“Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

“Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63.7451171875 KB

Ko'chirib olish

“ Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash BITIRUV MALAKAVIY ISHI 2

MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………3 I BOB. “BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA SHAKLLARI” MAVZUSINI O’RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusining ahamiyati, maqsad va vazifalari…………………………………………………….....6 1.2 Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllarining umumiy tavsifi……13 II BOB. “BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA SHAKLLARI” NI O’QITISHDA MODELLASHTIRUVCHI O’YIN METODINI QO’LLASH 2.1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llashning ahamiyati……………………..30 2.2 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab darsni tashkil etish…………………38 III BOB. “BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA SHAKLLARI” MAVZUSINI O’QITISHDA MODELLASHTIRUVCHI O’YIN METODINI QO’LLAB DARS O’TISHNI TAKOMILLASHTIRISH 3.1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llashning samaradorligini oshirish……...44 3

3.2 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash bo’yicha tavsiyalar………………..47 Xulosa…………………………………………………………………….........49 Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………...51 Kirish Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab respublikamizda qator islohotlar olib borila boshlanda va bu jarayonlar davom etmoqda. Mamlakatimizning qaysi sohasini olmaylik, xoh iqtisod, xoh siyosat yoki boshqa sohalarda islohot va yangiliklarga duch kelamiz. Olib borilayotgan islohotlarning tub zamirida mamlakat aholisining turmush tarzini yahshilash yotadi albatta. Ushbu yo'nalishda xususiy mulkchilikni shakllantirish va kichik biznes sohasiga alohida e'tibor qaratilmoqda. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va chuqurlashtirish sharoitida turli mulkchilikka asoslangan tashkiliy-iqtisodiy jihatdan bir-biridan farq qiluvchi ko'plab xo'jalik yurituvchi subyektlarning paydo bo'lishiga zamin yaratildi. Shu munosabat xo'jalik yurituvchi subyektlarda buxgalteriya hisobning to'g’ri yo'lga qo'yilishi va uning ustidan nazoratning samarali mexanizmini ishlab chiqish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir. Xususan, buxgalteriya hisobining ahamiyati sifatida xo'jalik yurituvchi subektlarda hisob tizimining naqadar to'g’ri yuritilishi, xo'jalikning iqtisodiymoliyaviy faoliyatini o'rganish va uning holatiga xolisona baho berish, shuningdek iqtisodiy ko'rsatkichlarning samaradorligini aniqlash hamda nazoratini o'rganish bugungi kunda talaba yoshlarga muhim dastur vazifasini o'taydi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, mustaqillikdan keyin har bir jabhada tub o'zgarishlar bo'ldi. Buning yaqqol misoli sifatida ta'lim sohasini misol qilmoqchiman. 4

Mamlakatimiz kelajagi bo'lmish yoshlarga katta e'tibor qaratilib, respublikamizda hozirgi kunda ta'lim tizimi tubdan istoh qilinib, o'qitishning yangi shakllari amaliyotga tadbiq etildi. Oddiy an'anaviy usullardan yangicha ta'lim tehnologiyalariga o'tildi. Bir qator qonun hujjatlari ishlab chiqilib, kuchga kirdi. Ta'lim tizimida asosan hozirgi kunda talabalarning o'zlari mustaqil ishlashiga katta e'tibor qaratilmoqda. Barcha talabalarning darsda to'liq ishtiroklarini ta'minlash maqsadida turli xil ta'lim metodlari ishlab chiqildi. “ Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari “ mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab dars jarayonini tashkil etish dolzarb muzmmodir. Tadqiqot obyekti va predmeti. BMI ning obyekti iqtisodiy ta’lim muassasalarida “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab, dars jarayonini tashkil etish va o’rganish. BMI ning predmeti iqtisodiy ta’lim muassasalarida “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodining shakl va vositalari. BMI ning maqsadi . “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab dars jarayonini tashkil etish hamda talaba – yoshlarga malaka va ko’nikmalarni shakllantirish. BMI ning vazifalari. - bo’lajak iqtisodchi kadrlarga buxgalteriya hisobi to’g’risida tushunchalarni shakllantirish; - “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini usullarini tanlash; - “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab dars o’tishning samaradorligini oshirish yo’llarini izlash. 5

BMI ning nazariy va amaliy ahamiyati. “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusi ilmiy manbalar asosida organilgan va tahlil qilingan. Hozirgi kunda ma’lumki iqtisodiy fanlar bo’yicha kadrlar yetishtirishga katta ahamiyat berilgan. Buxgalteriya hisobi bo’yicha ham ta’lim muassasalarida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Xuddi shunday BMI ning mavzusi “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusi bo’yicha ham tavsiyalar ishlab chiqilgan. BMI ning qisqacha tavsifi: - Kirish; - Uchta bob; - Oltita paragraf; - Umumiy xulosa va takliflar; - Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 6

I BOB. “BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA SHAKLLARI” MAVZUSINI O’RGANISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusining ahamiyati, maqsad va vazifalari Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab mamlakatimiz jadal sur'atlar bilan rivojlanib kelmoqda. Buning bosh mezoni sifatida tanlangan yo'lning to'g’ri ekanligini aytib o'tish maqsadga muvofiq. Hozirgi kunda butun dunyo davlatlari tan olgan bozor iqtisodiyotidan borayotgan ekanmiz, mamlakatimiz iqtisodiyoti bozor munosabatlarini erkinlashtirish yo'li orqali rivojlanmoqda. Bozor iqtisodiyotini erkinlashtirish, davlat mulkini xususiylashtirish jarayonini chuqurlashtirish, mulkchilikning turli - tuman shakllaridagi korxonalarini yaratish hamda sog’lom raqobatchilikni rivojlantirish asosida amalga oshiriladi. Yirik ijtimoiy ishlab chiqarish, yuqori sifatli ishlab chiqarishni va boshqarishni talab qiladigan raqobatsiz rivojlana olmaydi. 1 Bizga ma'lumki, hozirgi raqobat muhiti jarayonida korxonalarning samaradorligi bevosita mahsulot sifati hamda uning tannarxiga bog’liq. Tannarxni to'g’ri kalkulyatsiya qilish esa bevosita buxgalteriya hisobiga borib taqaladi. Shunday ekan korxonalarni boshqarish, uning oldiga qo'yilgan reja ko'rsatkichlariga doir vazifalarni bajarish maqsadida xo'jalik faoliyati ustidan kundalik kuzatib borishni talab qiladi. Bunday kuzatish va boshqarish xo'jalik hisobi yordamida amalga oshiriladi. Mulkchilik va tarmoq shaklidan qat'iy nazar, barcha korxonalarda buxgalteriya hisobi yuritiladi. U korxonadagi xo'jalik mablag’larining tuzilishi, joylashishi, qaysi manbalardan tashkil topganligi hamda xo'jalik jarayoni va muomalalari ta'siri ostida bo'layotgan o'zgarishlarning borishi ustidan uzluksiz nazorat olib boradi. Buxgalteriya hisobi, korxona ihtiyoridagi mablag’lar, xo'jalik jarayoni, uning ta'siri ostidagi ho'jalik mablag’larining hajmi, tuzilishi, 1 . 1 D.Tojiboyeva Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi o`quv qo`llanma.: T.2007 7

joylanish va tayinlanishidagi sodir bo’ladigan o'zgarishlar aks ettiriladi hamda korxonalar xo'jalik faoliyatining moliyaviy natijalari aniqlanadi. Buxgalteriya hisobi fanidan bizga ma'lumki, ushbu hisob tizimi bevosita hujjatlarga asoslangan holda olib borilib, uzluksiz tashkil etiladi. qisqa qilib aytganda, buxgalteriya hisobi xo'jalish operatsiyalarining hujjatlarda aks ettirilgan puldagi ifodasidir. Buxgalteriya hisobi vositasida Korxonalar ho'jalik faoliyati jarayoni, mablag’lari aks ettiriladi hamda ularning tashkil topish manbalari nimalardan iborat ekanligi to’g’risidagi ma'lumotlar olinadi. Shunisi ham borki, buxgalteriya hisobida faqat pul o’lchovida foydalanish mumkin bo'lgan xo'jalik jarayoni va mablag’larigina o'z aksini topadi. Pul ifodasiga ega bo'lmagan Korxonalarning mulklari buxgalteriya hisobida o'z aksini topmaydi. Agar ularning qiymati aniqlanib, pulda ifodalangan bo'lsa, u holda bular ham buxgalteriya hisobida hisobga olinadi. Joiz kelganda, buxgalteriya hisobi va uning predmetiga to'xtalib o'tsak. Buxgalteriya hisobining asosiy maqsadi - to'liq va ishonarli axborotlarni shakllantirish, ichki va tashqi foydalanuvchilarni u bilan ta'minlash, shuningdek boshqaruv va moliyaviy qarorlar qabul qilish uchun axborotlardan foydalanish 2 . Demak, buxgalteriya hisobi bu: - subektning iqtisodiyoti to'g’risida miqdoriy (moliyaviy) axborot beruvchi axborot tizimidir; - iqtisodiy axborotni aniqlash, nazorat qilish, o'lchash va uzatish jarayonidir; - cheklangan resurslardan foydalanish usulini tanlab olishda zarurdir. Demak, buxgalteriya hisobining predmeti korxonaning pul ifodasida aks ettiriladigan xo'jalik mablag’lari, shu mablag’lar manbalari, ularning ho'jalik faoliyati va moliyaviy natijalaridir. 2 O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonuni 8

Buxgalteriya hisobi predmetini bunday ta'riflash bilan barcha Korxonalar uchun umumiy bo'lgan xalq ho'jaligining kengaytirilgan takror ishlab chiqarishini olib borish ko'rsatiladi. Bu buxgalteriya hisobining eng muhim xususiyatlaridan biridir. Mamlakatimizda buxgalteriya hisobi sanoat, qishloq ho'jaligi, qurilish va boshqa tarmoqlari Korxonalarida, tijorat banklari, sug’urta kompaniyalari, noishlab chiqarish tarmog’i Korxonalari va umuman olganda barcha Korxona, tashkilot hamda muassasalar yuritiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va butun iqtisodiyot bo’yicha buxgalteriya hisobotlarini yig’ish va bu ma'lumotlarni kerakli ko'rsatkichlarda guruhlashtirish natijasida hamma Korxonalarning xo'jalik mablag’lari, ularning tuzilishi, joylanishi va tayinlanishi, ho'jalik faoliyati haqidagi buxgalteriya hisobining ma'lumotlariga ega bo'ladilar. Buxgalteriya hisobining predmeti haqida batafsil ma'lumotga ega bo'lish uchun buxgalteriya hisobining ob'ektlari bilan yaqindan tanishmog’imiz lozim. Asosiy va joriy aktivlar, majburiyatlar, o'z sarmoyasi, rezervlar, daromad va xarajatlar, foyda va zararlar hamda ularning harakati bilan bog’lik bo'lgan xo'jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining ob'ektlari hisoblanadi. Buxgalteriya hisobining ob'ektini umumlashtirilgan holda quyidagilar tashkil etadi: ho'jalik mablag’lari, ho'jalik mablag’larining tashkil topish manbalari, ho'jalik jarayonlari va moliyaviy natijalar. Quyidagi chizmada buxgalteriya hisobining ob'ektlari ko'rsatib o'tilgan: 1-rasm xo'jalik mablag’lari xo'jalik mablag’larining tashkil topish manbalari xo'jalik jarayonlari Moliyaviy Natijalar 3 9

3 1-rasm. O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonuni Korxonalar moliya-xo'jalik faoliyatini amalga oshirishi uchun ma'lum turdagi mablag’larga ega bo'lishi kerak. Ular xo'jalik jarayonida turli funksiyalarni bajaradi va shuning uchun ular buxgalteriya hisobida ho'jalik mablag’lari deb yuritiladi. Buxgalteriya balansida ho'jalik mablag’lari aktivlar sifatida e'tirof etiladi. Aktivlar - sub'ekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir. Korxona, tashkilot va muas-sasalarda aktivlar asosan quyidagi turlarga bo'linadi: uzoq muddatli aktivlar, aylanma (joriy) aktivlar 3 . Uzoq muddatli aktivlar deb - uzoq muomala muddatiga ega bo'lgan (12 oydan ortiq) va investitsiyalash maqsadida saqlab turilgan hamda hisobot kunidan boshlab 12 oy davomida sotilishi mumkin bo'lmagan aktivlardir. Ularning tarkibiga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar, kapital quyilmalar va boshqa uzoq muddatli aktivlar kiradi. Aylanma (joriy) aktivlar deb, asosan qayta, takroriy sotish maksadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan va undan hisobot kunidan keyingi 12 oy mobaynida foydalanish kutilayotgan aktivlarga aytiladi. Aylanma aktivlar tarkibiga ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot va tovarlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, pul mablag’lari, qisqa muddatli moliyaviy qo'yilmalar hamda joriy debitorlik qarzlari kiri-tiladi. Korxona mablag’lari har yil manbalar hisobiga shakllanadi. Buxgalteriya balansiga binoan ho'jalik mablag’larining tashkil topish manbalari 2 turga bo'linadi: o'z mablag’larining manbalari, majburiyatlar. O'z mablag’lari manbalari tarkibiga Korxonani tashkil etish paytida hosil qilingan ustav kapitali, shuningdek qo'shilgan kapital, rezerv kapitali, maqsadli tushumlar, Korxonaning ishlab topilgan sof foydasidan shakllantirilgan boshqa vositalar kiradi. 3 O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonuni 10

