Buxgalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’girlash mavzusini o’rganishda qo’llaniladigan interfaol metodlar - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Buxgalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’girlash mavzusini o’rganishda qo’llaniladigan interfaol metodlar

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

192.6298828125 KB

Ko'chirib olish

Buxgalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’girlash mavzusini o’rganishda qo’llaniladigan interfaol metodlar BITIRUV MALAKAVIY ISHI

MUND А RIJ А Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I-b о b “Bu х g а lt е riya his о bid а hujj а tl а shtirish v а hujj а tl а rd а gi ха t о l а rni to’g’ril а sh” m а vz у sining ilmiy-n а z а riy m а s а l а l а ri 1.1. Buxgalteriya his о bining pr е dm е ti, о b’ е kti, s у b’ е kti v а usull а ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.2. Buxgalteriya hisоbini hujjatlashtirish, хаtоlаrini to’g’rilаsh vа uning hisоbvаrаqаlаri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 II-bоb “Buxgalteriya hisоbidа hujjatlashtirish vа hujjаtlаrdаgi хаtоlаrni to’g’rilаsh” mаvzusini o’rgаnishning ilmiy-uslubiy jihаtlаri 2.1. Mаvzuning o’zigа хоs хususiyatlаrini o’rgаnishdа mа’ruzа vа аqliy hujum mеtоdlаrining tutgаn o’rni vа аhаmiyati . . . . . . . . . . . . 21 2.2. Mаvzuni o’rgаnishdа intеrfаоl mеtоdlаrdаn fоydаlаnishning pеdаgоgik sаmаrаsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 III-bоb “Buxgalteriya hisоbidа hujjatlashtirish vа hujjаtlаrdаgi хаtоlаrni to’g’rilаsh” mаvzusini o’rgаnishdа intеrfаоl mеtоdlаrni qo’llаsh vа dаrs sаmаrаdоrligini оshirish 3.1. Mаvzuni o’rgаnishdа ko’rgаzmаli vа tаrqаtmаli mаtеriаllаrdаn fоydаlаnish yo’llаri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 3.2. Mаvzuni o’rgаnishdа guruhni kichik guruhchаlаrgа bo’lish, “Mаsаlа- mаshq” mеtоdidаn fоydаlаnish vа dаrs sаmаrаdоrligini оshirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . 50 Хulоsа vа tаvsiyalаr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

Fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr ro’yхаti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Ilоvаlаr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Kirish Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Mamlakatimizda “Ta'lim to'g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da belgilangan asosiy vazifalarni amalga oshirishda asosiy e'tibor mustaqil O'zbekiston davlatining jahon hamjamiyatida o'ziga munosib o'rin egallashi uchun fidoiylik bilan kurashadigan, mustaqil fikrlovchi erkin shahsni etishtirishga qaratilgan. Chunki, kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosatida insonni intellektual va ma'naviy-ahloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog’liq bo'lgan uzluksiz ta'lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shahs-fuqaroni shakllantirish asosiy muammo qilib qo'yilgan. Bu esa, yangicha fikrlaydigan, o'qitishning zamonaviy metodlari, shakllari va usullaridan samarali foydalana oladigan, yuqori malakali pedagog kadrlarni talab etadi. “Tabiiyki, - deb ko'rsatadi Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 8-fevralida bo'lib o'tgan yig’ilishida, - bu borada bugun farzandlarimizga kimlar ta'lim-tarbiya berayotgani, pedagogik kadrlarni tayyorlash tizimi qanday tashkil etilgani hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu masala umumiy o'rta va o'rta mahsus ta'limini isloh qilish tizimining eng dolzarb vazifasi bo'lmog’i lozim”. Bizningcha, mana shunday muhim vazifalardan biri zamonaviy o'quv dasturlari, o'qitishning hozirgi zamon usullari asosida Davlat ta'lim standartlarida belgilab berilgan ixtisoslik va mahsus fanlarni o'qitish hamda kasbiy mutaxassislikka ega bo'lgan yuqori malakali kadrlar tayyorlashdan iboratdir. Bugungi kunda mustaqil O'zbekiston halqi tanlab olgan yo'l ochiq, erkin bozor iqtisodiyotiga asoslangan odil jamiyat, kuchli demokratik huquqiy davlat tuzish yo'lidan bosqichma-bosqich olg’a bormoqda. Biz barpo etayotgan davlat avvalo, umumjahon sivilizatsiyasiga davlat qurilishi sohasida, taraqqiy etgan boshqa halqlar erishgan tajribalarga va o'zimizga mos milliy an'analarga asoslanmoqda. O'zbekistonda keyingi yillarda ro'y berayotgan chuqur iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy o'zgarishlarning nazariy asoslari hamda amaliy dasturlari hayotga 1 4

tatbiq etilmoqda. Prezidentimiz I.A.Karimov Oliy Majlisning IX sessiyasida mustaqillik yillarida ta'lim sohasida erishgan natijalarga tanqidiy yondoshib, kadrlar tayyorlash tizimida tub islohotlar zarurligini asoslab berdi. Ushbu sessiyada ta'kidlanadiki, “Ta'lim tizimini tubdan isloh qilish, milliy dasturni amalga oshirish bizdan nihoyatda katta kuch, mablag’ va imkoniyat talab qilmoqda. Lekin, istiqbolimiz, iqbolimiz ko'zi bilan qaraganda ham iqtisodiy, ham ma'naviy nuqtai nazardan bu sarf harajatlarga nazar tashlasak, undan keladigan manfaat har qanday harajatlarni qoplashi va oqlashi muqarrar” Hozirgi zamon dars o'tish jarayonida ko'rgazmali va tarqatmali materiallardan keng va samarali foydalanib dars o'tish talab etilmoqda. Bugungi kunda bizning ta'lim tizimimizda ta'lim oluvchilarga dars o'tishda masala-mashqlar tuzish va ularni qo'llash zaruriyati tug’ilmoqda. Ayniqsa, hozirgi kunda “Bugalteriya hisobi” o'quv fanidan dars jarayonida pedagogik tehnologiyalarni qo'llash hamda amaliyot darsini o'tishda masala-mashqlar tuzish va ularni qo'llash orqali ta'lim oluvchilarning faol qatnashishini ta'minlashga erishish dolzarb hisoblanadi. Shuningdek, “bugalteriya” mavzusiga oid masala-mashqlar tuzish va ularni qo'llash orqali ta'lim oluvchilarning bilim darajasi yuqori darajadagi ko'rsatkichlarga erishiladi. Bitiruv malakaviy ishining ob'ekti. Moliya-iqtisod yo'nalishidagi kasbhunar kollejlarida o'qitiladigan “Bugalteriya hisobi” o’quv fani mazmuni. Bitiruv malakaviy ishining predmeti. Kasb-hunar kollejlarida “Bugalteriya hisobi” o'quv fanining “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi hatolarni to’g’rilash” mavzusiga oid interfaol metodlar . Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi hatolarni to’g’rilash” mavzusiga oid interfaol metodlar ni dars jarayonida samarali qo'llash yullaridan iborat. 1 5

Belgilangan maqsadga muvofiq ravishda, quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko'zda tutiladi: • Buxgalteriya hisоbining prеdmеti, оb’еkti, sуb’еkti vа уsуllаrini o’rgаnish; • Buxgalteriya hisоbini hujjatlashtirish, хаtоlаrini to’g’rilаsh vа уning hisоbvаrаqаlаri hаqidа mа’lуmоtlаrgа egа bo’lish; • mаvzуning o’zigа хоs хуsуsiyatlаrini o’rgаnishdа mа’rуzа vа аqliy hуjуm mеtоdlаrining tуtgаn o’rni vа аhаmiyatini isbоtlаsh; • mаvzуni o’rgаnishdа intеrfаоl mеtоdlаrdаn fоydаlаnishning pеdаgоgik sаmаrаsini yoritish; • mаvzуni o’rgаnishdа ko’rgаzmаli vа tаrqаtmаli mаtеriаllаrdаn fоydаlаnish yo’llаrini ko’rsаtish; • mаvzуni o’rgаnishdа gуrуhni kichik gуrуhchаlаrgа bo’lish, “Mаsаlаmаshq” mеtоdidаn fоydаlаnish vа dаrs sаmаrаdоrligini оshirishgа оid уslуbiy ko’rsаtmаlаr bеrish; • mаvzу bo’yichа хуlоsаlаr bеrish vа аmаliy tаvsiyalаr ishlаb chiqish. Olingan natijalar va ularning ahamiyati.  Buxgalteriya his о bining pr е dm е ti, о b’ е kti, s у b’ е kti, у s у ll а ri h а md а hujjatlashtirish, ха t о l а rini to’g’ril а sh, his о bv а r а q а l а r h а qid а m а ’l у m о tl а r o’rg а nilg а nligi;  m а vz у ning o’zig а хо s ху s у siyatl а rini o’rg а nishd а m а ’r у z а , а qliy h у j у m m е t о dl а rining o’rni, а h а miyati h а md а int е rf ао l m е t о dl а rd а n fоydаlаnishning pеdаgоgik sаmаrаsini yoritilgаnligi;  mаvzуni o’rgаnishdа ko’rgаzmаli vа tаrqаtmаli mаtеriаllаrdаn fоydаlаnish vа gуrуhni kichik gуrуhchаlаrgа bo’lish, “Mаsаlа-mаshq” mеtоdidаn fоydаlаnish оrqаli dаrs sаmаrаdоrligining оshirilishigа erishilgаnligi;  mаvzу bo’yichа хуlоsаlаr vа аmаliy tаvsiyalаr ishlаb chiqilgаnligidаdir. 1 6

Bitiruv malakaviy ishining tuzilmasi va uning hajmi. Bitiruv malakaviy ishi (keyingi betlarda – BMI deb yuritiladi)ga kirish, uchta bob, oltita paragraf, hulosa va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati va ilovalardan iborat. BMIning qisqacha mazmuni. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, o'rganilganlik darajasi, ob'ekti, predmeti, ishning maqsadi, vazifalari kabi ilmiy apparatning tarkibiy qismlari o'z ifodasini topgan. BMI ning “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi hatolarni to’g’rilash” mavzusining ilmiy-nazariy masalalari deb nomlangan 1-bobida mavzuning predmeti, ob’ekti, sub’ekti, usullari xatolarni to’g’rilash va uning hisobvaraqlar haqidagi ma'lumotlar ilmiy-nazariy jihatdan yoritildi va o'rganildi. BMI ning “Kasb-hunar kollejlarida “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi hatolarni to’g’rilash” mavzusini o'rganishning ilmiy-uslubiy jihatlari” deb nomlangan 2-bobida mavzuni o'rganishda ma’ruza va aqliy hujum metodlarining o'rni va ahamiyati hamda interfaol metodlarni qo'llashning pedagogik samarasi haqidagi ilmiy-uslubiy ma'lumotlar yoritildi. BMI ning “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi hatolarni to’g’rilash” m а vz у sini o’rg а nishd а int е rf ао l m е t о dl а rni qo’ll а sh v а d а rs s а m а r а d о rligini о shirish” deb nomlangan 3-bobida m а vz у ni o’rg а nishd а ko’rg а zm а li v а t а rq а tm а li m а t е ri а ll а rd а n f о yd а l а nish yo’ll а ri hamda g у r у hni kichik g у r у hch а l а rg а bo’lish, “M а s а l а -m а shq” m е t о did а n f о yd а l а nish v а d а rs s а m а r а d о rligini о shirish haqidagi uslubiy ma'lumotlar berilgan BMI ning hulosa va tavsiyalar qismida ishning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib, unga oid asosiy hulosalar va amaliy tavsiyalar berilgan. I BOB. “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash” mavzusining ilmiy-nazariy masalalari. 1 7

1.1. Bugalteriya hisobining predmeti, ob’eykti, su’byekti va usullari Mamlakatimizda, hozirgi paytda yoshlarga, ta’lim va tarbiya berishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ta’lim – tarbiya hamisa jamiyat taraqqiyotining asosi bo’lgan. Fan – texnika va axborotdagi revolyutsiya inson va uning ilmiyma’rifiy potensialini, ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotining hal qiluvci omiliga aylantirdi. Jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichi uchun iqtisodiy o’sish omillarining sifat jihatdan takomillasib borish jarayoniga xosdir. Fan – texnika taraqqiyotining ilg’or natijalarini qo’llash, ishlab chiqarisni intensivlashtirish, yuqori samarali texnika - texnologiyalardan foydalanish shu bilan bir qatorda, eng muhimi yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash, bu boradagi muhim yo’nalishlardan biri hisoblanadi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin ilgarigi iqtisodiy tizim o’rniga jahon standartlariga mos demokratik huquqiy davlatni barpo etish modeli tanlab olindi. Shuningdek davlat mulkiga asoslangan mulkchilik shaklini isloh qilish hisobiga ko’p ukladli iqtisodiyot negizini yaratish masalasi ustuvor yo’nalish sifatida qabul qilindi. Prezidentimiz I.A. Karimov ta’kidlaganidek “iqtisodiy islohotni amalga oshirishning asosiy nuqtalaridan biri bozor iqtisodiyotining huquqiy negizini yaratishdan iboratdir. Avval boshdanoq biz o’zimiz uchun muhim saboq chiqarib oldik – zarur huquqiy omilni shakllantirmasdan turib, islohotlarni amalga oshirishning ishonchli kafolatini amalda yaratib bo’lmaydi” 1 . Endi quyida biz “Bugalteriya hisobining predmeti, ob’eykti, su’byekti va usullari” hususida ilmiy-nazariy ma’lumotlar berib o’tamiz. Ushbu ma’lumotlar bo’lajak pedagog uchun juda muhimdir. Chunki, ular dastlab o’zlarining iqtisodiy fanlarini so’ngra pedagogika va psixologiyaga oid fanlarni bilishlari talab etiladi. Ma'lumki mulkchilik va tarmoq shaklidan qat'iy nazar, barcha korxonalarda bugalteriya hisobi yuritiladi. U korhonadagi xo'jalik mablalarining 1 8

tuzilishi, joylanishi, qaysi manbalardan tashkil topganligi hamda xo'jalik jarayoni va muomalalari ta'siri ostida bo'layotgan o'zgarishlarning borishi ustidan uzluksiz nazorat olib boradi. Bugalteriya hisobida korxona ixtiyoridagi mablag’lar, xo'jalik jarayoni va uning ta'siri ostidagi xo'jalik mablag’larining hajmi, tuzilishi, joylanish va tayinlanishidagi sodir bo'ladigan o'zgarishlar aks ettiriladi hamda korxonalar xo'jalik faoliyatining moliyaviy natijalari aniqlanadi. Bugalteriya hisobi vositasida korxonalar xo'jalik faoliyati jarayoni, mablag’lari aks ettiriladi hamda ularning tashkil toppish manbalari nimalardan iborat ekanligi to'g’risidagi ma'lumotlar olinadi. Shunisi ham borki, bugalteriya hisobida faqat pul o'lchovida foydalanish mumkin bo'lgan xo'jalik jarayoni va mablag’larigina o'z aksini topadi hisobida o'z aksini topmaydi. Agar ularning qiymati aniqlanib, pulda ifodalangan bo'lsa, u holda bular ham bugalteriya hisobida hisobga olinadi. Demak, bugalteriya hisobining predmeti korxonaning pul ifodasida aks ettiriladigan xo'jalik mablag’lari, shu mablag’lar manbalari, ularning xo'jalik faoliyati va moliyaviy natijalaridir. Bugalteriya hisobi predmetini bunday ta'riflash bilan barcha korxonalar uchun umumiy bo'lgan xalq xo'jaligining kengaytirilgan takror ishlab chiqarishini olib borishi ko'rsatiladi. Bu bugalteriya hisobining eng muhim xususiyatlaridan biridir. Mamlakatimizda bugalteriya hisobi sanoat, qishloq xo'jaligi, qurilish va boshqa tarmoq korxonalarida, tijorat banklari, sug’urta kompaniyalari, noishlab chiqarish tarmog’i korxonalari va umuman olganda barcha korxona, tashkilot hamda muassasalarda yuritiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va butun iqtisodiyot bo'yicha bugalteriya hisobotlarini yuritish va bu ma'lumotlarni kerakli ko'rsatkichlarda guruhlashtirish natijasida hamma korxonalarning xo'jalik 1 9

mablag’lari, ularning tuzilishi, joylanishi va tayinlanishi, xo'jalik faoliyati haqidagi bugalteriya hisobining ma'lumotlariga ega bo'ladilar. Quyidagi chizmada bugalteriya hisobining ob'ektlari ko'rsatib o'tilgan: 1 Bugalteriya hisobining predmeti haqida batafsil ma'lumotga ega bo'lish uchun bugalteriya hisobining ob'ektlari va sub'eyktlari bilan yaqindan tanishmog’imiz lozim. Biz bilamizki, asosiy va joriy aktivlar, majburiyatlar, o'z sarmoyasi, rezervlar, daromad va harajatlar, foyda va zararlar hamda ularning harakati bilan bog’liq, bo'lgan xo'jalik operasiyalari bugalteriya hisobining ob'ektlari hisoblanadi. 1 Karimov A, Ismoilov F, Avloqulov A. Bugalteriya isobi. Darslik-T.: Sarq, 2004-592 1 b. 10 Bugalteriya h isobining ob'ektlari 2 Bugalteriya h isobining ob'ektlari Ho'jalik mabla g’ lari Ho'jalik mablag’larining tashkil topish manbalari Ho'jali k jarayonlari Moliyaviy natijalar Uzoq muddatli aktivlar Aylanma (joriy) aktivlar O'z mablag’lari manbalari M ajburiyatlar Taminot jarayoni Ishlab chiqarish jarayoni Sotish jarayoni Daromadlar Harajatlar Foyda Zarar

