bu hollarda hisob kitoblar bir bank tizimi ichida bo’lishi mumkin, masalan, faqat Sanoatqurilishbanki ichida Bunday holda, Sanoatqurilish bankining biror filiali ushbu bankning boshqa filiali bilan hisob-kitoblarni o’tkazadi. Shu bilan birga turli banklar o’rtasida ham hisob-kitoblar yuzaga kelishi mumkin. Masalan, Sanoatqurilishbanki banki bilan Ipoteka banki o’rtasida banklararo hisob kitoblar o’tkaziladi. Bu holda pul to’lovchi korxona Sanoatqurilishbankining mijozi bo’lsa, pul oluvchi korxona esa, Ipoteka bankning mijozi bo’ladi. Ular o’rtasidagi hisobkitoblar Sanoatqurilishbanki va Ipotaka banki orqali amalaga oshiriladi Shunday qilib, barcha

6 hisob-kitoblarni 3 guruhga bo’lishimiz mumkin. o Bir bank filiali ichidagi hisob- kitoblar o Bir bank ichidagi filiallararo hisob-kitoblar o Turli banklar o’rtasidagi banklararo hisob-kitoblar Bu uch guruh hisob-kitoblarda to’lovlarni o’tkazish texnologiyasi turlicha bo’lib ularni har birini alohida ko’rib chiqamiz. 2.2 Bank filiallari o’rtasidagi hisob kitoblar Bir bank filiallari o’rtasida hisob-kitoblar debet hujjatlari bo’yicha alohida, kredit hujjatlari bo’yicha alohida buxgalteriya provodkalari yordamida bajariladi. Pul mablag’larini o’tkazish avvalo to’lovchi bank filialida amalga oshiriladi. Bunda to’lovchi korxona hisobvarag’idan mablag’lar hisob-kitob hujjatida ko’rsatilgan summaga kamaytiriladi. Ushbu bankdan pul mablag’lari chiqib ketayotganligi sababli, bank filialining banklararo hisob-kitoblar hisobvarag’i ham kamaytiriladi. Bu operatsiya quyidagi buxgalteriya provodkasi yordamida ifodalanadi. Debet to’lovchi mijozning hisobvarag’i Kredit 16103 Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha olinadigan hisobvaraqlardir. Bosh bank axborotni qabul qilishi bilan dasturiy yo’l bilan filiallar o’rtasida mablag’larni o’tkazish bo’yicha buxgalteriya provodkalarini bajaradi, ya'ni bir bank filialining vakillik hisobvarag’idan ikkinchi bank filialining hisobvarag’iga pul mablag’lari o’tkaziladi. Bu operatsiya quyidagi buxgalteriya provodkasi orqali bajariladi. Debe t 22204 «A» filiali Kredit 22204 «B» filiali Bu provodka initsator bank hisobvarag’idagi pul mablag’lar benifitskor bankning hisobvarag’iga o’tkazilganini bildiradi. Benifitskor bank Bosh bankdan o’ziga tegishli bo’lgan pul mablag’larini qabul qilganda dasturiy yo’l bilan quyidagi buxgalteriya provodkasini bajaradi. Debet 16103 «Banklararo hisob-kitoblar» bo’yicha olinadigan mablag’lar Kredit 20200 Mijozning yoki bankning ichki hisobvarag’i

6 Bir bank filiallari o’rtasida o’tadigan hisob kitoblar ushbu provodkalar orqali amalga oshiriladi va ular banklararo hisob-kitoblarga nisbatan soddaroq ko’rinishda tashkil etiladi. Yuqoridagilarni quyidagi sxema orqali yaqqolroq ko’rish mumkin. Bosh bank ATIB “Ipoteka bank” shartnoma To’lovni oluvchi To’lovchi Bank filiali initsiatori Bank filiali benifitsiar

6 2.2.1-rasm 9 Bir bankning turli filiallar mijozlari o’rtasidagi hisob-kitoblarning o’tish texnologiyasi ______________________ 9 K.N.Navro’zova,O.A.Ortiqov “Banklarda hisob va to’lov tizimi”T.Iqtisod-Moliya 2005y To’lovlarni o’tkazish va qayta ishlash avtomatik tarzda bajariladi. Bosh bank filiallarning hisobvaraqlarida pul mablag’larining yetarliligini nazorat qiladi, mablag’lar yetmaganda mablag’ bilan ta'minlash usullarini ishlab chiqadi. Hisob - kitob markazlari elektron to’lov tizimiga ulangan tijorat banklari bilan belgilangan vaqt davomida alohida tarmoq orqali axborat almashish tartibida ish olib boradi. Elektron to’lov tizimi bo’yicha ish kuni boshlanishidan banklarning ichki va tashqi vakillik hosobvaraqlarining qoldiqlari va oborotlari qiymatining mosligi tahlil qilingandan so’ng, banklarga tizimda ishlashga ruxsat etiladi. Fayllarni qabul qilish qayta ishlash va nazorat qilish, jo’natish avtomatik rejimda seanslar bo’yicha amalga oshiriladi. Banklardan kelgan har bir elektron fayl bir daqiqa interval bilan qayta ishlab turiladi, kelgan har bir fayl ichki nazoratdan o’tkaziladi. Tekshiruvdan muvaffaqiyatli o’tgan fayl hisob-kitoblar markazida qayta ishlashga ruxsat etiladi. Kelib tushgan to’lov turiga qarab HKMda buxgalteriya provodkalari amalga oshiriladi. Lekin, tekshiruv jarayonida biror bir yozuvida xato chiqsa ham fayl to’lig’icha bankka qaytariladi. Vaqt o’tishi bilan banklararo hisob-kitoblarning tartibiga o’zgarishlar kiritilib, takomillashtirilib boriladi. Masalan, 1996-2003 sentyabrgacha banklararo hisob-kitoblar barcha banklarga va ularning filiallariga Markaziy bankning hisob-kitob markazida alohida vakillik hisobvarag’i orqali amalga oshirilgan bo’lsa, keyingi vaqtda yagona vakillik hisobvarag’i orqali tashkil etila boshlandi. Quyida 2003 yil oxirigacha banklararo hisob-kitoblarni tashkil etish tartibi bilan tanishib chiqamiz. Hisob-kitob markazida banklararo oborotlarni o’tkazish uchun bir qator hisobvaraqlar yuritiladi. Eng ko’p ishlatiladigan hisob varaqlar hisob - kitoblar markazi balansining aktiv qismidagi