Majburiyatlar shahsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni topshirishni bajarish, pul to'lash va boshqa majburiyatlaridir yoki muayyan hatti-harakatdan tiyilib turish majburiyatidir. har bir Korxona muayyan turdagi faoliyatni amalga oshirishga ihtisoslashgan. Biror-bir turdagi faoliyatni amalga oshirish, xususan, mahsulot ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz davom etib turishi uchun avval ta'minot, keyin esa sotish jarayonini amalga oshirish lozim. Ta'minot jarayoni Korxona ishlab chiqarish faoliyatining normal borishi uchun muntazam ravishda hom-ashyo, material, yoqilgi, shuningdek turli hildagi asosiy vositalarning hxrid qilib turilishi zarurligi bilan izohlanadi. Bu jarayon ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur vositalarni mol etkazib beruvchilardan pulga sotib olib, Korxonaga keltirish bilan chegaralanadi. Ishlab chiqarish jarayoni moddiy ne'matlar yaratish bilan bog’liq bo'lgan eng murakkab xo'jalik muomalalarini o'z ichiga oladi. Bu jarayonda mehnat buyumlari, mehnat vositalari hamda ishchi kuchi yordamida iste'mol qiymatiga ega bo'lgan moddiy ne'matlar ishlab chiqariladi. Sotish jarayoni ho'jalik mablag’lari aylanishining so'nggi bosqichi bo'lib, bu bosqichda Korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar haridor va iste'molchilarga shartnomalar asosida etkaziladi. Sotish jarayoni ho'jalik jarayonini tugallaydi va yana-yangidan ta'minot jarayoni boshlanadi hamda bu jarayon oldingiga qaraganda kengroq tus oladi. hisobot davridagi Korxona faoliyatining yakuniy ko'rsatkichi bo'lib moliyaviy natija hisoblanadi. Moliyaviy natija - xo'jalik yurituvchi sub'ektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan faoliyatining pirovard iqtisodiy yakunidir. Moliyaviy natija, ya'ni foyda yoki zararni o'lchashda daromadlar va harajatlar bevosita daxldor elementlar hisoblanadi. Daromadlar va harajatlar quyidagicha aniqlanadi: 11

Daromadlar - bu hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlar oqimi yoki ko'payishi shaklida o'sishi yoki passivlarni qatnashchilarning kapitaldagi omonatlaridan farq qiluvchi o'sishiga olib keluvchi kamayishidir 4 ; Xarajatlar - hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek qatnashchilar o'rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir. Daromadlar va harajatlarni aniqlash ularning asosiy hususiyatlarini belgila щ shu bilan birgalikda ular moliyaviy natija, ya'ni foyda yoki zararni aniqlashda alohida ahamiyat kasb etadi. hisobot davrida olingan barcha daromadlarning harajatlardan ortishi foyda sifatida e'tirof etiladi. Agar Korxonaning hisobot davridagi barcha harajatlari barcha daromadlaridan ortiq bo’lsa, u holda moliyaviy natija zarar sifatida e'tirof etiladi. «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunning 3-moddasiga binoan O'zbekistan Respublikasi hududida O'zbekiston Respublikasida ro’yhatga olingan xoh O'zbekiston Respublikasi hududida, xoh uning tashqarisida joylashgan barcha xo'jalik sub'ektlari yuridik shaxslar, ularning shu'ba Korxonalari, filiallari, vakolathonalari va boshqa tarkib bo'linmalari buxgalteriya hisobi sub'ektlari hisoblanadilar. Yuridik shahs hisoblanmaydigan, ammo bankda schyotga va tugallanmagan balansga ega bo'lgan ho'jalik sub'ektlari ham buxgalteriya hisobi sub'ektlari hisoblanadilar hisobni «Buxgalteriya hisobi to'g’risida»gi qonunga muvofiq yuritadilar. O'zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to'g’risida»gi qonuniga binoan maxsus talablar bilan belgilangan va ularga asoslangan holda hisob yuritilishi hamda hisobot tuzilishi lozim bo'lgan buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillari kuyidagilardir: ikkiyoklama yozuv; uzluksizlik; xo'jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarning pulda baholanishi; aniqlik; hisoblash; ehtiyotkorlik; mazmunning shakldan ustunligi; ko'rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi; 4 Buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 21-BHMS 12

moliyaviy hisobotning betarafligi; hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi; aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi. Turli mulkchilik shakllarida faoliyat yurituvchi korxonalarning vazifasi, o'z faoliyati jarayonida mahsulot ishlab chikarishdan iborat. Bu vazifani bajarish uchun birinchi navbatda ta'minot jarayonini bosib o'tishi, ishlab chiqarish va undan keyin esa uni sotish jarayoniga kelishi kerak. Bu uchta bosqich har doim bir -birlarining o'rnini egallaydi va shu bilan korxonada mablag’larning uzluksiz aylanishini hosil qiladi. Mablag’lar aylanishidagi asosiy bosqich - moddiy boyliklarni yaratish jarayoni sodir bo'ladigan ishlab chikarish bosqichidir. Bu erda ishlab chikarilgan buyumlar nafaqat tashki ko'rinishi va xususiyati bilan, balki qiymatining hajmi bilan farq qiladigan yangi mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan mahsulot, sarflangan ishlab chikarish vositalarining xodimlar mehnati bilan yaratilgan zaruriy va qo'shimcha mahsulotdan tashkil topgan yangi qiymatlardan iborat bo'ladi 5 . Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirish, birinchidan, unga kilingan xarajatlar - sarflangan mablag’ lar, ishchi kuchi va ikkinchidan, ishlab chiqarilgan mahsulotlar - tayyor buyumlarda qayd etiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari pul shaklida hisobga olinadi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini yagona o'lchov birligida ifodalash, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi haqida yig’ma ko'rsatkichni olish uchun zarur. Pul shakli bilan birgalikda, moddiy xarajat sarflari buxgalteriya hisobida tegishli tartibda natura va mehnat o'lchovlarda ham ko'rsatiladi. Bu o'lchovlar pulda baholash uchun asos hisoblanib, ulardan xarajatlar hajmini boshqarish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya hisobi mehnat vositalari va ishchi kuchi sarfini aks ettira turib, ishlab chiharish jarayonining boshqa tomonini anglatadigan ishlab chiqarish iste'molini ham o'z ichiga oladi. Korxonada buxgalteriya hisobini tegishlicha tashkil etish uchun Korxona moliyaviy-ho'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi hamda 5 O’zbekiston Respublikasining bugalteriya hisobining milliy standarti(21 son BHMS).-T.:O’zbekiston Respublikasi axborotnomasi ,1996.,9-son. 13

har bir hisobvaraq tavsiflangan va ularga doir hisobvaraqlarning namunaviy korrespondensiyasi berilgan rejani qo'llash bo’yicha yo'riqnomadan to'g’ri foydalanish katta ahamiyatga ega hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi milliy andozalarini amalga tadbiq etish va bu boradagi ishlarni yangi bosqichga ko'tarish maqsadida buxgalteriya hisobvaraqlarining yangi rejasi ishlab chiqildi. «Ho'jalik yurituvchi sub'ektlar moliyaviyho'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi va uni qo'llash bo’yicha yo'riqnoma» nomli 21-son BHMS O'zbekiston Respublikasi «Buxgalteriya hisobi to'g’risida»gi qonunining 5-moddasiga binoan ishlab chiqilgan. Ho'jalik yurituvchi sub'ektlar moliyaviy- ho'jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi asosida ho'jalik muomalalari buxgalteriya hisobvaraqlari ishchi rejasini tuzadilar va u ho'jalik yurituvchi sub'ektning hisob siyosatida aks ettiriladi. Hisobvaraqlar rejasi - buxgalteriya hisobi bo’yicha hisobvaraqlarning ularning iqtisodiy mazmuniga ko'ra bir tizimga solingan ro’yhatidir 6 . Qisqasini aytganimizda qaysi faoliyat turi bo'lmasin bevosita buxgalteriya hisobini yuritadi. Bu orqali u o'zining qay darajada faoliyat olib borishini tahlil qiladi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, buxgalteriya hisobi bevosita hujjatlarga asoslangan holda tashkil etiladi. Faoliyat qay darajada olib borilayotganini biz bevosita hujjatlar asosida bilib olamiz albatta. Shunday ekan uni to'g’ri tashkil etish katta ahamiyat kasb etadi. 1.2 Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllarining umumiy tavsifi Bozor iqtisodiyoti sharoitida Korxonada buxgalteriya hisobi ishlarini to’g’ri tashkil qilish g’oyat muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Korxona va tashkilotlarda buxgalteriya hisobi sodir bo’layotgan xo’jalik jarayoni hamda muomalalarini kuzatib va qayd etib qolmasdan, ishlab chiqarish rejasining bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshira borib, rejalashtirish, nazorat qilish va iqtisodiyotni boshqarish ishida asosiy vazifalarni bajaradi. Shu boisdan ham hisob ishlarini tashkil kilish masalalariga katta e'tibor qaratiladi. Hozirgi kunda buxgalteriya 6 Buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 21-BHMS 14

hisobi ishlarini tashkil kilishga quyilgan eng asosiy talab - bu uning kam harajatli va sodda bulishligidir. Korxonada hisob ishlari ana shunday tashkil etilgandagina, buxgalteriya hisobi yukrri samaraga hamda yahshi natijalarga erishish mumkin. Buning uchun esa, eng avvalo, har bir Korxonaning o’ziga xos tarmoq hususiyatlarini va boshqa jihatlarini chuqur o’rganish lozim. Har bir Korxonada tashkil etilgan buxgalteriya hisobi xo’jalik faoliyati jarayonida sodir bo’layotgan xo’jalik muomalalarini uzluksiz kuzatish, kuzatish natijalarini son ko'rsatkichlarida ifodalash, keyin ularni yoppasiga mahsus hujjatlarda aks ettirishni ta'minlash lozim. Shu bilan birgalikda Korxona biznesrejasini va kelgusidagi strategik dasturlarini tuzishda kerakli ma'lumotlar bilan ta'minlashi va ularning bajarilishi ustidan amaliy ravishda nazorat olib borishi kerak. Buxgalteriya hisobi registr va shakllariga to'htalishdan oldin quyidagi tushunchalarga alohida to'xtalib o'tsak. Xo’jalik yurituvchi sub'ektning hisob yuritish siyosati 1-son BHMSning 16-50 bandlarida va «Moliyaviy hisobotni tayyorlash va takdim etishning konseptual asoslari»da keltirilgan asosiy tamoyillarga asosan aniqlanishi mumkin: - hisoblash tamoyili; - ikki yoqlama yozish usuli; - uzluksizlik - xo'jalik muomalalari, aktivlar va passivlarning puldagi bahosi; - ishonchlilik - ehtiyotkorlik - mazmunning shakldan ustunligi; - aktivlar va passivlarning aniq bahosi; - ahamiyatlilik - muhimlik - izchillik - xolislik 15

Ikki yoqlama yozish usuli. Ikki yoqlama yozish usuli bilan hisob yuritish qoidasi ho'jalik yurituvchi sub'ekt buxgalteriya muomalalarini ikki yoqlama yozish tizimi asosida yuritish kerakligini bildiradi. Ikki yoqlama yozish tizimi bir hil muomala bo’yicha aynan bir hil summani buxgalteriya hisobining ikki hisobvarag’ida - birining debeti va boshqasining kreditida aks ettirilishi dan iborat bo’ladi. Uzluksizlik. Uzluksizlik tamoyili buxgalteriya hisobini yuritish muddati ho'jalik yurituvchi sub'ektning faoliyat ko'rsatish muddatiga mos kelishi kerakligini, ya'ni ho'jalik yurituvchi sub'ektda buxgalteriya hisobi uni tugatish yoki bankrot bo’lguniga qadar olib borilishi kerakligini bildiradi. Uz faoliyatini tugatgan kundan boshlab ho’jalik yurituvchi sub'ekt buxgalteriya hisobini yuritishni taqozo qilmaydi 7 . Ehtiyotkorlik. Ehtiyotkorlik tamoyili moliyaviy hisobotda aktivlar va daromadlarning orttirilgan bahosi hamda majburiyatlar yoki harajatlarning bahosini pasaytirib ko'rsatiilishiga yo’l quymaslikni anglatadi. Ushbu tamoyilni qo’llash yashirin zahiralarni hosil qilish yoki orttirilganligini ta'minlash aktivlar va daromadlarni, majburiyatlar va harajatlarni ataylab pasaytirib yoki orttirib ko'rsatish huquqini bermaydi O'z vaqtidalik . Ma'lumot uz vaqtida taqdim etilsagina, foydalanuvchila uchun foydali hisoblanadi. Moliyaviy hisobot tuzilgan kundan keyin foydalanuvchilar ihtiyoriga belgilangan muddatda etkazib berilmasa, moliyaviy hisobotlarning foydalanilganligi pasayib ketadi. hisobot ma'lumotlari asossiz kechiktirilsa, u uz ahamiyatini yo’qotgan bo'ladi. Holislik (ob'ektivlik). Moliyaviy hisobot sub'ektning moliyaviy ahvoli, faoliyatini tining moliyaviy natijalari va pul mablag’lari haqida holis ahborot berishi kerak Xolislik qoidasiga erishish uchun har bir xo'jalik yurituvchi sub'ekt buxgalteriya hisobi tishda va moliyaviy hisobot tuzishda BHMS va hisob yuritishning asosiy tamoyillarini qo’llashi lozim. 7 O’zbekiston Respublikasining bugalteriya hisobining milliy standarti(21 son BHMS).-T.:O’zbekiston Respublikasi axborotnomasi ,1996.,9-son 16

