«Ustav kapitali auditi» mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

«Ustav kapitali auditi» mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.6240234375 KB

Ko'chirib olish

«Ustav kapitali auditi» mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi BITIRUV MALAKAVIY ISHI I BOB. Ustav kapitali auditining ahamiyati va uning nazariy asoslari. 1.1. Ustav kapitali auditining maqsadi, vazifalari. 1.2. Ustav kapitali auditini tashkil qilish va o’tkazish tartibining o’ziga xos xususiyatlari. II bob. “Ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi 2.1. Mavzuni mustaqil o’rganish uchun o’ziga xos metodlarni tanlash va uning ahamiyati. 2.2. “Ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish. III BOB. “Ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun metodlarni takomillashtirish masalalari. 3.1. Mavzuni o’qitishda o’ziga xos zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish, qo’llash va tadbiq etish asoslari. 3

К IRISH Mavzuning dolzarbligi. Malakali kadrlar tayyorlashning muhim omillaridan biri - bu ta’lim sifati va samaradorligini oshirishdir. Ta’lim sifati va samaradorligini oshirishda o’qitishning zamonaviy usullari, shakl va vositalari, o’yin texnologiyalari, muammoli o’qitish, xususan mustaqil ta’limning noan’anaviy metodlari muhim o’rin tutadi. Bu esa kasb-hunar ta’limi muassasalarida o’quvchi-talabalar mustaqil ta’limi mazmunini ishlab chiqish va uni tashkil etish hamda amalga oshirish usullarini takomillashtirish borasida ilmiy pedagogik izlanishlar olib borishni taqozo etadi. Zero, ma’naviy barkamol avlodni shakllantirishda ijodiy ishlar va mustaqil faoliyat yuritish o’z-o’zidan erkin tafakkurni talab qiladi. Mustaqil tafakkuri, o’z nuqtai nazariga ega bo’lmagan o’quvchi ijodkor bo’la olmaydi, mustaqil faoliyat yuritolmaydi. Iqtisodiyot tarmoqlarini modernizatsiyalash jarayonida amalga oshirilayotgan ishlar ijtimoiy hayotimizning deyarli barcha jabhalariga tadbiq etilayotgan bir paytda aholining iqtisodiy savodxonligini oshirish va yangi iqtisodiy taffakurni shakllantirishga bo’lgan ehtiyoj tobora dolzarb muammo bo’lib bormoqda. Shu bois, iqtisodiy fanlarni yoshlarga maktabdanok singdirib borish, o’quvchilarni boshlang’ich sinflardanoq iqtisodiyotning sir-asrorlaridan xabardor etish Xalq tizimi oldiga yangi vazifalarni qo’ymoqda. Hukumat qaroriga muvofiq, bu vazifalarni amalga oshirish uchun oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini modernizatsiya qilish va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash bo’yicha 2011 - 2016 yillarga mo’ljallangan dastur ishlab chiqildi va uni amalga oshirish uchun 277 milliard so’mdan ortiq mablag’ yo’naltirish ko’zda tutilgan. 1 Yurtimizda ta’lim sohasida olib borilayotgan keng ko’lamli islohotlar ertamiz egalari 1 O’z Res Prezidenti I.Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O’zbekistonni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantarishning yctuvop yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. 4

bo’lgan yosh avlodni har jihatdan barkamol qilib tarbiyalash, ta’lim tizimini jahon andazalari darajasiga yetkazishga qaratilgan. Zero, har bir davlat taraqqiyoti yuksak malakali zamonaviy ilm-fandan boxabar zakovatli mutaxassislar darajasi bilan belgilanadi. O’zbekistonda har yili ta’lim uchun sarflanayotgan harajatlar yalpi ichki maxsulotning 10-12 foizini tashkil etadi. Holbuki, jahon tajribasida bu ko’rsatkich 3-5 foizdan oshmaydi. Shuningdek, O’zbekiston katta yoshdagi aholi savodxonligi darajasi bo’yicha Italiya, Ispaniya, Janubiy Koreya va Isroil kabi iqtisodiy jihatdan rivojlangan mamlakatlarni ortda qoldirmoqda. Hozirgi kunda bir yarim milliondan ortiq o’quvchi yangi qurilgan va zamonaviy jihozlangan 1396 ta kasb-xunar kolleji va 141 ta akademik litseylarda ta’lim olmoqda. Ushbu ta’lim muassasalarida ta’lim ishlab chiqarish korxonalari bilan uzviy aloqada amalga oshirilmoqda. Yuksak malakali kadrlar tayyorlashning muhim talabi esa bu - ularda ijodkorkorlikni va mustaqillikni rivojlantirishdir. Bu esa o’z navbatida o’quvchi-talabalar mustaqil ishlarini tashkil etish va ularni bajarishning sifatini oshirish bilan bog’liq. Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi ham shunda. Tadqiqot ob’yekti. Ushbu bitiruv malakaviy ish bakalavr darajasida bo’lganligi uchun uzluksiz ta’limning o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limidagi kollejlarda o’qitiladigan iqtisodiy fanlarning “Ustav kapitali auditi” mavzusi tadqiqot ob’yekti sifatida ajratib olindi, mustaqil ishlarni tashkil etish va ularni tashkil etishda qo’llaniladigan metod va vositalar bitiruv malakaviy ishining predmeti hisoblanadi. BMI ning maqsadi - o’quvchi-talabalarning iqtisodiy savodxonligini oshirish. Mavzu bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil etish va ularni sifatini oshirish muammolarini bartaraf etish. Bu maqsadga erishish uchun esa quyidagi vazifalar belgilab olindi: - mustaqil o’qish bo’yicha adabiyotlarni o’rganish va tahlil qilish. tadqiqot metodikasini tanlash va eksperimental modelini yaratish. 5