6 17400 va balansning passiv qismidagi joylashgan 27400 hisobvarahlaridir. Bu ikkala hisisobvaraqlar tranzit hisobvarahlar bo’lib, 17400 Hisobvaraq olinadigan banklararo oborotlarni, 27400 hisobvaraq to’lanadigan banklararo oborotlarni hisobga olish uchun ishlatiladi. 17400 va 27400 hisobvaraqlar asosiy hisobvaraqlar bo’lib, ularning har biri bir nechtadan subhisob varaqlarni o’z ichiga oladi. Ular haqida quyida to’xtalib o’tamiz. Bir bankning mijozlari o’rtasidagi hisob-kitoblar shu bankning o’zida o’tkaziladi. Bu holda banklararo hisob-kitoblar vujudga kelmaydi.Buni quyidagi sxema orqali yaqqolroq ko’rish mumkin. 2.2.2-rasm 10 Bir bankning mijozlari bo’lgan sub'ektlar o’rtasidagi hisobkitoblarni o’tkazish texnologiyasi Ushbu sxemaga quyidagicha izoh, beramiz. To’lovchi va oluvchi o’rtasida shartnoma imzolangandan so’ng, to’lovchi o’z bankiga topshiriqnoma topshiradi. Bank topshiriqnomaga asosan, to’lovchining hisobvarag’idan pulni o’tkazadi va bu haqda sotuvchi va to’lovchiga shaxsiy hisobvaraqdan ko’chirma beradi. Sotuvchi to’lovchiga mahsulot jo’natadi. Shunday qilib, hisob-kitoblar tez va oson yakunlanadi. _______________________ Bosh bank To’lovchi va oluvchining banki Shartnoma To’lovchi Pulni oluvchi

6 10 K.N.Navro’zova,O.A.Ortiqov “Banklarda hisob va to’lov tizimi”T.Iqtisod-Moliya 2005y 2.3 Turli banklar o’rtasidagi hisob kitoblar Amaliyotda ko’p hollarda ikki turli banklarning mijozlari bir - birlari bilan xo’jalik munosabatlarini o’rnatadilar bu esa, ushbu banklar o’rtasidagi banklararo hisob-kitoblarni o’tkazishda bank tili va bank kodiga alohida e'tibor beriladi. Bosh bank elektron to’lovlarni qayta ishlab yagona vakillik hisobvarag’i orqali benifitsior bankka jo’natadi. Bosh bankda bu operatsiyalar dasturiy yo’l bilan quyidagi provodka bilan ifodalanadi. Debet 22204 Filiallarga, filiallar va banklararo hisob-kitoblar bo’yicha to’lanadigan hisobvaraqlar Kredit 10301 Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag’i Banklararo hisob-kitoblar bo’yicha elektron to’lovlar kelib tushganda – to’lovni oluvchi bosh bankda dasturiy yo’l bilan ushbu provodka bajariladi. Debet 10301 Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag’i Kredit 22204 Filiallarga, filiallar va banklararo hisob-kitoblar bo’yicha to’lanadigan hisobvaraqlar Filiallar banklararo operatsiyalar bo’yicha elektron to’lovlar kelib tushganda dasturiy yo’l bilan mijozning hisobvarag’iga mablag’larni tushirish bo’yicha quyidagi provodkani bajaradi Debet 16103 «Banklararo hisob-kitoblar» bo’yicha olinadigan hisobvaraqlar Kredit mijozning hisobvarag’i Bosh bankda kliring natijalari bo’yicha yakunlash operatsiyalari avtomatik tarzda o’tkaziladi.Yagona balansga o’tganda 16103 va 22204 hisobvaraqldar o’zaro yopiladi. Turli banklar o’rtasida o’tkaziladigan hisob kitoblar bir qancha murakkabroq hisoblanadi. Turli banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar Toshkent shahar hisob-kitob markazi orqali bajariladi.

6 Bu operatsiyalarni quyidagi sxema orqali ko’rish mumkin.(2.3.1-rasm) 2.3.1-rasm 11 Turli banklar o’rtasidagi banklararo hisob kitoblarni o’tkazish sxemasi Elektron to’lovlarning rivojlanishi va banklararo hisob-kitoblarning zamonaviy mexanizmlar asosida xalqaro talablariga moslashishi, ularning sifat jihatdan yangi bosqichga ko’tarilishi bu xo’jalik yurituvchi subektlar soni uzluksiz ko’payib bormoqda.