Buxgalteriya hisobi registrlari tushunchasi nisbatan keng tushuncha bo'lib biz uni bevosita hisob tushunchasi bilan bog’lashimiz mumkin. Hisob deganda olingan ma'lumotlardan ma'lum bir amaliy yoki ilmiy maqsadlarda keyinchalik foydalanish uchun yoki boshqa voqealar, harakatlar, dalillarni qayd etishni tushunish kerak. Xo'jalik hisobi deb xo'jalik faoliyatining rivojlanish istiqbollarini aniqlash, uni boshqarish va nazorat qilish maqsadida shu jarayonni miqdoriy (qiymat, mehnat) aks ettirish va sifat jihatidan tavsiflashga aytiladi. Ho'jalik hisobi to'g’risidagi umumiy fikrni aniqlashtirish va uning tarixiy xususiyatini yaxshiroq tushunib olish uchun davlat monopoliyasi mulkchiligi va bozor iktisodiyoti rivojlanishi sharoitidagi uning mazmunini ko'rib chiqish lozim. Bunda ulardagi amal qilayotgan iktisodiy qonunlarning xususiyatlaridan kelib chikish lozim. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo'jalik hisobining ko'rsatkichlari ichki va tashqiga bo'linib, axborotdan ham tashqi hamda ichki qizikuvchilar-menejerlar tomonidan foydalaniladi. Tabiiyki, xo'jalik hisobining bu ma'lumotlari mulkchilikning har xil shakldagi hamda sog’lom raqobatchilikning rivojlanishi sharoitida obektiv ravishda tashqi - e'lon qilinadigan va ichki - tijorat siri hisoblangan qismlarga bo'linishi kerak. Buni yuzaga chiqarish uchun tijorat sirini himoya qiluvchi konun ishlab chiqilishi kerak bo'ladi. Bunday qonun tadbirkorlarga o'z korxonalarining ishi bilan tanishish uchun faqat tashqi foydalanuvchilarga mo'ljallangan axborotni berish va tijorat siri hisoblangan ichki axborotni saklab qolish huquqini beradi. Shu bilan birga ta'kidlash lozimki, tadbirkorlarning xo'jalik faoliyati o'z maqsadlariga munosib ravishda axborotlarda buzib ko'rsatishning oldini olish uchun bozor munosabatlari mexanizmining zarur shartlaridan hisoblangan mustaqil auditorlik faoliyati keng rivojlantirilishi kerak. Korxonada sodir bo’ladigan ishlab chiqarish, moliya-ho'jalik faoliyatida sodir bo'ladigan va amalga oshiriladigan operaciyalar buxgalteriya hisobining boshlangich hujjatlarida larida aks ettiriladi, ular keyinchalik yig’iladi va yigma 17

qaydnomalar tuziladi. Ularning ma'lumotlari tegishli registrlarga yozib chiqilish tartibiga va iqtisodiy mazmuniga muvofiq guruhlanishi kerak . Buxgalteriya hisobining registrlari deb, boshlang’ich va yig’ma hujjatlarda aks ettirilgan ho'jalik mablag’lari, ularning tashkil topish manbalarini iqtisodiy mazmuniga ko'ra guruhlash hamda ho'jalik muomalarining tarkibi va harakatini hisobga olishda qo'llaniladigan mahsus shakldagi jadvallarga aytiladi. Bu jadvallar buxgalteriya hisobida hisobvaraqlarning o'zaro alokasi va hisobvaraqlardagi yozuvlarning iqtisodiy mazmuni hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Buxgalteriya hisobi registrlariga jurnallar, qaydnomalar, daftarlar, kartochkalar hamda tasdiqlangan blanklar kiradi. Xo'jalik hisobining umumiy uslubiy asoslariga rioya kilish sharoitida, uning nafaqat shakllari va tashkil qilinishi har xil bo'lmay, hattoki, hisob ko'rsatkichlarini olish uslubiyati ham har xil bo'lishi mumkin. Natijada xar xil mulk egalari ixtiyorida bo'lgan korxonalardagi bir xil turdagi ko'rsatkichlar har xil yo'l bilan ishlab chiqilishi mumkin, lekin e'lon qilinadigan hisobotdagi ma'lumotlarning solishtiruvchanligini ta'minlash uchun moliyaviy hisobga ilova kilingan tushuntirish xatida korxona tomonidan qabul kilingan hisob siyosati hakida izohlar keltirilishi kerak. Xo'jalik hisobining umumiy uslubiy asoslariga rioya kilish sharoitida, uning nafaqat shakllari va tashkil kilinishi har xil bo'lmay, hattoki, hisob ko'rsatkichlarini olish uslubiyati ham har xil bo'lishi mumkin. Natijada har xil mulk egalari ixtiyorida bo'lgan korxonalardagi bir xil turdagi ko'rsatkichlar har xil yo'l bilan ishlab chiqilishi mumkin, lekin e'lon qilinadigan hisobotdagi ma'lumotlarning solishtiruvchanligini ta'minlash uchun moliyaviy hisobga ilova qilingan tushuntirish xatida korxona tomonidan qabul qilingan hisob siyosati haqida izohlar keltirilishi kerak. Buxgalteriya hisobi registrlari o'z shakliga qarab turli guruhlarga bo'linadi. 18

Yozuv turlariga ko'ra hisob registrlarining quyidagi turlari mavjud 8 : - Xronologik - Sistematik - Kombinatsiyalashgan Ushbu turlarga alohida to'htalib , ta'rif berib o'tsak. Iqtisodiy kitoblarga berilgan ma'lumotlarga tayanib ta'rif berib o'taman. Xronologik hisob registrlarida Korxonada amalga oshirilgan yoki sodir bo'lgan ho'jalik operatsiyalari hech qanday tizimga solinmagan holda faqatgina hujjatlarning buxgalteriya ga kelib tushish vaqtiga qarab ro’yhatga olinadi. Xronologik hisob registri vafasini buxgalteriya hisobining memorial-order shaklida qo’llaniladigan «Ho'jalik muammolarini ruyhatga olish jurnali» bajaradi. Ushbu jurnalda ho'jalik operatsiyalar sodir bo'lish vaqtiga qarab ketmaket yozib boriladi. Sistematik hisob registrlari Korxonada sodir bo’ladigan ho'jalik muomalalarini ma'lum belgilariga qarab sistematik ravishda yozish uchun mo’ljallangan. Sistematik hisob registrlariga «Bosh daftar», analitik hisob kartochkalari misol bo’ladi. Kombinatsiyalashgan hisob registrlari Korxonada amalga oshiriladigan hujalik operatsiyalarini ham sistematik ham hronologik tartibda guruhlashtirishni ta'minlovchi-hisob registrlaridir. Ushbu turdagi hisob registrlari buxgalteriya hisobining takomilashuvi natijasida vujudga kelgan bo'lib, unda ho'jalik muomalalari buxgalteriya hisobining hneobvaraqlarida uzlarining iqtisodiy mazmuniga ko'ra ajratilgan holda bir vaqtda aks ettiriladi. Buxgalteriya hisobida har bir ho'jalik operatsiyalari bevosita hujjatlar bilan rasmiylashtirilib, ushbu jarayon bevosita hisob registrlari va shakllariga borib taqaladi. hujjatlashtirish jarayoni va unda aks etadigan jarayonlarni ko'rib o'tamiz. 8 I.Ochilov.,J.Qurbonov , Moliyaviy hisob .-T.: TMI , 2007, 62 bet 19

Korxona va tashkilotlarda sodir bo'lgan ho'jalik muomalalarini, shuningdek mavjud bo'lgan moddiy boyliklarni hamda boshqa yuridik va jismoniy shahslar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni hisobga olish va nazorat qilishni ta'minlash uchun buxgalteriya hujjatlaridan foydalaniladi. Buxgalteriya hisobi ishlarini tashkil qilish va yuritishda hujjatlardan foydalanish muhim hisoblanadi. Chunki Korxonada sodir bo'lgan har bir ho'jalik muomalasi hujjatlashtiriltan taqdirdagina, uning uzluksiz hisobga olinishi ta'minlanadi. Shu bilan birgalikda hujjatlardagi ma'lumotlar Korxonada sodir bo’ladigan ho'jalik muomalalarining ishonchliligini ta'minlaydi. Ho'jalik muomalalarini hujjatlashtirish Korxonani operativ boshqarishga samarali ta'sir ko'rsatadi, boshqaruv hodimlarining o'z vazifalarini suiiste'mol qilmasdan, vijdonan bajarishini ta'minlaydi. Korxonada hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi shunday yulga qo’yilishi kerakki, u soxtalashtirish imkoniyatini, o'z vaqtida kelib tushmasligi va ularni buxgalteriya hisobida kechirib rasmiylashtirilishini istisno qilsin, mazkur masalada Korxona rahbarlari tomonidan tegishli nazoratning yo’qligi nohush oqibatlarga olib kelishi hamda pul va tovar-moddiy boyliklarning talon-taroj qilinishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun o'tkazilayotgan ho'jalik muomalalariga doir hujjatlar harakati ustidan Korxona rahbari tomonidan ham, bosh buxgalter tomonidan ham o'zaro ikki tomonlama nazorat yo’lga qo'yilishi lozim. Buning uchun Korxonada hujjatlarning aniq aylanishini yo'lga qo'yish va mas'ul ijrochilarni ko'rsatgan holda hujjatlar oborotining turli boswich chizmalar ko'rinishida grafiklar yoki ishlar ro'yhatini tuzish kerak bo'ladi. hujjatlar aylanishi grafigini amalga oshirish ustidan nazoratni bosh buxgalter amalga oshirishi kerak Buxgalteriya hisobida hujjat deganda - amalga oshirilgan ho'jalik muomalasi to’g’risida yozma guvohlik bo'lib, buxgalteriya hisobi ma'lumotlariga yuridik kuch bag’ishlaydi. Buxgalteriya hisobida hamma ho'jalik muomalalarini hujjatlashtirish joriy buxgalteriya hisobi ma'lumotlari va moliyaviy hisobot ko'rsatkichlariga isbotlovchi kuch beradi. Ba'zi hollarda 20

ho'jalik tortishuvlarini ho'jalik sudi tomonidan to'g’ri hal qilish imkonini beradi. Hujjatlashtirish yordamida ho'jalik mablag’lari harakatini o'z vaqtida to'g’ri hisobga olish, shuningdek bir moddiy javobgar shahsdan ikkinchisiga o'tkazishda moddiy boyliklarning butligi ta'minlanadi. Shuning uchun ham ho'jalik muomalalarini hujjat lashtirish natijasida Korxona mol-mulkining butligi ta'minlanad 9 i. Korxona va tashkilotlarda hisob-kitoblarni amalga oshirish, moliyaviy natijalarsh aniqlash, hullas, barcha jarayonlar hujjatlarda aks ettiriladi. Bu esa Korxonada amalga oshirilgan ho'jalik muomalalari ustidan nazorat o'rnatish bilan birga, ish yuritishda muayyan tartib-intizomni yo'lga qo'yiladi va oqibat natijada hisobni mustahkamlaydi. hisob registrlari ulardagi ma'lumotning hajmiga karab ikki turga bo'linadi: - Sintetik hisob registrlari - Analitik hisob registrlari Sintetik hisob registrlarida yozuvlar umumlashgan holda pul ifodasida hech qanday tushuntirishsiz qayd etiladi. Sintetik hisob registrlarida yozuvlar olingan ayrim hujjatlarga muvofiq olib borilmaydi, bunda oldindan iqtisodiy mazmunga ko'ra guruhlangan bir hildagi hujjatlar yigindisi bo’yicha aks ettiriladi. Ushbu turdagi hisob registrlariga bosh daftar, ho'jalik muomalarini ro’yhatga olish jurnali va boshqalar kiradi. Analitik hisob registrlari ho'jalik mablag’lari va ularning tashkil topish manbalari, ho'jalik jarayonlari to'g’risida batafsil ma'lumotlarni aks ettirib, analitik guruh0larga bo'lib ro’yhatga olib borish uchun mo’ljallangan. Analitik hisob registrlarida Korxonada amalga oshiriladigan ho'jalik muomalalari sintetik hisob registrlaridagiga nisbatan detallashtirilgan holda aks ettiriladi. Bunday turdagi hisob registrlariga «Asosiy vositalar», «Debitor va kreditorlar bilan hisob-kitoblar» va boshqa hisob-varaqlar bo’yicha yuritiladigan kartochkalar misol bo'ladi. 9 I.Ochilov.,J.Qurbonov , Moliyaviy hisob .-T.: TMI , 2007, 76 bet 21

Hisob registrlarini tasniflashda davom etadigan bo'lsak, qaydnomalar ularning bir qismi bo'lib hizmat qiladi. Qaydnomalar hisob registlarining ajralmas bir qismi bo'lib hisoblanadi. Qaydnomalarda korxonada sodir bo'lgan bir hil ma'lumotlarni anglatuvchi ho'jalik muomalalari tizimga solinib, ma'lum bir davrga hisobvaraqlar bo’yicha yig’ma provodkalar beriladi. Buxgalteriya hisobida qo’llaniladigan qaydnomalar 2 turga bo'linadi: - yig’ma qaydnomalar; - guruhlovchi qaydnomalar. Yig’ma qaydnomalar - ularda ma'lum bir hisobot davri ichida ayrim buxgalteriya hujjatlarining ma'lumotlari bo’yicha bir hildagi ho'jalik muomalalari jamlanib boriladi. Bunday turdagi qaydnomalarga mahsulotlarni junatish va sotish bo’yicha qaydnoma hamda boshqa qaydnomalar misol bo’la oladi. Guruhlovchi qaydnomalarda bir hildagi ijro hujjatlarining oylik ma'lumotlar yigib yoziladi. Bunga ish haqini taqsimlash qaydnomasi va boshqa qaydnomalar misol bo'la oladi. Korxonada buxgalteriya hisobining quyidagi qaydnomalari qo'llaniladi 10 : - Asosiy vositalar va hisoblangan amortizaciya ajratmalarini hisobga olish; Ishlab chiqarish harajatlarini hisobga olish qaydnomasi; - Ishlab chiqarish zaxiralari, tayyor mahsulot, shuningdek ular bo’yicha to’langanni hisobga olish qaydnomasi; - Pul mablag’larini hisobga olish qaydnomasi; - Mahsulot sotilishini hisobga olish qaydnomasi; - Mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish qaydnomasi; - Mehnatga hak tulanishini hisobga olish qaydnomasi; 10 I.Ochilov.,J.Qurbonov , Moliyaviy hisob .-T.: TMI , 2007 22