2 Karimov A, Ismoilov F, Avloqulov A. Bugalteriya isobi. Darslik-T.: Sarq, 2004-592 b Bugalteriya hisobining ob'ektini umumlashtirilgan holla quyidagilar tashkil etadi: xo'jalik mablag’lari, xo'jalik mablag’larining tashkil topish manbalari, ho'jalik jarayonlari va moliyaviy natijalar. Korxonalar moliya-xo'jalik faoliyatini amalga oshirishi uchun ma'lum turdagi mablag’larga ega bo'lishi kerak. Ular xo'jalik jarayonida turli funksiyalarni bajaradi va shuning uchun ular bugalteriya hisobida xo'jalik mablag’lari deb yuritiladi. Bugalteriya balansida xo'jalik mablag’lari aktivlar sifatida e'tirof etiladi. Aktivlar - sub'ekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir. Korxona, tashkilot va muassasalarda aktivlar asosan quyidagi turlarga bo'linadi: uzoq muddatli aktivlar va joriy aktivlar. Uzoq, muddatli aktivlar uzoq muomala muddatiga ega bo'lgan (12 oydan ortiq) va investitsiyalash maqsadida saqlab turilgan hamda hisobot kunidan boshlab 12 oy davomida sotilishi mumkin bo'lmagan aktivlardir. Ularning tarkibiga asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar, kapital qo'yilmalar va boshqa uzoq muddatli aktivlar kiradi. Joriy aktivlar asosan qayta takroriy sotish maqsadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan va undan hisobot kunidan keyingi 12 oy mobaynida foydalanish kutilayotgan aktivlarga aytiladi. Aylanma aktivlar tarkibiga ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulot va tovarlar, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari, pul ma’lag'lari, qisqa muddatli moliyaviy qo'yilmalar hamda joriy debitorlik qarzlari kiritiladi. Korxona mablag’lari har xil manbalar hisobiga shakllanadi. Bugalteriya balansiga binoan xo'jalik mablag’larining tashkil topish manbalari 2 turga bo’linadi: o'z mablag’larining manbalari; majburiyatlar. 11

O'z mablag’lari manbalari tarkibiga korxonani tashkil etish paytida hosil qilingan ustav kapitali, shuningdek, qo'shilgan kapital, rezerv kapitali, maqsadli 1 tushumlar, korxonaning ishlab topilgan sof foydasidan shakllantirilgan boshqa vositalar kiradi. Majburiyatlar shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni topshirishni bajarish, pul to'lash va majburiyatidir. Biror-bir turdagi faoliyatni amalga oshirish, xususan, mahsulot ishlab chiqarish jarayoni uzluksiz davom etib turishi uchun avval ta'minot, ishlab chiqarish keyin esa sotish jarayonini amalga oshirish lozim. Ta'minot jarayoni korxona ishlab chiqarish faoliyatining normal borishi uchun muntazam ravishda xom- ashyo, material, yoqilg’i, shuningdek, turli hildagi asosiy vositalarning harid qilib turilishi zarurligi bilan izohlanadi. Bu jarayon ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur vositalarni mol yetkazib beruvchilardan pulga sotib olib, korxonaga keltirish bilan chegaralanadi. Ishlab chiarish jarayoni moddiy ne'matlar yaratish bilan bog’liq bo'lgan eng murakkab xo'jalik muomalalarini o'z ichiga oladi. Bu jarayonda mehnat buyumlari, mehnat vositalari hamda ishchi kuchi yordamida iste'mol qiymatiga ega bo'lgan moddiy ne'matlar ishlab chiqariladi. Sotish jarayoni xo'jalik mablag’lari aylanishining so'nggi bosqichi bo'lib, bu bosqichda korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlar, xaridor va iste'molchilarga shartnomalar asosida yetkaziladi. Sotish jarayoni xo'jalik jarayonini tugallaydi va yana yangidan ta'minot jarayoni boshlanadi hamda bu jarayon oldingiga qaraganda kengroq tus oladi. Hisobot davridagi korxona faoliyatining yakuniy ko'rsatkichi bo'lib moliyaviy natija hisoblanali. Moliyaviy natija - xo'jalik yurituvchi sub'ektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan faoliyatining pirovard iqtisodiy yakunidir. Moliyaviy natija, ya'ni foyda yoki zararni o'lchashda daromadlar va xarajatlar bevosita daxldor elementlar hisoblanali. 1 12

Daromadlar va xarajatlar quyidagicha aniqlanadi: 1 Daromadlar – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlar oqimi yoki ko'payishi shaklida o'shishi yoki passivlarni qatnashchilarning kapitaldagi omonatlaridan farq, qiluvci o'shishiga olib keluvchi kamayishidir; Xarajatlar – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek,qatnashchilar o'rtasida kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir. Daromadlar va xarajatlarni aniqlash ularning asosiy xususiyatlarini belgilaydi, shu bilan birgalikda ular moliyaviy natija, ya'ni foyda yoki zararni aniqlashda alohida ahamiyat kasb etadi. Xisobot davrida olingan barcha daromadlarning xarajatlardan ortishi foyda sifatida e'tirof etiladi. Agar korxonaning hisobot davridagi barcha xarajatlari barcha daromadlaridan ortiq, bo'lsa, u holda moliyaviy natija zarar sifatida e'tirof etiladi. "Bugalteriya hisobi to'g’risida"gi qonunning 3-moddasiga binoan O'zbekistan Respublikasi hududida O'zbekistan Respublikasida ro'yhatga olingan O'zbekiston Respublikasi hududida, uning tashqarisida joylasgan barcha xo'jalik sub'ektlari yuridik shaxslar, ularning sho'ba korxonalari, filiallari, vakolatxonalari va boshqa tarkibiy bo'linmalari bug’galteriya hisobi sub'ektlari hisoblanadilar. Yuridik shaxs hisoblanmaydigan, ammo bankda schyotga va tugallanmagan balansga ega bo'lgan xo'jalik sub'ektlari ham bugalteriya hisobi sub'ektlari hisoblanadilar va hisobni "Bugalteriya hisobi to'g’risida"gi qonunga muvofiq yuritadilar. Ma'lumki bugalteriya hisobi o'zining predmeti xususiyatlariga mos o'rganish usullaridan foydalanadiki, bular ma'lum kuzatish natijalarini pul ko'rsatkichida ifodalash, qayd qilish hamda uni zarur yozuvlar yordamida tartibga solish, uning natijalarini aniqlashdan iboratdir. Har bir fanda bo'lgani kabi, bugalteriya hisobi fanida ham uning predmetini o'rganish usullari mavjud. Bu usullarga quyidagilar kiradi: 1 Karimov A, Ismoilov F, Avloqulov A. Bugalteriya isobi. Darslik-T.: Sarq, 2004-592 b. 13

Hujjatlashtirish. Bu korxona ho'jalik faoliyatini kuzatib borish, hisobga olinadigan xo'jalik operatsiyalarini nazorat qilish va aks ettirishning asosiy usulidir. Hujjatlashtirish bugalteriya hisobida muhim ahamiyatga ega bo'lib, har qanday sodir bo'lgan xo'jalik muomalasining hujjatlarda o'z vaqtida hamda to'g’ri 1 aks ettirilishini taqozo etadi. Hujjatsiz bugalteriya hisobida yozuvlar amalga oshirilmaydi. hujjat yuridik asosga ega bo'lib, ular korxona faoliyatiga baho berishda bugalteriya hisobi ma'lumotlarining ishonchliligini ta'minlaydi. Inventarizatsiya. Bu bugalteriya hisobi ma'lumotlari bilan haqiqat o'rtasidagi tafovutni bartaraf qilish maqsadida korxona mablag’lari natura holatini, ushbu korxonaning boshqa korxonalar bilan hisob- kitob ishlarini tekshirish usulidir. Inventarizatsiya yordamida haqiqatdagi mavjud moddiy qiymatliklar, tugallanmagan ishlab chiqarish, debitor va kreditorlar bugalteriya hisobidagi ma'lumotlar bilan taqqoslanadi. Aniqlangan tafovut, ya'ni mablag’larning ortiqcha yoki kam chiqishi tegishli dalolatnomalarda rasmiylashtiriladi va hisobotda aks ettiriladi. Baholash. Baholash xo'jalik mablag’lari, ularning tashkil topish manbalari va xo'jalik jarayonini pul o'lchovida ifodalash usulida namoyon bo'ladi. Bu usul bugalteriya hisobida natura o'lchovidagi mulklarni qiymat o'lchoviga keltirish va bir yil o'lchovda aks ettirish hamda umumlashtirish uchun foydalaniladi. Ushbu usul yordamida mulklar umumlashtirilib, umumiy balans chiqarish imkoni mavjud bo'ladi. Kalkulyatsiya. Bu korxona faoliyatini boshqarish jarayonida sarflangan xarajatlarni va ishlab chiqarilgan mahsulot, ish yoki xizmat birligining tannarxini aniqlash usulidir. Hisobvaraqlar tizimi. Hisobvaraqlar tizimi hisob ob'ektlarini ularning iqtisodiy belgilariga qarab guruhlashtirishga asoslangan. Hisobot davri mobaynida xo'jalik faoliyatini amalga oshirish jarayonida turli-tuman muomalalar sodir 1 14

bo'ladi. Ular hisobvaraqlar tizimidan foydalanib, xo'jalik muomalalarining ma'lum iqtisodiy mazmuniga qarab umumlashtiriladi. Hisobvaraqlar tizimi bugalteriya hisobini ikki tomonli tizimda yuritiladigan aksiyadorlik jamiyatlari, korxonalar, xususiy firmalar uchun O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tasdiqlagan yagona hujjat hisoblanadi. Ikki yoqlama yozuv. Bu korxonada sodir bo'lgan xo'jalik muomalasini hisobvaraqlar tizimida aks ettirish usulidir. Bu usulning muhim bir hususiyati 15

shundan iboratki har qanday xo'jalik muomalasiga tegishli bir summa bugalteriya hisobida shu vaqtning o'zida kamida ikkita hisobvaraqda aks ettiriladi. Bugalteriya balansi. Xo'jalik mablag’lari va manbalarini ma'lum bir sanaga bo'lgan holatini aks ettirish usuli hisoblanadi. Balansda korxona mablag’larining joylanishi va tarkibi, mablag’lar manbalarining tashkil topishi haqidagi ma'lumotlar keltiriladi. Hisobot. Ma'lum davrga bo'lgan xo'jalik faoliyatini aks ettiruvchi umumlashtirilgan xo'jalik jarayoni va muomalalarini ularning iqtisodiy mazmuniga qarab ma'lum tartibda guruhlashtiradigan va o'zaro aloqadorligini ta'minlaydigan ko'rsatkichlarni aks ettiruvchi shakllar yig’indisi hisobot hisoblanadi. Hisobot korxonaning ma'lum bir davr bo'yicha xo'jalik faoliyatining yakunini ko'rsatadi. Mazkur paragraf mazmunida “Bugalteriya hisobining predmeti, ob’eykti, su’byekti va usullari” xususida ilmiy-nazariy ma’lumotlar berildi. Ushbu ma’lumotlar bo’lajak iqtisodchi-pedagog uchun juda muhimdir. Chunki u mavzuni puxta va mukammal bilishi hamda mavzuning asosiy poydevori bo’lganligi bois, uni yaxshi o’zlashtirishi kerak. 1.2-§ Bugalteriya hisobini hujjatlashtirish, xatolarni to’g’rilash va uning hisobvaraqlari. Barqaror iqtisodiy o’sishni ta’minlash, halqaro mehnat taqsimotida munosib o’rin egallash, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta’minlash muammolari ko’p jihatdan ishchi kuchining bilimi , malakasi, vaziyatga qarab ish tuta olishiga bog’liq. Kelajakda erishishimiz lozim bo’lgan buyuk maqsadlarga etishish uchun eng avvalo yuqori malakali kadrlar tayyorlashimiz kerak. “Biz oldimizga qanday vazifa qo’ymaylik , qanday muammoni yechish zaruriyati tug’ilmasin, gap oxir-oqibat baribir kadrlarga borib taqalaveradi. Mubolag’asiz aytish mumkinki, bizning kelajagimiz, mamlakatimiz kelajagi 1 16

o’rnimizga kim kelishiga yoki boshqacharoq aytganda, qanday kadrlarni tayyorlashga bog’liqdir” 2 . Mamlakatimizda qabul qilingan “Ta’lim to’g’risidagi qonun “1997 yildan kuchga kirgan “Kadrlar tayyorlash milliy dastur”i bo’yicha butun ta’lim tizimi isloh qilinar ekan, asosiy diqqat ana shunday saviyadagi kadrlar tayyorlashga qaratilgan. Yoslar tarbiyasi hamda ularni tarbiyalashda ta’lim tizimining naqadar ahamiyatga egaligi, prezidentimizning yevropa xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining “Ta’lim-kelajakka yo’naltirilgan sarmoya” mintaqaviy konferensiyasi ishtirokchilariga yo’llagan tabrigidagi ushbu jumlalardan ham anglash mumkin: “Hozirgi paytda bir haqiqatni har qachongidan ko’ra teran anglab olish muhim ahamiyatga ega. Samarali ta’lim tizimini yaratmasdan turib, jamiyatni isloh etish bo’yicha belgilangan vazifalar ijrosini tasavvur etish qiyin. Quyida “Bugalteriya hisobini hujjatlashtirish, xatolarni to’g’rilash va uning hisobvaraqlari” mavzusi haqidagi ilmiy-nazariy ma’lumotlar berib o’tildi. Ma'lumki korxona va tashkilotlarda sodir bo'lgan xo'jalik muomalalarini, shuningdek, mavjud bo'lgan moddiy boyliklarni hamda boshqa yuridik va jismoniy shaxslar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni hisobga olish va nazorat qilishni ta'minlash uchun bugalteriya hujjatlaridan foydalaniladi. Bugalteriya hisobi ishlarini tashkil qilish va yuritishda hujjatlardan foydalanish muhim hisoblanadi. Chunki, korxonada sodir bo'lgan har bir xo'jalik muomalasi hujjatlashtirilgan taqdirdagina, uning uzluksiz hisobga olinishi ta'minlanadi. Shu bilan birgalikda hujjatlardagi ma'lumotlar korxonada sodir bo'ladigan xo'jalik muomalalarining ishonchliligini ta'minlaydi. Ho'jalik muomalalarini hujjatlashtirish korxonani operativ boshqarishga samarali ta'sir ko'rsatadi, boshqaruv xodimlarining o'z vazifalarini suiste'mol 2 Qurbonov Sh.va boshqalar. Barkamol avlod orzusi (“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish borasidagi publististik mulohazalar). –T.: Sharq? 1998. – 184 b. (-98 b.). 1 17

qilmasdan, vijdonan bajarishini ta'minlaydi. Korxonada hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi shunday yo'lga qo'yilishi kerakki, u sohtalashtirish imkoniyatini, o'z vaqtida kelib tushmasligi va ularni bugalteriya hisobida kechikib rashmiylashtirilishini istisno qilsin. Mazkur masalada korxona rahbarlari tomonidan tegishli nazoratning yo'qligi nohush oqibatlarga olib kelishi hamda pul va tovar-moddiy boyliklarning talon-taroj qilinishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun o'tkazilayotgan ho'jalik muomalalariga doir hujjatlar harakati ustidan korxona rahbari tomonidan ham, bosh bugalter tomonidan ham o'zaro ikki tomonlama nazorat yo'lga qo'yilishi lozim. Buning uchun korxonada hujjatlarning aniq aylanishini yo'lga qo'yish va mas'ul ijrochilarni ko'rsatgan holda, hujjatlar oborotining turli bosqichi chizmalar ko'rinishida, grafiklar yoki ishlar ro'yxatini tuzish kerak bo’ladi. Hujjatlar aylanishi grafigini amalga oshirish ustidan nazoratni bosh bugalter amalga oshirishi kerak. Bugalteriya hisobida hujjat amalga oshirilgan xo'jalik muomalasi to'g’risida yozma guvohlik bo'lib, bugalteriya hisobi ma'lumotlariga yuridik kuch bag’ishlaydi. Bugalteriya hisobida hamma xo'jalik muomalalarini hujjatlashtirish joriy bugalteriya hisobi ma'lumotlari va moliyaviy hisobot ko'rsatkichlariga isbotlovchi kuch beradi. Ba'zi hollarda xo'jalik tortishuvlarini xo'jalik sudi tomonidan to'g’ri hal qilish imkonini beradi. Hujjatlashtirish yordamida xo'jalik mablag’lari harakatini o'z vaqtida to'g’ri hisobga olish, shuningdek, bir moddiy javobgar shaxsdan ikkinchisiga o'tkazishda moddiy boyliklarning butligi ta'minlanadi. Shuning uchun ham xo'jalik muomalalarini hujjatlashtirish natijasida korxona mol-mulkining butligi ta'minlanadi. Korxona va tashkilotlarda hisob-kitoblarni amalga oshirish, moliyaviy natijalarni aniqlash, xullas, barcha jarayonlar hujjatlarda aks ettiriladi. Bu esa korxonada amalga oshirilgan xo'jalik muomalalari ustidan nazorat o'rnatish bilan birga, ish yuritishda muayyan tartib-intizom yo'lga qo'yiladi va natijada hisobni mustahkamlaydi. Hisob ishlarini umumlashtirishga faqat to'g’ri rasmiylashtirilgan hujjatlar, ya'ni belgilangan texnik andozalarda ko'zda tutilgan 1 18

barcha rekvizitlari to'ldirilgan hujjatlar qabul qilinadi. Bugalteriya hisobi hujjatlarining rekvizitlari quyidagilardir: • korxonaning nomi; • hujjatning nomi; uning raqami va sanasi; • xo'jalik muomalasining qisqacha mazmuni; uning miqdoriy puldagi ifodasi; • mazkur xo'jalik muomalasi uchun javobgar shaxslarning ism-sharifi; mazkur xo'jalik muomalasi uchun javobgar shaxslarning shaxsiy imzolari; • xo'jalik muomalalarining xarakteri va hisob oborotiga ishlov berish texnologiyasiga bog’liq, holda birlamchi xujjatlarga boshqa zarur rekvizitlar ham kiritilishi mumkin. Hujjatlarga qo'yiladigan asosiy talablar quyidagilardir: • o'z vaqtida tuzish; • to'liq va ishonchli bo'lishi; • xo'jalik faoliyati ustidan dastlabki va joriy nazoratni olib borish. Bugalteriya hisobida qo'llaniladigan hujjatlar bir nechta belgilari bo’yicha tavsiflanadi:  tuzilgan joyi bo'yicha;  aks ettirilgan xo'jalik muomalalarning hajmiga ko'ra;  qamrab olish usuliga ko'ra;  maqsadiga ko'ra.  Tuzilgan joyiga ko'ra hujjatlar ichki va tashqi hujjatlarga bo'linadi. Tashqi hujjatlarga mol yetkazib beruvchilar, buyurtmachilar soliq idoralari hamda boshqa yuridik shaxslardan kelib tushadigan hujjatlar kiradi. Ichki hujjatlarga korxonaning o’zida rasmiylastirilgan va korxona doirasilan chetga chiqmaydigan hujjatlar kiradi. 1 19