6 ________________ 11 www.cbu.uz Ma’lumotlari asosida tayyorlandi

6 Quyidagi jadvalda tijorat banklari mijozlarining talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlari salmog’ini ko’rishimiz mumkin. 2.3.1-jadval 12 Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar dinamikasi № Talab qilib olinguncha saqlanadigan depozitlar 2005 y 2006 y 2007 y 2008 y 2009 y 2010 y 2011 y 2012 y 1 Xusussiy korxonalar, xo'jalik shirkatlari va jamiyatlar depozitlari 250947 290783 36 260 41 784 43 378 46 852 48 641 488510 2 Davlat,korxona tashkilot va muassasalari 16048 15 288 14 843 14 200 13 881 13 529 13 029 12 321 3 Chet el kapitali ishtirokidagi korxonalar 2101 2 245 2 300 2 384 2 437 2 450 2 580 2 610 4 Yakka tartibdagi tadbirkorlar 148006 172771 201292 236742 268396 28 889 294465 313050 Jami mijozlar soni 417102 481087 582695 664110 721092 770720 791715 816491 Yuqoridagi jadval natijalariga qaraydigan bo’lsak, respublikamizda faoliyat yuritayotgan yakka tartibdagi tadbirkorlar depozitlari 2005 yilda 148 006 tani tashkil etgan bo’lsa, 2012 yilga kelib 313 050 tani tashkil etmoqda, ya’ni bu ko’rsatkich 212 foizga ortganidan dalolat beradi. Bu respublikamiz tijorat banklariga mijozlarga xizmat ko’rsatish hajmining yanada oshib borayotganligidan dalolat beradi. Bu o’sishlar albatta tijorat banklarining banklararo hisob kitoblarning tezligi va qulayligiga ham bevosita bog’liq bo’lib hisoblanadi. ________________________ 12 Bozor,pul va kredit jurnal. 05.2013 (192) 13 bet

6 Tijorat banklari mijozlari sonining ortishi natijasida turli bank mijozlari bo’lgan subektlar o’rtasidagi munosabatlarni ko’payishi bu banklararo hisob-kitoblar salmog’ining ham o’sishiga olib keladi. 2.3.2-rasm 13 Maraziy bankning banklararo to'lov tizimi orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar soni (dona) Tahlillar shuni ko’rsatmoqdaki, Markaziy bankning banklararo to’lov tizimi orqali 2003 yilda 17,7 mln dona bo’lsa, 2012 yil moboynida bu ko’rsatkich 48,7 mln. donani tashkil etgan. Bu esa tranzaksiyalar soni solishtirilayotgan davrda milliy to’lov tizimi orqali o’tayotgan to’lov hujjatlari soni 2,7 barobarga o’sganligini kuzatishimiz mumkin. Bu o’sish respublikmiz tijorat banklari uchun ijobiy holat. ________________________ 13 www.cbu.uz Ma’lumotlari asosida tayyorlandi

6 Bu tranzaksiyalarga mos ravishda to’lov hujjatlari summasi ham o’sganligini ko’rishimiz mumkin. 2.3.3-rasm 14 Markaziy bankning banklararo to’lov tizimi orqali amalga oshirilgan tranzaksiyalar summasi (mlrd.so’mda) Yuqoridagi diagramma asosida ko’rishimiz mumkinki Markaziy bankning banklararo to’lov tizimi orqali 2003 yilda 28,2 trln. so’mlik to’lov hujjati o’tgan bo’lsa, 2012 yil moboynida 744,2 trln. so’mni tashkil etdi. Bu esa solishtirilayotgan davrda milliy to’lov tizimi orqali o’tayotgan to’lov hujjatlari summasi 26 barobarga oshganligini ko’rishimiz mumkin. Bu o’sishlar orqali respublikamizda tijorat banklarining elektron to’lov tizimining imkoniyatlarini qay darajada ekanligini ko’rishimiz mumkin. Bu o’sishlarning barchasi banklararo to’lov tizimining nechog’lik samarali ekanligidan dalolat beradi. ________________________ 14 www.cbu.uz Ma’lumotlari asosida tayyorlandi

6 III Bob Yagona vakillik hisobvarag’i orqali banklararo hisob-kitoblarni rivojlantirish Respublika Markaziy banki bilan jahon banki o’rtasida 1998 yil dekabr oyida tuzilgan shartnomaga muvofiq Respublika Moliya sohasini rivojlantirish uchun kredit ajratilgan. Bu loyiha besh yo’nalishga bo’linib amalga oshirilmoqda. Bu yo’nalishlarning biri «O’zbekiston moliya sohasining axborot tizimini takomillashtirish» bo’lib, u o’z ichiga quyidagi vazifalarni oladi: o To’lov tizimini takomillashtirish; o Boshqarish uchun axborot tizimini yaratish; o Bank telekommunikatsiya tizimini rivojlantirish; o Axborot tizimining muxofazasini yaratish. Yuqorida belgilab berilgan, vazifalarni bajarish uchun, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan oxirgi 10 yilda bir qator ishlar qindi. Bu borada rivojlangan davlatlarning tajribasi o’rganildi va amaliyotga tatbiq qilindi. Jahon banki maslahatchilari va ekspertlari O’zbekistonga tashrif buyurishganda barcha banklarning yagona vakillik hisobvarag’iga va yagona balansga o’tishlari lozimligi belgilab berildi. Respublikamiz tijorat banklarining yagona vakillik hisobraqamlariga o’tishi bilan esa, mazkur masalalar yanada jadallashdi. Shuning uchun, jahon tajribasini o’rganish, alohida dolzarblik kasb etadi va bank likvidligini boshqarish sohasida amaliy bilimlar tizimi, hamda yig’ilgan tajriba tahlillari va xulosalarini samarali qo’llash imkonini beradi. Rivojlangan davlatlar iqtisodiyotini kuzatar ekanmiz, Markaziy banklarning to’lov tizimidagi ishtiroki turlicha ekanligini ko’rish mumkin. Bu har xillik turli davlatlarning turli iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy shart-sharoitlari bilan belgilanadi. Ba'zi davlatlarning Markaziy banklari to’lov tizimini yaratish va uni ekspluatatsiya qilish masalalariga chuqur kirishib ketganlar. Bunday davlatlarga Germaniya, Frantsiya, Italiya va Ispaniyani kiritish mumkin. Ba'zi davlatlarning