Yuqoridagilar buxgalteriya hisobi registrlari bo'lib, endi BMI ning ikkinchi masalasi buxgalteriya hisobi shakllariga to'xtalsak. Buxgalteriya hisobining shakli deb, buxgalteriya hisobi yozuvlarini tehnika vositasidan foydalanib tashkil qilishga aytiladi. Bunda Korxona hisob ishlari' sodir bo'lgan har bir ho'jalik muomalasining uz vaqtida, to'g’ri va izchillik bilan hisob registrlarining aniq bir tizimida jamlanishi ta'minlanadi. Amaliyotda buxgalteriya hisobining turli shakllari mavjud. Ushbu shakllar quyidagi asosiy jihatlarga ko'ra bir-biridan farq qiladi: - Hisob registrlarining soni, vazifalari va tashki ko'rinishiga ko'ra; - Sintetik va analitik hisob registrlari, hronologik va sistematik registrlarning o'zaro aloqasiga ko'ra; - Hisob registrlariga yozuvlarni yozish tartibi va tehnikasiga ko'ra. Hozirgi vaqtda amaliyotda buxgalteriya hisobining memorial-order, jurnal- order bosh jurnal hamda informatsion tehnologiyalarga asoslangan shakllari amal qilib kelmoqda. Buxgalteriya hisobining memorial-order shakli davlat korxonalari va kichik korxonalarda keng qo’llaniladi. Memorial-order shakli quyidagi afzalliklarga ega: Hisob jarayoni qatiy izchillikda olib boriladi; Hisob tehnikasi sodda va tushunarli bo’ladi; Registrlarning standart shakllarini qo’llash mumkin; Hisobishlarini buxgalteriya hodimlari o’rtasida ularning malakalariga ko'ra taqsimlash mumkin. Memorial-order shakli quyidagi kamchiliklarga ega: Hisobishlarini yuritishda ko’p mehnat talab etiladi; Analitik hisobsintetik hisobdan ajralib qoladi, hisobalohida yuritiladi; Turli xil registrlarida bir xil yozuvlar ko’p marotaba qayd qilinadi. Memorial-order shaklining mohiyati shundan iboratki, ho'jalik muomalalarini qayd qilish uchun sintetik va analitik hisobning mahsus jamgaruv 23

oborot qaydnomalaridan, ya'ni: asosiy vositalar, hisoblangan amortizastiya ajratmalari; ishlab chiqarish harajatlarini hisobga olish qaydnomasi; ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot, shuningdek ular bo'yicha tulangan KDSni hisobga olish qaydnomasi; pul mablag’larini hisobga olish qaydnomasi; mahsulot sotilishini hisobga olish qaydnomasi; mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarni hisobga olish qaydnomasi; mehnatga haq to’lanishini hisobga olish qaydnomalaridan foydalaniladi. Korxona buxgalteriya siga kelib tushgan birlamchi hujjatlar ularni to’ldirish uchun asos bo'lib hisoblanadi. Oborot qaydnomalari va jamlama hisob registrlari asosida memorialorderlar tuziladi. Memorial orderlar ma'lumotlari har oyda «Bosh daftar» jurnaliga o'tkaziladi. So'ngra unga qarab oborot saldo balansi chiqariladi va keyin u balans hisoboti shakliga o'tkaziladi. «Bosh kitob»da barcha hisobvaraqdar debeti bo’yicha bir oy uchun oborotlar summasi barcha hisobvaraqlar krediti bo’yicha oborotlar summasiga, shuningdek «Summasi» ustuni yakuniga teng bo'lishi kerak Oborotlardan keyin bir oy uchun keyingi satrda kelayotgan oy boshida har bir hisobvaraqning sal ь dosi chiqariladi va u hisobot balansiga kiritiladi. Memorial-orderlarning tuzilishiga misol keltiramiz: «Kassa» 1-memorial orderi 2012 yil yanvar oyi uchun Muomala mazmuni Debet Kredit Summa korxona kassasiga pul olindi 5010 5110 (so’m) Mahsulotni sotishdan olingan tushum 5010 4010 Ish haqi berildi 6710 5010 Hisob kitob schotiga kassadan pul topshirildi 5110 5010 Kredit bo’yicha jami Buxgalter ________________ Ijrochi_________________ Memorial orderlarni ro’yhatga olish jurnali Hisobvaraq_________________ м/о Sana Muomala mazmuni Summa Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli. 24

Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli 1960 yil 1 yanvaridan joriy etilgan Buxgalteriya hisobining ushbu shakli joriy etilguniga kadar memorialorder shakli amal kilgan edi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida yozuvlar yig’ma va guruhlovchi qaydnomalarda (jurnal-orderlar), shuningdek yordamchi qaydnomalarda guruhlab boriladi. Buxgalteriya ga keltirilgan boshlangich hujjatlar memorial-orderlarda aks ettirilmasdan bevosita shu jurnallarning uzida aks ettiriladi, chunki buxgalteriya hisobining bu shaklida qo’llaniladigan jurnallar bir vaqtda ho'jalik muomalalarini buxgalteriya provodkasi bilan rasmiylashtiruvchi orderlar hisoblanib, memorial-orderlarni tuzish zaruriyatini yo’qotadi. Bu erda memorial-orderlarning urnini avvaldan hisobvaraqlarning korrespondensiyasi tuzib qo’yilgan mahsus hisob registrlari tuziladi. Bu registrlar yigma va guruhdovchi qaydnomalar, ya'ni jurnalorderlardir. Buxgalteriya hisobi bu shakli ning jurnal-order deb nomlanishi ham shu registrlarning nomidan kelib chiqqan. Jurnal-orderlarda birlamchi hujjatlarning ma'lumotlarini to'g’ri guruhlashtirishni ta'minlash uchun hisobvaraqlar krediti bo’yicha namunaviy korrespondensiya va oylik choraklik hamda yillik hisobotlar uchun zarur bo'lgan ko'rsatkichlar ruyhati nazarda tutilgan. Jamlama va tahliliy hisob uchun mo’ljallangan jurnal-orderlarda, bundan tashqari, tahliliy hisobning zarur moddalari ham nazarda tutilgan. Buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklining asosiy hususiyatlari quyidagilardan iborat: - Jurnal-orderlarda muomalalarni ruyhatga olish tartibida yozuvlar faqat hisob - varaqlar krediti bo’yicha, debetlanuvchi hisobvaraqlar bilan korrespondensiyada amalga oshiriladi; - Jamlama va tahliliy hisob yozuvlari yagona tizimdan joy oladi; - Ho'jalik hisoblari buxgalteriya hisobida davriy va yillik hisobotlarni nazorat qilish va tuzish uchun takozo etiladigan ko'rsatkichlar bo’yicha aks ettiriladi; 25

- Oldindan ko'rsatilgan hisobvaraqdan korrespondensiyasi, tahliliy hisob moddalari nomenklaturasi, davriy va yillik hisobotlarni tuzish uchun takozo etiladigan ga - Ko’rsatkichlar bilan birgalikda registrlardan foydalaniladi; - Oylik jurnal-orderlar qo’llaniladi. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida hisob registrlari shunday tartibda tuzilishi lozimki, bunda buxgalteriya hisobotini tuzish uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni to'g’ridan-to'g’ri shu registrlarning o’zidan olish mumkin bulsin. Buxgalteriya hisobotning hamma turlarini va jadvallarini shu hisob registrlarining ma'lumotlari asosida qo’shimcha ishlar bajarmasdan bevosita tuzish mumkin. Tahliliy hisob moddalaridagi ma'lumotlarni bevosita buxgalteriya hisoboti jad vallariga o'tkazish mumkin. Demak buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklining hususiyat- laridan biri buxgalteriya hisobining bu shaklidagi hisob registrlarining buxgalteriya hisoboti tuzishga moslashganligidir.Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida hujjatlarning aylanishi tezlashadi, memorialorder va ruyhatga olish jurnallari tuzil- maydi. jamlama va tahliliy hisob o’xshab ketadi va hisobotni kushimcha ishlar bajarmasdan to'g’ridan- to'g’ri hisob registrlaridan tuzish mumkin va hokazo. Bularning barchasi hisob registrlaridagi yozuvlarning takrorlanishini yukotadi va ish usulinyng quyidagi holda bo'lishini ta'minlaydi: hujjatlarda rasmiylashtirilgan ho'jalik muomalalarini aks ettirish hujjatlardan hisob registrlariga ma'lumotlarni yozib olish va hisobot uchun hisob registrlarining ma'lumotlarini jamlash kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklida vaqtning tejalishi, hato yozuvlarning birmuncha kamayishi va ob'ektlar hakddagi ma'lumotlarning birmuncha ko’rgazmali bo'lishi ta'minlanadi Buxgalteriya hisobining bosh jurnal shakli 26

Buxgalteriya hisobining bosh jurnal shaklida jamlama hisob registri bosh jurnal orqali yuritiladi. Ushbu shaklda hronologik va sistematik yozuvlar bir hisob registrida, ya'ni bosh jurnalda olib boriladi. Buxgalteriya hisobining ushbu shaklida har bir ho'jalik muomalasiga boshlangich hujjatlar asosida memorial- order yoziladi va unga asoslangan yozuv bosh jurnalga ko’chiriladi. har bir memorial-order va unga ilova qilingan boshlangich hujjatlar asosida hisobvaraqdarga yozuvlar yoziladi. hisobot oyining ohirida esa hisob-varaqlar bo’yicha oborot qaydnomalari tuziladi. Ushbu qaydnoma jami bosh jurnaldagi tegishli hisobvaraqlar oboroti bilan taqqoslanadi. «Bosh daftar » jurnali 2012 yil __________________ о yi uchun M/о № М/О Bo’yicha summa hisobvaraq № hisobvaraq № Hisob varaq № Jami oborotlar 01.05 1 2 3 4 5 6 7 Jami oborot 2002 yil _________ga Informatsion tehnologiyalarga asoslangan buxgalteriya hisobi shakli. Korxona va tashkilotlarda hisob ishlarining samaradorligini oshirish hamda vaqtni tejash maqsadida buxgalteriya hisobining zamonaviy shakli - 27

informacion tehnologiyalarga asoslangan shakli hayotga tatbik etilib kelinmoqda. Ushbu shaklning bir qancha afzalliklari mavjud: buxgalteriya hisobi hujjatlaridagi ma'lumotlarni qayta ishlashni tezlashtiradi; iqtisodiy ma'lumotlarni qayta ishlashda band bo'lgan hodimlar soniniq qisqartiradi hamda mehnat unumdorligini oshiradi; hisob ishlarida aniqlik va izchillikni ta’minlaydi; hisob ishlarini yuritish bilan bog’liq harajatlarni kamaytiradi. Elektron hisoblash mashinalari hozirgi vaqtda hisob-kitob ishlarini amalga oshirishda qo’llanilishi bilan birga hisob ma'lumotlarini yigish, ularni qayta ishlash, jamlama va tahliliy hisob registrlarini tuzish, hisobot shakllarini tuldirish va boshqa bir qancha hisob ishlarini bajarishda keng qo’llanilmoqda. Amaliyotda kompyuterlardan keng foydalanish buxgalteriya hisobini tashkil qilishning yangi usullarini vujudga keltirdi. Buxgalteriya vazifalarini echishda informatsion tehnologiyalardan foydalanishni tashkil etish birlamchi buxgalteriya hujjatlarini tuzish paytidan boshlab yakuniy moliyaviy hisobotni tuzish bilan yakunlanuvchi operatsiyalarning yigindisidan iboratdir. Hozirgi bosqichda buxgalteriya vazifalarini axborot tehnologiyasi asosida markazlashtirilgan holda tashkil qilish quyidagilarni ta'minlaydi: - foydalanuvchining ish joyida urnatilgan kompyuterlarni qo’llash, bu yerda vazifalarni echish hisobchi tomonidan bevosita uning ish joyida bajariladi; - Korxona (tashkilot, firma)ning turli hildagi bo'linmalari iqtisodiy vazifalarini integratsiyalangan holda ishlab chiqilishini ta'minlovchi mahalliy va ko’p bosqichli hisoblash tarmoklarini shakllantirish; - hisoblash tehnikasida bajariladigan buxgalteriya hisoblashlari tarkibini ancha ko’paytirish; - har hil bo'linmalar uchun Korxonaning yagona taqsimlangan ma'lumotlar bazasini yaratish; - birlamchi buxgalteriya hujjatlarini mashinada shakllantirish imkoniyatlari, bu kogozsiz tehnologiyalarga o’tishni ta'minlaydi va hujjatlarni 28

yigish hamda ro’yhatga olish bo’yicha operatsiyalar mehnat talabligi darajasini kamaytiradi; - buxgalteriya hisobi vazifalari majmualarini yechishni integratsiyalash; - dialogli usulda amalga oshirish yuli bilan ahborot hizmati ko'rsatishni tashkil etish imkoniyati. Informatsion tizimda bajariladigan tehnologik jarayon uchta bosqichdan iborat: 1-bosqich. Bu bosqich birlamchi hisob, birlamchi hujjatlarni tuzish, ularni ishlab chiqish va hisobning har bir uchastkasi bo’yicha tahliliy hisob-ning qaydnomalari tuzilshi bajariladi. Masalan, ish haki hisoblash bo’yicha hisoblash to’lov hujjatlari, qo’shib hisoblangan va ushlab qolingan ish hakining to’plamlari hamda boshqalar tuziladi. 2-bosqich. Bu bosqich provodkalarni tuzish, ularni tahliliy va jamlama hisobni turli registrlari, hisobvaraqlarning tartib raqamlari bo’yicha qayd daftari orderlariga joylashtirishdan iborat bo’ladi. 3-bosqich. Bu bosqich yig’ma jamlama hisobni: Bosh kitobning hisobvaraqlari bo’yicha hisobot sal ь do qaydnomalari va moliyaviy hisobotning shakllarini tuzishdan iborat buladi, bu «Provodka-Bosh kitob-Balans» mashina dasturining asosiy moduli tomonidan ta'minlanadi. hisob vazifalarini ishlab chiqish tehnologiyalarini amalga oshirishni muhim elementi uning dasturiy ta'minlanishi bo’ladi. Kompyuter dasturlari bozorida har hil Korxonalar, firmalar, tashkilotlar uchun muljallangan buxgalteriya dasturlari variantlarining ko’pgina turlari taqdim etilgan. Dasturiy mahsulotlarni ishlab chiqish ko’p sonli firmalar tomonidan olib boriladi, ulardan eng mashhurlari «1S:Buxgalteriya «Turbo-Buxgalteriya », «Folio», «Parus», «Hakers-Dizayn» va boshqalardir. Horij va mamlakatimizning ushbu sohaga tegishli nazariyasi va amaliyotini o’rganish va umumlashtirish shuni ko'rsatadiki, yirik Korxonalarda buxgalteriya hisobi boshqaruvining uch darajali - boshqaruv hisobi, moliyaviy hisob va soliq hisobi bo’yicha tashkil etiladi. Buxgalteriya hisobini uch darajaga 29