Aks ettirilgan xo'jalik muomalalarining hajmiga ko'ra hujjatlar birlamchi va yig’ma hujjatlarga bo'linadi. Birlamchi xujjatlar sodir etilgan paytida bitta xo’jalik muomalasiga rasmiylashtiriladigan hujjatlar. 1 20

Yig’ma hujjatlar muayyan bir hisob ob'ektiga tegishli bo'lgan birlamchi hujjatlar bo'yicha tegishli guruh, va tizimlarga ajratish yo'li bilan tuziladi. Qamrab olish usuliga ko'ra hujjatlar bir martalik va jamg’aruv hujjatlariga bo'linadi. Ho'jalik muomalasi bir qabulda amalga osiriladigan va mazkur muomala ana shu bilan yakunlanganida bir martalik hujjatlar tuziladi.Jamg’aruv hujjatlari ma'lum bir davr mobaynida bir hisob ob'ektiga tegishli bo'lgan ho'jalik muomalalariga doir hujjatlarni jamg’arish yo'li bilan tuziladi. Maqsadiga ko'ra hujjatlar quyidagi turlarga bo'linadi: farmoyish hujjatlari; tasdiqlovci hujjatlar; kombinatsiyalastirilgan hujjatlar; bugalteriya rasmiylashtirish hujjatlari; axborot hujjatlari. Farmoyish hujjatlari biror-bir ho'jalik muomalasini amalga oshirish uchun buyruq, yoki ko'rsatma beradigan hujjatlardir. Ushbu turdagi hujjatlarga xodimni ishga olish yoki uni ishdan bo'shatish to'g’risidagi buyruq, va boshqa shu kabi hujjatlar kiradi. Farmoyish hujjatlarida berilayotgan topshirining mazmuni, bajarilish muddati va tartibi, shuningdek bajaruvchi shaxs ko'rsatiladi. Bunday hujjatlar asosida bugalteriya hisobvaraqlarida yozuv qilinmasdan balki korxona rahbarining xodimlar faoliyati yuzasidan nazorat o'rnatishini ta'minlaydi. Tasdiqlovchi hujjatlar korxonada muayyan bir xo'jalik muomalasining sodir bo’lganligini isbotlovchi hujjatlardir. Bunday turdagi hujjatlarga yukxatlar, dalolatnomalar, kvitansiyalar, hisobvaraq-fakturalar va boshqa shu kabi hujjatlar misol bo'ladi. Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlar farmoyish va tasdiqlovchi hujjatlarning xususiyatlarini o'zida mujassam qiladi. Ushbu turdagi hujjatlarda xo'jalik muomalasini amalga oshirish uchun berilgan farmon va shu muomala bajarilganligini aks ettiruvchi hisobotning bo'lishi juda qulaydir. 1 21

Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlarga kassa chiqim orderi kiradi. Bu hujjatda pulning kassir tomonidan berilganligini isbotlovchi ma'lumot bilan birga pulning to'lanishi zarur ekanligini ko'rsatuvchi farmoyish ham mavjuddir. Bugalteriya rasmiylashtirish hujjatlari bugalteriya hisobi xodimlari tomonidan hisob ishlarini tezlashtirish va ixchamlashtirish uchun tuziladi. Bunday hujjatlarga bugalteriya ma'lumotnomalari, amortizatsiya hisoblash jadvallari, foydani taqsimlash bo'yicha hisob-kitoblar va boshqa hujjatlar kiradi. Axborot h ujjatlari kor x ona ra h barlariga va tegis h li yu q ori organlarga zarur a x borot ma'lumotlarini beris h uc h un x izmat q iladi. Bunday hujjatlarga moddiy boyliklarni sotib olis h uc h un tuzilgan s h artnomalar, moddiy q iymatliklarning normativlari va bos hq a s h u kabi h ujjatlar kiradi. H ozirgi vaqtda hisob ishlarini avtomatlashtiris h keng yo'lga q o'yilmo q da. Bu, o'z navbatida, xo'jalik muomalalarini h ujjatlas h tiris h ni yangi bos q ic h ga ko'tarmo q da. H o'jalik muomalalarini h ujjatlas h tiris h ning va dastlabki h ujjat ma'lumotlarini h isoblas h mas h inalariga kiritis h ning ya x s h ilanis h ini h ar x il zamonaviy ma'lumot tas h uvc h i vositalardan foydalanis h yo'li bilan amalga os h iris h isti q bolli yo'llardan biri h isoblanadi. Rasm. 3 3 Ushbu rasm muallif tomonidan chizilgan 1 22 Hujjatlardagi xatolarni tuzatishning usullari KORREKTU RA USULI QO’SHIM - CHA PROVOD - KA USULI QIZIL STORNO USULI

Hujjatlardagi xatolarni tuzatishning usullari Bizga ma'lumki bugalteriya hisobining birlamc h i h ujjatlarida o'c h irib yozis h lar va aytib q o'yilmagan tuzatis h larga yo'l q o'yilmaydi. Xatolar bo'яyic h a q ilingan tuzatis h lar mazkur tuzatishlar kiritilgan sana ko'rsatilgan holda ana shu tuzatishlarni kiritgan shaxs imzosi bilan, kassada esa korxona bosh bugalteri yoki uning o'rinbosari imzosi bilan ham tasdiqlanali. Bank hujjatlaridagi xatolarni tuzatishga yo'l qo'yilmaydi. Korrektura usuli bunda noto'g’ri yozuvning ustidan yupqa qilib chiziladi, uning yon tomoniga yoki tepasiga to'g’ri yozuv yoziladi va bu to'g’rida muayyan hujjatning tagida hisobning shu sohasiga javobgar shaxs yoki bosh bugalter tomonidan izoh, beriladi va uning imzosi bilan tasdiqlanadi. Qilingan tuzatishga "tuzatilgani to'g’ri" degan yozuv ilova qilinadi va tuzatish sanasi ko'rsatiladi. Q o'shimcha provodka usuli bugalteriya hujjatlarida xato aniqlangan paytda amalga oshiriladi. Masalan, bugalter birorta xo'jalik muomalasini unutganida yoki hisobvaraqlar bo'yicha murakkab provodkalarni amalga oshirishda qandaydir operatsiya o'tkazilmasa xo'jalik muomalasini baholash xato ravishda pasaytirilsa, bugalteriya provodkasi ikki yoqlama yozuv usuli bilan o'tkazilmagan ayrim hollar ham bo'ladi.. " Qizil storno " usuli bunda xato yozuv qizil siyoh, bilan xuddi o'zidek qilib yana bir marta yoziladi, undan keyin to'g’ri yozuv avvalgidek tegishli registrda aks ettiriladi. Hisobvaraq bo'yicha jami oborot topilayotganida qizil siyoh, bilan yozilgan summa umumiy yig’indidan ayirib tashlanadi. Moliyaviy hisobotlarda hech qanday o'chirib yoki tuzatib yozishlar bo'lmasligi kerak. Xatolar tuzatilganida tegishli qaydlar qayd qilinadi, ularni hisobot va balansni imzolagan shaxslar tasdiqlab, tuzatish sanasini ko'rsatadilar. Yuqoridagi paragraf mazmunida “Bugalteriya hisobining predmeti, ob’eykti, su’byekti va usullari” haqida mazkur paragraf mazmunida esa, 1 23

“Bugalteriya hisobini hujjatlashtirish, xatolarni to’g’rilash va uning hisobvaraqlari” haqidagi ilmiy-nazariy ma’lumotlar berildi. Bo’lajak iqtisodchi- pedagog yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni puxta bilishi zarur. Chunki ushbu ma’lumotlarni dars jaroyonida turli o’qitish metodlari yordamida o’quvchilarga yetkazadi. Yetkazishga oid ma’lumotlar keyingi bob va paragraflar mazmunida yoritilib beriladi. 1 24

II bob. "Bugalteriya h isobida h ujjatlas h tiris h va h ujjatlardagi x atolarni to' g’ rilas h " mavzusini o'rganis h ning ilmiy-uslubiy ji h atlari 2.1-§. Mavzuning o'ziga xos xususiyatlarini o'rganishda ma'ruza va aqliy hujum metodlarining tutgan o'rni va ahamiyati Mamlakatimizda qabul qilingan «Ta'lim to'g’risidagi qonun» va 1997 yildan kuchga kirgan “Kadrlar tayyorlash milliy dastur”i bo'yicha butun ta'lim tizimi isloh qilinar ekan, asosiy diqqat ana shunday saviyadagi kadrlar tayyorlashga qaratilgan. Yoshlar tarbiyasi hamda ularni tarbiyalashda ta'lim tizimining naqadar ahamiyatga egaligi, Prezidentimizning Е vropa x avfsizlik va h amkorlik tas h kilotining «Ta'lim-kelajakka yo'naltirilgan sarmoya» mintaqaviy konferensiyasi ishtirokchilariga yo'llagan tabrigidagi ushbu jumlalardan ham anglash mumkin “hozirgi paytda bir haqiqatni qar qachongidan ko'ra teran anglab olish muhim ahamiyatga ega. Samarali ta'lim tizimini yaratmasdan turib, jamiyatni isloh etish bo'yicha belgilangan vazifalar ijrosini tasavvur etish qiyin. Ushbu sohaga ustuvor ahamiyat berilishi, shubxasiz, uning kelgusi taraqqiyoti uchun zamin hozirlashdir» 6 . Bilimdon mutaxassis kadrlarni tayyorlash, inson salohiyatini yuzaga chiqarish esa har jihatdan ustozlarga, ularning bilimdonlik bilan oq'itish jarayonini tashkil qilishi va dars berishiga bog’lik. Shuning uchun ham o’quv jarayonini tashkil etish, o’q у vchilarning chuqur bilim olishiga yordam beruvchi o'quv uslublarini qo'llashga alohida e'tibor qaratilmoda. Yuqoridagi bob “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish, va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash mavzusining ilmiy-nazariy masalalri” deb nomlangan. Unda “Bugalteriya hisobining predmeti, ob’eykti, su’byekti va usullari” hamda “Bugalteriya hisobini hujjatlashtirish, xatolarni to’g’rilash va uning 6 I.A.Karimov. Yevropa xavfsizlik va amkorlik taskiloti “ta’lim kelajakka yo’naltirilgan 25

1 sarmoya” mintaqaviy konferensiya istirokcilariga yo’llgan tabrik. “Ma’rifat“, 7-aprel 2004-yil, №28 hisobvaraqlari” xususidagi ilmiy-nazariy ma’lumotlar berildi. Chunki, bo’lg’usi iqtisodchi-pedagog dastlab o’z fanini so’ngra uni o’qitish metodikasini bilishi talab etiladi. Mazkur bob “Bugalteriya hisobini hujjatlashtirish, va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash“ mavzusini o’rganishning ilmiy-uslubiy jihatlari deb nomlangan. Unda mavzuning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishda ma'ruza va aqliy hujum metodlarining tutgan o’rni va ahamiyati shuningdek ”mavzuni o’rganishda interfaol metodlardan foydalanishning pedagogik samarasi” deb nomlangan mavzularini ko’rib chiqamiz. Mazkur paragraf mazmunida mavzuning o’ziga xos xususiyatlari, ma'ruza va aqliy hujum metodlari haqida ilmiy-uslubiy ma’lumotlar berildi. Ma’lumki bob “Bugalteriya hisobini hujjatlashtirish, va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash“ mavzusi “Bugalteriya hisobi” 4 o’quv fanining “Bugalteriya hisobining predmeti, ob’eykti, su’byekti hamda usullari” deb nomlangan bobida berilgan. Shu bois biz shartli ravishda ushbu bob mavzularini “Mavzuning o’ziga xos xususiyatlari“ deb nomlab oldik. Quyida mavzuning o’ziga xos xususiyatlari beriladi: 5 1. Bugalteriya hisobining predmeti 2. Bugalteriya hisobining ob’eyktlari, su’byektlari 3. Bugalteriya hisobining usullari haqida tushunca 4. Hujjatlashtirish 5. Bugalteriya hisobi hujjatlaridagi xatolarni to’g’rilash 6. Bugalteriya hisobvaraqlari haqida tushuncha 7. Ikki yoqlama yozuv va uning ahamiyati 4 Karimov A, Ismoilov F, Avloqulov A. Bugalteriya isobi. Darslik-T.: Sarq, 2004-592 b. 5 Мавзунинг ўзига хос хусусиятлари шартли равишда муалиф томонидан шаклантирилди 1 26

8. Bugalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi va uning iqtisodiy mazmuni 9. Bugalteriya balansi 10. Xo’jalik muomalalari ta’sirida balansda ro’y beradigan o’zgarishlar Yuqorida berilgan mavzuning o’ziga xos xususiyatlari deb nomlanishiga sabab “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish, va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash“ mavzusini o’rganish uchun boshqa barcha mavzular mazmunini ham puxta va mukammal bilish zarur bo’ladi. Chunki , ushbu mavzularni bir-biridan ajratib o’rganib bo’lmaydi. Endi q у yid а ma’ruza va uning o’tkazilishi tartibi haqida ma’lumotlar berib o’tiladi. Beriladigan ma’lumotlar bo’lajak iqtisodchi- pedagog uchun juda muhim pedagogik – metodik ma’lumotdir. M а ’l у mki, ma'ruza ((arabca), lekciya (lotinca - "lectio") - o'qish)) - o'quv materiallari, biror masala, mavzu kabilarning izchil, ma'lum bir tizimiga solingan bayonidir. Ma'ruza o'quv jarayonining asosiy bo'g’ini, oliy o'quv yurtida dars berishning asosiy shakllaridan biridir. U o'quvchilarning dunyoqarashini shakllantirishda katta rol o'ynaydi. Ma'ruzada mavzuning asosiy savollari ketma-ketlik asosida yuritiladi. "Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to'g’rilash" mavzusi bo'yicha qo'yiladigan ma'ruza faqatgina iqtisodiy rivojlanishning asosiy qonuniyatlarini ochib berishgina emas, fanning so'nggi yutuqlaridan foydalangan holda amaliyotda qanday ahamiyatga ega ekanligini, xayotda real muammolarni echishdagi ahamiyatini ham ko'rsatishi kerak. Ma'ruza ilmiy xarakterga ega bo'lishi, turli nazariy yo'nalishlar, ilmiy maktablarning asosiy g’oyalarini o'quvchilar ongiga etkazishi va olgan bilimini ishonchga aylantirishi kerak. Har qanday ma'ruzaning eng zarur sharti auditoriya bilan kontaktga kirishishdir. Ma'ruzani ko'tarinki ruh bilan o'qish kerak. 1 27

Ma'ruza o'qish eng avvalo, unga tayyorlanishdan boshlanadi. Shuning uchun birinchi navbatda ma'ruza mavzusi bo'yicha adabiyotlar tanlash, hamda ular bilan tanishib chiqishi kerak. Oliy o'quv yurtida o'qitiladigan ma'ruzalar o'z funksiyasiga ko'ra quyidagi turlarga bo'linadi: 1. Kirish ma'ruzasi; 2. Yakunlovchi ma'ruza; 3. Mavzular bo'yicha muammoli ma'ruza; 4. Yo'l-yo'riq ko'rsatadigan ma'ruza; 5. Obzorli ma'ruza. Ma'ruzalarning turlaridan qat'iy nazar barchasini funksiyasiga ko'ra muammoli ma'ruza tarzida o'qish mumkin. 1. Kirish ma'ruzasi ma'lum bir mavzuni yoki muammoni o'rganishga bag’ishlangan ma'ruza bo'lib, unda ana shu masala, muammolar haqidagi fikrlar, ularning ijodiy tomonlari, kamchiliklari, echilmagan muammolari ko'rsatiladi. 2. Yakunlovchi ma'ruza ma'lum bir mavzu muammosi yoki fanni o'rganib chiqib, uning yakuni bo'yicha o'tkaziladigan ma'ruzalar. 3. Mavzular bo'yicha muammoli ma'ruzalar belgilangan mavzu bo'yicha dars oldidan o'qituvchi muammoli savollar, topshiriqlar, masalalar, turli holatlar kabilarga oid o'tkaziladigan ma'ruzalar. 4. Yo'l-yo'riq ko'rsatadigan ma'ruza o'quvchilarga mustaqil ishlashni o'rgatishga ajratilgan ma'ruza bo'lib, unda ko'proq metodik maslahatlar beriladi. Tavsiya qilinadigan adabiyotlar, ularni mustaqil o'qish, ular ustida ishlash jarayonida diqqat ajratish lozim bo'lgan masalalar ko'rsatiladi. 5. Obzorli ma'ruza u yoki bu muammo, mavzu yoki ma'lum bir tizimga solingan savollarni ma'lum bir mantiqiy aloqadorlikka bayon qilishga qaratilgan 1 28

ma'ruza bo'lib, ko'pincga oliy o'quv yurtlarida odatda yakuniy nazorat yoki imtihonlar oldidan o'tkaziladi. Ma'ruza oq'uvchilar bilan muloqotda bo'lishning alohida shakli bo'lib, uni boshqa hech qanday o'quv shakli bilan almashtirib bo'lmaydi. Ma'ruzaning oldiga qo'yiladigan maqsad har xil bo'lib, bu maqsad maksimal darajada amalga oshishi uchun uning funksiyalariga ahamiyat berish kerak. Ma'ruzaning funksiyalari quyidagilardan iborat: 1. Professional ta'lim berish va dunyoqarashni shakllantirish. 2. O'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish. Ularni ahloqiy, ma'naviy jihatdan barkamol bo'lishi, mehnatga munosabati, sotsial-psixologik xislatlarini shakllantirish. 3. Bilim berish, o'rganayotgan fani bo'yicha axborot olish, olgan axboroti asosida tadqiqot o'tkazib, xulosa chiarishga o'rgatish. "Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to'rilash " mavzusini o'rganish o'quvchilarning ijodiy fikrlarini rivojlantirishga ta'sir ko'rsatadi. Ularni jamiyat rivojlanishining iqtisodiy qonun, tendensiyalarini chuqur tushunishi, nazariy masalalar bilan amaliyotni bog’lash mahoratini hosil qilishlari uchun ma'ruza quyidagi asosiy talablarga javob berishi kerak. Ma'ruza ma'lum bir yunalishga: iqtisodiyotning asosiy qonun, tendensiyalari, prinsiplari, ijtimoiy taraqqiyotning muammolarini tahlil qilishga qaratilgan bo'lishi kerak. Yosh avlodning dunyoqarashini shakllantirish hayot kechirish tarzini tanlashning tarbiyaviy ahamiyatini oshirishi lozim. Ilmiyligi jihatidan nazariyaning asoslarini amaliyot bilan masalaning qo'yilishining ilmiyligi bilan hamda iqtisodiy nazariyaning yangi dolzarb masalalariga ijodiy yondoshish bilan nazariy dalillar mantiqiyligi bilan uzviy birligi ta'minlanishi kerak. "Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to'rilash" mavzusidan ma'ruza o'qish oq'ituvci oldiga quyidagi vazifalarni qo'yadi: 1 29