6 Markaziy banklari qonunchilik bilan belgilab qo’yilgan spetsifik majburiyatlar bilan bog’liq bo’lgan muvofiqlashtiruvchi rolini bajaradi.Ba'zi davlatlardagi Markaziy banklar o’z mijozlari nomidan to’lovlarni bajarish bo’yicha aktiv faoliyat olib borishni afzal ko’radilar, Amerika Qo’shma Shtatlaridagi Markaziy banklari o’z faoliyatini ko’proq to’lov xizmatlarini tijorat asosida olib borishga harakat qiladi. Bugungi kunda Respublikamiz iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi avvalambor, unda amalga oshirilayotgan islohotlar natijalari bilan chambarchas bog’liq. Bank tizimidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy sohadagi ustuvor vazifalarning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Respublikamiz bank faoliyati, tijorat banklari rivojlanishi, ularning erkinlashuvi juda murakkab muhitda, ya'ni iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy raqobat muhitida shakllanmoqda. Bugungi kunda bank faoliyatini erkinlashtirish sharoitida banklararo raqobatning kuchayishi va uning takomillashuvi zaruriyatga aylanib bormoqda. Bank faoliyatida raqobatning xarakteri bozor xarakteri bilan belgilanadi. Kuchli raqobat sharoitida banklarning samarali faoliyat olib borishlari uchun zamonaviy to’lov mexanizmlariga zarurat tug’iladi. Bugun iqtisodiy jarayonlar Respublikamiz tijorat banklarida yetarli resurs mablag’lar bo'lishini talab etadi. Bu mablag’larning bo’lishi esa tijorat banklarining bir-birlari bilan optimal ravishda mablag’larni yagona vakillik hisobvarag’i orqali bitta hisobvaraqqa tezkorlik bilan yig’ib yuqori daromad keltiruvchi aktivlarni moliyalashtirishda asosida yuqori daromad olish imkoniyatiga ega bo'lishni ko'zda tutadi. Yuqori daromad olish esa, o'z navbatida, banklar olib boradigan operatsiyalarning risklilik darajasini oshiradi, chunki banklar asosan chetdan jalb qilingan resurslar bilan ishlaydilar. Ular bir tomondan, o'z aksiyadorlari oldida javobgar bo'lsalar, ikkinchi tomondan, o'z mablag’larini ishonib topshirgan va bank xizmatlaridan foydalanayotgan mijozlar oldida majburiyatga egadirlar. Tijorat banklari tomonidan banklararo hisob-kitoblarni to'la-to'kis olib borish ular tomonidan to’lov tizimining qay darajada tashkil etilganligiga bog’liq. Har bir bank siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa jihatlarni hisobga olgan holda, va amaldagi

6 qonun-qoidalar asosida banklararo to’lovlarni amalga oshirishi banklararo hisobkiroblarning muhim jihati hisoblanadi. Oqilona to’lov tizimining tashkil etilishi banklararo hisob-kitoblarning sifatining oshishishga olib keladi. Bank banklararo hisob-kitoblarni to'g’ri tashkil etish va ular orqali amalga oshirilayotgan to’lovlarning xavfsizligini ta’minlash bank daromadlari riskini kamaytirishga xizmat qiladi. Hozirgi davrda tijorat banklari banklararo hisob-kitoblarni boshqarishning asosiy vazifalari sifatida quyidagilarni ko'rsatib o'tishimiz mumkin: o banklararo hisob-kitoblarga ta'sir ko'rsatuvchi omillarni aniqlash va ularni baholash; o banklararo hisob-kitoblarning xavfsizlik tizimini rivojlantirish va optimallashtirish; o o’tkazilayotgan mablag’larning qay maqsadda va qonuniyligini baholash va uni o'z vaqtida to'g’rilab borish; o elektron to’lov tizimi orqali banklararo munosabatlarni amalga oshirishda hisob-kitob markazlari, to'lov tizimi va axborotlashtirish departamenti va boshqa to’lov tizimiga aloqador markazlarning faoliyatini to’g’ri tashkil qilish. Tijorat banklari to’lov tizimini boshqarishda yuqoridagi tamoyillarga amal qilish, bankning kredit faoliyati samaradorligini oshiradi, o'z navbatida, bankning ko'radigan foydasi ham oshadi. Kuchli raqobatchilik muhitida bank to’lov tizimining zamonaviy va mamlakat iqtisodiyotiga mosligiga alohida e'tibor berish muhimdir, bu banklarga bozor iqtisodiyoti sharoitida samarali faoliyat yurgizishi uchun zarur. Ma'lumki, tijorat banklari faoliyatida olinadigan foydaning barchasi to’lov tizimi orqali amalga oshirilgan operatsiyalar va ko’rsatadigan xizmatlaridan olinadi. Shu sababli ham, har qanday bank o'zining aniq va rivojlangan zamonaviy, samarali boshqarish mexanizmiga ega bo'lishi shart. Bu esa bank tomonidan amalga oshirilgan operatsiyalarning o'z vaqtida