- boshqaruv hisobi, moliyaviy hisob va soliq hisobiga ajratilgan holda tashkil qilish informatsion tehnologiyalarni qo’llashga ihtisoslashgan buxgalteriya hisobi shaklida samaralirok bo’ladi. Chunki amalda qo’llaniladigan ko’pgina kompyuter dasturlarida boshqaruv hisobi, moliyaviy hisob va soliq hisobining ishlari alohida tashkil qilinadi. Buxgalteriya hisobining informatsion tehnologiyalarga asoslangan shaklining asosiy hususiyati kompyuter dasturlari asosida avtomatlashtirilgan tartibda hisob registrlarini tuzish imkoniyati yaratilganligidadir. Bu registrlarda hisob ma'lumotlarini Korxonani boshqarish, nazorat, tahlil qilish va buxgalteraya hisobotini belgilangan tartibda tuzish uchun zarur bo'lgan asnoda umumlashtirish, guruhlash mumkin buladi. Bu shaklni amaliyotga keng joriy qilish orqali buxgalteriya hisobi ma'lumotlarini qayta ishlash jarayoni yangi bosqichga ko’tariladi. Bu jarayon hisob ma'lumotlarini avtomatik tarzda olish va uni qayta ishlash tehnologiyasini ishlab chiqishni o’z ichiga oladi. Bunga dastlabki hujjatlar, ularni avtomatlashtirilgan qayta ishlashga moslashtirilgan ma'lumotlarni kompyuterlarda qayta ishlashga moslashtirilgan hujjatninga aylanishi, hisoblash tehnikasi ishlari dasturlari, ma'lumotlarni avtomatik ravishda qayta ishlash tartibini tavsiflovchi tehnologik haritalar va boshqlarni misol kilib kiritishimiz mumkin. Ushbu bobimizga hulosa qiladigan bo'lsak, mulkchilik shaklidan qat'iy nazar barcha sub ь ektlar buxgalteriya hisobini yuritadi. Ushbu hisobning qay darajada to'g’ri va aniq tashkil etilishi faoliyatning davomiyligi va yuqori samaradorligiga olib keladi. 30

II BOB. “BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA SHAKLLARI” NI O’QITISHDA MODELLASHTIRUVCHI O’YIN METODINI QO’LLASH 2.1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llashning ahamiyati Olib borilayotgan islohotlarning bir qismi sifatida yoshlarga berilgan imkoniyatlarni aytib o'tish mumkin. Ta'lim sohasi tubdan isloh qilinib, yangicha ta'lim tizimi tashkil etildi. Mamlakatimizda mustaqillikdan keyingi o'zgarishlarga e'tibor beradigan bo'lsak, yoshlarga nisbatan keng yo'l ochib berildi. Mamlakat kelajagi bo'lmish yoshlar uchun avvalambor ta'lim muassasalari tubdan yangilanib, hozirgi zamon talablariga to'la javob beradigan ilm dargohlari qurib, foydalanishga topshirildi. Kadrlar sohasiga bo'lgan e'tibor kuchaytirilib, qator qonun hujjatlari ishlab chiqildi. Kadrlar tayyorlash sohasiga bo'lgan e'tibor kundan - kunga rivojlanmoqda. Dars jarayonini tashkil etishda turli metodlar qo'llanilmoqda. Shu o'rinda ushbu metodlarga qisqacha to'htalsak. Dars o'tish metodlari turlicha bo'lib, ulardan ayrimlari quyidagilar: To'g’ridan - to'g’ri bayon qilish uslubi. Bu model (uslub)da yangi tushunchalar, navbatma - navbat, asta - sekinlik bilan, mantiqiy izchillikda berib boriladi. Bu uslub ko'proq ma ь ruza o'qiganda qo'llaniladi. Guruhlarda juftlik yoki kichik guruhlarga bo'linib ishlash. Bu uslubda juftlik yoki kichik guruh bilan birgalikda qo'yilgan u yoki bu masalani, ma’lum belgilangan vaqt ichida o'zaro fikr almashish, muloqot qilish orqali yechish ko'zda tutiladi. 31

Intervyu - bir yoki bir necha kishilardan axborot olish uchun aniq maqsadga qaratilgan so'rov (savol - javob) o'tkaziladi. Darsni aniq yo’naltirilgan (mo'ljallangan) savollar asosida olib borish. Bu uslubda mavzu bo'yicha anik yo ь naltirilgan savollar bilan mavzu muhokama qilinadi. O'qituvchi savol - javob, suhbatni boshqarib turadi. Modellashtiruvchi amaliy o'yinlar va mashqlar. Bu uslubda talabalar qatnashadi. Modellashtirishda abstrakt uslublardan foydalanib, real vokelikka iloji boricha yaqinlashtiriladi. Bu uslub oson tushunadigan talabalarga qo'l keladi. Modellashtiruvchi o'yinda talabalar o'zlari belgilangan rollarni bajaradilar. O'z xatti - harakatlari orqali zarur malaka va ko'nikmalarni egallashadi. BMI ishimning bosh maqsadi sifatida modellashtiruvchi o'yin metodiga alohida to'xtalsam. Olimlarning tadqiqotlariga ko'ra, o'yin mehnat va o'qish kabi faoliyatning asosiy turlaridan biri hisoblanadi. Insonni shaxs sifatida kamol topishida o'yinlarning ahamiyati katta. O'yinlar inson o'zini hayotda namoyon qilishi, o'z o'rnini topishi, o'z - o'zini boshqarishning fundamental ehtiyojlariga tayanadi 11 . O’quvchilar bilim darajasi jihatidan har hil bo'ladi. Biri faol, biri sust. Kimdir tez ahborotni qabul qilsa, kimdir sekin,qo'shimcha yana bir oz tushuntirishdan so'ng qabul qiladi. Albatta guruh a'lochi, yahshi va qoniqarli o'qiydigan O’quvchilar bilan tashkillashtirilgan bo'ladi. O’quvchilar o'zaro vazifani muhokama qilib, berilgan matn bo'yicha topshiriqlarni bajarishadi.O'tkazilgan sinov ishlarida shunisi ma'lum bo'ldiki, birgalikda bilim olish O’quvchilarga engillik yaratib, mashg’ulot saviyasini oshiradi. Birgalikda bilim olish usulidan foydalanilganda uning o'qitish principlariga to'la rioya qilish lozim. Shu o'rinda talabalar bilim darajasini yahshilash maqsadida modellashtiruvchi o'yin metodi o'z o'rniga ega. 11 D.Tojiboyeva Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi. o`quv qo`llanma. T.:-.2007 32

O'yinlarni dars o'tish metodi tariqasida borgan sari kengroq yo'llanishiga asosiy sabablardan biri uning qadimdan insonda turli tuman bilim, ko'nikma, mahoratni hosil bo'lishi va uning xotirasida saqlanish shakli sifatida qo'llanilib kelishidir. Iqtisodiy fanlarni o'rganishda modellashtirish metodi muhim o'rin tutadi. Aynan modellashtirishda talabalar iqtisodiy tushunchalarni o'rganishni eshitish, ko'rish orqaligina emas, balki o'zlari ham qatnashib o'rganadilar. Natijada, birinchidan, eng passiv talabalarni ham darsda faol qatnashishlari ta'minlanadi. Ikkinchidan, talabalar u yoki bu tushunchani, jarayonni o'rganishda o'zlari qatnashganlari tufayli u xotiralarida uzok saqlanib, faol bilim zaxirasini tashkil etadi. Hozirga davr ta'lim shuni ko'rsatadiki talabalarda o'tilgan mavzu talabalarda ko'proq yodda qolishiga bevosita amaliyot yoki mavzuni o'yin tarzida o'tish katta ahamiyatga ega. Bilim va malaka o'qish, faoliyat yuritish jarayonida shakllanadi. Biror malakani egallash uchun unga oid faoliyatni ko'p marta takrorlash, mashq qilish, muntazam amalga oshirish zarur. Ana shu jarayon natijasida O’quvchi, talabalarda O’quv, ko'nikma shakllanadi. Bu jihatdan ham modellashtiruvchi o'yin metodi katta ahamiyatga ega. O'yinlarning afzalligi shundan iboratki, o'yin ishtirokchilari o'ziga u yoki bu rolni olib, harchand qizikishlari bir - birinikiga mos tushmasada o'zaro muloqotga kirishadilar, natijada ziddiyatli vaziyat yaratilib, ehtirosli holat yuzaga keladi va bu o'yinga qiziqish uyg’otadi. O'yin ishtirokchilari beixtiyor ravishda o'yin davomida o'z xislatlarini namoyon qiladilar. Bunda ular olgan bilim, kasbiy O’quv malakalarinigina emas, balki umumiy iqtidorini, o'z tabiatidagi mavjud jur'at, tezkorlik, kirishimlilik, tashabbuskorlik, faollik kabi xislatlar bor yoki yo'qligini ham namoyish etadilar. Talabalarda predmetni o'zlashtirishga bo'lgan qiziqish ortadi. Metodlarni qo'llab dars o'tishda avvalombor ketma - ketlik tanlab olinadi. Dars o'tishda bu metoddan nisbatan keng foydalanilmoqda. 33

Modellashtiruvchi o'yinlar talabalarga abstrakt iqtisodiy tushunchalar, real hayotdagi iqtisodiy voqea - hodisalarni ifodalash, ularning mohiyatini tushunishga yordam beradi. Ya'ni: 1) Modellashtirish metodi asosiga qurilgan dars belgilab olishdan boshlanadi. O'kituvchi talabalarni amaliy o'yin, uning maqsadi va foydalaniladigan tushunchalar bilan tanishtiradi. O'qituvchi biron bir mavzu, savolni modellashtiruvchi o'yinlar yordamida o'tkazishni mo'ljallar ekan, eng avvalo, unga tayyorgarlik ko'rishi kerak. Tayyorgarlik bosqichi quyidagilar: - o'yinni ishlab chiqish; - uni o'tkazish qoidalari va ularni talabalarga tushuntirishni o'z ichiga oladi. 1) Modellashtirish metodi asosiga qurilgan dars belgilab olishdan boshlanadi. O'qituvchi talabalarni amaliy o'yin, uning maqsadi va foydalaniladigan tushunchalar bilan tanishtiradi. O’qituvchi biron bir mavzu, savolni modellashtiruvchi o'yinlar yordamida o'tkazishni mo'ljallar ekan, eng avvalo, unga tayyorgarlik ko'rishi kerak. Tayyorgarlik bo’yicha quyidagilar 12 : - o'yinni ishlab chiqish; - uni o'tkazish qoidalari va ularni talabalarga tushuntirishni o'z ichiga oladi. 2) Modellashtiruvchi o'yinning qanday o'tkazilishi yozma matnda ko'rsatiladi. Shuning uchun mavzular bo'yicha maxsus ish o'yinlari avvaldan ishlab chiqilishi, o'yin jarayoni yozilishi zarur. 3) Modellashtiruvchi o'yin o'tkazilayotganda darsning maqsadini yaxshi tushunmaslik oqibatida yo'l qo'yilishi mumkin bo'lgan xatolarni 12 H.Omonov T. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat. ma`ruzalar matni. 2010 34

to'g’rilash, hamda qarama - qarshi muloqot o'rnatish imkoniyatini qoldirishni ko'zda tutishi kerak. 4) Modellashtiruvchi o'yin asosida dars o'tishda talabalar o'yin jarayonida ham bilim oladi. Muhokama qilish jarayonida O’qituvchi tomonidan berilgan savollar talabalarga o'yin davomida bajarilgan ishlar, voqealarni umumlashtirishga, darsning asosiy mazmunini tahlil qilishga yordam berishi kerak. Talabalar to'qnashgan qiyinchiliklar, o'zi uchun ochgan yangiliklarni aniqlash, o'yinni real hayot voqealari bilan taqqoslash, o'tilayotgan darsning mazmuni bilan bog’lash asosida ko'rsatilgan asosiy iqtisodiy tushunchalarning anglab etish hamda xulosa chiqarishga yordam berishi kerak. 5) Modellashtiruvchi o'yin boshqa o'yinlardan fark qilishini tushuntirish kerak. Masalan, kim birinchi bo'lib masalani yechadi, yoki krossvord tuzadi va hokazo. Bular, asosan, qandaydir bir musobaqani ifodalaydi. Modellashtiruvchi o'yinlarga esa, albatta, real ijtimoiy yoki iqtisodiy jarayonni soddalashtirilgan ifodasi, unda katnashish imkonini beradigan o'quv tajribasi sifatida qarash mumkin. Modellashtiruvchi amaliy o'yinlar talabalarga shu jarayonning o'zini yoki insonlarning xattiharakatini, o'zlarini qanday tutishlari, ya'ni tanlov muammosini qanday hal etishlarini namoyon kilishi tufayli iqtisodiy voea, hodisa, jarayonlarni chuqurrok tushunishga yordam beradi. Chunki shu jarayonning o'zida ular qatnashadilar, sinab ko'radilar. Bunday usuldan foydalanish nafaqat ta'lim, balki o'quvchilarni ma'naviyma'rifiy tarbiyasi uchun ham ijobiy samara beradi. Fikrimizcha, zamonaviy hamda an'anaviy tehnologiyalarni birgalikda dars jarayonida qo'llash har tomonlama foydali bo'lib, birinchidan, o'quvchi faolligini oshiradi, ikkinchidan, O’qituvchi ijodkorligi kengayadi, ta'lim standartlariga javob bergan holda bilim olinadi. Bularning barchasi O’qituvchi va o'quvchining o'zaro muloqoti uchun hizmat qiladi. 35