— oq'uvchilarga iqtisodiyot fanida erishilgan nazariy boylikni ochib berish. — Dunyodagi mashhur iqtisodchilar, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va iqtisodchi olimlarning ishlarini chuqurroq o'rganishga yordam berish; — kasbiy ta'lim metodikasi fanidan olgan bilimlarini boshqa fanlarni o'rganishda ijodiy qo'llashlariga yordam berish; — o'quvchilarga bozor iqtisodiyoti sharoitida murakkab social- iqtisodiy muammolarni echishda to'g’ri yo'l topishga o'zida ishonch hosil qilishni tarbiyalash. Masalan, quyida “Bugalteriya hisobi hisobvaraqlar rejasi va uning iqtisodiy mazmuni” mavzusiga oid slayd berildi. Iqtisodchi- pedagog kompyuterda ishlashni ham bilishi kerak chunki mavzularga oid slaydlar tayyorlaydi va ularni ma’ruza darsida proyektordan foydalanib o’quvchilarga ko’rsatadi va mavzuni tushuntiradi. Q у yid а m а vz у ni o’rg а nishd а m а ’r у z а d а rsi у ch у n а yrim sl а ydl а r tаyyorlаndi 6 Shu kabi misollarni keltirish mumkin. Quyida yangi hisobvaraqlar rejasi berildi: 6 Ushbu .slaydlar muallif tomonidan chizilgan 1 30 HISOBVARAQLAR DOIMIY AKTIV KONTRAR PASSIV KONTRPASSIV KONTRAKTIV BALANSDAN TASQARI TRANZIT (VAQTINCALI K)

1 31YA N G I ISO B V A R A Q LA R 0110 - UZOQ MUDDATLI AKTIVLAR0990 1010 - 2990 - TOVAR - MODDIY ZAXIRALAR 3000 - KELGUSI DAVR XARAJATLARI3900 4000 - OLINADIGAN SCYOTLAR4910 5000 - 5920 PUL MABLAG’LARI 6000 - 6920 JORIY MAJBURIYATLAR 7000 - 7900 UZOQ MUD DATLI MAJBURIYATLAR 8000 - 8910 KAPITAL, FOYDA VA REZERVLAR 9000 - 9910 DAROMAD VA ARAJATLAR 001 - 014 BALANSDAN TASQARI SCYOTLAR

Ma'ruzaning ilmiyligi materialni bayon qilishning izchilligi. savollarni aniq, tushunarli qo'yilishini nazarda tutadi. Ilmiy-iqtisodiy jarayonlar, iqtisodiy hayotni tahlil qilishda tarixiylikka amal qilisqni talab qiladi. Ma'ruzaga tayyorlanish jarayonida o'qituvchi mavzu bo'yicha savollarni qanday bayon qilishni, qanday uslublar qo'llashini ko'z o'ngiga keltirishi kerak. Mavzu bo'yicha adabiyotlarni, zarur ma'lumotlarni ana shundagina bilishi mumkin. Yana shuni ham hisobga olishi zarurki, agar o'qituvchi zarur dalillar, ma'lumotlarga ega bo'lsada, ularni ishonarli, asoslangan holda bayon qilmasligi, fandagi dolzarb savollarga javob berishdan chetlab o'tishi yoki cetga chiqishi mumkin. Bu o'quvchilarda ma'ruzadan qoniqmaslikka, uning ishonchliligi va tarbiyaviy ahamiyatini tushuntirishga olib keladi. "Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to'g’rilash” bo'yicha ma'ruzada faktlar, real ma'lumotlarning o'z o'rni bor. Chunki, ular iqtisodiy jarayon, muammolarni mohiyatini ochib berishga yordam beradi. Lekin, shuni unutmaslik kerakki, faqat ulardan mahorat bilan foydalangandagina kutilgan natijani beradi. Buning uchun sabab-oqibatli bog’lanish, ma'lum umumlasntirish, tendensiyalarni ko'rsata oladigan raqamlar va dalillardan foydalanish kerak. Raqamlar, ma'lumotlar o'rganilayotgan predmetning mazmunini izchillik bilan o'rganish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. Albatta, raqamlardan o'z fikrini tasdiqlash uchun foydalanish, illyustrasiya qilish mumkin. Lekin, nazariy qoidalarning, iqtisodiy hodisa va jarayonlarning mohiyatini tushunishda ham muhim rol o’ynashini yoddan chiqarmaslik kerak. Har bir pedagog raqamlardan yuzaki, shunchaki foydalanishdan qochish kerak. Iqtisodchilarning fikriga ko'ra dalillar, raqamlar bu ma'lum qayta ishlashni talab etadigan qurilish materiali xolos. Real ma'lumotlar, raqamlar quyidagi talablarga javob berishi kerak: raqamlar, faktlar hozirgi zamon xo'jalik hayotining o'ziga xos ayrim tomonlarini 1 ko'rsatishi, kishilarning ko'z o'ngiga keltirishiga yordam berishi; ma'lumotlar, 32

dalillarni tanlayotganda hilma-xil bo'lishiga ahamiyat berish, shu bilan birga tasodifiy faktlardan ehtiyot bo'lish kerak. Chunki, ular u yoki bu hodisaning mohiyatini ochib bera olmaydi, aksincha o'quvchilarni chalg’itishi mumkin. Shuning uchun: ma'ruzaga tayyorgarlik ko'rganda vaqt nuqtai nazaridan hozirgi vaqtdagi raqamlarni keltirish kerak. Tanlangan dalillar ishonchli, sinalgan bo'lishi, hech kimda ikkilanish o'yg’otmasligi kerak. Har qanday ma'ruzada faktlarga nazariy qoidalarini mohiyatini ochishga xizmat qiladigan darajada o'rin berilisniga e'tibor berishi kerak. Agar nazariya bilan faktlar o'rtasida optimal nisbat buzilsa, o'quvchi faktlarni aralashtirishni boshlaydi. Umumlashtirish va xxulosalarga befarqlik bilan qarashni boshlaydilar. Vaholangki, ma'ruzada asosiy maqsad nazariy konsepsiyalarni o'quvchilar onggiga etkazishdir. Ma'ruzada negativ faktlarni ham to'g’ri sharxlash, ularning qanday oqibatlarga olib kelishi, bartaraf qilish yo'llari haqida to'xtash kerak. Ma'ruzachining vazifasi negativ faktlarni e'lon qilish emas, balki ularni tahlil qilish, xulosa chiqarishga o'rgatishdir. Faktlar ma'ruzaga jonli mazmun, hayot nafasini baxsh etadi, uning ahamiyati bu jihatdan bebahodir. Ma'ruzani nazariy va amaliy materiallarini o'quvchilarga etkazishning umumiy usuli sifatida qarasak, uni qay tarzda o'quvchiga etkazish muammosi kelib chiqadi. Dalillar va nazariy konsepsiyani o'quvchilarga etkazishda asosan ikki uslubdan foydalaniladi: induktiv va deduktiv hamda induktiv uslub ma'ruzada xususiylikdan umumiylikka. Deduktiv uslub esa, umumiylikdan xususiylik tomon bayon qilinishini ifodalaydi. Ma’ruzaning texnologik xaritasi ishning 1- ilovasida berildi (1-ilova). Quyida “ Aqliy hujum” metodi haqida ma’lumotlar beriladi. Ma'lumki , "Aqliy hujum" metodi – biror muammo bo'yicha ta'lim oluvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to'plab, ular orqali ma'lum bir yechimga kelinadigan metoddir. "Aqliy hujum" metodining yozma va og’zaki shakllari mavjud. Og’zaki 1 shaklida ta'lim beruvchi tomonidan berilgan savolga ta'lim oluvchilarning har 33

biri o'z fikrini og’zaki bildiradi. Ta'lim oluvchilar o'z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar. Yozma shaklida esa berilgan savolga ta'lim oluvchilar o'z javoblarini qog’oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko'rinarli tarzda yozadilar. Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga (ignalar yordamida) mahkamlanadi. "Aqliy hujum" metodining yozma shaklida javoblarni ma'lum belgilar bo'yicha guruhlab chiqish imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to'g’ri va ijobiy qo'llanilganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o'rgatadi. "Aqliy hujum" metodidan foydalanilganda ta'lim oluvchilarning barchasini jalb etish imkoniyati bo'ladi, shu jumladan ta'lim oluvchilarda muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta'lim oluvchilar o'z fikrini faqat og’zaki emas, balki yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko'nikmasi rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta'lim oluvchilarda turli g’oyalar shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta'lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish uchun xizmat qiladi. "Aqliy hujum" metodi ta'lim beruvchi tomonidan qo'yilgan maqsadga qarab amalga oshiriladi: 1. Ta'lim oluvchilarning boshlang’ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo'yilganda, bu metod darsning mavzusiga kirish qismida amalga oshiriladi. 2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog’lash maqsad qilib qo'yilganda yangi mavzuga o'tish qismida amalga oshiriladi. 3. O'tilgan mavzuni mustakamlash maqsad qilib qo'yilganda mavzudan so'ng, darsning mustakamlash qismida amalga oshiriladi. "Aqliy hujum" metodini qo'llashdagi asosiy qoidalar: • Bildirilgan fikr-g’oyalar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. • Bildirilgan har qanday fikr-g’oyalar, ular hatto to'g’ri bo'lmasa ham inobatga olinadi. • Har bir ta'lim oluvchi qatnashishi shart. 1 "Aqliy hujum" metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 34

1. Ta'lim oluvchilarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo'yicha o'z javoblarini (fikr, g’oya va mulohaza) bildirishlari so'raladi; 2. Ta'lim oluvchilar savol bo'yicha o'z fikr-mulohazalarini bildirishadi; 3. Ta'lim oluvchilarning fikr-g’oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli qog’ozlarga yoki doskaga) to'planadi; 4. Fikr-g’oyalar ma'lum belgilar bo'yicha guruhlanadi; 5. Yuqorida qo'yilgan savolga aniq va to'g’ri javob tanlab olinadi. “Aqliy hujum” metodining tuzilmasi 7 "Aqliy hujum" metodining afzalliklari:  natijalar baholanmasligi ta'lim oluvchilarda turli fikr – g’oyalarning shakllanishiga olib keladi;  ta'lim oluvchilarning barchasi ishtirok etadi;  fikr-g’oyalar vizuallashtirilib boriladi;  ta'lim oluvchilarning boshlang’ich bilimlarini tekshirib ko'rish imkoniyati mavjud;  ta'lim oluvchilarda mavzuga qiziqish uyg’otadi. "Aqliy hujum" metodining kamchiliklari: ta'lim beruvchi tomonidan savolni to'g’ri qo'ya olmaslik; ta'lim beruvchidan yuqori darajada eshitish qobiliyatining talab etilishi (rasm). 7 Rashidov H. va boshqalar. Kasbiy pedagogika. O’quv-uslubiy qo’llanma. – T.: O’MKHTTKMO va UQTI, 2007. – 80 b. 35 FIKR VA G’OYALAR ESHITLADI VA JAMG’RIB BORILADI FIKR VA G’OYA LAR GURUHLANADI ANIQ VA TO’G’RI JAVOB T ANLAB OLINADI MUAMMOLI SAVOL BERILADI

1 “Aqliy hujum” metodi Quyida “Aqliy hujum” metodidan foydalanish uchun mavzuga oid savollar keltirildi. Ushbu savollar mavzuning o’ziga xos hususiyatlaridan “Bugalteriya balansi” mavzusini o’rganishga oid tuzildi. 1-savol: “Balans”deb nimaga aytiladi? 1-savolga javob: Bu atama lotincha “bis”-ikki marta, “banx”-tarozi pallasi so’zlaridan tarkib topgan bo’lib u tom ma’noda “ikki palla” degan ma’noni anglatadi va tenglik, muvozanat tushunchasi sufatida ishlatiladi 2-savol: Bugalteriya balansining turlari nechtaga bo’linadi? 2-savolga javob: tuzilish vaqtiga ko’ra; axborot hajmiga ko’ra; mulkchilik shakliga ko’ra; aks ettirish oby’ektiga ko’ra; tozalash usiliga ko’ra 3-savol: Tuzilish vaqtiga ko’ra balans nechta turga bo’linadi? 3-savolga javob: kirish; joriy; tugatish-bo’lish; birlashtirish 4-savol: Axborot hajmiga ko’ra balans nechta turga 4-savolga javob: bir martalik va yig’ma 1 36 Rasm. 11 Metodning afzalliklari Metodning kamchiliklari talabalarga bilim, tajriba, ko'zatuvlar nuq tai nazaridan muammo echimiga turlicha yondashuvlar bilan ta nishish imkonini beradi; talabalarni tahlil qilish, hulosa chiqarish va qaror qabul qilishga o'rgatadi, va h okazolar metodni qo'llash ko'p vaqt talab q iladi; katta guruhlarda qo'llash qiyin, va h okazolar

11 Ushbu rasm muallif tomonidan chizilgan bo’linadi? 5-savol: Mulkchilik shakliga ko’ra balans nechta turga bo’linadi? 5-savolga javob: davlat; kooperativ; aralash; qo’shma korxonalar; jamoat tashkilotlari 6-savol: Aks ettirish oby’ektiga ko’ra balans nechta turga bo’linadi? 6-savolga javob: -mustaqil -alohida 7-savol: Tozalash usuliga ko’ra balans nechta turga bo’linadi? 7-savolga javob: -brutto balans -netto balans Mazkur paragraf mazmunida mavzuning o’ziga xos xususiyatlarini maruza va aqliy hujum tutgan o’rni va ahamiyati haqida ma’lumotlar berildi haqiqatda mavzuni o’rganishda maruza va aqliy hujum metodlarining o’rni va ahamiyati juda yuqori ekanligi ko’rib chiqildi. 2.2-§. Mavzuni o'rganisda interfaol metodlardan foydalanisning pedagogik samarasi Ma'lumki, hozirgi davrda o'quv jarayonini tashkil etish o'qituvchidan faqat chuqur bilimgina emas, balki pedagogik mahoratga ega bo'lishlarini, dars berishning turli metodlarini bilishni hamda o'z ustida tinmay ishlashni talab qiladi. Har bir insonning hayoti asosini iqtisodiy faoliyat tashkil etar ekan, tabiiyki har bir odamdan iqtisodiy fikrlashni o'rganish talab etiladi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish bilan bu talab yanada kuchaydi. Bugungi kunda o'quvchi-o’q у vchilarning yoshligidan iqtisodiy fikrlay bilishi uchun mamlakatimizda o'rta maktabdan boshlab iqtisodiy bilim asoslarini o'rganishga kirishildi. K а sb-h у n а r k о ll е jl а rining, ayniqsa, iqtisodiy yo'nalishdagi o'quv yurtining o’q у vchilari esa iqtisodiy 37

fikrlashnigina emas, keng doiradagi iqtisodiy muammolarni aniqlash, tahlil qilish, 1 iqtisodiy rivojlanish tendensiyalariga baho berish, bu o'zgarishlar kelajakda 38

qanday natijaga olib kelishi mumkinligini his qila bilishi, o'z o'ngiga keltira bilishni o'rganishi zarur. Buning uchun esa iqtisodiy fanlarni chuqur bilish talab qilinadi. Murakkab xo'jalik dunyosini aks ettiruvchi bu fanlarni o'rganish uchun to'g’ri metod tanlash muhim ahamiyatga ega. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta'lim beruvchi tomonidan ta'lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta'lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirilib turilishi, o'quv materialini kichik-kichik bo'laklarga bo'lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo'naltiruvchi matn, loyiha, rolli o'yinlar kabi metodlarni qo'llash va ta'lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Bu metodlarni interfaol yoki interaktiv metodlar deb ham atashadi. Interfaol metodlar - ta'lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta'lim jarayonining markazida ta'lim oluvchi bo'lgan, metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo'llanilganda ta'lim beruvchi ta'lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta'lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta'lim oluvchi markazda bo’lgan yondoshuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi:  ta'lim samarasi yuqoriroq bo'lgan o'qish-o'rganish;  ta'lim oluvchining yuqori darajada rag’batlantirilishi;  ilgari orttirilgan bilimning ham e'tiborga olinishi;  o'qish shiddatini ta'lim oluvchining ehtiyojiga muvofilashtirilishi;  ta'lim oluvchining tashabbuskorligi va mas'uliyatining qo'llab-quvvatlanishi;  amalda bajarish orqali o'rganilishi;  ikki taraflama fikr - mulohazalarga sharoit yaratilishiTa'lim jarayoni elementlaridan biri bo'lgan ta'lim metodlariga alohida to'xtalib o'tmoqchimiz. 1 39