- o’quvchi-talabalarda mustaqil o’rganishni shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarni tadqiq qilish. - mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish. - Pedagogik xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish. Mavzuning nazariy - amaliy ahamiyati. BMI ning ahamiyatli tomoni shundaki, mavzuni o’rganish orqali o’quvchi-talabalarda ijodiy ishlash ko’nikmasini hosil qilish va bu orqali ularni mustaqil fikr bildirishga o’rgatish. BMI tarkibining qisqacha tavsifi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 3 ta bobda 6 ta savol, xulosa qismi va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan. Ishning I bobida ustav kapitali auditining ahamiyati va uning nazariy asoslari keltirilgan. II bobida “ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi yoritilgan. Ishning III bobida “ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun metodlarni takomillashtirish masalalari yoritilgan. Bitiruv malakaviy ishining xulosa qismida mavzuga umumiy xulosa berilib, mavzuni mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqilishi va qo’llanishi to’g’risida ma’lumotlar hamda fikr mulohazalar keltirilgan. 6

I BOB. Ustav kapitali auditining ahamiyati va uning nazariy asoslari. 1.1. Ustav kapitali auditining maqsadi, vazifalari. Iqtisodiy yo’nalishlardagi kasb-hunar kollejlarida zamonaviy o’quv jarayonini tashkil etish, ularda ta’lim olayotgan o’quvchi-talabalarga mukammal iqtisodiy tafakkur g’oyalarini singdirish bugungi kundagi eng muhim dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Xususan, biz tomonimizdan o’rganilayotgan Audit fanining tarkibiy mavzularidan sanalgan “Ustav kapitali auditi” bo’yicha sifatli o’quv jarayonini tashkil etishda eng avvalo uning nazariy asoslarini chuqurroq o’rganishni taqozo etadi. Chunki, mavzu bo’yicha mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash uchun eng avvalo mazkur mavzu bo’yicha o’quv jarayonini tashkil etishda pedagogka nazariy bilim zarur bo’ladi. Nazariy bilimni chuqur o’rganmasdan turib mustaqil ta’limni tashkil etib bo’lmaydi. Shuningdek, chuqur o’rganilgan nazariy bilim turli metodlarni qo’llashda va uni uyg’unlashtirish jarayonini olib borishda qo’l keladi. Shularni e’tiborga olib biz “ustav kapitali auditi” mavzusining nazariy asoslarini o’rganishga alohida e’tiborimizni qaratamiz. Korxonaning o’z mablag’larini shakllantirish asosiy manbai bo’lib uning mulkdorlari tomonidan korxonaga qo’yilgan mablag’lar majmui bo’lgan ustav kapitali hisoblanadi. Ustav kapitalini shakllantirish tartibi qonunchilik va ta’sis xujjatlari bilan amalga oshiriladi. Chunonchi, davlat korxonalarining ustav fondi korxona foydalanishga topshirilgan vaqtida o’z faoliyatini amalga oshirish uchun davlat tomonidan (byudjet hisobidan) ajratilgan mablag’lar (qurilish, montaj, sozlash ishlari xarajatlari, asbobuskunalar, aylanma mablag’lar va pul mablag’lari kiymati) ni aks ettiradi. Nodavlat tijorat strukturalarining ustav kapitali aksiyadorlar (ta’sischilar) tomonidan qo’yilgan (pul, moddiy va boshqa) mablag’lar hisobidan shakllantiriladi, 7

shuning uchun ham bir necha yuridik va jismoniy shaxslar aksiyadorlik jamiyatini, shirkat va boshqa tashkiliy-huquqiy shakldagi jamoat mulkini tashkil etadi. Ma’suliyati cheklangan jamiyatlarida ham boshqa mulk shaklidagi korxonalar singari buxgalteriya hisobining ob’yekti bo’lib, moliyaviy xo’jalik faoliyatini shakllantiruvchi aktivlar va majburiyatlar hisoblanadi. Lekin shu bilan birgalikda ma’suliyati cheklangan jamiyatlarida shu mulk shaklining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan va buxgalteriya hisobida inobatga olish shart bo’lgan ob’yektlar ham mavjud. Buxgalteriya hisobining shunday ob’yektlaridan biri korxona va tashkilotlarda mulkni tasarruf etish, boshqarish va unga egalik qilish usuli yordamida liberal iqtisodiy-ijtimoiy faoliyat ko’rsatishdir. Buxgalteriya hisobida bu jarayon o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bularga aksiya chiqarish va uning muomalasi bilan bog’liq operatsiyalar, xususiy (ustav) kapital, qimmatli qog’ozlar, daromad (foyda), dividend to’lovlari, maxsus shakllanadigan fondlar va foydaning taqsimoti kabi jarayonlar kiradi. Ushbu ob’yektlarni tadqiq qilishda buxgalteriya hisobining muhim fundamental tamoyillaridan biri bo’lgan ikki yoqlama yozuv tamoyiliga asoslaniladi. Buning zamirida quyidagi tenglik yotadi: AKTIV = XUSUSIY KAPITAL + MAJBURIYATLAR Bu tenglikdan ko’rinib turibdiki, xususiy kapital har bir xo’jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatining mulkiy va moliyaviy holatini ifodalaydi. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2004-yil 15-yanvaridagi 5-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot”ning 5-shaklida xususiy kapitalning tuzilmasi quyidagilardan iboratdir deb ko’rsatilgan: ustav kapitali, qo’shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda, xususiy kapital bilan qoplanmagan zarar. 8

1-rasm. Xususiy kapitaln ing tashkil topish manbalari. 2 Xususiy kapital deganda, xo’jalik yurituvchi sub’yektga tegishli bo’lgan mulkning qiymati tushuniladi. Bu kapital jami kapital bilan qarzga olingan kapitalning o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi mumkin, ya’ni: Kx = Kj - Kq Bunda: Kx - xususiy kapital. Kj - jami kapital. Kq -qarzga olingan kapital Xususiy kapitalni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun ularni bir qancha belgilar bo’yicha tasniflashni taqozo qiladi. Aksariyat olimlar xususiy kapitalni tasniflash belgilari sifatida ularning turlarini, xizmat muddatlarini, tashkil etish manbalarini olish zarur deb hisoblaydilar. Xususiy kapitalni tasniflashning tarkibiy tizimi quyidagi ketma - ketlikdan tashkil topishi lozim. 2 Tadqiqotchi tomonidan tuzildi . 9 Xususiy kapital Ustav kapitali Qo’shilgan kapital Zaxira kapitali Taqsimlan - magan foyda Maqsadli jamg’armalar