Bizga ma'lumki har bir faoliyatni amalga oshirishda bevosita maqsad bo'ladi. Masalan mahsulot ishlab chiqaruvchi Korxona mahsulot ishlab chiqarishdan maqsad yuqori foyda olishdir. Huddi shunday modellashtiruvchi metod yordamida dars o'tishdan ham ma'lum maqsad ko'zlangan albatta. Avvalambor maqsad so'ziga to'xtalsak. Maqsad - insonni u yoki bu faoliyati jarayonida erishishi lozim bo'lgan dasturlashtirilgan, rejalashtirilgan natija. Maqsad tekshirib ko'riladigan va erishiladigan (amalga oshiriladigan) bo'lishi lozim. Modellashtiruvchi o'yinning qanday o'tkazilishi yozma matnda ko'rsatiladi. Shuning uchun mavzular bo'yicha maxsus ish o'yinlari avvaldan ishlab chiqilishi, o'yin stsenariysi yozilishi zarur. Unda o'yinning maqsadi ; - o'yin vazifalari va ularning bajarish izchilligi; - o'yin qoidalari; G’oliblarni aniqlash tartiblari ishlab chiqilgan bo'lishi kerak. Modellashtiruvchi o'yin tamoyili asosida tuzilgan darsning asosiy bosqichlari 1. Mo'ljalga olish - Modellashtiruvchi o'yin o'tkaziladigan mavzu tanlash; - Mavzu mazmunini o'rganadigan o'yin tanlash yoki ishlab chiqish; - Modellashtiruvchi o'yinda namoyish etiladigan, o'rganiladigan tushunchalarni aytish, esga solish, qaytarish; - Modellashtiruvchi o'yinning maqsadini tushuntirish. 2. O'yinni o'tkazishga tayyorlanish Rollarni aniqlash, har bir rolni muvaffaqiyatli bajarish uchun zarur ashyolarni tayyorlash; O'yinni o'tkazish qonun - qoidasini belgilash; O'yin o'tkazishning aniq tartibini belgilash, qanday o'tkazish haqida aniq ko'rsatma berish; Zarur bo'lganda qiskacha sinov raundini o'tkazish. 36

3. O'yinni o'tkazish - modellashtiruvchi o'yinni o'tkazish; - o'zaro muloqotni, aloqani ta'minlash; - noto'g’ri tushunish tufayli yo'l qo'yilgan xatolarni to'g’rilash; - o'yinni davom ettirish. 4. Muhokama qilish. - O'yinda yuz bergan hodisalar jarayoniga yakun yasash; - Jarayonni tahlil qilish; - O'yinni real hayot bilan taqqoslash; - O'tilayotgan asosiy iqtisodiy tushunchalar bilan bog’lash. Modellashtiruvchi amaliy o'yin - bu bilim olish, o'rganishning kompleks varianti hisoblanadi. Chunki o'yin mobaynida turli usullardan foydalaniladi. O'yinning muvaffaqiyati bevosita uning bilimdonlik bilan tanlanishi, bajarishiga, talabalarni o'z rollarini ma'nosini tushunib etishiga bog’lik. Bu metodning afzalligi shundaki, talaba masalaning mohiyatiga qarashini, avvalgi nuqtai nazarini o'zgartirish imkoniga ega. Modellashtiruvchi o'yin motivatsiya nuqtai nazaridan ham foydali. Talabalar ko'pincha bunday o'yindan qanoat hosil qilib, yangi o'rganganlarini o'rtoqlashadilar. Darsga faol qatnashadilar. Talabalar bir qarorga kelishni eksperiment qilishlari va uni oqibatini (minimal xatar bilan) kuzatishlari mumkin. Modellashtiruvchi o'yin yordamida talabalarni real hayot voqeliklari bilan tanishtirish ustunlikka ega. Bunda qo'yilgan savollarga javob topish va real muammolarni yechish uchun talabalarning shaxsan o'zlari qatnashadilar, real hayotning nazariy modeli bilan tanishadilar. Masalan, bozorda muvozanat narxi qanday o'rnatiladi, tanlov qanday amalga oshadi va hokazo. Modellashtirilgan o'yin metodi o'qituvchiga dars berishning usullarini o'zgartirishga katta imkoniyat beradi. 37

Zamonaviy pedagogik tehnologiyalar asosida mashg’ulotlar olib borilganda o'qituvchi o'quv materiallarini o'zlashtirish jarayonining tashkilotchisi bo'lishi lozim. Modellashtiruvchi o'yin metodining afzalliklari. • Talabalarni darsga faol qatnashuvi va iqtisodiy kategoriyalar mazmunini chukurroq o'zlashtirishi ta'minlanadi; • mustaqil harakat qilish, qaror qabul qilishga imkon yaratadi; • o'zaro aloqa, muloqot ta'minlanadi; • tushunchalarni amaliyotda qo'llash uchun sharoit yaratiladi; • dars o'tishning turlicha uslublarini birgalikda qo'llash imkoni yaratiladi; • talabalarning darsga qiziqishini orttiradi. Darsdagi vaziyatni ko'p jihatdan talabalar nazorat kiladi; • o'qituvchining asosiy roli darsni tashkil etish; • talabaning ichki hissiyoti, masalaning mohiyatiga qarashini o'zgartirishi mumkin. Har qanday metod kabi bu uslubda ham kator kamchiliklar bor. Auditoriyada real jarayonlarni soddalashtirishga to'g’ri keladi. U bir tomondan yetarli darajada sodda, ikkinchi tomondan etarli darajada real hayotga yaqin bo'lishi, real jarayonlarni ifodalashi, buni hisobiga qimmatli tajriba o'rgatuvchi bo'lishi kerak. Modellashtiruvchi o'yin o'qituvchidan sinchkovlik bilan puxta tayyorgarlik ko'rishni talab kiladi. Darslikka tayangan holda dars o'tish o'qituvchidan nisbatan kam vaqt, kamroq kuch, diqqat talab kiladi. Ammo, hamma darsni modellashtiruvchi o'yin o'tkazish bilan olib borib bo'lmaydi. Ko'pincha, modellashtirish bilim olishning kulminatsiyasi bo'lib, fanning ba'zi bir asosiy, ularni o'rganish boshqalariga yo'l ochib beradigan kategoriyalari, qonunlarin o'rganishda qo'llaniladi. Modellashtiruvchi o'yindan foydalanishdagi muhim cheklanish - bu konkret o'qituvchining xarakteri, uslubiga bog’lik. Ko'pchilik o'qituvchilar an'anaviy uslublar asosida dars o'tishga o'rganib qolishgan, shuning uchun ularga shu uslublar samaraliroq tuyuladi. 38

Modellashtirish talabalarni faolligini oshiradi. Bu yaxshi, lekin talabalarning o'yinga qizikib ketishlari oqibatida ba'zi bir nomakbul holatlar yuz berishi mumkin. Ya'ni rolga berilib ketib, ayrim talabalarni aldash yoki qoidani buzish hisobiga g’olib bo'lishga harakat qilishi mumkin. Shuning uchun o'qituvchi vaqti vaqti bilan talabalarga modellashtiruvchi o'yinning maqsadi bilim olish, tajribaga ega bo'lish ekanini eslatib turishi kerak. Metodning kamchiliklari: • Reallikni haddan tashqari soddalashtirishga olib kelishi, natijada olingan bilimni hayotda qo'llash nisbatan qiyin, foydasi kam bo'lishi mumkin. • Vaqtdan samarasiz foydalanish. • Mavzu bo'yicha uning mazmunini ifodalaydigan o'yin tayyorlash qiyin. • o'yinga tayyorgarlikka ko'p vaqt ketishi. • Talabalarni doimo zarur darajada nazorat qilib turish qiyin 2.2 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llab darsni tashkil etish Mustaqillikdan so'ng olib borilayotgan islohotlar natijasi o'laroq respublikaning har bir jabhasida rivojlanishni ko'ramiz. Mustaqillikdan so'ng olib borilayotgan islohotlar ichida ta'lim tizimini aytib o'tishimiz maqsadga muvofiqdir. “ Ta'lim to'g’risida ” gi qonun hamda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi ta'lim sohasiga asos bo'lib hizmat qiladi. Mamlakatimizda hozirgi paytda yoshlarga ta'lim va tarbiya berishga alohida e'tibor qaratilmokda. Ta'lim-tarbiya hamisha jamiyat taraqqiyotining asosi bo'lgan. Chunki, inson jamiyatdagi barcha munosabatlar, aloqalarning markazida turadi. Fan - texnika va axborotdagi revolyutsiya inson va uning ilmiy - ma'rifiy potentsialini ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi omiliga aylantirdi. Barqaror iqtisodiy o'sishni ta'minlash, xalqaro mehnat taqsimotida munosib o'rin egallash, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta'minlash 39

muammolari ko'p jihatdan ish kuchining bilimi, malakasi, vaziyatga qarab ish tuta olishiga bog’lik. Kelajakda erishishimiz lozim bo'lgan buyuk maqsadlarga etishish uchun eng avvalo yuqori malakali, zamon talabiga javob beradigan mutaxassis kadrlar tayyorlashimiz kerak. Talabalarni qaror qabul kilishga o'rgatishda muammoli vaziyat hosil qilib, uni yechishni o'rganish metodi - Sase study method - «keys» katta imkoniyatlarga ega. Bu metodni boshqa metodlar bilan birgalikda qo'llash mumkin 13 . Bu jihatdan keys metodining imkoniyatlari keng, uni turli tarzda ko'llash mumkin. Ayniqsa, modellashtiruvchi o'yin tarzida o'tkazish imkoniyati katta hamda kutilgan natijaga erishish imkoni yuqori. Shuning uchun bu metodni ko'pincha, taqlid qilish, imitatsiya metodi sifatida ham ko'riladi. Bu metodning boshqalaridan farqi shuki, talaba muammoli vaziyatni o'rganib, xulosa chiqarish, qaror qabul qilish, undan qanday chiqib ketishni o'rganadi. Bu metod talabalardan atroflicha bilimga ega bo'lishni talab kiladi. Chunki qaror qabul qilish nafakat iqtisodiyot, balki faoliyatni tashkil etish, ish yuritish, axborot va ular bilan ishlash, sotsiologiya, psixologiya va boshqa fanlardan ham bilimdonlikni talab qiladi. Buxgalteriyada puxta o'rganish zarur bo'lgan dastlabki mavzular, ayniqsa, buxgalteriya hisob varaqlari, ikkiyoklama yozuv bo'lib, keyingi mavzularda ko'riladigan buxgalteriya hisobi operatsiyalarini bajarish ko'p jihatdan talabalar ularni kay darajada o'zlashtirgani, tushunib etganlariga bog’lik. Shuning uchun o'quvchi - talabalarning mavzuni puxta o'zlashtirishlari kelgusida ham muhim ahamiyatga egaligini hisobga olib, darsda barchani faol qatnashishini ta'minlovchi modellashtiruvchi o'yin metodini qo'llash, o'yinni esa quyidagicha tashkil qilish mumkin. Shu o'rinda metodning tushunarliligini aniqlash uchun misol ko'rib chiqsak. Yuqorida ta'kidlaganimiz modellashtiruvchi o'yin metodi talabalarda tez tushintirish imkonini beruvchi metod bo'lib, unda talabalar auditoriyada o'yin tashkil etadilar. Bunda asosan talabalar mahsus guruhlarga bo'linadalar. 13 D.Tojiboyeva Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi. o`quv qo`llanma. T.:- 104 bet 40