6 to'liq va ishonchli bo’lishini va bank foydasining kafolatidir. Shu jihatdan mamlakatimizda amalga oshirilayotgan tadbirlar o’z natijasini bermoqda. Bu borada, mamlakatimizda zamonaviy axborot va kompyuter texnologiyalarining iqtisodiyot tarmoqlari, ayniqsa bank-moliya va tijorat tuzilmalari faoliyatida keng miqyosda joriy etishda Prezidentimizning 2012 yil 21 martdagi “Zamonaviy axborot komunikatsiya texnologiyalari yanada kengroq joriy qilish chora tadbirlari to’g’risida”gi 1730-sonli Qarori hamda 2012 yil 18 iyuldagi “Ishbilarmonlik muhitini yanada tubdan yaxshilash va tadbirkorlikka yanada keng erkinlik berish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 4455-sonli Farmonlarida belgilab berilgan asosiy yo’nalishlar va vazifalar muhim dasturilamal bo’lib xizmat qilmoqda. Elektron to’lov tizimi bo’yicha hisob-kitoblar doimiy ravishda bir bank vakillik hisobvarag’idan ikkinchi bank vakillik hisobvarag’iga o’tkaziladi, ya'ni bir bank mijozining pul mablag’lari kamayib, ushbu summa boshqa bank mijozining hisobvarag’iga o’tkaziladi, bunday pul o’tkazish elektron axborot ko’rinishida bo’lib, maxsus dastur yordamida aloqa kanallari orqali bajariladi. Lekin mana shu axborotlar muhofazasi eng dolzarb masala bo’lib hisoblanadi. O’zbekistonda ham, bank elektron axborotlarini muhofaza qilish masalalariga alohida e'tibor beriladi. Elektron axborotlarni muhofazasini ta'minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan "O’zbekiston Respublikasi hududida banklarda elektron axborotlarni muhofazalashni tashkil etish to’trisida"gi yo’riqnoma ishlab chiqildi va amaliyotga tadbiq etildi. Ushbu yo’riqnoma banklar o’rtasida elektron to’lov tizimi orqali o’tadigan axborotlarni muhofazalashning asosiy yo’nalishlari va ularni joriy etish tartibini belgilab beradi. Mazkur yo’riqnomaga banklarda elektron to’lov tizimida hisoblash texnika vositalari (keyingi o’rinlarda HTV) bilan hujjatlarni tayyorlashda rioya etilishi shart. Bank muassasalarida elektron to’lov tizimi orqali qabul qilinadigan va uzatiladigan axborotlar bilan ishlash uchun, ruxsat quyidagi shaxslarga beriladi:

6 o Bank rahbari bilan amaldagi mehnat shartnomasiga muvofiq to’liq moddiy javobgarlik to’trisida yozma shartnoma tuzilgan xodimga; o Bosh buxgalterga HTV ga texnik xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanadigan shaxslar hamda HTVdan foydalanuvchilar "O’zbekiston Respublikasi hududida banklarda elektron axborotlarni muhofazalashni tashkil etish to’g’risida"gi yo’riqnoma, texnik vositalarini ishlatish bo’yicha yo’riqnomalar, shuningdek, axborotlarni muhofaza qilish tartibini belgilovchi boshqa me'yoriy hujjatlarni o’rganib chiqqach, ularning bilimi tekshirib ko’rilgandan keyingina ishga qo’yiladi. HTV shovqindan to’silgan, tashqaridan begonalarni kuzatishi mumkin bo’lmagan, ishonchli himoyalangan xonalarda o’rnatiladi. Ushbu xonalar quyidagi jihozlanish talablariga javob berishi shart: o Mustahkam devorlar va ishonchli to’siqlarga ega bo’lishi; o Maxsus kodli qulflar yoki boshqa ishonchli qulflar o’rnatilgan mustahkam eshiklar bilan jihozlanishi; o Derazalar xonaga kirishdan himoya qilish vositalariga ega bo’lishi, shuningdek begona shaxslarning ko’z, yoki maxsus ko’rilmalar bilan kuzatishidan himoya qiluvchi deraza pardalari, zarur hollarda, Ichki Ishlar organlari qo’riqlash bo’linmalari bilan bog’liq ogohlantirish qurilmalari bilan jihozlangan bo’lishi; o Yong’in havfsizligi talablariga javob berishi. Ish faoliyati HTV bilan bog’liq bo’lgan rahbarlar tegishli mutaxasislar va yuridik xizmat xodimlari bilan birgalikda quyidagi tadbirlarni amalga oshirilishini taminlashlari zarur: o Tegishli bankka, yoki uning bo’linmasiga taa'luqli bo’lgan bank sirini tashkil etuvchi ma'lumotlar ro’yxntini aniqlash:

6 o Zarur hollarda, yetkazilgan zararlarni qoplash maqsadida qonunchilik talablarilaridan kelib chiqqan holda, ko’rsatilgan axborotlarga ega bo’lga har bir xodim bilan «Bank siri» va boshqa xizmat ma'lumotlarini sir saqlash majburiyatnomani imzolash; o Bank siri axborotlari HTV dan chiqib ketishi, bunday ma'lumotlar oshkor qilinishini, hamda HTVlarni yo’qolishi yoki o’g’irlanishining oldini olish, qo’shimcha nurlanish va kuzatishlar bo’lmasligi choralarini ko’rish o HTV da ishlaydigan shaxslar sonini cheklash choralarini ko’rish bank siri axborotlaridan foydalanish uchun belgilangan tartibga rioya qilish; o HTVni "viruslar" dan himoya qilish maqsadida kompyuter tashkil etuvchi qismlarni va dasturlarni shuningdek kompyuter tashkil etuvchi qismlarni va dasturlarni ruxsatsiz o’zgartirishga, eksport tasdig’idan o’tmagan va foydalanishga tavsiya etilmagan dasturlarni, shuningdek, kompyuter o’yinlarini o’rnatishga yo’l qo’yilmaslik; o O’zbekiston Respublikasi Markziy bankining HTVlarni ishlatish jarayonida axborotlarni muhofazalash bo’yicha me'yoriy hujjatlari talablariga rioya qilishni nazorat etish; o Muntazam ravishda xodimlarning malakasini oshirishga doir tadbirlarni amalga oshirish va boshqalar. Bunday tadbirlar har bir bankda elektron axborotlar muhofazasini ta’minlashga yordam beradi. Bundan tashqari respublikamizda to’lov tizimi va axborotlashtirish departamentining tashkil etilganligi ham vakillik hisobvarag’i orqali banklararo hisob kitoblarni takomillashtirishda muhim omil sifatida e’tirof etishimiz mumkin. To'lov tizimi va axborotlashtirish departamenti (keyingi o'rinlarda- Departament deb yuritiladi) Markaziy bank apparatining mustaqil tarkibiy bo'linmasi hisoblanadi. Departamentning asosiy vazifasi - respublika bank to'lov tizimining bir maromda