2– rasm. Xususiy kapitalni tasniflashning tarkibiy tizimi. 3 Ushbu rasmga ko’ra, xususiy kapitalni tasniflashning yuqori bo’g’inida uning moddiylik belgisi turadi. Ushbu belgisiga ko’ra, korxona va tashkilotlarning barcha xususiy kapitalini ikki guruhga, ya’ni moddiy xususiy kapital va nomoddiy xususiy kapitalga ajratish mumkin. Moddiy xususiy kapital deganda, korxona va tashkilotlarining moddiy bo’lgan barcha aktivlari tushuniladi. Korxonalarning barcha moddiy xususiy kapitali barcha aktivlarning bir qismi sifatida buxgalteriya balansining «AKTIV» qismida joylashadi. Nomoddiy xususiy kapital o’z ifodasini nomoddiy aktivlarda topadi. Bu ham buxgalteriya balansining aktiv qismida joylashadi Korxona, tashkilot, turli jamiyatlarning xususiy kapitali, asosan, quyidagi manbalar hisobidan shakllanishini kuzatish mumkin, ya’ni: mulk egalarining mablag’laridan, ta’sischilar ulushidan, faoliyatdan olingan foydadan, qaytarib bermaslik sharti bilan olingan mablag’lardan va hokazolardan. 3 Tadqiqotchi tomonidan adabiyotlardan foydalanib tayyorlandi. 10 Moddiyligi bo’yicha Xizmat muddati bo’yicha Faoliyatda ishtrok etish darajasi bo’yich a Turgan joyi bo’yicha Turi yoki ko’rinishi bo’yicha Tashkil toppish ma’nbasi bo’yicha

Ustav kapitali - huquqlar va imtiyozlar olish uchun korxona muassislari tomonidan ta’sis hujjatlariga muvofiq qo’shilgan (to’langan) hamda korxonaning xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan moddiy boyliklar, pul mablag’lari va xarajatlar majmuidir. Ustav kapitalining xususiyatlariga quyidagilar kiradi: • Ustav kapitalining miqdori korxona ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq belgilanadi va nisbatan doimiy harakterga ega bo’ladi. • Ustav kapitalini haqiqatda shakllantirish vaqt bo’yicha chegeralanadi. O’zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq korxonalar ustav kapitalini shakllantirishning oxirgi muddati bo’lib ta’sis etilgan sanadan boshlab bir yil. • Ustav kapitaliga ta’sischilarning hissalari uzoq va qisqa muddatli aktivlar bilan, ya’ni asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, kapital va moliyaviy investitsiyalar, tovar-moddiy boyliklar va pul mablag’lari bilan, kiritilishi mumkin. 3– rasm. Х ususiy kapitalning shakllanish manbalari. 4 4 Tadqiqotchi tomonidan adabiyotlardan foydalanib tayyorlandi. 11 Х ususiy kapitalning shakllanish manbalari Korxona ixtiyorida qolgan foyda Tashqi manbalar Ichki manbalar Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarning amortizatsiya ajratmalari Xususiy kapitalni shakllantirishning boshqa ichki manbalar i Xususiy kapitalni shakllantirishning boshqa tashqi manbalari Qaytarib b ermaslik sharti bilan olinganmoliyaviy yordamlar (grant, subsidiya) Qo’shimcha aksionerlik kapitalini jalb etish

Ustav kapitali korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllariga va mulk shakllariga bog’liqdir. Davlat korxonalarida ustav kapitali unga davlat tomonidan biriktirilgan mulklar majmuasidan tashkil topadi. Xususiy va kollektiv o’rtoqchilik mulklari asosida tashkil etilgan korxonalarda ustav kapitali ta’sischilarning pay va badallaridan iborat bo’ladi. Aksionerlik jamiyatlarida ustav kapitali chiqarilgan oddiy va imtiyozli aksiyalarning nominal qiymatidagi summalarining yig’indisidan tashkil topadi. Korxona ustav kapitali uning ustavi va ta’sis shartnomasiga muvofiq qoidaga ko’ra, ta’sischilarning hissalari hisobiga barpo etiladi. U korxonaning xo’jalik faoliyatidan olinadigan foydasi hisobiga, zarur bo’lganda ta’sischilarning maqsadli badallari hisobiga ham to’ldirilishi mumkin. Korxona ustav kapitaliga hissa sifatida binolar, inshootlar, qurilmalar va boshqa moddiy qiymatliklar: yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari, shuningdek, boshqa mulkiy huquqlar (shu jumladan, kashfiyotlardan foydalanish uchun, «nou xau» va boshqa nomoddiy aktivlar); qo’shma korxona ishtirokchi davlatlarining valyutalaridagi erkin ayirboshlanadigan valyutalarda pul mablag’lari qo’shilishi mumkin. Korxona, tashkilotlar, birlashmalar, aksiyadorlik jamiyatlari va ma’suliyati cheklangan jamiyatlar ustav kapitaliga chet el valyutasida qo’shiladigan ulushlar «Chet el valyutasida amalga oshiriladigan muomalalarni buxgalteriya hisobi, statistik va boshqa hisobotlarda aks ettirish tartibi to’g’risida»gi qonun talablariga muvofiq amalga oshiriladi. Ustav kapitalini tashkil qilish amaldagi qonunlar va ta’sis hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Barcha mulk shakllaridagi korxonalarda kapital rezervlar va taqsimlanmagan foyda bo’yicha buxgalteriya hisobining vazifalari quyidagilardan iborat: • Ustav kapitalini shakllanishi va ulardan foydalanishni nazorat qilish; • Korxona muassislari, kapitalining shakllanish bosqichlari va aksiyalar turlari bo’yicha axborot to’plash; 12