Quyida misol bilan tanishib chiqsak. Misol: Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini kalkulyatsiya qilish. O'yinning maqsadi: talabalarni ishlab chiqarish xarajatlarini to'g’ri kalkulyatsiya qilgan holda mahsulot tannarxini topish. O'yinning boshida o'qituvchi talabalarga kerakli tushunchalarni eslatib o'tadi hamda o'yinni boshlaydi. «Mahsulot tannarhini kal ь kulyatsiya qilish» o'yini. O'yinning maqsadi: o'quvchitalabalarning ikki yoklama yozuv, hisobvaraqlar va ularda xo'jalik muomalalarining aks etishini puxta o'zlashtirishlariga erishish. O'qituvchi o'yinda o'rganiladigan tushunchalarni esga solib, qaytaradi. O'yinning maqsadini tushuntiradi. Guruh uchga bo'linadi. Guruhdagi eng iqtidorli talabalardan 3 kishi «ekspertlar» guruhini tashkil etadi. Ular mahsulot tannarxini aniqlashni turi haqida kelishib olishadi. Ikkinchi guruh korxonada tashkil etilgan «bosh buxgalter» boshchiligidagi 5 kishidan iborat. Ular ishlab chiqarish xarajatlari hamda noishlab chiqarish xarajatlarini guruhlarga bo'ladilar, E'lon vatman kog’ozga yozilgan, slayd, tarkatma material tarzida bo'lishi mumkin. Bunda institutni endi bitirgan kadrlar sifatida uchinchi guruh aniqlanadi.Uchinchi guruh qolgan barcha o'quvchitalabalar, ular kasb - hunar kollejini yoki institutni bitirib, shu korxonaga yosh mutaxassis sifatida ishga kirishmoqchi. Komissiya ularga bir necha bosqichda topshiriq berib, ularni to'g’ri bajarib, eng yuqori ball to'plaganlarni ishga qabul qilmochi. O'qituvchi o'yin o'tkazish qoidalarini o'quvchitalabalarga tushuntiradi: har bir o'quvchitalabaga uch bosqichda topshiriq beriladi: Birinchi topshiriq nisbatan oson testlar. Ularni kamida yarmini to'g’ri yechganlar kelgusi turda qatnashish huquqini qo'lga kiritadi. Ikkinchi bosqichda mashq beriladi, uning to'g’ri - noto'g’riligini aniqlab, sababini yozib ko'rsatilishi kerak. Uning ham kamida yarmini to'g’ri bajarganlar kelgusi bosqichga qo'yiladi. Uchinchi bosqichda 41

ataylab noto'g’ri bajarilgan ishlar beriladi. Uni kamchiligini topib, to'g’ri bajarish so'raladi. Har bir bosqichda bajarilgan ishlarni tanlov komissiyasi a'zolari tekshirib, baholaydilar. Ularning to'g’ri yoki noto'g’riligini ekspert komissiyasi tekshirib, xulosa chiqaradi. O'qituvchi o'yinni qanday o'tayotganini kuzatib turadi. Bunda unga ekspert komissiya a'zolari yordam beradi. O'quvchitalabalar qo’yilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida mavzuni tushunib oladilar. O'yin o'tkazish tafsiloti. Guruh uchga: ekspertlar, tanlov komissiyasi a'zolariga bo'linib, o'z joylarini egallashadi. Birinchi navbatda tanlov komissiyasi tomonidan tayyorlangan e'lon matni ko'rsatiladi. Uni o'qib, o'quvchi - talabalar mahsulot tannarxini topadi. Modellashtiruvchi o'yinlarda ham o'yinni tugatgach, natijasi muhokama qilinishi zarur. Muhokama oxirida barcha qatnashchilarga berilgan ballar e'lon qilinadi. O'qituvchi barcha ishtirokchilarga o'yinda qatnashganlari uchun minatdorchilik bildiradi va kelgusi darsning mavzusi va unda qo'llaniladigan metodlar e'lon qilinadi. Shunday qilib, buxgalteriya fanining o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, fanni o'rganish uchun tarqatma materiallardan, ayniqsa, hujjatlashtirish shakllaridan keng foydalanish zarur. Ikkinchidan, masala - mashqlar echish asosiy metod hisoblanadiki, masala - mashq yechmay, fanni o'rganib bo'lmaydi. Barcha metodlar orasida universalligi bilan ajralib turadigan juftlik va kichik guruhlarga bo'lib dars o'tish ham fanni o'rganishda samarali metod hisoblanadi. Albatta, o'rganilayotgan mavzuning maqsadidan kelib chiqqan holda muhokama qilinayotgan savolga ko'ra boshqa metodlarni ham bemalol moslashtirish mumkin. Bu o'qituvchining iqtidori, xohish - istagiga bog’lik. 42

Masala echishni modellashtiruvchi o'yin tarzida tashkil qilish mumkinki, bunda talabalar soliq xodimlari va soliq to'lovchilar sifatida qatnashib, real voqelikka yanada yaqin bo'ladilar. Darsni tarqatma materiallardan foydalanib o'tish mumkin. Masala, mashq yechish jarayonida talabalarning qabul qilingan qonunlar, me'yoriy hujjatlar va yo'riqnomalarni qay darajada bilishlarini ham aniqlash mumkin. Ulardan munozara, debatlar metodini qo'llashda ham keng foydalanish mumkin. Modellashtiruvchi o'yin bilim olishga qaratilgan va ma'lum bir pedagogik natijani ko'zlagan hamda turli (imitatsion, amaliy, rol ijrosiga asoslangan) o'yinlar yordamida ta'lim jarayonida muayyan maqsadni amalga oshiruvchi faoliyat. Modellashtiruvchi amaliy o'yinlar va mashqlar. Bu uslubda talabalar qatnashadi. Modellashtirishda abstrakt uslublardan foydalanib, real voqelikka iloji boricha yaqinlashtiriladi. Bu uslub oson tushunadigan talabalarga qo'l keladi. Modellashtiruvchi o'yinda talabalar o'zlari belgilangan rollarni bajaradilar. O'z xatti - harakatlari orqali zarur malaka va ko'nikmalarni egallashadi. O'qituvchi dars metodini tanlar ekan talabalarning faolligi, qiziqishini ham hisobga olishi zarur. Talabalarning qiziqishi past guruhlarda ularning faolligini oshiruvchi, fanni o'rganishga qiziqish uyg’otuvchi metodlarni qo'llash zarur. Bunda modellashtiruvchi o'yin turli qiziqarli mashqlar, konkurslar o'tkazish, talabalarga individual topshiriqlar berish, aytaylik, biron iqtisodiy ko'rsatkichlarni o'zgarishidan qanday xulosa chiqishi borasidagi fikrlashlar bilan kechadi. Hozirgi paytda iqtisodiy fanlarni o'rganishda nisbatan keng qo'llaniladigan uslublardan: ekspress savol-javob, savollar tizimiga asoslangan muhokama, seminar mashg’uloti rejasi bo'yicha atroflicha suhbat, modellashtiruvchi o'yin, doklad va referatlarni muhokama qilish, masala, mashq, test echish va ularning natijasini muhokama qilish, munozara va boshqalarni ko'rsatish mumkin. 43

Iqtisodiy fanlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, ularni o'rganishda markaziy o'rinni masala, mashq yechish egallaydi. Sababi: 1) masala, mashq yechishni mukammal bilish, olgan bilimni amaliyotda qo'llash imkonini beradi. 2) masala, mashq yechish orqali talabalarning bilim olishdagi faolligi ortadi. 3) masala - mash fikrlashni o'rgatadi. Shuning uchun ham masalaga faqat topshiriqni hisob- kitob asosida bajarish, javobini aniqlash emas, balki fikr yuritish ob'ekti sifatida qaratilishi bejiz emas. Masala yordamida fanni o'rganganda aniq rakamlar, dalillar, hujjatlar asosida tahlil qilish imkoniyati keng. Undan tashqari modellashtiruvchi o'yin, kichik guruhlarga bo'lish, konkurs o'tkazish va boshqa metodlar asosida dars o'tishda ham masala - mashqlardan keng foydalanish imkoniyati katta. Iqtisodiy fanlardagi mashqlar talabalarni mushohada qilish, hulosa chiqarishga o'rgatish bilan birga kam vaqt sarflanishi, ayrim masalalarda ikkilanib turgan talabalarni to'g’ri javob topishga o'rgatadi. Masala, mashq yechish jarayonida talabalarning qabul qilingan qonunlar, me'yoriy hujjatlar va yo'riknomalarni qay darajada bilishlarini ham aniqlash mumkin. Ulardan munozara, debatlar metodini qo'llashda ham keng foydalansa bo'ladi. Masala - mashqlar talabalar bilimini sinashda ham eng qulay metod. Masala mashqlardan fanni o'rganish uchun tarqatma material tayyorlashda keng foydalanish mumkin. Ulardan darsda foydalanish turli interaktiv metodlarni qo'llab dars o'tishni tashkil etishda foydalanish imkoniyati nihoyatda katta. Masala, mashqlardan foydalanib darsni tanlov o'tkazish shaklida tashkil etish mumkin. Bunda teng kuchli masala - mashqlar tayyorlanib, kichik guruhlarga. juftlik yoki individual tarzda yechishga karab darsda qo'yilgan maksad amalga oshiriladi. Masala, mashqlarning murakkabligi jihatidan tabaqalashtirgan holda tuzilib, talabalarning salohiyatiga ko'ra beriladi. Natijada murakkab masalani 44

echolmay hafsalasi soviydigan talabalarni ham darsga, o'rganilayotgan mavzuga dikkatini karatish mumkin. Xullas masala, mashqlar, bir tomondan sinalgan, qadimiy dars o'tish uslubi bo'lsa, ikkinchi tomondan, imkoniyatlari nihoyatda ko'pligi tufayli eskirmaydigan, doimo zamonaviy, uchinchidan, universal, barcha iktisodiy fanlarni o'rganishda qo'llash mumkin bo'lgan metoddir. III BOB. “BUXGALTERIYA HISOBI REGISTRLARI VA SHAKLLARI” MAVZUSINI O’QITISHDA MODELLASHTIRUVCHI O’YIN METODINI QO’LLAB DARS O’TISHNI TAKOMILLASHTIRISH 3.1 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llashning samaradorligini oshirish Mamlakatimiz kelajagi bo'lmish yoshlarga hozirgi kunda qator imkoniyatlar yaratilgan bo'lib, ta'lim sohasida ushbu borada qator islohot va yangiliklar olib borilmoqda. mamlakatimizda yosh avlodga ta'lim-tarbiya berish jarayoni kundan-kunga jadallashib, malakali kasb egalarini tayyorlash masalasi takomillashib bormoqda. Barcha mutahasisliklar bo'yicha kadrlar tayyorlanmoqda. Shu o'rinda aytib o'tish joizki, muayyan mutahassislik bo'yicha tahsil olayotgan har bir shaxs o'z kasbining yetuk ustasi, ya'ni professional mutahassis bo'lib shakllanishi uchun bor imkoniyatlar sarflanyapti. Nafaqat o'qituvchilar bilan ishlash, balki, hozirgi kunda talabalarning mustaqil ishlashlariga katta e'tibor qaratilib, bir qator imkoniyatlar yaratib berildi. Bularga misol tariqasida, ahborot tehnologiyalari bilan ta'lim berish 45

jarayonini misol qilamiz. Tehnika asrida fan yutuqlari bo'lmish kompyuter, internet tarmog’idan ta'lim jarayonida foydalanish bilan bir qatorda yangi pedagogik tehnologiyalarni qo'llash ham alohida muhim ahamiyat kasb etadi. Zamonaviy pedagogik tehnologiya mavzularini puxta o'zlashtirishda ta'limning tehnikaviy vositalaridan foydalanish ham nazarda tutiladi. Ta'lim shakli, usuli, uslublari, ma'naviy va tarbiyaviy vositalarining yig’indisini aniqlovchi psihologik-pedagogik ko'rsatmalarning majmui hisoblanadi. Yangi pedagogik tehnologiyalar ta'lim samaradorligini oshirishda o'qituvchining, ma'lumot manbaining ta'sir doirasini kengayishiga, shu bilan bir qatorda o'quvchining faolligini ta'minlovchi vositadir. Ta'tim tizimi isloh qilingach, dars berish jarayoni ham yangilandi. Ilgari foydalanilgan dars o'tish metodlaridan yangi pedagogik metodlarga o'tildi. Bizga ma'lumki, talaba - yoshlar hech qachon bir hil bilim darajasiga ega emaslar. Qaysidir talaba sekinroq tushunsa, yana qaysidir talaba tezroq ilg’ab oladi. O'quvchilar bilim darajasi jihatidan har hil bo'ladi. Biri faol, biri sust. Kimdir tez ahborotni qabul qilsa, kimdir sekin, qo'shimcha yana bir oz tushuntirishdan so'ng qabul qiladi. Bunday o'quvchilar odatda guruh oldida savol bergani ham uyalishadi. Bulgusi mutahassislarini sifat jihatidan zamon talabi darajasida tayyorlashga avvalo ularga aniq bilimlar berish, kasbiy ko’nikma va malakalarni shakllantirish, ularni kelgusi faoliyatlarida unumli qo'llashga o'rgatish orqali erishish mumkin. Shunday ekan, o’quv-tarbiya jarayonini ta'lim nazariyasi faoliyati nuqtaii nazaridan ko'rib chiqib, barcha ta'lim-tarbiya ishlarini “pedagogik tehnologiya” yo’nalishiga o'tkazish kerak. BMI ning bosh maqsadi sifatida buxgalteriya hisobi registrlari va shakllari haqida ma'lumotlarni talabalarga o'yin tashkil etgan holda yetkazib berishdir. Bu jarayonga asosan o'qituvchining o'rni alohida. Chunki avvalambor talaba - yoshlarni darsga qiziqtira olish darkor. Bunda u o'zining bor mahoratini ishga solishi kerak. masalan , o'ziga biror qulayroq dars o'tish usulini belgilab, 46

shu bilan darsni boshlaydi. Bunday usullarga modellashtiruvchi o'yin metodining bir qismi birgalikda bilim olish usulini aytish mumkin. Birgalikda bilim olish usulidan foydalanilganda uning o'qitish principlariga to'la rioya qilish lozim 14 . 1) O'qituvchi psihologik jihatdan bir- biriga mos keladigan o'quvchilardan iborat 3-4 kishilik guruhni dars boshlanishiga qadar belgilaydi. 2) Guruhga vazifa berilganda uni baja rish uchun taqsimot ishi avvaldan bajarilishi kerak (a'lochi, o'rta, qoniqarli o'qiydigan o'quvchilar nazarda tutiladi). 3) Baholanganda guruh a'zolariga alohida-alohida baho berilmaydi. Guruhga umumiy baho berilishi shart. Guruhga berilgan vazifa bo'yicha javob beruvchi o'quvchini o'qituvchi o'zi tanlaydi. 4) Guruhga berilgan vazifa bo'yicha javob beruvchi o'quvchini o'qituvchi o'zi tanlaydi . Shunda guruhdagi har bir o'quvchi javob berish uchun tayyor bo'ladi. Bunday usuldan foydalanish nafaqat ta'lim, balki o'quvchilarni ma'naviy-ma'rifiy tarbiyasi uchun ham ijobiy samara beradi. Bizga ma'lumki, buxgalteriya hisobi fani iqtisodiy fan bo'lib, uni o'qitishda o'qituvchilar alohida yondashishlari kerak. “ Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllari ” mavzusini tashkil etishda modellashtiruvchi metodni qo'llashning samaradorligi bir qancha tushunchalar bilan bog’liq: - Mavzuni o'rganishda qo'llanilgan modellashtiruvchi meod bilan bog’liq innovatsion tehnologiyalarning nazariy - amaliy mukammalligi, amaliyotda qo'llanganligi; - Mavzuni o'rganishga doir innovatsion yondashuvga oid tegishli shart - sharoitlar , ya'ni har bir fanning o'ziga hos hususiyatidan kelib chiqib, o'quv reja va dasturlarda iqtisodiy va pedagogik tehnologiyalarning qo'llanilishi; 14 D.Tojiboyeva Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi. o`quv qo`llanma. T.:-2007 47