6 samarali ishlashini va respublika miqyosida, banklararo hamda xalqaro hisob-kitoblar texnologiyasini jahon andozalariga mos ravishda takomillashtirish, jahon bank tizimi amaliyotidagi ilg’or axborot texnologiyalarini o'rganish va uni respublika bank tizimiga tadbiq etish ishlarini tashkil qilish va ularni rivojlantirish, to'lov tizimi va axborotlashtirish tizimi faoliyatining me'yoriy-huquqiy hujjatlarini ishlab chiqish va ularning ijrosini nazorat qilishdan iborat. Departamentning asosiy vazifalari. 1) Respublika miqyosida banklararo hamda xalqaro hisob-kitoblar texnologiyasini jahon andozalariga mos ravishda takomillashtirish, jahon bank tizimi amaliyotidagi ilg’or axborot texnologiyalarini o'rganish va uni respublika bank tizimiga tadbiq etish ishlarini tashkil qilish va ularni rivojlantirish, to'lov tizimi va axborotlashtirish tizimi faoliyatining me'yoriy-huquqiy hujjatlarini ishlab chiqish va ularning ijrosini nazorat qilish. 2) Banklararo va bank miqyosida to'lov operatsiyalari hamda hisob-kitoblar tizimini takomillashtirish, xorijiy davlatlar bilan qilinadigan xalqaro hisob-kitoblar texnologiyasini ishlab chiqishda ishtirok etish. 3) Real vaqt tartibiga asoslangan va hisob-kitoblarning ishonchlilik darajasini oshirishga yo'naltirilgan respublika to'lov tizimini tashkil etish va uni rivojlantirishga oid talablarni ishlab chiqish. 4) To'lov tizimi masalalari bo'yicha pul-kredit siyosatining asosiy ko'rsatmalarini bajarish, O'zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar uslubini rivojlantirish va to'lov tizimini takomillashtirish. 5) Bank sohasida ishlatiladigan dasturiy vositalar ekspertizasi va ularning ishini kuzatib borish, elektron ma'lumotlar tizimidan foydalanishni ta'minlash, kompyuter savodxonligi bo'yicha o'quv kurslarini tashkil etish. 6) Markaziy bankning yagona avtomatlashtirilgan axborot tizimini loyihalash, ishlab chiqish va rivojlantirish bo'yicha me'yoriy hujjatlar bazasini yaratish. 7) Markaziy bank va umuman bank tizimi faoliyatida zamonaviy ilg’or texnologiyalarga asoslangan telekommunikatsiya, mahalliy (lokal) kompyuter tarmoq

6 tizimlarini ishlab chiqib tadbiq etish, rivojlantirish, ularga sifatli texnik xizmat ko'rsatilishini ta'minlash hamda Markaziy bank tarkibiy bo'linmalarida kompyuter va orgtexnika vositalarini ro'yxatga olish, ular tarkibini yangilash, ta'mirlash va texnik holati haqidagi hisobotlarni tuzish. Departamentning funktsiyalari 1) O'zbekiston Respublikasi banklarida banklararo hamda bank ichida hisob- kitoblarni amalga oshirish uslubiyati hamda davlatlararo hisob-kitoblar bo'yicha me'yoriy hujjatlarni ishlab chiqishda ishtirok etish; 2) Markaziy bankning tegishli bo'linmalari bilan hamkorlikda amalda bo'lgan hsobkitob, to'lov hujjatlarining yangi shakllarini ishlab chiqish; 3) Milliy to'lov tizimining samaradorligini, ishonchliligini, bir xil muvozanatda bo'lishi va raqobatbardoshliligini oshirish hamda xavf-xatarni kamaytirish bo'yicha takliflar tayyorlash; 4) Respublikada to'lov tizimini takomillashtirish bo'yicha davlat va hukumat dasturlarini ishlab chiqishda ishtirok etish; 5) Banklararo hisob-kitoblarni to'g’ri va o'z vaqtida amalga oshirilishi, tijorat banklari vakillik hisobvaraqlarining holati va banklararo aylanmalarini nazorat qilish; 6) Banklarga bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun litsenziya berish masalasini ko'rib chiqish; 7) Banklar tomonidan to'lovlarni amalga oshirish tartibi buzilgan taqdirda ularga nisbatan qo'llaniladigan choralar bo'yicha takliflar berish; 8) Markaziy bankning Bosh Ahborotlashtirish Markazi qoshidagi Bank Depozitorlarining Milliy Ahborot Bazasi faoliyatini muvofiqlashtirish. 9) Axborotlashtirish va to'lov tizimlarini yuksak darajada tashkil etish uchun horijiy davlatlar banklari va moliya institutlari bilan o'zaro ?amkorlik ?ilish; 10) Bank tizimiga informatsion texnologiyani joriy etish, yangi avtomatlashtirilgan bank tizimlarini o'rganish va ularni amalda qo'llash bo'yicha takliflar tayyorlash.