• Ustav kapitalininig holati va harakati xususida hisobot tuzish bo’yicha ma’lumotlar olishni ta’minlash; • Qo’shilgan kapital hamda rezerv kapitalininig shakllanishi bilan bog’liq muomalalani o’z vaqtida hisobda aks ettirish; • Korxona sof foydasining shakllanishi va uning taqsimlanishini o’z vaqtida hisobga olish hamda nazorat qilish. Korxonalar xususiy kapitalining muhim turi bo’lib ustav kapitali hisoblanadi. Ustav kapitali bo’yicha buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:  Ustav kapitalini korxonalarning ta’sis etilgan kuniga aks ettirish;  Ta’sischilar tomonidan o’z ulushlarini belgilangan muddatlarda kiritilishi ustidan nazorat o’rnatish;  Ustav kapitalidagi o’zgarishlarni o’z vaqtida va to’g’ri hisobga olish;  Chet el investorlari tomonidan chet el valyutasida kiritilgan mablag’lar bo’yicha valyuta kurslari o’rtasidagi farqlarni to’g’ri hisobga olish;  Ta’sischilar bilan olinadigan dividendlar va ularning hissalari bo’yicha hisobkitoblarni to’g’ri olib borish;  Ustav kapitaliga doir ma’lumotlarni moliyaviy hisobotlarda to’g’ri aks ettirish va boshqalar. 21- son BHMS ga muvofiq ustav kapitalining hisobi quyidagi schyotlarda olib boriladi:  8300 « Ustav kapitali» - davlat korxonalarida;  8310 «Oddiy aksiyalar»,  8320 «Imtiyozli aksiyalar» -aksionerlik jamiyatlarida  8330 «Pay va badallar» - xususiy va kollektiv o’rtoqchilik korxonalarida (xususiy savdo va ishlab chiqarish korxonalarida, ma’suliyati cheklangan 13

jamiyatlarda, qo’shma korxonalarda, xorijiy korxonalarda, sho’ba korxonalarida, qaram xo’jalik jamiyatlarida). Ushbu schyotlarning barchasi passiv schyotlar bo’lib, ularning kreditida ustav kapitalini vujudga kelishi va ko’payishi, debetida esa uning kamayishi aks ettiriladi. Debet4610 « Ta’sischilarning ustav kapitaliga hissalari bo’yicha qarzi» Kredit 8300 «Ustav kapitali», 8310 «Oddiy aksiyalar», 8320 «Imtiyozli aksiyalar», 8330 «Pay va badallar». Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishdan maqsad, ustav kapitalining holati aks ettiriladigan moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligi, hamda uni hisobga olish uslubiyotining me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to’g’risida fikr shakllantirishdan iborat. Tekshiruvni korxona yuridik maqomini va ustavida belgilangan faoliyat turlarini, ta’sischilar va ular ulushlarining tarkibi hamda summasini, ustav kapitalining moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amalga oshirish uchun yetarliligini aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiq. Ta’sis hujjatlari, ustav kapitalini shakllantirishga doir dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va hisobot ma’lumotlarini tekshirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: - ta’sis hujjatlari (ustav, ta’sis shartnomasi) mavjudligi, shakllari va to’g’ri rasmiylashtirilganligi; - ta’sis hujjatlari mazmunining amaldagi qonunchilak va me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiqligi; - ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga to’liq va o’z vaqtida qo’shilishi; - ta’sischilar mulk shaklida qo’shadigan ulushlarining to’g’ri baholanishini tekshirish; - ustavda ko’rsatilgan faoliyat turlarining qonuniyligini tekshirish; - ustav kapitali hajmining ta’sis hujjatlari va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiqligi; - ustav kapitalining to’liq va to’g’ri shakllantirilganligi; 14

- ta’sischilarning ustav kapitaliga o’z ulushlarini qo’shish bo’yicha yakuniy hisob- kitoblar uchun qonunda belgilangan muddatlarga rioya qilinishi; - ustav kapitalini shakllantirishga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi schyotlarida to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish; - ustav kapitaliga ulushlarning haqiqatan ham qo’shilganligini aniqlash; - ustav kapitali hajmi o’zgarishining asosliligi, ustav va ta’sis shartnomasining qayta ro’yxatdan o’tkazilganligini hamda bu haqda tegishli hisob registrlari va hisobotda aks ettirilganligi. Ushbu vazifalarni bajarish uchun quyidagi ma’lumot manbalari tahlil qilinadi: • korxonaning huquqiy maqomini, ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish masalalarini tartibga soladigan asosiy qonun hujjatlari va yo’riqnomalari; • ta’sis hujjatlari (notarial idora tomonidan tasdiqlangan ustav va ta’sis shartnomasi); • moliyaviy, statistik va boshqa tegishli hisobotlar; • ustav kapitalini shakllantirish bo’yicha muomalalar hisobga olingan dastlabki hujjatlar, analitik va sintetik hisob registrlari; • Me’yoriy hujjatlarga muvofiqlik masalasini tekshirish uchun ustav kapitalini shakllantirish va hisobga olish qoidalarini o’zida mujassamlashtirgan me’yoriy hujjatlar to’plami zarur. Bunday to’plam tekshirilayotgan korxonaning o’ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda shakllantiriladi. Audit moliyaviy hisobotlarning to’g’ri tuzilganligini tekshirishda:  hisobotlarning aniqligini ta’kidlash yoki ularning noaniqligi to’g’risida maslaxat berish;  buxgalteriya hisobida qarzlar, daromadlar va korxona moliyaviy natijalarini tekshirilayotgan davrda to’liq, aniq va xaqiqiy ko’rsatilganligini tekshirish;  buxgalteriya hisobini yuritish va hisobotlarni tuzishni tartibga soluvchi qoidalarga, me’yoriy xujjatlarga hamda qonunchilikka amal qilinganligini, 15