Avvalambor, "metod" so'ziga ta'rif beramiz. Metod - (grekcha «Metodos» so'zidan olingan bo'lib, izlanish yoki bilish yo'li, nazariya, ta'limot ma'nosini anglatadi) aniq vazifani echishga bo'ysundirilgan, borliqni amaliy yoki nazariy o'zlashtirish operasiyalarining yoki yo'llarining yig’indisi. Shuningdek, metod bu ta'lim oluvchi va ta'lim beruvchining muayyan maqsadga qaratilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil qilishning tartibga solingan yo'llar yig’indisi. Axborotlarning uzviyligi va davomiyligini ta'minlashga xizmat qiluvchi bu jarayon ularni xotirada saqlash va zarur holatlarda qayta esga tushirishdan iborat bo'ladi. Ma'lumotlarni qabul qilishda qanchalik ko'p sezgi organlari qatnashsa, uni idrok etish, o'zlashtirish va xotirada saqlash shunchalik oson kechadi. Ikkinci tomondan, har bir kishida qaysidir sezgi organlari ko'proq, qaysilaridir kamroq rivojlangan bo'ladi. Shu bois, ta'lim jarayonida nazariy bilim va amaliy ko'nikmalarni shakllantirish, o'quv materiallarini turli ko'rinishlarda, turli sezgi organlari orqali qabul qilinishi va idrok etilishini ta'minlash – ta'lim samaradorligini oshirishning muhim omili hisoblanadi. Butun dunyoda ta'lim jarayonida qo'llaniladigan pedagogik texnologiyalarning 100 dan ortiq metodlari mavjuddir. Shunga ko'ra, ta'lim, an'anaviy, interfaol shakllarda olib borilmasin, dars davomida ta'limning sinalgan 11 ta metodlari; ma'ruza, to'rt pog’onali, aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, rolli o’yin, ishbop o’yin, davra suhbati, muammoli vaziyat, bahs-munozara, loyiha, yo'naltiruvchi matn kabi metodlaridan foydalanish, ularni o'rnida qo'llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ma'lumki, ma'ruzada ma'lumotlar faqat eshitish orqali qabul qilinadi. Tajribalar shuni ko'rsatmoqdaki, ma'ruza paytida tinglovchining diqqatini 20 daqiqa davomida ushlab turish mumkin ekan. Shunda ham, bu davr oxirida diqqatning juda pasayib ketishini kuzatish mumkin. 1 40

Quyida “Klaster” va “Bahs-munozara” metodlari yordamida mavzuni o'rganish masalalari ko'rib chiqiladi. Shu haqidagi ma'lumotlar bo'lg’usi iqtisodchi -pedagog uchun juda muhimdir. Klast е r «Tarmoqlar» interfaol metodi - o’q у vchini mantiqiy fikrlash, umumiy fikr doirasini kengaytirish, mustaqil ravishda adabiyotlardan foydalanishga o'rgatishga ajratilgan. Fikrlashning tarmoqlanishi - bu pedagogik strategiya bo'lib, u o’q у vchilarning bir mavzuni chuqur o'rganishlariga yordam berib, ularni mavzuga taalluqli tushunchaga yoki aniq fikrni erkin va aniq ravishda ma'lum ketma-ketlik bilan uzviy bog’langan holda tarmoqlanishlariga o'rgatadi. Mazkur interfaol metod bilan bir mavzuni chuqur o'rganishdan avval o'quvchilarning fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kengaytirish uchun xizmat qilish mumkin. Shuningdek, o'tilgan mavzuni mustahkamlash, yaxshi o’zlashtirish, umumlashtirish hamda o’q у vchilarni ushbu mavzu bo'yicha tasavvurlarini chizma shaklida ifodalashga undaydi. «Klaster» metodi yordamida o'zlashtirilgan bilimlarni mustakamlash quyidagicha amalga oshiriladi: O’q у vchilar guruhlarga bo'linadilar va ularga belgilangan vaqt ichida mavzu bo'yicha qanday tushunchalarni o'zlashtirgan bo'lsalar, ularni qog’ozga yozish vazifasi topshiriladi. Vazifani bajarish jarayonida fikrlarning to'g’ri yoki noto'g’riligiga ahamiyat bermaslik, nimani o'ylagan bo'lsa, shuni yozib borish talab etiladi. Yozuvning texnik (orfografik, mantiqiy va h.k.) jihatlariga e'tibor bermaslik aytib o'tiladi. Fikrlar tugagandan keyin guruh a'zolari tushunchalarni mantihiy jihatdan bir-biriga bog’lab chiqadilar. Ma'lumki “ Bahs-munozara” metodi - biror mavzu bo'yicha ta'lim oluvchilar bilan o'zaro bahs, fikr almashinuv tarzida o'tkaziladigan o'qitish 1 41

metodidir. Har qanday mavzu va muammolar mavjud bilimlar va tajribalar asosida muhokama qilinishi nazarda tutilgan holda ushbu metod qo'llaniladi. Bahs-munozarani boshqarib borish vazifasini ta'lim oluvchilarning biriga topshirishi yoki ta'lim beruvchining o'zi olib borishi mumkin. Bahs-munozarani erkin holatda olib borish va har bir ta'lim oluvchini munozaraga jalb etishga harakat qilis lozim. Keyingi betda “Bugalteriya balansi” mavzusi bo'yicha “Klaster” metodidan foydalanilanish yo'llari berild 8 . 8 Ushbu chizma muallif tomonidan chizilgan 1 42

1 43 BUXGALTERIYA BALANSI TUZILISHIGA KO’RA AXBOROT HAJMIGA KO’RA TOZALASH USULIGA KO’RA AKS ETTIRISH OB’EKTIGA KO’RA MULKCHILIK SHAKLIGA KO’RA

Endi quyida interfaol metodlardan hisoblangan “ Bahs-munozara” metodi haqida ilmiy-uslubiy ma'lumotlar berildi. Quyida “Bahs – munozara” metodini o’tkazish tuzilmasi berilgan Chizma “bahs-munozara” metodi 13 Ushbu metod olib borilayotganda ta'lim oluvchilar orasida paydo bo'ladigan nizolarni darhol bartaraf etishga harakat qilish kerak. "Bahs-munozara" metodining bosqichlari quyidagilardan iborat: 1. Ta'lim beruvchi munozara mavzusini tanlaydi va shunga doir savollar ishlab chiqadi. 2. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarga muammo bo’yicha savol beradi va ularni munozaraga taklif etadi. 3. Ta'lim beruvchi berilgan savolga bildirilgan javoblarni, ya'ni turli g’oya va fikrlarni yozib boradi yoki bu vazifani bajarish uchun ta'lim oluvchilardan birini kotib etib tayinlaydi. Bu bosqichda ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilarga o'z fikrlarini erkin bildirishlariga sharoit yaratib beradi. 4. Ta'lim beruvchi ta'lim oluvchilar bilan birgalikda bildirilgan fikr va g’oyalarni guruhlarga ajratadi, umumlashtiradi va tahlil qiladi. 44 TURLI FIKRLAR TINGLANADI MUAMMOLI SAVOL TASHLANADI FIKR VA G’OYALAR TO’PLANADI TAHLIL QILINADI ANIQ VA MAQBUL YECHIM TANLAB OLINADI

1 13 Rashidov H.F. “kasbiy pedagogika” blokini o’qitish metodikasi. O’qub-uslubiy qo’llanma. –T.: O’MKHTTKMO va UQTI, 2007. – 200 b. 5. Tahlil natijasida qo'yilgan muammoning eng maqbul echimi tanlanadi Quyida “Bahs-munozara” metodi yordamida mavzuni o'rganish usullari ko'rsatildi. xususan, mavzuni o'rganish uchun bir qator savollar tuzildi. 1.Bugalteriya hisobi fanining predmeti nimadan iborat 2. Bugalteriya hisobining oby'ekti deganda nimani tushunasiz 3. Xo'jalik jarayonlari qanday bosqichlardan tashkil topadi 4. Bugalteriya hisobining qanday usullari mavjud 5. Bugalteriya hisobidagi xatolarni to'g'rilashning qanday usullari mavjud 6. Bugalteriya hisobining sub'yektlariga kimlarni kiritish mumkin 7. Bugalteriya hisobvaraqlari hamda ularning turlari. 8. Ikki yoqlama yozuv deb nimaga aytiladi 9. Hisobvaraqlar rejasi haqida kim biladi 10. Bugalteriya balansi deb nimaga 11. Xo'jalik muomalasi tufayli balansda ro'y beradigan o'zgarishlarni kim tushuntiradi. Shu kabi savollar “Bahs - munozara” metodini o'tkazish uchun oldindan tuziladi . "Bahs-munozara" metodining afzalliklari: • ta'lim oluvchilarni mustaqil fikrlashga undaydi: • ta'lim oluvchilar o'z fikrining turiligini isbotlashga harakat qilishiga imkoniyat yaratiladi; • ta'lim oluvchilarda tinglash va tahlil qilish qobiliyatining rivojlanishiga yordam beradi. "Bahs-munozara" metodining kamciliklari: • ta'lim beruvcgidan yuksak bosgqarish mahoratini talab etadi; • ta'lim oluvchilarning bilim darajasiga mos va qiziqarli bo'lgan mavzu tanlash talab etiladi. 45

Mazkur paragraf mazmunida berilgan ilmiy-uslubiy ma’lumotlar bo’lajak iqtisodchi-pedagog uchun juda muhim. Shu bois uning boshqa interfaol metodlarni ham bilishi talab etiladi. 1 III bob. "BUGALT Е RIYA HISOBIDA HUJJATLASHTIRISH VA HUJJATLARDAGI XATOLARNI TO’G’RILASH" MAVZUSINI O’RGANISHDA INT Е RFAOL M Е TODLARNI QO’LLASH VA DARS SAMARADORLIGINI OSHIRISH 3.1-§. Mavzuni seminar mashg’ulotida o’rganishda tarqatmali materiallardan foydalanish yo’llari Ma'lumki, "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" va "Ta'lim to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq holda tayyorlangan bo’lib, milliy tajriba tahlili va ta'lim tizimining jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda yuksak umumiy va kasb-hunar madaniyatiga ijodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo’naltirilgandir. Inson, uning har tomonlama kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga chiqarishning sharoitlarini va ta'sirchan mehanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur va ijtimoiy hulq-atvor andozalarini o’zgartirish respublikada amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir. Halqning boy intellektual merosi va umumbashariy predmetlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, tehnika va tehnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini shakllantirish O’zbekiston taraqqiyotining muhim sharti hisoblanadi. Yuqoridagi 2-bob mazmunida "Mavzuning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishda ma'ruza va aqliy hujum metodlarining tutgan o’rni va ahamiyati" hamda "Mavzuni o’rganishda interfaol metodlardan foydalanishning pedagogik samarasi" haqidagi ilmiy-uslubiy ma'lumotlar o’z ifodasini topgan. Endi, quyida 46

"Mavzuni seminar mashg’ulotida o’rganishda tarqatmali maternallardan foydalanish yo’llari" haqidagi uslubiy ma'lumotlar beriladi. Ushbu ma'lumotlarni bo’lajak iqtisodchi-pedagoglar uchun juda muhimdir. Chunki, ular mazkur ma'lumotlarni bilishi va ulardan dars jarayonida samarali 1 foydalana olishlari kerak bo’ladi. Quyida seminar mashg’ulotining o’tkazilish tartibi berildi. Ushbu ma’lumotlar bo’lajak o’qituvchi uchun muhimdir. Chunki seminar mashg’ulotining o’tkazilish tartibini bilishi zarur. Ma’lumki, seminar mashg’uloti o’quvchilarni bilim olishlari. uni puhta o’zlashtirishlari va olgan bilimlarini kelgusida real hayotda qo’llashni o’rganishlarida alohida o’rin tutadi. Shuning uchun ham seminar mashg’ulotini qiziqarli, o’quvchilarni faol qatnashishlarini ta'minlaydigan uslublarni qo’llab dars o'tish muhim ahamiyatga ega. Ma'ruzada odatda ko’proq bayon qilish etakchi ro’l o’ynaydi. O’quvchilar darsda passiv rol o’ynashadi. Darsda turli uslublarni qo’llab ularning faolligini ta'minlash imkoniyati keng. Ma'ruza mashg’uloti asosan monolog tarzida bayon qilinsa, seminar mashg’uloti turli-tuman dialog asosida olib boriladi. Odatda seminar mashg’ulotida o’quvchilarning bilimi, o’z ustida ishlash darajasi aniqlanadi, nazorat qilinadi. Seminar (lotincha - seminarium - manba, ko’chma ma'noda - maktab) – o’quv amaliy mashg’ulot shakllaridan biridir. Asosan oliy o’quv yurtlarida, ilmiy to’garak, anjumanlarda qo’llaniladi. Ta'limning seminar shakli qadimgi Yunon va Rim maktablarida paydo bo’lgan. Keyinchalik G’arbiy Е vropa universitetlarida rivojlantirilgan. Bu universitetlarda seminar asosan, o’q у vchining adabiyotlar, manba ustida ishlash vazifasini o’tagan. XX asr boshlarida seminar darslari o’quvchilarning umumiy dunyoqarashini kengaytirishda, ularni muayyan fan tarihidagi muhim muammo va tadqiqotlar bilan tanishtirishda katta ro’l o’ynay boshlagan. Seminarning asosan uch turi mavjud: 47

1. O’rganilayotgan fan yoki kursni chuqur o’rganishga yordam beradigan seminar darslari. 2. Ayrim muammo, asosiy yoki muhim mavzuni o’rganish uchun o’tkaziladigan seminarlar. 3. Tadqiqot harakteridagi seminarlar. O’quv jarayonini tashkil etishda seminar darslari alohida o’rin tutadi. 1 Seminar o’quvchilarning bilimlarini mustahkamlashni ta'minlovchi, ijodiy 48

qobiliyatlarini namoyon qiluvchi o’quv jarayoni shaklidir. Seminar mashg’ulotlarining maqsadi o’quvchilarning chuqur bilim olishini ta'minlash, olgan bilimlarini real hayotda qo’llash ga o’rgatishdir. Buning uchun o’quvchi olgan ahborotlarini tahlil qilish, ilmiy tadqiqot o’tkazish, taqqoslash, hulosa chiqarishni bilishi kerak Bunday mahoratga ega bo’lishga ko’p jihatdan seminar mashg’uloti yordam beradi. Seminar mashg’ulotining oldiga qo’yilgan bosh maqsadni amalga oshirish uchun darsni oldiga qo’yilgan qator vazifalarni amalga oshirish kerak. Bu vazifalar seminar darslari bajaradigan funksiyalarda o’z ifodasini topadi. • Seminar mashg’uloti bir qator funksiyalarni bajaradi: • O’quvchilarga professional ta'lim berish va tarbiyalash; • Mustaqil ishlash malakasini o’stirish; • Oquvchilarni mantiqiy fikrlashga o’rgatish; • Nutq so’zlash, ilmiy munozaralar olib borishga o’rgatish; Mustaqil fikr yuritish va o’z fikrini o’rtoqlashishga o’rgatish; O’rtoqlari fikrini tanqidiy nuqtai nazardan baholashga o’rgatish: • O’quvchilar bilimini nazorat qilish va baholash. Insonning esda saqlash hotirasi - bu bizning biokompyuter. Odatda olingan axborotning juda ko’pi qisqa muddatgina yodimizda saqlanadi. Boshqa yangi axborotni qabul qilar ekanmiz, avvalgi axborot, xotiradan ko’tarilib ketadi. Axborotlar nihoyatda hilma-hil bo’lib, inson har kuni o’z hayotida qabul qiladigan ahborotlar miqdori, turlicha qabul qilinishi, hotirada saqlanib qolishi jihatidan birbiridan farq qiladi.Psihologlarning fikricha ahborotning hotirada uzoq saqlanib qolishi uchun. u go’yoki miyamizda filtrdan - boshqacha aytganda elakdan o’tish, saralanishi go’yoki hotira qurilmasiga o’tkazilishi kerak ekan. Axborotlar saralanib, ohir-oqibat alohida u yoki bu tomoni bilan ajralib turadiganlarigina hotiraga o’tar ekan. Uni tahminan mana bu shartli tasvir orqali ifodalash mumkin. 1 49

Uzoq muddat hotirada qoladigan ahborotlarga quyidagilarni kiritish mumkin:  Nihoyatda qiziqarliligi, jo’shqinligi va boshqa shu kabi hususiyatlari bilan ajralib turuvchi ahborotlar;  Tasavvur,his-tuyg’u va shu kabi bir-birini eslatadigan o’zaro bog’lanishdagi ahborotlar;  Inson tomonidan tushinib, mohiyatiga etilgan ahborotlar;  Faollik bilan qabul qilingan, o’rganilgan , masalan takrorlanib turadigan ahborotlar. Yuqorida aytib o’tganimizdek, olimlarning ilmiy tadqiqoti shuni ko’rsatadiki. oddiy inson odatda ahborotlarni quyidagicha o’zlashtirar ekan: 20% - eshitganini hotirada saqlab qoladi; 30% - ko’rganini o’zlashtiradi; 50% - eshitish va ko’rish orqali bilib oladi; 70% - o’zi tushunib gapirgani, eshitgani va ko’rgani natijasida o’zlashtiradi; 100% - shu ishni bajarishi. gapirishi, eshitishiva ko’rishi orqali o’zlashtiradi. Lekin, bilimni o’zlashtirish bilan bir qatorda uni yodda saqlash, undan foydalanish, takrorlab turish muhim ahamiyatga ega. Olingan bilim undan foydalanilmasa, takrorlab turilmasa hotiradan ko’tariladi. Halqimiz "Takrorlash - bilimning onasidir" deb bejiz aytishmagan. Olingan bilimdan foydalanib takrorlab turish, yodda saqlash yoki undan foydalanmaslik, takrorlamaslik oqibatida olingan bilim aktiv (faol) bilim zahirasi yoki passiv (sust) bilim zahirasiga aylanadi. Agarda uni abstrakt chizma orqali ko’rsatadigan bo’lsak. mana bunday ifodalash mumkin (chizma-1). Olingan ahborot filtrdan o’tgach qisqa muddat yodda saqlanadi. Qiska muddat yodda 1 50

qolgan bilim ikkinchi filtrdan o’tgach,shu bilimni yodda saqlash, foylanish, takrorlash tufayli aktiv (faol) bilim zahirasiga aylanadi. Agarda bu bilimdan foydalanib, takrorlab turilmasa, passiv (sust) bilim zahirasiga aylanadi va bora-bora hotiradan ko’tariladi, uni quyidagi grafikda ko’rish mumkin. Bilimni takrorlash tufayli yoddan ko’tarilishining oldini olish mumkin. Bulardan shunday hulosa chiqarish mumkin: o’quvchilarning eng avvalo, o’quv materialini o’zlashtirishi, yodda qolishi uchun olinadigan ahborotni iloji boricha eshitish va ko’rish orqaligina emas, balki o’zi gapirishi, o’z faoliyatida sinab ko’rish orqali etkazish katta ahamiyatga ega ekan. Bunga erishishning yo’li seminar darslarini turli-tuman uslublar orqali olib borishdir. Seminar mashgulotini muvaffaqiyatli o’tkazish uchun eng avvalo, asosiy va qo’shimcha adabiyotlarni sinchkovlik bilan o’rganib chiqish zarur. Adabiyotlarni o’rganish dars jarayonida o’quvchilarning diqqatini qaratish lozim bo’lgan masalalarni alohida ajratish, mavzuni qaysi usul asosida o’rganishni rejalashtirish va darsga tayyorlanish imkonini beradi. Ayniqsa, auditoriyada jonlanish, muhokama qilish, munozaraga sabab bo’ladigan savollar qo’yilganda yuz beradi. Natijada mavzuni chuqurroq o’rganishga yordam beradi. Shuning uchun ham bunday savollarni tayyorlash muhim ahamiyatga ega. Mavzuning mazmunini o’zlashtirishni chuqurlashtirishning eng oddiy yo’li - bu savollarni murakkablashtirish hamda alohida savollardan savollar tizimiga o’tish orqali amalga oshirilishi mumkin. Bu esa qo’yilgan savollarga javob berish, muammoni, savolni muhokama qilish jarayonida vujudga kelgan muammoli vaziyatni o’rganib, uni echish imkoniyatini beradi. Masalan, iqtisodiyot nazariyasining bosh muammosi nima? degan savol qo’yilgan. Bu erda o’quvchi kasbiy fanlarning bosh muammosi - 1 51

resurslarning cheklanganligi sharoitida cheksiz ehtiyojlarni qondirish muammosi - deb javob berishi mumkin. Ana shu savolni boshqacha savollar tizimi asosida qo’yish mumkinki, natijada o’quvchilar qo’yilgan masalani chuqurroq tushunishiga yordam beradi. " Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash" mavzusini o’rganishga oid aytaylik, quyidagicha savollarni keltirish mumkin: 1 52