- Modellashtiruvchi o'yin metodi hamda zamonaviy pedagogik tehnologiyalar tadbig’iga doir bo'lgan munosabati va kasbiy metodik salohiyatning uyg’unligi . Aytib o'tish joizki modellashtiruvchi o'yin metodini qo'llashda afzallikning eng ko'zga ko'ringan tomoni shuki, unda barcha talabalar bevosita darsda ishtirok etadilar va dars samaradorligi oshishiga erishiladi. Yuqorida ko'rib o'tganimiz . “Buxgalteriya hisobi registrlari va shakllari” mavzusini tashkil etishda modellashtiruvchi metodni qo'llashning samaradorligining tahlili va takomillashtirishga qaratilgan omillar tahlili avvalambor shahsga bog’liadir. Hozirgi kunda talaba - yoshlarga bo'lgan e'tibor natijasi talabalarni tadqiqotning asosiy ob ь ektiga aylantiradi. Mamlakat kelajagi bo'lmish yoshlar uchun avvalambor ta'lim muassasalari tubdan yangilanib, hozirgi zamon talablariga to'la javob beradigan ilm dargohlari qurib, foydalanishga topshirildi. Kadrlar sohasiga bo'lgan e'tibor kuchaytirilib, qator qonun hujjatlari ishlab chiqildi. Yetuk kadrlar avvalambor mamlakatning rivojiga katta ta'sir ko'rsatadi. Hozirgi kunda barcha sohalar bo’yicha eytuk kadrlar tayyorlanib chiqarilmoqda. BMI ning bosh mavzusi buxgalteriya hisobiga aloqada to'htalamiz. Hususan, buxgalteriya hisobining ahamiyati sifatida xo'jalik yurituvchi subektlarda hisob tizimining naqadar to'g’ri yuritilishi, xo'jalikning iqtisodiy-moliyaviy faoliyatini o'rganish va uning holatiga xolisona baho berish, shuningdek iqtisodiy ko'rsatkichlarning samaradorligini aniqlash hamda nazoratini o'rganish bugungi kunda talaba yoshlarga muhim dastur vazifasini o'taydi. 3.2 “Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusini o’rganishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash bo’yicha tavsiyalar O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov Oliy Majlisning Qonunchilik palatasi va Senatning qo’shma yig’ilishida: “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish vd yangilash, mamlakatni 48

modernizatsiyalash va isloh etishdir” deb nomlangan ma’ruzasida respublikamizda keying yillarda amalga oshirilishi zarur bo’lgan masalalar, ustuvor yo’nalishlar haqida to’xtalib, kadrlarning malakasi, ishbilarmonligi va ma’suliyatini oshirish zarurligini ta’kidladi. Respublikamizda bozor islohotlarini chuqurlashtirish sharoitida oliy ta’limning xizmatlari samaradorligini oshirish, ta’lim tizimidagi qonuniyatlarni tadqiq etish , kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshishini baholab boorish muhim ahamiyatga ega. Respublikamizda ishlab chiqilgan qonunlarda ta’lim tizimini isloh qilish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Bugungi knda mamlakatimizda ta’lim tizimini isloh qilish bo’yicha muayyan ishlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi kundagi asosiy vazifa asosan talaba – yoshlarning malaka darajasiga qaratilmoqda. Eng avvalo kadrlar malakasini oshirish hayotiy majburiyat bo’lib, iqtisodiyotda, ijtimoiy hayotda har kuni jiddiy o’zgarishlar bo’lmoqda. Bugungi kundagi ushbu o’zgarishlarni o’zlashtirib boorish, talaba – yoshlarga ushbu jarayonlarni yetkazib berish o’qituvchilardan ham kata ma’suliyat talab qiladi. Qolaversa talaba yoshlar ham ushbu borada o’z bilim va ko’nikmalarini turli manbalar bilan boyitib bormoqdalar. Ushbu jarayonlarning bosh maqsadi talabalar o’zlarini olgan bilimlarini puxta egallab, mutaxasissliklari bo’yicha zamonaviy bilimga ega bo’lishlaridir. Bundan tashqari olgan bilimlarini qolganlar bilan o’rtoqlashishlariga qaratilgan. Shunday ekan nimalarga e’tibor qaratish lozim, ya’ni qanday tavsiyalar ishlab chiqish mumkin. Avvalambor, o’quv jarayonida nazariy bilimlar bilan cheklanib qolmasdan, balki, amaliyot bilan ko’proq ishlash kerak. Buning uchun birinchi galda o’qituvchilarni amaliyot bilan ko’p ishlaganlarini dars jarayoniga qatnashtirish kerak. Bundan tashqari hozirgi kunda jahon ta’lim tizimida keng qo’llaniladigan usullardan foydalanish kerak. Bunga birgina turli ko’rgazmali o’quv qurollaridan foydalanishni aytib o’tish mumkin. Bu jarayon o’quvchi uchun ham, o’qituvchi uchun ham kata samara beradi. BMI ning bosh maqsadi o’quv jarayonida 49

modellashtirvchi o’yin metodini qo’llab darsni tashkil etishdir. Yuqoridagi tavsiyalarga asosan maqsad bilan bog’laydigan bo’lsak, ushbu metod talabalarni darsga qatnashish samarasini oshirib, o’tilgan mavzuni tez qabul qilishga asos bo’ladi. O’yin jarayonini tashkil etish albatta o’qituvchiga biorib taqaladi. O’yinni samaraliligini ta’minlash maqsadida quyidagi tavsiyalarni qo’llash mumkin: - O’quv jarayoniga ilg’or axborot texnologiyalarini qo’llash; - Dars jarayonida turli xil ko’rgazmali qurollardan foydalanish, tarqatma materiallar ishlab chiqish, test hamda krassvordlar tuzish; - Muntazam ravishda mavzular va mutaxassisslik bo’yicha yangiliklardan xabardor qilish; - Ochiq dars jarayonlarini tashkil etish; Ushbu tavsiyalar orqali talabalar bilim darajasi ortadi albatta. Bundan tashqari darsning samaradorligi oshib, kadrlarda mustaqil fikrlay olish ortadi. XULOSA Xulosa ornida shuni ta’kidlash joizki, hozirgi kunda ta’lim tizimida juda katta o’zgarishlar bo’lmoqda. Bugungi kun ta’lim tizimining bosh maqsadi har tomonlama yetuk kadrlarni yetkazishdir. Buning uchun ta’lim muassasalarida o’quv jarayonlari yangicha shaklda olib borilmoqda. Ilgargi an’anaviy usullardan zamonaviy pedagogik texnologiyalarga o’tilmoqda. Yuqorida ko’rib chiqqanimizdek, zamonaviy pedagogik texnologiyalarning bir bo’lagi modellashtiruvchi metod avvalambor talabalarning mustaqil fikrlashga o’rgatadi. Bu jarayonda barcha talabalar o’qituvchi boshchiligida darsga qatnashishadi. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, bugungi kunda yoshlarni ma’naviyintellektual rag’batlantirishning ahamiyati kattadir. Ma’naviy intellektual sifatlarni zamonaviy usullarda aniqlash tarbiyaviy jarayonga samarali o’zgarishlar kiritadi. O’quvchi yoshlarning, talabalarning ma’naviy- intellektual shakllanish sifatlaridagi yutuq va kamchiliklarni odilona baholash tizimi tarbiya mazmuni, usullari va uning tashkiliy shakllarini yaxshilashga doir 50

tuzatishlar kiritishi lozim. Talabalarga mutaxasisslikbo’yicha bilimlardan tashqari boshqaruv jarayonini ham o’rgatish lozim. Buni ham biz yuqoridagi metod orqali qo’llay olamiz albbat. Ushbu bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida shuni xulosa qilish mumkinki, buxgalteriya hisobi faoliyatning bosh bo’g’ini desak yanglishmaymiz albatta. Chunki, bu hisob tizimi orqali biz sub’yektlar faoliyatini qay darajada olib borilayotganini bemalol baholay olamiz. Buning uchun esa biz buxgalteriya hisobining registrlari va shakllarini to’g’ri farqlay olishimiz kerak. Buning uchun bizga qonunchilik tizimidan ham yetarli bilimlar bo’lishi shart. Bugungi kunda erkin va mustaqil fikrlovchi, ijtimoiy-siyosiy hayotda ongli ravishda va faol ishtirok etishga qodir yosh avlodni shakllantirish bosh masala ekan, shuning uchun na’lim tizimiga e’tiborni kuchaytirish kerak. Mavzu bo’yicha quyidagi metodik tavsiyalarni bildirishimiz mumkin: - Modellashtirish o’yinlarining mazmun-mohiyatini, maqsad vazifalarini tushuntirish talabalarning kasbiy malaka-ko’nikmalarini shakllantirishga yordam berishi lozim; - Modellashtiruvchi o’yin metodida motivatsiya va tasavvurni shakllantirishga alohida e’tibor berish; - Modellashtirish o’yinlarini rejalashtirish va tayyorlashni muvofaqqiyatli amalga oshirish iqtisodiy ta’lim tarbiyaning muhim sharti hisoblanadi; - Modellashtiruvchi o’yin metodini o’tkazish jarayonining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash va tushuntirish; - Modellashtiruvchi o’yin metodini oldindan tushuntirish ta’lim sifati va samaradorligi kafolati ekanligini inobatga olish; - Modellashtiruvchi o’yin metodini o’tkazishdan oldin uning didaktik va tarbiyaviy maqsadlariga alohida e’tibor qaratish lozim. 51

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati Normativ-huquqiy hujjatlar 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2. O`zbekiston Respublikasi “Ta`lim to`grisida”gi qonuni 3. O`zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to`g`risida”gi qonuni 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi ,18.01.2013.: Xalq so’zi gazetasi, 2013 5. O’zbekiston Respublikasi “Fuqarolik kodeksi” dan 6. O’zbekiston Respublikasi “Soliq kodeksi” dan 7. “O’zbekiston Respublikasi “Mehnat kodeksi” dan 52

8. O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi.: 23- iyun 2001 yildagi 1054- raqamli qonuni.: 2001yilning 16 avgustida Vazirlar Mahkamasining maxsus qaroridan 9. O`zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” 10. Buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 21-BHMS dan 11. O’zbekiston Respublikasining bugalteriya hisobining milliy standarti (21 son BHMS).-T.:O’zbekiston Respublikasi axborotnomasi ,1996.,9-son.,142-m 12. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning IX sessiyasidan 13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi, 18.01.2013.: Xalq so’zi gazetasi , 2013 O`zbekiston respublikasi prezidenti I.A.Karimov asarlari 14. I.A.Karimov. ,,Yuksak Ma`naviyat Yengilmas Kuch” Toshkent ,,Ma`naviyat” 2008 15. I.A.Karimov. ,,O`zbekiston Mustaqillikka erishish ostonasida” Toshkent «O’zbekiston» 2011 16. I.A.Karimov. ,,Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari.” Toshkent «O’zbekiston» 2009. 17. I.A.Karimov. ,,O`zbekiston 21-asr bo`sag`asida” T.1999. Darslik va o`quv adabiyotlari 18. “Maxsus fanlarni o`qitish metodikasi” o`quv qo`llanma D.Tojiboyeva 53

T.2007 19. “Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat” ma`ruzalar matni X.Omonov T.2010 20. I.Ochilov.,J.Qurbonov , Moliyaviy hisob .-T.: TMI , 2007, Foydalanilgan internet saytlari http:/Google.com/ (Qidiruv Sayti) http:/stat.uz/ (O`zbekiston respublikasi davlat statistika qo`mitasi) http:/Ziyouz.net/ (R е spublika jamoat ta’lim axborot tarmog‘i) http:/Uzstudent.uz/ http:/uzinfocom.uz/ (Kompyuter va Axborot texnologiyalarini joriy qilish va rivojlantirish markazi) http:/Edu.uz/ http:/lex.uz/ http:/gov.uz/ (Hukumat portali) http:/ref.uz/ 54

O'xshashlar

“Tovar-moddiy zahiralar hisobi” mavzusida dars o’tish metodlari va ularni qo’llashni takomillashtirish

«Ustav kapitali auditi» mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi

«Korxonalarning moliyaviy natijalari tahlili» mavzusini o’tishda «Charxpalak» texnologiyasini qo’llash

Buxgalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’girlash mavzusini o’rganishda qo’llaniladigan interfaol metodlar

Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobi va auditning xususiyatlari