shuningdek aktivlar, majburiyatlar va o’z kapitalini baxolash usullariga rioya etilganligini nazorat kilish;  o’z asosiy va aylanma mablag’larini, moliyaviy zaxiralarini hamda qarz mablag’laridan yaxshirok foydalanish buyicha takliflar berishdan iborat. Auditorning vazifalari - balansni, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning to’g’ri tuzilganligi hamda tushuntirish xatlarida ma’lumotlar aniqligini auditorlik tekshiruvi orqali yoritishdan iboratdir. Bunda quyidagilarga e’tibor qaratilishi lozim:  hisobotda hamma aktivlar va passivlar ko’rsatilganligi;  hisobotda barcha xujjatlardan foydalanilganligi;  haqiqatdagi mulkni baholash usuli korxona buxgalteriya hisobi siyosatida belgilangan usulidan qanchalik farq qilishi. Auditor moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda soliqqa tortilgan foyda to’g’ri hisoblanganligini tekshiradi. Auditor asosiy maqsadga erishish va xulosa berish uchun quyidagi savollar bo’yicha o’z fikrni shakllantirish kerak:  hisobotning umumiy mos kelishi - ya’ni hisobot umuman uning oldiga qo’yilgan talablarga javob berishi, hamda bir-biriga to’g’ri kelmaydigan axborotdan xolis bo’lishi. (tovar moddiy zaxiralarning summasi mos keladi, hamda korxonaning real talabiga to’g’ri keladi);  asoslanganlik - ya’ni ko’rsatilgan summalarni hisobotga kiritish uchun asos borligi; (hamma tovar moddiy zaxiralar hisobotda ko’rsatilgan va ular balans tuzilgan kunda mavjud bo’lishi);  yakunlanganlik - ya’ni hisobotga hamma summalar kiritilganligi, shuningdek barcha aktivlar va passivlar korxonaga tegishliligi (barcha mavjud tovar moddiy zaxiralar sanalgan va balansga kiritilgan bo’lishi). Bu tovar moddiy zaxiralar korxona mulkidir. 16

 baxolash - ya’ni barcha mablag’lar to’g’ri baxolangan va xatosiz hisoblanganligi (buxgalteriya hisobidagi tovar moddiy zaxiralar soni haqiqatda mavjud soni bilan mos keladi; tovar moddiy zaxiralarning bahosi uchun ishlatilgan narxlar to’g’ri; ko’rsatilgan narxlar ishlatilgan davr hakikatga to’g’ri kelishi).  turkumlash - ya’ni summani shu hisob varaqda ko’rsatish uchun asos borligi (tovar moddiy zaxiralar, materiallar, tugallangan ishlab chikarish va tayyor maxsulotlar sifatida to’g’ri turkumlanganligi).  ajratish- ya’ni operatsiyalar amalga oshirilgan davrda ko’rsatilganligi (sotilgan va sotib olingan tovar moddiy zaxiralar summasi 2 davr orasida ajratilganligi).  saranjomlik - ya’ni analitik hisob-kitoblarida va jurnallarida keltirilgan ma’lumotlarning aniqligi, ular to’g’ri qo’shilganligi va bosh kitobdagi ma’lumotlarga mos kelishi (tovar moddiy zaxiralari umumiy qiymati kitoblarda keltirilgan analitik hisob ma’lumotlari).  ochib berish - ya’ni moliyaviy hisobotga hamma kategoriyalar kiritilgan hamda ular hisobotda to’g’ri ko’rsatilganligi (tovar moddiy zaxiralarni asosiy kategoriyalari va ularning bahosi hisobotda to’g’ri ko’rsatilganligi). 17

1.2. Ustav kapitali auditini tashkil qilish va o’tkazish tartibining o’ziga xos xususiyatlari. Mavzu bo’yicha mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqishda va samarali o’quv jarayonining asosiy shakllaridan hisoblangan ma’ruza va amaliy mashg’ulotda zamonaviy ta’lim jarayonini tashkil etishda faqatgina «Ustav kapitali auditi» ni tashkil qilish va o’tkazish tartibining nazariy jihatlari bilan cheklanish fikrimizcha noto’g’ri hisoblanadi. Chunki, o’rganilayotgan mavzuyimiz bevosita audit faniga bog’liq bo’lib, uning amaliy jihatlarini, hamda o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish zaruriyatini tug’diradi. Mavzuimiz bevosita amaliyot bilan bog’liq, nazariy ko’nikma bilan cheklanish va amaliy xususiyatlarini e’tiborga olmaslik biz tomonimizdan o’rganilayotgan mavzu bo’yicha mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqishni murakkablashtiradi. Ustav kapitali mablag’larining boshqa manbalaridan farqli o’laroq, nisbatan barqaror miqdor hisoblanadi. Bu esa buxgalteriya hisobida 8300-hisobvarak krediti bo’yicha ustav kapitali summasining orttirilishi uchun va ushbu hisobvarak debeti bo’yicha uning kamayishi summasiga oid yozuvlar faqat tashkilotning ta’sis hujjatlariga tegishli o’zgarishlar kiritilib bo’lingandan keyingina qayd etilishini bildiradi. Xususan, bunday o’zgarishlar tashkilotning yangi a’zolari qabul qilinishi, ular tomonidan qo’shimcha badallarning kirim qilinishi yoki olingan foydaning bir qismi ustav kapitali hajmini oshirish uchun yo’naltirilishi chog’ida amal qilish mumkin. Shuning uchun ham tashkilotning ustav kapitaliga va ta’sis hujjatlariga kiritilgan o’zgarishlarning asosliligi sinchiklab tekshirib ko’rish kerak. 18