Mavzuni o’rganish va takrorlash uchun quyida savollar keltirildi. 1. Bugalteriya hisobi to’g’risidagi Qonunda hujjatlarning qanday rekvizitlari ko’rsatilgan? 2. Bugalteriya hisobi hujjatlarining oldiga qo’yilgan talablar. 3. Ho’jalik mablag’larni baholash deganda nimani tushunasiz? 4. Mahsulot tannarxini kal’kulyatsiya qilishning muhim prinsiplari nimalardan iborat? 5. Aktiv schyotlarning qoldiqlari qanday aniqlanadi? 6. Passiv schyotlarning qoldiqlari qanday aniqlanadi? 7. Balans tushunchasini qanday ifodalaysiz? 8. Balansning aktiv va passivlarida qanday bo’limlar mavjud? 9. Ikki yoqlamali yozuvning mohiyati nimada? 10. Bugalteriya hisobida baholash nima uchun zarur? 11. Bugalteriya hisobi axborotlaridan ffoydalanuvchi kishilar va ularni nimalar qiziqtiradi? 12. Bugalteriya hisobida qo’llaniladigan usullarni sanab chiqing? Ana shu savollar tizimiga javob berish jarayonida o’quvchilar chuqurroq o’rganib olishadi: Iqtisodiyot nazariyasining bosh muammosi resurslarning cheklanganligi sharoitida cheksiz ehtiyojlarni qondirish muammosi ekanligi, uning bosh muammo bo’lishiga sabab, bu muammo iqtisodiyotdagi barcha muammolarni qamrab olishi ekanligidir. Ularga misol qilib, bir nechta muammolar: tanlash muammosi, har bir uy ho’jaligi, firma, davlatning oldiga qo’ygan maqsadi va unga erishish muammosi va hokazolarni ko’rsatish mumkinki, ularning barchasi resurslarning cheklanganligi bilan bog’liqdir. Mavzuni o’rganishni chuqurlashtirishga savol shaklini o’zgartirib, uni murakkablashtirish orqali erishish mumkin. Aytaylik. iqtisodiyot nazariyasining bosh muammosi nima va uni nimaga bosh muammo deyiladi? Sababini ko’rsating? degan tarzda qo’yish mumkin. O’quvchilarning, mavzuni u yoki bu kategoriyani qay darajada 53

tushunganlarini sinash va puhtaroq tushunishlari uchun javoblarini o’quvchilar 1 bilan birgalikda muhokama qilish asosida mini testlar o’tkazish usulini qo’llash mumkin. Seminar mashg’ulotining o’quvchilar tomonidan bilim, iqtidor, nutq so’zlash, boshqalar fikricha tanqidiy qarashni talab etadigan uslublaridan munozara bo’lib, u murakkabdir. Bunday usul bilan dars o’tish o’qituvchidan katta tayyorgarlik ko’rish, mahoratni talab etadi. Umuman olganda seminar mashg’uloti turli uslublar asosida olib borilar ekan, u qiziqarli, barcha o’quvchilarni faol qatnashishga, demak darsga qunt bilan tayyorlanib kelishiga undaydi. O’qituvchi seminar mashg’uloti jarayonida tarqatmali materiallardan foydalanib dars o’tadi. Demak u tarqatmali materiallar haqida tushunchaga ega bo’lishi kerak. Shu bois quyida tarqatmali materiallar haqida umumiy ma’lumotlar berildi. Ma'lumki, utilayotgan darsda ukuvchilar ga ahborot etkazish, ularni darsni puhta uzlashtirishlari va faol katnashishlarini ta'minlashda tarkatma materiallarning ahamiyati katta. Darslarda tarqatma materiallardan foydalanish tobora keng qo’llanilmoqda. Tarqatiladigan materialning muhim ijobiy tomoni shundaki, u bevosita o’quvchining qo’lida bo’lib, uzoqdan ko’rsatiladigan ko’rgazmali qurollarga hos kamchiliklardan holi. Tarqatma materiallar - ta'lim oluvchilar uchun o’rganilayotgan mavzuga oid asosiy ma'lumotlarni o’z ichiga olgan, hajmi uncha katta bolmagan (1-2 varaq) yozma o’quv materiali hisoblanadi. Tarqatma materiallarni maqsadi, mazmuni jihatdan: a) ahborot beruvchi; b) topshiriq beruvchi; v) bilimni nazorat qiluvchi guruhlarga ajratish mumkin. Ahborot ko’lami katta bo’lgani sababli qisqa vaqt ichida barcha ahborotni o’quvchilarga to’liq etkazib berish qiyin. Bunday paytda ahborotni tarqatma 54

material sifatida yetkazib berish muhim ro’l o’ynaydi. Bunda gaplar qisqacha yozilgan matnlar bo’lib, darsga tayyorgarlik ko’rishda, dars davomida yoki bilimlarni mustahkamlashda foydalanish uchun ta'lim oluvchilarga taqdim etiladi. 1 Tarqatma materiallardan ko’rgazmali qurol sifatida ham foydalanish mumkin. Ayniqsa, iqtisodiy fanlarni o’rganishda turli jadval, grafik, chizmalardan juda ko’p foydalaniladi. Ularni plakat sifatida tayyorlash o’quvchilar uchun anchagina noqulay. Undan tashqari: - O’quvchilarga raqamlarda ifodalangan ma'lumotlarni og’zaki etkazish ularni chalkashtirib yuborishi bilan birga, eslab qolishlariga ham imkon bermaydi. - Miqdor jihatdan ko’p ma'lumotlarni doskaga yozib, tushuntirish uchun ko’p vaqt talab qilinadi. Doskaga yozish paytida o’qituvchi bilan ta'lim oluvchilar o’rtasida aloqa uziladi. - Bu jihatdan ko’rgazmali quroldan namoyish qilinuvchi hamda tarqatma material sifatida foydalanish qator afzalliklarga ega. O’qituvchi raqamlarda, grafik, formulalarda ifodalangan ahborotni namoyish qilinayotgan materialga qarab tushuntiradi. O’quvchilar esa ham namoyish qilinayotgan materialga ham, qo’llaridagi tarqatma materialga qarashadi. Ma'lumotlar o’quvchilar qo’lida bo’lishi, ularni ko’rib turishi, tushunishi, anglashini osonlashtiradi. Tarqatma materiallar o’quvchilarga topshiriqlarni hamkorlikda ishlash imkoniyatini ham beradi. Ayniqsa, buning uchun ishchi varaqalar tayyorlanishi va ular asosida dars jarayonida juft bo’lib yoki individual tarzda ishlashni tashkil qilish, shubhasiz o’quvchilarni darsga faol qatnashishlarini ta'minlaydi. Ular masala, mashq, turli jadvallarni to’ldirish va hokazolar tarzidagi turli topshiriqlar bo’lishi mumkin. 1 55

Tarqatma materiallar ta'lim oluvchilarni bilimini tekshirish nazorat qilishda ham keng qo’llaniladi. Bunda, nazorat varaqalari tarzida tayyorlangan test savollari, masala va mashqlar bo’lishi mumkin. Tarqatma materiallarni tayyorlash va qo’llash qoidalari:  Ta'lim oluvchilarga haddan tashqari ko’p tarqatma materiallar bermang.  Sarlavhalarni bosh harflar bilan yozing, bir matn uchun ikki-uchta tarqatma material tayyorlasangiz, ularga nom-kod bering. Bu ularni ajratishni osonlashtiradi. 56

 Matn shrifti 12 dan kichik bo’lmasligi kerak.  Bir betda 80 tadan ko’p belgi (harf, qavs, undov belgisi va hokazo ) ishlatmang.  Matnlar tushunarli, qisqa va oddiy bo’lishi kerak.  Varaq dizayni e'tiborni o’ziga tortishi kerak. Tarqatma materiallarda: o’tiladigan mavzuning asosiy mazmunini berish; • olingan ahborotni dars davomida va darsdan tashqarida o’q у vchilar bilan mustaqil muhokama qilish; • ta'lim oluvchilar diqqatini mustaqil fikrlash, ijodiy izlanishga qaratish; o’qituvchi-o’quvchilarni darsga faol jalb qilish; • o’qituvchi-o’quvchilarning olgan bilimlarini nazorat qilish va sinash; Bularning hammasi dars jarayonida tarqatma materiallardan keng foydalanishning zaruriyatini keltirib chiqaradi. Shu bilan birga dars jarayonida tarqatma materiallardan foydalanishda o’ziga xos kamchiliklar ham mavjud. • Tarqatma materiallar tayyorlash o’qituvchidan ko’p kuch va vaqt, yuksak mahorat talab qiladi. • Bir kishiga bitta tarqatma materiallar bo’lishi kerak. Bu qo’shimcha katta moddiy harajatni talab qiladi. • Tarqatma material asosida o’zaro muhokama cho’zilib, mavzuning boshqa qismlariga, savollariga e'tibor pasayishiga olib kelishi mumkin. Ayrim kamchiliklariga qaramay, darsda tarqatma materiallardan foydalanishning afzalligi ustun. Tarqatma materiallardan barcha metodlar asosida dars o’tishda keng foydalanish mumkin. 1 57

Mavzuni o’rganishda tarqatma material sifatida testlardan foydalanish mumkin. Mavzuni o’rganishda tarqatma material sifatida testlardan foydalanish mumkin. 1. Ikkiyoqlamali yozuv tizimini birinch kim kashf etgan?. A). Kapernik B). Nyuton C). Al-Xorazmiy D). Pacholi 2. Kal’kulyatsiya schyotlari qaysi maqsad uchun qo’llanadi? A). Mahsulot sotishdan bo’lgan yalpi foydani aniqlash B). Ishlab chiqarilgan mahsulot bajarilgan ish va xizmatlar tannarxini aniqlash C). Mehnat haqi sarfini aniqlash D). Ma’muriy harajatlarni aniqlash. 3.Kontrar schyotlar qanday bo’ladi?. A) Kontraktiv B) Kontrpassiv C) Faqat aktiv D) A+B 4. Muomala summasi ikkiyoqlamali yozuvda qanday aks ettiriladi? A) Bir schyotning debeti va ikkinchi schyotning ham debetida B) Bir schyotning kredeti va ikkinchi schyotning ham kredetida C) Balansli schyotning debetida va balanadan tashqari schyotning kreditida D) Bir balansli schyotning debetida va ikkinchi balansli schyotning kreditida 5. Hujjatlashtirish deb nimaga aytiladi? A) Blankalarni to’ldirish B) Barcha xo’jalik muomalalariga tuziladigan hujjatlar majmuasi 58

C) Ombordan material jo’natish uchun dalil D) Mahsulotni omborga qabul qilish uchun dalil 6. Bugalteriya hujjati nimadir?. A) Muomalalarni haqiqatda sodir bo’lganligi haqida va uni amalga oshirishga berilgan huquqning yozma guvohnomasidir. B) Bankdan naqd pul olish uchun ruxsat C) Sodir bo’lgan harajatlarni aks ettirish ruxsati D) Rekvizitlar to’ldirilgan blank. 7. Mablag’larni qamrab olishiga qarab invertarizatsiya …. A) To’la va qisman bo’ladi B) Yoppasiga bo’ladi C) Yillik va choraklik bo’ladi D) Mutlaqo o’tkazilmaydi 8) Inventarizatsiya qilish deb nimaga aytiladi? A) Bu barcha mablag’ va manbalarni muomalar bilan rasmiylashtitish B) Bu barcha mablag’larni tekshirish C) Bu faqat manbalarni tekshirish D) Bu xo’jalikdagi mablag’lar to’g’risidagi hisob ma’lumotlarini ularning haqiqiy mavjudligiga tog’ri kelishini tekshirish 9. Yangi schyotlar rejasida nechta schyot , qism va bo’lim bor?. A) 249 ta balansli schyot, 20 ta balansdan tashqari schyot , 7ta qism, 10ta bo’lim bor. B) 249 ta schyot, 14 ta balansdan tashqari schyot , 6 ta qism, 9 ta bo’lim C) 249 ta schyot, 18 ta balansdan tashqari schyot , 9 ta qism, 6 ta bo’lim D) 259 ta schyot, 28 ta balansdan tashqari schyot , 9 ta qism, 6 ta bo’lim 1 59

10. Schyotlarni raqamlashning zarurati nimada? A) Hisob regisrtlariga yozish uchun B) Ochilgan schyotlarni adashtirmaslik uchun C) Hisob yuritish va schyotlarni eslab qolishni osonlashtirish va axborotlarni avtomatlashtirish zaruriyati G) A+B Shu kabi mavzuni o’rganishga oid tuzilgan testlar tarqatma material sifatida o’quvchilarga tarqatiladi. So’ngra , o’qituvchi ma’lum vaqtdan keyin 1 natijalarini yig’ib oladi va baholaydi. Demak mavzuni seminar mashg’ulotida 60

o’rganishda tarqatmali materiallardan foydalanishning o’rni va ahamiyati juda yuqori ekanligi ko’rib chiqildi. 3.2-§. Mavzuni o’rganishda guruhni kichik guruhchalarga bo’lish, "Masala-mashq" metodidan foydalanish, topshiriqlar ishlab chiqish va dars samaradorligini oshirish Hozirda mamlakatimizda sog’lom va barkamol avlodni tarbiyalash, yoshlarning o’z ijodiy va intellektual salohiyatini ro’yobga chiqarish, har tomonlama etuk shaxslar etib voyaga etkazish uchun zarur shart-sharoitlar va imkoniyatlarni yaratish bo’yicha keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. "Barkamol avlod yili" davlat dasturida aks etgan maqsad va vazifalar zamirida yagona g’oya mujassam. Bu g’oya Prezidentimiz ta'biri bilan aytganda, “sog’lom zurriyot, ya'ni jismoniy va ma'naviy etuk avlodning shakllanishi, imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish uchun zarur bo’lgan tizimni yaratish, yoshlarimizning huquq va manfaatlarini himoyalash, ularning zamonaviy bilim va kasbga ega bo’lishini, jamiyatimiz hayotida munosib o’rin egallashini ta'minlashdan iborat”. Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek, "...iqtisodiy o’sishni ta'minlash, yangi ish o’rinlarini tashkil qilish, bandlik muammosini hal etish, aholining daromadlari va farovonligini oshirishda tobora muhim o’rin tutayotgan kichik biznes va hususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish, rag’batlantirish va qo’llab-quvvatlashga alohida e'tibor qaratildi" 9 . O’q у vchilarga mazkur fan hususiyatlari doirasida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning "Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari" hamda "Asosiy vazifamiz - Vatanimiz taraqqiyoti va halqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir" nomli asarlarida keltirilgan ma'lumotlar, asosiy tushuncha va qarashlar, ustuvor yo’nalishlar va hulosalarni puhta o’zlashtirishlari, kelgusi 1 9 Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. – T.: O’zbekiston, 2010. – 80 b. 61

faoliyatlarida samarali foydalanishlari hamda ijodiy yondashishlarini ta'minlash fanning oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Yuqoridagi 3.1-paragraf mazmunida "Mavzuni semibar mashg’ulotida o’rganishda tarqatmali materiallardan foydalanish yo’llari" haqidagi ilmiy-uslubiy ma'lumotlar o’z ifodasini topgan. Endi, quyida "Mavzuni o’rganishda guruhni kichik guruhchalarga bo’lish, "Masala-mashq" metodidan foydalanish, topshiriqlar ishkab chiqish va dars samaradorligini oshirish" haqidagi uslubiy ma'lumotlar beriladi. Ushbu ma'lumotlarni bo’lajak iqtisodchi- pedagoglar uchun juda muhimdir. Chunki, ular mazkur ma'lumotlarni bilishi va ulardan dars jarayonida samarali foydalana olishlari kerak bo’ladi. Ma'lumki, "Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash" mavzusida muvaffaqiyatli ravishda qo’llanilayotgan metodlardan biri guruhlarni kichik guruhlarga bo’lib dars o’tishdir. Bu metod shunday tuzilganki, unda asosiy mas'uliyat o’quvchilar zimmasiga yuklanadi. Bu metodda ta'lim berish o’quvchining faolligini oshirishga qaratilgan. Bu metod o’quvchilarga birgalikda ishlashga o’rganish naqadar muhim ekanligini tushunishga yordam beradi. Chunki o’quvchilarni bir- biriga ijobiy ta'siri butun guruhni bilim olishi jarayonini optimallashtirishga ta'sir ko’rsatadi. Kichik guruhlarga bo’lib dars o’tishda turli variantlarni qo’llash mumkin bo’lgan dars berish metodi hisoblanadi. Lekin, aniq yondoshuvdan qat'iy nazar bu metod asosida dars samarali bo’lishi uchun qator qoidalarga amal qilish kerak. 1. Dars materialini o’zlashtirish jarayonida o’quvchilar komanda bo’lib ishlashi kerak. 2. Har bir guruhda albatta a'lochilar bo’lishi, kichik guruh tarkibi aralash bo’lgani (qizlar, yigitlar) ma'qul. 3. Butun guruh va alohida o’quvchini taqdirlash tizimini ko’zda tutgan bo’lishi kerak. Bu metod bilan dars o’tish olimlarning ko’rtishicha an'anaviy dars o’tish metodlariga qaraganda ancha samarali ekan. Tadqiqotlar yana shuni ko’rsatadiki, 1 o’quvchilarni kichik guruhlarga bo’lib dars o’tishni tashkil etishning o’zi etarli 62