6 Mamlakatimizda elektron to’lov tizimini va banklararo hisob-kitoblarni takomillashtirish borasida olib borilgan tadbirlarning barchasi bank tizimimizning yanada rivojlanishiga o’z hissasini qo’shmoqda. Xulosa Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, respublikamiz tijorat banklarining elektron to’lov tizimi orqali yagona vakillik hisobvarag’iga o’tilishi bu iqtisodiyotimizning qon tomiri hisoblangan banklar faoliyatida misli ko’rilmagan kashfiyot bo’ldi deyishimiz mumkin. Tijorat bankining yagona vakillik hisobvarag’i bankning banlararo hisob-kitoblarni amalga oshirishdagi asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. Tijorat banklarining yagona vakillik hisobvarag’iga o’tilishi respublikamiz banklari imkoniyatini va ular oldida turgan eng asosiy muammolardan biri bo’lgan likvidlilik masalalariga ham munosib yechim sifatida qarashimiz mumkin. To’lov tizimining yagona vakillik hisobvarag’iga o’tilishi bank tizimida juda ko’p qulayliklarga olib keldi.Bular: o Tizim ichidagi amalga oshiriluvchi operatsiyalar tezlashadi, hamda real vaqt rejimida ishlaydi; o Katta daromad keltiruvchi yirik loyihalarni moliyalashtirish uchun resurslarni tez jamlash imkoni paydo bo’ladi; o Banklararo bozorda resurslar qayta taqsimotida ham bankning raqobatbardoshligini oshiradi; o Hujjatni qayta ishlash chog’ida uning ahvolini monitoring qilish; o Hisobvaraqlardagi mablag’lar harakati to’g’risida tezkor ma’lumotlar olish. o kunlik to’lovlarni o’tkazish uchun band bo’lgan mablag’larning bir qismini bo’shashiga, shu bilan birga bo’shagan mablag’larni tegishli aktivlarga joylashtirish imkoni yaratildi; o bank filiallarida butun kun davomida paydo bo’ladigan tavakkalchiliklarni kuzatib, uni o’z vaqtida bartaraf etish mumkin bo’ldi;

6 o bankning yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga bo’lgan har bir jarayonni tizim orqali kuzatish mumkin bo’ldi; o bank filiallarining qay biri zaif, qay biri mustahkamligini tahlil qilish va tez, operativ ravishda choralar ko’rish imkoni yaratildi; o bankning yagona kundalik balansi uning likvidligi, tavakkalchiliklari, majburiyati, kapitali qanday darajada ekanligini aniq ko’rish va tahlil qilish imkoniyati yaratildi. Bular natijasida tijorat banklari faoliyatida yuzaga kelishi mumkin bo’lgan turli noqonuniy operatsiyalar ustidan nazorat olib borish va ularning oldini olish hamda tijorat banklarining daromadlarini yanada oshirish imkoni tug’ildi. Respublika bank tizimida yangi hisob tizimi rejasiga o'tilishi tijorat banklari va Markaziy bank to'lov tizimi tub burilish yasadi. Elektron to'lov tizimining mavjud amaliy dasturi rivojlantirilib, tizimning katta o'tkazish qobiliyati va hujjatlarning yuqori tezlikda qayta ishlanishi (hududlararo hisob-kitoblar - 15 daqiqada, bitta hudud ichidagi hisob-kitoblar esa - 3-5 daqiqada) pul mablag’lari aylanishini jiddiy oshirdi. Bu esa respublika xo'jalik yurituvchi sub'ektlarining faoliyatiga ijobiy ta'sir etdi, banklarga vaqtincha bo'sh turgan mablag’lardan samarali foydalanish va kredit xavfxatari darajasini hamda likvidlilik xavf-xatarini tezkorlikda boshqarish imkonini berdi. To’lov tizimining hozirgi darajaga yetishida bir necha omillar xizmat qilgan. Bu omillar quyidagilardir: 1. Buxgalteriya hisobining jahon andozalariga mos keluvchi Bank Depozitorlari Milliy Ahborot Bazasi tashkil etildi. 2. Vazirlar Mahkamasining bir qator qarorlari asosida soliqdan ozod etilgan mablag’lar hisobiga bank tizimi to’liq kompyuterlashtirildi. 3. Banklar o’z imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda «Fido-Biznes» firmasi tomonidan yaratilgan dasturiy ta'minoti bilan to’liq ta'minlandi va imkoniyati

6 yetadigan banklarga, jumladan,Milliy bank, Asaka banklarga dasturiy ta'minot yaratishga doir texnik talablar qo’yildi. To’lovlarning elektron usulda amalga oshirilishi ham mijoz uchun tez amalga oshirish quvvati jihatidan juda ham qulay, ham bank uchun xarajat kamligi uchun juda foydalidir.Shuning uchun, O’zbekistonda yaratilgan elektron to’lovlar tizimi milliy to’lov tizimining asosi bo’lib, uni rivojlantirish umummilliy ahamiyatga ega. Ilmiy izlanishlar natijasida amaliy takliflar va xulosalar ishlab chiqilgan. • Tijorat banklarininig yagona vakillik hisobvaraqlari orqali o’tadigan elektron to’lovlarning xavfsizligini yuqori darajada takomillashtirish; • Ularni rivojlangan mamlakatlar tajribalariga tayangan holda yanada rivojlantirish va takomillashtirish; • Tijorat banklari tomonidan qabul qilingan depozitlardan Markaziy bank tomonidan majburiy zaxira normasini imkon qadar pastroq darajaga tushirib, tijorat banklarining likvidlilik darajasini yanada oshirish. Hozirgi vaqtda, respublikada to’lov tizimini mukammallashtirish, to’lov vositalarini rivojlantirish va mijozlarga qulay bo’lgan tuli avtomatlashtirilgan tizimni ishlab chiqish asosiy maqsad qilib belgilangan. Demak, bank muassasasi uchun vakillik hisobraqami shunday hisob-kitob raqamiki, unda tijorat bankining barcha mablag’lari ya'ni, o’z mablag’lari ham, xizmat ko’rsatilayotgan mijozlar mablag’lari ham, shuningdek boshqa jalb etilgan resurslar ham saqlanadi. Vakillik hisobraqami orqali banklar mijozlarga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq bo’lgan barcha operatsiyalarni, shuningdek xo’jalik sub'ekti sifatida bank operatsiyalarining o’zini ham amalga oshiradi.