Bunga erishish uchun quyidagi audit manbalari kerak bo’ladi: Audit manbalari Buxgalteriya hisobini tashkil etishning me’yoriy hujjatlari:  O’z Res Fuqorolik kodeksi  O’z R Soliq kodeksi  O’zR Buxgaleriya hisobi to’g’risidagi qonuni  O’zR konuni “Ommaviy Birlashuvlar hakida”  Uz r konuni “Aktsionerlik jamiyatlari xakida”  BXMS№1 Xisob siyosati va moliyaviy xisobot  BXMS№2 Asosiy faoliyatdan olinadigan daromad  BXMS№3 Moliyaviy natijalar xisoboti  BXMS№10 davlat subsidiyalari xisobi va davlat yordamlarini koplash  BXMS№15 Buxgalteriya balansi  BXMS№8moliyaviy xisobotlarni konsolidatsiya kilish va shuba korxonalarini investitsiya xisobi  BXMS№19 tashkilotlar va inventarizatsiya utkazish  BXMS№20 kichik biznes sub’ektlari xisobotlari ni tuzish va xisob yuritishning soddalashtirish tartibi xakida  BXMS№21 Schetlar rejasi va kullanilish Yo’riqnomasi Axborotlar manbalari: Ustav, shartnomalar, huquqiy normalarni o’zgarishini ro’yxatga olish hujjatlar, davlat va statistika organlarida ro’yxatga olinganligi to’g’risidagi guvohnoma, soliq inspeksiyasi, budjetdan tashqari fondlar, yig’ilish protokollari, ..xisobotlarini tuzish va hisob yuritishning soddalashtirish tartibi haqida, mulk huquqini tasdiqlovchi hujjatlar, bank xizmatlari shartnomalari, emissiya prospektlari, emissiya prospektlari bajarilish natijalari haqidagi hisobot, alohida turdagi faoliyatga ruxsatnoma va litsenziya, aksionerlar ro’yxati, ishonchnomalarni ro’yxatga olish va kayta ro’yxatga olish, likvidatsiyalash jurnali, aksionerlar reestri, ustav kapitvlining sintetik va analitik hisob registrlari (8300, 8400, 8500), ustav kapitalini shakllantirishdagi birlamchi hujjatlar (bank ko’chirmalari, kirim kassa orderlari, to’lov topshiriqnomalari mulkni qabul qilish topshirish dalolatnomalari, nakladnoylar va boshqalar.), bosh kitob yoki aylanma -saldo vedomsi, Buxgalteriya balans(f. 1); xususi y kapital haqidagi hisobot(sh.№5) va boshqalar. Auditni tashkil etish me’yoriy hujjatlari: -O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida» qonuni (yangi tahriri ) -Auditorlik tashkilotlari to’g’risida nizom ( 4.04.2007 yil PQ-615) -O’zbekiston auditorlarning kasbga oid ahloq kodeksi o’bama.26.08.2005y o’ap 25.06.2005y. -№3-AFMS «Auditni rejalashtirish» -№5- AFMS «Auditor ishining sifatini nazorat qilish» -№6- AFMS «Auditni hujjatlashtirish» -№9- AFMS «Jiddiylik va auditorlik riski» -№12-AFMS «Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash» 19

-№13- AFMS «Tahliliy amallar» -№14- AFMS «Auditorlik tanlash» -№24- AFMS «Moliyaviy hisobotning buzib ko’rsatilganligi aniqlanganida auditorlik tashkilotining ish tutishi» -№31- AFMS «Xo’jalik yurituvchi sub’yekt faoliyati (biznesi) bilan tanishish»* -№50- «Auditorlik dalillar» -№70- AFMS» Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot haqidagi auditorlik xulosasi» -№80 AFMS -«Maxsus masalani tekshirish natijalari bo’yicha auditor hisoboti» Auditorlik tashkilotlarining ichki standartlari (28) 4-rasm. Ustav kapitali auditini o’tkazish manbalari. 5 Tekshirish sifatini oshirish uchun auditor ishtirokida tashkilotning ustav kapitaliga badallar ko’rinishida kiritilgan mol-mulklar va boshqa mulkka oid inventarlashning o’tkazilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ustav kapitaliga badal sifatida kiritilgan mol-mulkning tarkibida yaroqsiz holga kelgan asosiy vositalar va ishlab chiqarish zaxirilari, yoki bo’lmasa boshqa mulkiy huquqlar bilan bir qatorda - foydani qo’llash muddati allaqachon o’tib ketgan intellektual mulklar ham uchrab turishi ma’lum. Muassislar bilan hisob-kitob qilishlar bo’yicha va ustav kapitalidagi o’zgarishlar bilan bog’lik operatsiyalarin o’tkazish chog’ida yuzaga keluvchi eng harakterli buxgalteriya yozuvlarini ko’rib chiqish lozim. Auditor tomonidan ta’sis hujjatlarida, shuningdek ustav kapitali hisobida tashkilot faoliyat yuritishining qonuniyligiga shubxa ostiga qo’yuvchi yoki davlatga, mulkdorlarga (aksiyadorlarga) va kreditorlarga zarar yetkazishi mumkin bo’lgan jiddiy qonun bo’zulishlari aniqlangan hollarda yuzaga kelsa, u holda u (xo’jalik yurituvchi sub’yekt raxbariyatiga aniqlangan qonun bo’zilishlarini bartaraf etish uchun vaqt berish kerak). Ustav kapital tekshirilganda auditor ta’sis hujjatlar bilan tanishib chikadi. Ustav kapital tashkilot mulkdorlari tomonidan pul mablag’lari, mulk, nomoddiy va boshqa aktivlar shaklida tashkil etilishi ta’sis hujjatlarida belgilanishi lozim. Ta’sischilar ulushi kirim qilinishi dastlabki hujjatlar va 4610-schet ma’lumotlari asosida aniqlanadi. Hisob-kitob, valyuta scheti va kassa kirim orderlari asosida ta’sischilar 5 Audit sxemalarda, o’quv uslubiy qo’llanma. Т MI- Т .:2012 28-bet 20

tomonidan to’liq va o’z vaqtida topshirilishi tekshiriladi. Qo’shma korxonalarda chet el ta’sischilarining ulushi o’z vaqtida va to’liq topshirilishi nazorat qilinadi. Agar ta’sischilar tomonidan ulushlar vaqtida topshirilmasa tegishli idoralar korxonani yopish to’g’risida qaror qabul qiladi. Audit o’tkazishda amaldagi qonunchilikka muvofik tarzda mazkur iqtisodiy sub’yektning yuridik maqomi va faoliyat ko’rsatishga bo’lgan huquqini tekshirib ko’rishlari kerak. Bunda quyidagi hujjatlar: • ta’sischilar yig’ilishi tomonidan tasdiqlangan qonunga muvofiq ro’yxatga olingan mijoz ustavi; • korxona ta’sis shartnomasi. Tekshirishning borishi jarayonida quyidagilar belgilanadi: • korxona qachon va qaerda ro’yxatdan o’tganligi; • mazkur korxonaning hisob raqami va boshqa hisob raqami qaysi bankda ochilganligi; • muassislari kimlar va ularning ustav kapitalidagi ulushi; • har bir muassisning qo’yilmalari hajmlari va jami ustav kapitalining hajmi qonun hujjatlari talablariga muvofiqligi. Audit o’tkazilish jarayonida quyidagilar mavjudligi: • davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi guvohnoma yoki o’zgartirishlar mavjud bo’lsa, ustav va ta’sis hujjatlarining yangi tahririga doir; • muassislar yig’ilishi bayonnomalari; • chet el investitsiyasi ishtirokidagi iqtisodiy sub’yektlar uchun, masalan qo’shma korxonalar uchun O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida ro’yxatdan o’tkazilganligi to’g’risidagi guvohnoma (litsenziya rakami); • statistika organlari, Davlat soliq inspeksiyasida, byudjetdan tashqari va ekologiya fondlarining tegishli bo’linmalarida ro’yxatga olinganligi to’g’risida guvohnoma; • davlat tasarrufida bo’lgan tashkilotlarning, jamoat tashkilotlari, jamoa xo’jaliklari va shu kabilar xususiylashtirilishi va aksiyalashtirilishi bilan bog’lik hujjatlar. 21