emas ekan. Kutilgan natijaga erishish uchun yana ikki komponent: guruhni rag’batlantirish va shahsan mas'uliyatni his qilish mehanizmi va uni rag’batlantirish tizimini ishlab chiqish kerak ekan. Agarda guruh miqyosida rag’batlantirish etarli bo’lmasa, guruh a'zolari o’z o’rtoqlarini o’tilayotgan darsni o’zlashtirishiga uncha ahamiyat bermay qo’yadilar. Kichik guruhlarga bo’linib dars o’tish metodining bir nechta variantlari mavjud. Ulardan biri komandalarning o’quv materialini o’zlashtirish natijasini yaxshilashga qaratilgan. Bunda o’qituvchi biron-bir material yoki o’tilgan darsni qisqacha tushuntirib o’quvchilarga topshiriq beradi. Topshiriq masala, mashq, savolga javob va boshqa shakllardagi nazorat ishi bo’lishi mumkin. So’ngra topshiriq, komandalar ichida muhokama qilinadi. Keyin o’rganilgan mavzu bo’yicha har bir komanda a'zosi individual tarzda nazorat ishi yozadi. Har bir o’quvchi olgan ballni qo’yib, umumiy komanda bali chiqariladi, U avvalgi shaxsiy va komanda to’plagan ball bilan takrorlanadi. Komandalarning olgan o’rinlari aniqlanadi. To’plangan ballga ko’ra rag’batlantiriladi. Ikkinchi modelda nazorat ishi emas, balki mustaqil (konkurs) o’tkaziladi. Bunda komanda a'zolari boshqa komanda a'zolari bilan musobaqalashib ochkolar to’plashadi. Uchinchi model, mozaika modeli deb ham ataladi. Bu model ko’proq katta guruh, aytaylik 20-25 tadan o’quvchi bor guruhlarda qo’llangani ma'qul. Guruhdagi o’quvchilar soniga qarab o’qituvchi har bir komandaga 4 yoki 5 tadan o’qvchini jalb qilib, har bir komanda tarkibidagi o’quvchi soniga qarab, 4 yoki 5 qismdan iborat materialni o’rganish uchun topshiriq beradi. Har bir komandadan bir kishi bitta qismni yoki savolni o’rganishga mas'ul qilib belgilanadi. Turli komandalardan shu qism yoki savolni olgan o’quvchilar birga yig’ilib, shu savol-o’quv topshirig’ini muhokama qiladilar. Bu guruhlarni odatda 1 63

ekspert guruhlari deb atashadi. Agarda asosiy guruhlarni alfavitdagi harflar bilan belgilasak, o’quvchilarni raqamlar bilan belgilaymiz. Aytaylik, guruh 20 ta o’quvchidan iborat. O’qituvchi ularni 5 tadan 4 ta guruhga: A, B, V, G bo’ladi. Birinchi guruh A, undagi o’quvchilar A1, A2, A3, A4 ikkinchi guruh B, undagi o’quvchilar B1, B2, B3, B4 va hokazo tarzida bo’linadi. Har bir o’quvchi o’zining nomeri bo’yicha asosiy komandasidan, ya'ni harf bo’yicha o’quv materialining ma'lum qismini yoki savolni o’rganish bo’yicha topshiriq oladi. So’ngra mutahassislar guruhida (raqamlar bo’yicha) barcha 1 yoki 2 va hokazo raqamlar asosida yangi guruh tashkil bo’ladi. Yani mutaxasislar komandasi A1, B1, V1, G1 ikkinchi komanda A2, B2, V2,G2 va hokazo tarzida yangi komanda hosil bo’ladi. Har bir asosiy komandadan bir hil raqamdagi, lekin harfi har hil komanda a'zolari to’planib, o’zlariga berilgan bo’lak, savol, topshiriqni muhokama qiladilar. So’nga har kim ekspertlar guruhidan o’zining asosiy guruhiga qaytadi. Guruh 4 ta kichik guruhchalarga ajratiladi. Har bir kichik guruhchaga mavzuga oid tarqatmali materiallardan topshiriqlar tarqatiladi, ularning har birida masala-mashqlar berilgan edi. 1-kichik guruhga topshiriq: Quyida berilgan shartlar orqali bir yil uchun foiz summasini aniqlash zarur. O’uyilmaning dastlabki summasi 500000 so’m. Har kvartalda to’lanadigan foiz stavkasi - 10%. Bu miqdorlarni qo’yilmaning kelgusi qiymati (Kq)formulaga qo’yib chiqib foiz summasini aniqlang?: 1-kichik guruh javobi: Kq = K0 + In = K0 (1 + n• Sn) In = 500000•4•0,1 = 200000 so’m 2-kichik guruhga topshiriq: Quyidagi shartlar asosida bir yil uchun oddiy foiz bo’yicha diskont summasini aniqlash lozim. Qo’yilmaning yakuniy summasi 800000 so’m 64

miqdorida belgilangan. Har chorakda to’lanadigan diskont stavkasi 10%ni tashkil etadi. 2-kichik guruh javobi: 1 Demak diskont summasi 228571,4 so’mni tashkil etadi. 3-kichik guruhga topshiriq: Quyidagi shartlar asosida investitsiyalashning butun davrida murakkab foiz summasi bilan qo’yilmaning kelgusi qiymatini aniqlash talab qilinadi. Qo’yilmaning dastlabki qiymati 500000 so’m. 3-kichik guruh javobi: Murakkab foizli usulda qo’llaniladigan har chorakda to’lanadigan foiz stavkasi - 10%. Investitsiyalashning umumiy davri ko’rsatkichlarini yuqoridagi formulaga qo’yib, qo’yilmaning kelgusi qiymatini aniqlaymiz: Ushbu holatda foiz summasi 55000 so’m (555000-500000)ni tashkil etadi. 4-kichik guruhga topshiriq: Quyidagi shartlar asosida bir yil uchun murakkab foizlar bo’yicha diskont summasi va pul mablag’ining haqiqiy qiymatini aniqlash zarur. Pul mablag’ining berilgan qiymati 500000 so’m. Murakkab foizni diskontlash uchun foydalaniladigan stavkasi har chorakda 10% ni tashkil etadi. Ushbu ko’rsatkichlarni formulaga qo’yib, pul mablag’ining haqiqiy qiymatini aniqlang? 4-kichik guruh javobi: Haqiqiy qiymat 1 65

Shunga muvofiq, diskont summasi 157534,2 so’m (500000-342465,8)ni tashkil etadi. 5-kichik guruhga topshiriq: «Kapriz» hissadorlik jamiyati yangi ishlab chiqarish faoliyati uchun bino sotib oldi, uning xarid qiymati - 2000000 so’m, broker xizmati uchun 20000 so’m hamda yurist xizmatiga 15000 so’m to’lagan, hujjatlarni rasmiylashtirishga 25000 so’m xarajat qilingan. Ushbu muomalalarni hisobda aks etiring? 5-kichik guruh javobi: - bino xarid qilindi: D-t 0820-«Asosiy vositalarni sotib olish» - 2060000 so’m K-t 5110-«Pul mablag’lari» - 2060000 so’m. - bino balansga qabul qilindi: D-t 0120-«Binolar, inshootlar va uzatuvchi moslamalar» - 2060000 so’m K-t 0820-«Asosiy vositalarni sotib olish» - 2060000 so’m. Guruhning har bir qatnashchisi ekspertlar guruhida o’zi o’rgangan masalani gapirib beradi. Guruhning har bir qatnashchisi diqqat bilan o’rtoqlarini fikrini eshitishga harakat qiladi. Chunki, berilgan topshiriqni bajarishning yagona yo’li o’rtoqlarining fikrini diqqat bilan tinglab, tahlil qilib, so’ngra gapirib berishi kerak. Undan tashqari har bir o’quvchida o’z topshirig’ini muvafassal bajarish uchun stimul mavjud. Sababi u berilgan bo’lak. savol, topshiriqni o’rtoqlari qay darajada o’zlashtirishlariga mas'ul. Kichik guruhlarga bo’lib dars o’tishdagi yana bir to’rtinchi model boshqa modellardan bir muncha farqlanadi. Bu modelda kichik har bir o’quvchi berilgan topshiriqni avval alohida o’qib, o’z fikrini seminar daftariga yozadi. So’ngra guruh birgalikda hammani fikrini o’rganib chiqadi. Kichik guruh nomidan javob 66

tayyorlanadi, darsda barcha guruhlarni javoblari eshitiladi va guruhni erishgan natijasi baholanadi. Kichik guruhlarda o’quvchilar o’rtasida fikr almashuv, muammo tahlil qilish imkoniyati keng. Har bir o’quvchining fikri o’rtoqlari tomonidan tahlil qilinadi. Bunda har bir o’quvchi albatta, o’z fikrini asoslashga, himoya qilishga 1 harakat qiladi. Munozara jarayonida har bir o’quvchi o’z hatosini tushunadi yoki haqligini sinab ko’radi, hamkorlikda muammoni echishni o’rganadi. Guruhni kichik guruhlarga bo’lib ishlash maqsadga muvofiq, qachonki:  Axborot bilan almashuv;  G’oya va fikrlarni yig’ish va o’rtoqlashish;  Qiyin echiladigan muammo va variantlarni tahlil qilish  Murakkab masalani echish va hulosa chiqarish zarur bo’lsa. Guruhda ishlash individual ishlashga qaraganda yaxshi natija beradi. Sababi: -Guruhda axborot diapazoni keng, chunki har bir talab ozmi- ko’pmi ma'lum axborotga ega; -Hamkorlik natijasida guruhdagi o’quvchilarning, ta'siri tufayli passiv o’quvchilarning ham faolligi ortishi mumkin. -Ko’pgina taklif, fikrlar o’zaro tanqid natijasida puchaklari puchakka. saraklari sarakka ajratiladi. Guruh bilan ishlash o’qitishning ijtimoiy metodi jihatdan o’quvchilarning bilimdon bo’lishiga qaratilgan. Uni mohirlik bilan qo’llash maqsadga etishga olib keladi. Metodni qo’llash natijasida o’quvchilar tomonidan: • Birgalikda ishlash shakllari o’rganiladi. • Nutq so’zlash va o’z fikrini asoslab berishga, himoyalanishga o’rganadi. • Mustaqil fikrlash va muammolarni echishga ishtiyoq shakllanadi, 1 67

• O’rganishga, ishlashga bo’lgan ko’nikma hosil bo’ladi. Kichik guruhlarga bo’lib dars o’tilganda, darsda o’qituvchi yagona axborot beruvchi, taqriz qiluvchi, baholovchi shahs sifatida markazda turmaydi. U mavzuni o’rgatuvchidan darsni tayyorlovchi va tashkil etuvchiga aylanadi. Kichik guruhlarda berilgan topshiriq bo’yicha mavzuni datensiv o’rganishga to’g’ri keladi. Qo’shimcha adabiyotlar bilan ta'minlash, ularni chuqur o’zlashtirishga harakat qilish natijasida olingan bilimning uzoq muddat yodda qolishiga erishiladi. 68

Juftlik yoki kichik guruhlarga bo’lib dars o’tishning muvaffaqiyatli bo’lishi ko’p jihatdan unga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazishga bog’liq. Dars o’tkazishdan avval o’qituvchi darsni qanday bo’lishini ko’z o’ngiga keltirib chiqishi kerak. Bu metod bilan dars o’tishning muvaffaqiyati beriladigan topshiriqning qanday qo’yilishi, aniqligiga ham bog’liq. Kichik guruhlarda ishlash faqat qo’yilgan topshiriqni emas, balki uning natijasini muhokama qilishni ham o’z ichiga oladi. Bunda doskadan, tehnik vositalardan foydalanish mumkin. Har qanday kichik guruhda ishlashning eng diqqat qaratadigan jihati kichik guruh, ohir-oqibat umumiy butun guruhning ishini unumli bo’lishini ta'minlash. Buning uchun o’qituvchi avvaldan hamma dars jarayonini rejalashtirishi kerak. o Tayyorgarlik ko’rish; o Maqsad qo’yish; o Material tanlash; o Har bir kichik guruhga topshiriqni tushuntirish; o Zarur materiallar bilan ta'minlash; o O’qituvchi qo’yilayotgan topshiriqni, masalani o’zi echishi zarurligi. Axborot bilan ta'minlash. • Kichik guruhlar qanday topshiriq oladilar, uni bajarishga qancha vaqt ajratiladi. Qanday qoidalarga rioya qilish kerak kabilar e'lon qilinadi. • Kichik guruhlar o’z topshiriqlarini oladilar. Kichik guruhlarga ishlash uchun beriladi. • Kichik guruhlar o’z joylarini egallaydi. Topshiriq ustida ishlash. • Kichik guruh topshiriqni olgach, guruh vazifalarni bo’lishib olishi mumkin. • Kichik guruh o’zining topshirig’ini bajaradi. 1 69

• Kichik guruh o’z ishi natijasini butun guruh oldida gapirib berishga, qilgan ishini ko’rsatishga tayyorlanadi. Yakuni: • Kichik guruhlar qo’yilgan masalani birgalikda muhokama qilish uchun yig’iladi; • Har bir kichik guruhdan bitta o’quvchi (dokladchi) guruhning erishgan natijasini; • Qisqacha doklad qilib beradi; • Kichik guruhlar ish natijasi muhokama qilinadi; • Kichik guruh o’z ish natijasini boshqa kichik guruhlar natijasi bilan taqqoslaydi; • Kichik guruhlar tomonidan bildirilgan fikrlar bo’yicha umumiy hulosaga kelinadi; • Hamma o’quvchilarga umumiy natija e'lon qilinadi. O’qituvchining o’rni. Juftlik yoki kichik guruhlarga bo’lib o’qitish metodida dars olib borish boshqa an'anaviy metodlar: savol-javob, ekspress savol-javob, bayon qilish, suhbat. ma'ruza uqish va boshqalarni nazarda tutadi: 1. O’qituvchi qaror qabul qiladi; 2. Darsni tashkil qiladi va boshlaydi; 3. Nazorat qiladi va zarur bo’lganda aralashadi; 4. Tahlil qiladi va baholaydi. O’qituvchi o’tiladigan mavzuning mazmuniga, auditoriyada darsni qanday o’tish imkoniyati mavjudligiga ko’ra juftlikda katta yoki kichik guruhlarga bo’lish haqida qaror qabul qiladi. Guruhlarga topshiriq beradi, topshiriq esa darsga 1 70

o’qituvchi tomonidan tayyorlangan bo’lib, u o’tilgan mavzuni muhokama qilish yoki asosiy tushunchalar bo’yicha bo’lishi kerak. Kichik guruhlar ishining muvaffaqiyati ko’p jihatdan darsni to’g’ri tashkil qilish, topshiriq va uning tarkibini aniqlash, dars o’tkazishni rejalashtirish va o’tkazishga bog’liq. Darsni rejalashtirayotganda quyidagilarni mo’ljal qilib olish mumkin. 1. O’zaro ijodiy bog’liqlik, bevosita bir-biriga o’zaro ta'sir etishi. Guruhda ijobiy tarzda o’zaro ijodiy bog’lanish yuz beradi. Qachonki:  Kichik guruh oldiga umumiy maqsad qo’yiladi (masalan, guruhda bironbir materialni o’zlashtirish,savolga javob berish topshirilgan o’quvchilar ana shu material guruhning har bir a'zosini tushunib etishiga e'tibor qilishi kerak).  Guruhning barcha a'zolari rag’batlantiriladi (masalan, guruhni har bir a'zosi. qachonki guruh a'zolari topshiriqni bajarib, ma'lum belgilangan natijaga erishgandagina ball oladi)  Guruh a'zolari o’zlarida bor material va ahborotni o’zaro almashtirishlari, o’rtoqlashishlari kerak (masalan, guruhning bir qismi bir materialni, ikkinchi qismi boshqa materialni o’rganadi va so’ngra olgan ahborotlari bilan fikr almashadilar va hokazo).  Guruh a'zolari o’zaro hamkorlikda o’ylaydilar va ma'lum rolni o’ynaydilar (masalan, biri yozib turadi. biri butun guruh nomidan so’zga chiqadi, boshqalari munozarada qatnashadi). Shunday tarzdagi ijodiy o’zaro bog’lanish, ijobiy, bevosita ‘zaro hamkorlik jarayonida a'zolari o’rtasida og’zaki tahlil va muloqotda bo’lgan (ahborotni bilmasligi mumkin) o’quvchilar bir-biridan o’rganadi. 2. SHahsiy mas'uliyatni his qilish. O’zaro ijodiy hamkorlikning o’zi kichik guruhlarga bo’linib dars o’tishning muhim natijasi hisoblanadi. Lekin har 1 71