6 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. O'zbekiston Respublikasi “Markaziy banki to'g’risida”gi Qonuni. 21 dekabr 1995 yil. 2. O'zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to'g’risida”gi Qonuni. 25 aprel 1996 yil. 3. O'zbekiston Respublikasining “Elektron raqamli imzo to’g’risida”gi Qonuni. 2003 yil 11 dekabr. 4. O'zbekiston Respublikasining “Bank siri to'g’risida” gi Qonuni 2003 yil 30 avgust 530-II-sonli 5. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tijorat banklarining kapitallashish darajasini oshirishni rag’batlantirish chora-tadbirlari to'g’risida» gi PF- 3831sonli Farmoni, 2006 yil 19 dekabr. 6. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga oshirilishni jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni. 2005 yil 14 iyun. 7. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aksiyadorlik tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to'g’risida»gi PF-2084-sonli Farmoni, 1998 yil 2 oktyabr. 8. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni isloh qilish va modernizatsiyalashning maqsad va vazifalarini amalga oshirish to’g’risida”gi Qarori. 2005 yil 10 mart. 9. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank plastik kartochkalardan foydalangan holda hisob-kitob tizimini rivojlantirishni rag’batlantirish bo'yicha qo'shimcha chor-tadbirlar to'g’risida”gi 2010 yil 19 apreldagi Qarori. 10. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning “2011-2015 yillarda Respublika Moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish

6 hamda yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga erishishning ustuvor yo'nalishlari to'g’risida”gi 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438 sonli Qarori. 11. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada rivojlantirish va bo'sh pul mablag’larini bank aylanmasiga jalb etish chora-tadbirlari to'g’risida»gi PQ-726-sonli qarori, 2007 yil 7 noyabr. 12. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori.2005 yil 15 aprel. 13. I.A. Karimov. Mamlakatni modernizatsiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo'lida. T.: O'zbekiston, 2008. 14. I.A. Karimov Bank tizimi, pul muomalasi, kredit, investitsiya va moliyaviy barqarorlik to'g’risida. Toshkent: O'zbekiston, 2005 y. 15. O'zbekiston Respublikasi Markaziy bank buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasi 2005 yil “24” dekabr № 28-A/1 16. O'zbekiston Respublikasi Tijorat banklarining hisobvaraqlar rejasi. 2004 yil 17 iyul. 17. O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O'zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to’g’risida”gi Nizom.2002 yil 15 aprel. 18. Markaziy bankining “Banklararo to’lov tizimi orqali elektron to’lovlarni amalga oshirish tartibi to’g’risida”gi Nizomi.2006 yil 14 fevral. 19. O'zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Umumiy foydalanishdagi telekomunikatsiya tarmoqlarini qo’llagan holda to’lov tizimini tashkil qilish qoidalari”Nzomi. 2008 yil, 13 fevral. 20. Markaziy bankining “Bank hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko’rsatish tizimlarining ishlash tartibi to’g’risida”gi Nizomi. 2010 yil 19 noyabr 21. K.N.Navro’zova, O.A.Ortiqov “Banklarda hisob va to’lov tizimni”O’quv qo’llanma.T.Iqtisod-Moilya 2005y

6 22. SH.Z.Abdullayeva, K.N.Navro’zova “Banklarda buxgalteriya hisobi asoslari” O’quv qo’llanma.-T. 2002y. 23. K.N.Navro’zova.“Banklarda buxgalteriya hisobi va operatsion texnika” TMI,2003 y. 24. И . А . Муругова , К . Н . Наврузова Операционная техника и учета в банках . ТМИ ;2004 г . 25. И . А . Муругова Операционная техника и учета в банках . T.2004 г 26. К . Г . Парфенов “ Банковский учет и операционная техника в коммерчиских банках ” Изд -3- е переработка . М .2001. 27. T. Bobaqulov Tijorat banklari tashqi iqtisodiy faoliyatni rivojlantirishda naqd pulsiz hisob-kitoblar”.Bozor,pul va kredit”jurnali 2004 yil 9-son. 28. F.Mullajonov. O'zbekiston bank tizimi: Barqaror rivojlanish, xalqaro me'zonlarga erishish yo'lida // Bozor, pul va kredit jurnali. - Toshkent, 2013. № (188) 01/2013. B.4-12. 29. M.Jumanazarov “O’zbekistonda elektron to’lovlar tizimi rivojlanishi”. “Bozor,pul va kredit” jurnali 05.2013 192 son. 30. Bank axborotnomasi. - Toshkent, 2013 yil 1 may. - № 19 (886). 31. SH.Z.Abdullayeva, K.N.Navro’zova Omonatlarni kafolatlash tizimining zarurligi.”O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirishning asosiy yo’nalishlari” mavzusidagi xalqaro ilmiy amaliy konferensiya materiallari. 32. “2012 yilda pul - kredit sohasidagi vaziyat va monetar siyosatning 2013 yilga mo'ljallangan asosiy yo'nalishlari”. Bozor, pul va kredit jurnali. - Toshkent, 2013. - № (188) 01/2013. Internet saytlari. http://www.cbu.uz http://www.mf.uz http://www.b а nk.uz http://www.cbr.ru http://www.bpk.uz

O'xshashlar

Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobi va auditi

Ichki audit xizmati ishining samaradorligini

Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobi va auditning xususiyatlari

“Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash

Kichik biznesni rivojlantirishda yagona soliq to’lovining ahamiyati