Muassislarning ustav kapitaliga qilgan badallari manbasini, bunday manbalar bo’lib faqat o’z mablag’lari hisoblanishi mumkin ekanligini inobatga olgan holda o’rganib chiqilishi lozim bo’ladi. Auditor ta’sis shartnomasi bilan tanishishda, unda qanday shartlar keltirilganligini aniqlaydi. Jumladan. 6 • mulklarni ulush sifatida qo’shish (topshirish) • faoliyatda ishtirok etish; • foyda va zararlarni ta’sischilar o’rtasida taqsimlash; • korxona faoliyatini boshqarish va unda ta’sischilarning ishtiroki; • ta’sischilarning korxonadan chiqishi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatlar (MCHJ) ta’sis shartnomasida yuqorida sanab o’tilgan ma’lumotlardan tashqari quyidagi shartlar ham bo’lishi lozim: • ustav kapitalining tarkibi va hajmi to’g’risida; • har bir ta’sischi ulushining hajmi va uni o’zgartirish tartibi; • ta’sischilar ulushlarining tarkibi, hajmi va topshirish muddatlari; • ulushlarni qo’shishga doir majburiyatlarni bo’zganlik uchun javobgarlik; • ta’sischilar tomonidan qo’shiladigan ulushlarning jami summasi. Auditor korxona ustavi bilan tanishish chog’ida unda quyidagilar ko’rsatilganlini aniqlaydi: • korxonaning o’ziga xos hususiyatlari va tashqiliy-huquqiy shaklini ifodalaydigan nomi; • korxonaning davlat ro’yxatidan o’tkaziladigan, joylashgan o’rni; • ustav kapitalining ko’lami va uning barcha ta’sischilar o’rtasida ulushlarga taqsimlanishi; • korxonaning maqsadi va faoliyat turlari; • ijro organlarini saylash yoki tayinlash tartibi; • korxona boshqaruv organining tarkibi va vakolatlari hamda ular tomonidan qaror qabul qilish tartibi; 6 R.D.Do’smuratov, SH.N.Fayziev, I.N.Qo’ziev, A.Z.Avloqulov, G’.V.Po’latov Audit. O’quv qo’llanma II qismlar. - T.: Iqtisod-moliya, 2008. 22

• dividendlar taqsimlash tartibi; • amaldagi qonunchilikda ko’zda tutilgani hamda ta’sischilar bilan kelishilgan, lekin qonunchilikka zid kelmaydigan boshqa zarur masalalar. Shuningdek, ta’sis hujjatlarini tekshirishda korxonaning tashkiliy-huquqiy shaklini e’tiborga olish zarur. Masalan, aksiyadorlik jamiyatining ta’sischilari tomonidan tasdiqlangan ustavida, ustav kapitalining ko’lami to’g’risidagi ma’lumotlar bilan birga jamiyat tomonidan chiqariladigan aksiyalarning toifalari, ularning nominal qiymati va miqdori, aksiyadorlarning huquqlari to’g’risidagi shartlar har xil bo’lishi lozim. Ishtirokchilar tarkibini tahlil qilishda, aksiyadorlik jamiyati va mas’uliyati cheklangan jamiyat yagona ishtirokchisi sifatida, bitta shaxsdan iborat xo’jalik yurituvchi sub’yekt bo’la olmasligiga e’tibor berishi kerak. Aksiyadorlik jamiyatlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda ham yuridik shaxslar, ham jismoniy shaxslar ta’sischi sifatida ishtirok etishlari mumkin. Qo’shma korxona ustav kapitaliga O’zbekistonlik ishtirokchi tomonidan qo’shiladigan hissa xorijiy ishtirokchilar bilan kelishuvga ko’ra milliy valyutada qanday baholansa, kelishilgan baholar bo’yicha chet el valyutasida ham jahon bozoridagi bahoni hisobga olgan holda shunday baholanadi. Xorijiy ishtirokchining hissasi ham shu tartibda qo’shma korxonani tashkil etish haqidagi shartnoma imzolangan kundagi yoki uning ishtirokchilari kelishgan boshqa sanaga amalda bo’lgan O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining rasmiy valyuta kursi bo’yicha so’mga hisoblab o’tkazish yo’li bilan baholanadi. Jahon bozori bahosi bo’lmaganda qo’shilayotgan mulklar qiymati ishtirokchilarning kelishuviga muvofiq aniqlanadi. Ta’sis hujjatlarini tekshirishda amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq har bir tashkiliy- huquqiy shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’yekt uchun turli mas’uliyatlar belgilanishini inobatga olish zarur. 23