bir guruh a'zosining yangi bilimni o’zlashtirishini ta'minlash uchun berilgan material yoki savolni o’rganishda har birining javobgarligini anglashiga erishishi zarur. Har bir o’quvchining shaxsiy javobgarlikni his qilishi qay darajada ekanligini nazorat ishi yoki tavakkaliga tanlangan a'zolaridan biri javobiga aniqlash mumkin. 3. O’quvchilar o’rtasida muloqot, kichik guruhda ishlay bilish mahorati. Guruhda samarali ishlash uchun o’quvchilar o’rtasida bir- biriga t a'sir ko’rsatish malakasini har jihatdan rivojlantirishga ahamiyat berish zarur. Bunga masalan, muloqot qilish, ishonch bildirish, liderlik (sardorlik) qilish, qaror qabul qilish vaziyatni bartaraf qilish kabilarda guruh bo’lib ishlash. 4. Ahborotlarni birgalikda ishlashni amalga oshiradilar va materialni tahlil qilib o’z fikrlarini o’rtoqlashadilar. Juftlik yoki kichik metodining asosiy jihatlari qaror qabul qilish va konfliktli ko’rsatishi mumkin. • Ijodiy hamkorlik ko’rsatish; bevosita bir-biriga ta'sir ko’rsatish; mas'uliyat his qilish; • O’quvchilar o’rtasida muloqot, kichik guruhlarda birgalikda ishlay bilish mahorati; • ahborotlarni guruh bo’lib birgalikda ishlash; • muammoni, mavzuni, savollarni, o’quvchilarning mustaqilligi; • mustaqil olingan natija yaxshi o’zlashtiriladi va uzoq vaqt yodda qoladi; • mavzu bo’yicha o’quvchilar intensiv ishlashadi. Hamkorlikda ishlash imko niyati mavjudligi: • o’qituvch i yagona ahborotchi, muharrir, imtihon qiluvchi sifatida asosiy o’rinda turmaydi; • o’quvchilarda o’z bilimini o’rtoqlariga nisbatan baholash va 1 72

bilmaganlarini o’rganishga intilish kuchayadi; • o’quvchilarda muammoni, vaziyatga turlicha yondoshib tahlil qilish qobiliyati o’sadi; • o’quvchilarning hatti-harakatini aniq maqsadga qaratilishi ortadi; • o’quvchilar o’rtasida hamkorlik ijobiy munosabatlar shakllanadi. Kichik guruhlarga bo’lib dars o’tishning o’ziga hos kamchiliklari mavjud . Bu metodni tanqid qiluvchilar quyidagilarga ahamiyat berishadi. Birinchi muammo, bilimni rag’batlantirish bilan bog’lik nisbatan bilimi kuchsiz o’quvchilar materialni boshqalarga o’xshab o’zlashtirmaganlari sababli butun kichik guruh past ball to’plashi mumkin. Bilimi kuchli o’quvchilar yuqori baho ololmasliklari mumkin. Ikkinchidan, o’qituvchining dars o’tishagi roli minimal, murakkab masalalarni muhokama qilishida. Uchinchidan, bu metod shuni nazarda tutadiki, o’quvchilar bir- biriga o’rgatadi. Lekin ulardan hech biri predmetni o’qituvchidek bilmaydi. Yangi tushuncha, yangi o’quv materiali berilganda mazmunini chuqur va yaxshi tushunadigan o’qituvchi bo’lishi. To’rtinchidan, juda ko’p o’qituvchilar kichik guruhga bo’lib o’tishni oddiy guruh bo’yicha ishlash tarzida ko’rishadi, nazariy jihatdan o’quv materialini o’zlashtirish uchun emas. Beshinchidan, kichik guruhga bo’lib dars o’tish jarayonida muammo tug’dirishi mumkin. Sababi qo’yilgan kichik guruhda muhokama qilish uchun qo’shimcha auditoriyadan foydalaniladi, bitta auditoriyada bo’lsa shovqin-suron bo’lib bir-birlariga halaqit berishlari mumkin. Shuning uchun eng yaxshi yo’li 1 73

kichik guruhlarda berilgan topshiriqni darsdan tashqari paytda muhokama qilib, seminar darsida har bir guruh ma'ruzachilarini tinglash mumkin. Auditoriyada kichik guruhlarga bo’linib, birgalikda mashq echish mumkin. Kamchiliklari: • Dars o’tishni boshqa shakllariga qaraganda ko’p vaqt talab qiladi; • Hamma o’quvchilar ham darsga faol qatnashmaslik imkoniyati mavjudligi. • Hamma qatnashchilarda guruh tomonidan chiqarilgan hulosalarni mustahkam yodda qolishini ta'minlash qiyinligi; • Shunday metod bilan dars o’tishda mavzuning qiyinligi. Mazkur paragraf mazmunida guruhni kichik guruhlarga bo’lib “ Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash “ mavzusiga oid ma’lumotlar berildi. Ushbu ma’lumotlar “ Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi xatolarni to’g’rilash “ mavzusini o’rganishda interfaol metodlardan foydalanish va qo’llash masalalari ko’rib chiqildi. Mazkur mavzuga oid malumotlarni o’rganishda bir qator interfaol metodlardan foydalanildi. Xususan, masala - mashq metodi yuqori ekanligi va yuqori samara berilishi ko’rsatib o’tildi. HULOSA VA TAVSIYALAR Respublikamiz mustaqillikka erishganidan so'ng uzluksiz ta'lim tizimida olib borilayotgan islohotlar yildan-yilga o'z samarasini berayotganligi qanchalik to'g’riligini ko'rsatmoqda. 1997 yil “Ta'lim to'g’risida”gi qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning qabul qilinishi va amaliyotga joriy etilishi ta'lim sohasidagi ulkan yutuqlardan biri hisoblanadi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida malakali kadrlarni tayyorlash, mavjud kadrlarning malakasi va raqobatbardoshligini oshirishga alohida e'tibor berilgan. 1 74

Shuningdek, Prezidentimiz I.A.Karimov bugungi kunda bo'lajak iqtisodchi kichik mutahassislarni ish bilan ta'minlash zarurligini ta'kidlaydi. “Shu bugundan e'tiboran bo'lajak har bir bitiruvchining ish joyini oldindan belgilashga kirishish, institut o’q у vchilari amaliyotni bo'lg’usi ish joyida o'tashini tashkil etish, boshqacha aytganda, ularning aniq bir ish joyiga biriktirib qo'yilishini ta'minlash zarur”. Mamlakat mustaqilligini mustahkamlashga o'z hissasini qo'shadigan malakali va raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash uchun quyidagilar amalga oshirilishi lozim: eng avvalo, mamlakatning uzluksiz ta'lim tizimi rivojlangan mamlakatlar ta'lim tizimi darajasida yaxshi yo'lga qo'yilgan bo'lishi; iqtisodchi- pedagoglar o'z fanini chuqur va mukammal bilishi hamda o'z kasbining mohir ustasi bo'lishi; iqtisodchi-pedagoglar dars jarayonida turli hil interfaol o'qitish metodlaridan, tehnik vositalardan, ko'rgazmali va tarqatmali materiallardan unumli foydalanishi; iqtisodchi-pedagog iqtisodiy fanlarni o'quvchilarga etkazishida oddiydan murakkabga borish, ketma-ketlik va uzviylik tamoyillariga amal qilishi; iqtisodchi-pedagog dars jarayonida fanlararo bog’liqlikka amal qilishi va bir qancha o'qitish metodlarini bir dars (vaqt)da qo'llay olishi; iqtisodchi-pedagoglar o'quvchilarni nazariy darslar va amaliy mashg’ulotlar jarayonida har bir o'rganilayotgan mavzuga qiziqtira bilishi; iqtisodchi-pedagoglar o'quvchilarni darsdan tashqari mashg’ulotlar jarayoniga ya'ni, mustaqil ta'lim olishiga faol yo'naltira bilishi. “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi hatolarni to’g’rilash” mavzusida amaliyot darsini o'tish uchun masala-mashqlar tuzish va ularni qo'llashda, mavzuni nazariy jihatdan yoritilayotganda avvalo, uning maqsadi va vazifalari aniqlanadi. Darsning sifati va samaradorligini oshirish uchun iqtisodchipedagogning darsga qanday darajada tayyorgarlik ko'rganiga, 1 75

o'quvchilarning darsga bo'lgan qiziqishi, faolligi hamda sinf honasining darsga tayyorgarlik holati kabi jihatlarga ham bog’liq bo'ladi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi natijasida quyidagi hulosalarga kelindi: • Buxgalteriya his о bining pr е dm е ti, о b’ е kti, s у b’ е kti v а у s у ll а ri o’rg а nildi; • Buxgalteriya his о bini hujjatlashtirish, ха t о l а rini to’g’ril а sh v а у ning his о bv а r а q а l а ri h а qid а m а ’l у m о tl а rg а eg а bo’lindi; • m а vz у ning o’zig а хо s ху s у siyatl а ri o’rg а nishd а m а ’r у z а v а а qliy h у j у m m е t о dl а rining t у tg а n o’rni v а а h а miyati ю q о ri ek а nligi isb о tl а ndi; • m а vz у ni o’rg а nishd а int е rf ао l m е t о dl а rd а n f о yd а l а nishning p е d а g о gik s а m а r а sini yoritildi; • m а vz у ni o’rg а nishd а ko’rg а zm а li v а t а rq а tm а li m а t е ri а ll а rd а n f о yd а l а nish yo’ll а rini ko’rs а tildi; • m а vz у ni o’rg а nishd а g у r у hni kichik g у r у hch а l а rg а bo’lish, “M а s а l а m а shq” m е t о did а n f о yd а l а nish, t о pshiriql а r ishl а b chiqish v а d а rs s а m а r а d о rligini о shirishg а о id у sl у biy ko’rs а tm а l а r b е rildi; • m а vz у bo’yich а ху l о s а l а r b е rildi v а а m а liy t а vsiyal а r ishl а b chiqildi. Yuqorida bildirilgan fikr-mulohazalarga tayangan holda, amalga oshirilgan bitiruv malakaviy ishining natijasida quyidagilarni tavsiya etish mumkin: 1. M а vz у g а о id n а z а riy d а rsl а rni o’tishd а m а vz у g а о id sl а ydl а r t а yyorl а nsin v а у t а l а b d а r а j а sid а bo’lsin, sh а kll а ntirilsin v а t а tbiq etilsin. 2. M а vz у g а о id t а rq а tm а m а t е ri а ll а rni sh у nd а y t а yyorl а sh k е r а kki, у l а r o’q у vchil а rning t а b а q а l а shtirilg а n h о l а tid а yoki kichik g у r у hl а rd а а m а lg а о shirilishig а mo’lj а ll а nsin. 3. M а vz у g а о id t у rli int е r а ktiv o’qitish m е t о dl а rid а n f о yd а l а ng а n h о ld а d а rs o’tishg а erishilsin. 1 76

4. M а vz у g а о id n а z а riy d а rs v а s е min а r m а shg’ у l о tini sh у nd а y t а shkil qilish k е r а kki, у nd а k о mpl е ks yond а sh у v а m а lg а о shirilsin. YA’ni, bir dаrsning o’zidа bir qаnchа mеtоdlаr birgа qo’llаnilsin. Yuqorida qayd etilgan yondashuvlar asosida “Bugalteriya hisobida hujjatlashtirish va hujjatlardagi hatolarni to’g’rilash” mavzusini yoki “Bugalteriya hisobi”fanining boshqa mavzularini o'tishda ham bularni e'tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Demak, ushbu bitiruv malakaviy ishi yuzasidan umumiy hulosaga keladigan bo'lsak, “Buhgalteriya hisobi” o'quv fanining boshqa barcha mavzulariga oid masala-mashqlar tuzish, va samarali interfaol metodlar, ularni amaliyot mashg’ulotlarida, ma’ruza darslarida qo'llash davr talabi hisoblanadi. Bu jarayonda malakali va erkin fikrlovchi kadrlarni tayyorlashga erishiladi. FОYDАLАNILGАN АDАBIYOTLАR RO’YХАTI Qоnunlаr vа bоshqа huquqiy hujjаtlаr 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitustiyasi. – T.: O’zbеkistоn, 2005 yil. 2. «Tа’lim to’g’risidа»gi O’zbеkistоn Rеspublikаsining qоnuni (1997 yil 29 аvgust). O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining Ахbоrоtnоmаsi. 3. «O’zbеkistоn Rеspublikаsi kаdrlаr tаyyorlаsh Milliy dаsturi» (1997 yil 29 аvgust). O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining Ахbоrоtnоmаsi. 4. O’zbеkistоn Rеspublikаsining “Buхgаltеriya hisоbi to’g’risidа”gi Qоnuni. “O’zbеkistоn оvоzi” gаzеtаsi, 1996 yil, 17-sеntyabrь. 5. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Mоliya Vаzirligi tоmоnidаn tаsdiqlаngаn “Buхgаltеriya hisоbining milliy stаndаrtlаri”. 1998-2005 yillаr. II. I.А.Kаrimоv аsаrlаri vа nutqlаri 1 77

6. Kаrimоv I.А. Bаrkаmоl аvlоd – O’zbеkistоn tаrаqqiyotining pоydеvоri. – T.: SHаrq, 1998. – 64 b. 7. Kаrimоv I.А. O’zbеkistоn XXI аsrgа intilmоqdа. –T.: O’zbеkistоn, 2000. – 247 b. 8. Kаrimоv I.А. YUksаk mа’nаviyat – еngilmаs kuch. Tоshkеnt, Mа’nаviyat, 2008. – 176 b. 9. Kаrimоv I.А. Jаhоn mоliyaviy-iqtisоdiy inqirоzi, O’zbеkistоn shаrоitidа uni bаrtаrаf etishning yo’llаri vа chоrаlаri. –T.; O’zbеkistоn, 2009. – 56 b. 10. Kаrimоv I.А. Insоn mаnfааtlаrini ustuvоrligini tа’minlаsh bаrsа islоhоt vа o’zgаrishlаrimizning bоsh mаqsаdidir. Хаlq so’zi. 8-fеvrаlь. 2008-yil. 11. Kаrimоv I.А. Bаrchа rеjа vа dаsturldаrimiz vаtаnimiz tаrаqqiyotini yuksаltirish, хаlqimiz fаrоvоnligini оshirishgа хizmаt qilаdi: 2010 yildа mаmlаkаtimizni ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirish yakunlаri vа 2011 yilgа mo’ljаllаngаn eng muhim ustuvоr yo’nаlishlаrgа bаg’ishlаngаn O’zR Vаzirlаr Mаhkаmаsining mаjlisidаgi mа’ruzа, 2011 yil, 21 yanvar. – T.: O’zbеkistоn, 2011. – 48 b. 1 78

12. Kаrimоv I.А. Mаmlаkаtimizdа dеmоkrаtik islоhоtlаrni yanаdа chuqurlаshtirish vа fuqаrоlik jаmiyatini rivоjlаntirish kоnstеpstiyasi: O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisi Qоnunchilik pаlаtаsi vа Sеnаtining qo’shmа mаjlisidаgi mа’ruzа. 2010 yil, 12 nоyabrь. – T.: O’zbеkistоn, 2010. – 56 b. 13. Kаrimоv I.А. Аsоsiy vаzifаmiz – vаtаnimiz tаrаqqiyoti vа хаlqimiz fаrоvоnligini yanаdа yuksаltirishdir. – T.: O’zbеkistоn, 2010. – 80 b. Maxsus adabiyotlar 14. Аbdukudusоv О., Rаshidоv H. Kаsb-hunаr pеdаgоgikаsi. O’quv-uslubiy qo’llаnmа. – T.: O’MKHTTKMО vа UQT, 2008. – 240 b. 15. Аzizхоdjаеvа N.N. Pеdаgоgik tехnоlоgiya vа pеdаgоgik mаhоrаt. O’quv qo’llаnmа. – T.: 2003, TDPU, - 174 b. 16. Bаkiеvа Х.А. Rizаеv N.Q. Buхgаltеriya hisоbi nаzаriyasi. O’quv qo’llаnmа. – T.: Iqtisоd-mоliya, 2007. – 324 b. 17. Ibrаgimоv Х., Аbdullаеvа SH. Pеdаgоgikа nаzаriyasi. O’quv qo’llаnmа. – T.: Fаn vа tехnоlоgiyalаr, 2008. – 288 b. 18. Yo’ldоshеv J., Hаsаnоv S. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr. O’quv qo’llаnmа. – T.: Iqtisоd-mоliya, 2g’g’9. – 652 b. 19. Kаrimоv А.А. vа bоshq. Buхgаltеriya hisоbi. –T.: Shаrq, 2004. – 592 b. 20. Оmоnоv H.T. vа bоshq. Pеdаgоgik tехnоlоgiyalаr vа pеdаgоgik mаhоrаt. Dаrslik. – T.: Iqtisоd-mоliya, 2009. – 240 b. 21. Sоtvоldiеv А.S., Itkin YU.M. Zаmоnаviy buхgаltеriya hisоbi. 1- vа 2tоmlаr. –T.: O’zbеkistоn buхgаltеrlаr vа аutitоrlаr Milliy Аssоstiаstiyasi, 2002. – 218 b. 79

22. Sоtvоldiеv А., Sоtvоldiеvа D., SHоdibеkоvа D. Buхgаltеrning izоhli lug’аti (O’zbеkistоn Buхgаltеrlаr vа Аuditоrlаrning Milliy аssоstiаstiyasi). –T.: NORMA, 2010. – 280 b. 23. Хоdiyеv B.YU., Gоlish L.V. Mustаqil o’quv fаоliyatini tаshkil etish uslub 1 vа vоsitаlаri. -T.: TDIU, 2006. 24. Tоjibоyеvа D., Yuldoshev A. Mахsus fаnlаrni o’qitish mеtоdikаsi. Darslik. –T.: Aloqachi, 2009. – 568 b. 25. Hоshimоv B. Buхgаltеriya hisоbi nаzаriyasi. Dаrslik. –T.: YAngi аsr аvlоdi, 2004. – 280 b. 26. Intеrnеt sаytlаri “NORMA” (mе’yoriy-huquqiy dаsturiy tа’minоt) 2008-yil. .www. buhgalt.ru .www.jurnal-audit.ru .http://www.apb.org.uk (Auditing Practices Board) 80

1 81

O'xshashlar

“Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash

«Ustav kapitali auditi» mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi

“Tovar-moddiy zahiralar hisobi” mavzusida dars o’tish metodlari va ularni qo’llashni takomillashtirish

Kichik biznes su’bektlarida soddalashtirilgan buxgalteriya hisobi mavzusini o’qitishda mustaqil ishlar mavzusini tanlash va ularni baholash metodikasi

Tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi, uning natijalari hisobi hamda auditi