1-jadval. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun qonunchilikda belgilangan ma’suliyatlar. 7 Xo’jalik yurituvchi sub’yekt tashqiliyhuquqiy shakli Qonun va unda belgilangan mas’uliyatlar Qishloq xo’jalik kooperativlari (shirkat xo’jaliklari) O’z. R. qonuni «Qishloq xo’jaligi kooperativi (shirqat xo’jaligi) to’g’risida» Q/x kooperativi (sh/x) faoliyatining asosiy turi qishloq xo’jalik mahsuloti yetishtirishdir. Q/x kooperativi (sh/x) qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtirish bilan bir qatorda kooperativning o’z hududida ham, shuningdek undan tashqari ham qishloq xo’jalik xom ashyosini qayta ishlash, oziq-ovqat mahsulotlari, xalq iste’mol mollari, ishlab chiharishtexnika ahamiyatiga ega bo’lgan mahsulotlar ishlab chiqarish, savdo-sotiq, ta’mirlash va qurilish ishlari, yuridik va jismoniy shaxslarga xizmat ko’rsatish, shuningdek qonunlarda ta’qiqlanmagan boshqa faoliyat turlari baln shug’ullanishga haqli. (32-modda) Fermer xo’jaliklari O’z. R. qonuni «Fermer xo’jaligi to’g’risida» Fermer xo’jaligining mol-mulkiga egalik qilish undan foydalanish va uni tasarruf etish xo’jalik a’zolari tomonidan o’zaro kelishuv asosida amalga oshiriladi. (20-modda) Dehqon xo’jaliklari O’z. R. qonuni «Dehqon xo’jaligi to’g’risida» Dehqon xo’jaligining mol-mulkiga egalik qilish undan foydalanish va uni tasarruf etish xo’jalik a’zolari tomonidan o’zaro kelishuv asosida amalga oshiriladi. (16-modda) Ma’suliyat cheklangan jamiyatlar (MCHJ) O’Z. R. qonuni «Xo’jalik jamiyatlari va shirqatlar to’g’risida» MCHJ ta’sischilarning majburiyatlari bo’yicha javobgar hisoblanadi. Ta’sischilar MCHJ ustav kapitalidagi ulushlariga mutanosib majburiyatlari bo’yicha javobgardir. (16-modda) Aksiyadorlik jamiyatlari O’zbekiston Respublikasi Qonuni «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning himoya qilish to’g’risida» Ushbu talablarga rioya qilinishi korxonaning faoliyat ko’rsatishi, hamda kreditorlarning manfaatlarini huquqiy va iqtisodiy himoyalash shartlaridan biri hisoblanadi. 7 R.D.Do’smuratov, SH.N.Fayziev, I.N.Qo’ziev, A.Z.Avloqulov, G’.V.Po’latov Audit. O’quv qo’llanma II qismlar. - T.: Iqtisod-moliya, 2008. 24

Korxona sof aktivlari maqdorining uning utav kapitalidan oshib ketishi (yoki teng bo’lishi) to’g’risidagi majburiy talablarga rioya qilinishi shu maqsadlardagina tekshiriladi. Korxonaning xususiy kapitalini tekshirish uchun zarur ma’lumotlar moliyaviy hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi: Buxgalteriya balansida (OKUD bo’yicha 1-shakl): Ta’sislarning ustav kapitaliga qo’shadigan ulushlari bo’yicha qarzlari - aktivdagi II-«Aylanma aktivlar» bo’limining «Ta’sischilar bilan hisoblashishilar» moddasi (4610- schyot) (280-satr); Passivdagi I»O’z mablag’lari manbalari» bo’limida ustav kapitali (320 satr), qo’shilgan kapitali (330 satr), zahira kapitali (340 satr), taqsimlanmagan foyda (350 satr); Xususiy kapital to’g’risidagi hisobot (5-shakl) da Xususiy kapitalning tarkibi bo’yicha : yil boshiga qoldig’i (010 satr 3, 4, 5, 6, 7, 8, - ustunlar), yil davomidagi o’zgarishi (020-070 satrlar) va yil oxiriga qoldig’i (080satr). Buxgalteriya hisobining jurnal-order shakli qo’llaniladigan korxonalarda amaldagi qoidalarga muvofiq 8310-8330 schyotlar bo’yicha №13- jurnal-order va analitik hisob vedomostlari qo’llaniladi. Buxgalteriya hisobi kompyuterlashtirilgan korxonalarda 8300- ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar (8310-8330), 4610»Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sislarning qarzlari» va 6620- Chiqib ketayotgan ta’sislarning ulushlari bo’yicha qarzlar» schyotlari bo’yicha sintetik va analitik hisob yuritiladigan kompyuter dasturlari qo’llaniladi. Shuningdek, Bosh daftar yoki oborot-saldo vedomostlari ham tekshiriladi. Qoidaga ko’ra, ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga qo’shiladigan hissalar hisobda va balansda ularning haqiqatda kirim qilinish me’yoriga qarab aks ettiriladi: asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, tovar-moddiy qiymatliklar uchun qabo’l qilishtopshirish dalolatnomasining to’zilgan sanasi, pul mablag’lari uchun mablag’larining korxona schyotiga kelib tushgani (bank ko’chirmasi va unga ilova qilingan tegishli hujjat). Bunda ushbu hissalarning analitik hisobi har bir ishtirokchi bo’yicha yuritiladi. 25

Hissalarning belgilangan miqdori kirim qilinganidan so’ng ustav kapitalining tashkil etilishi hisobda aks ettiriladi. Ustav kapitalining miqdori ta’sis hujjatlarida belgilanganidan oshib ketmasligini ta’kidlab o’tish zarur. Korxona ta’sischilari ulushlarining yig’indisi (ulushlar, aksiyalar, pay badallari) ta’sis hujjatlarida qayd qilingan ustav kapitalining miqdori va summalari tegishli dastlabki hujjatlarga (dalolatnomalar, bank ko’chirmalari, bank kassasiga naqd pul topshirilganligi to’g’risida kvitansiya va h. k) asosan schyotlar aloqasi to’zilib, dastlabki buxgalteriya balansida aks ettiriladi. Ustav kapitali summasi ta’sis hujjatlari, hisob registrlari va hisobotdagi ma’lumotlarga teng bo’lishi lozim. №21 -BHMS ga muvofiq ustav kapitalini hisobga oladigan schyotlar (8310«Oddiy aksiyalar», 8320-«Imtiyozli aksiyalar», 8330-«Pay va ulushlar») krediti va 4610 -«Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyotining debeti bo’yicha yozuvlar korxona davlat ro’yxatidan o’tganidan so’ng amalga oshiriladi. Ustav kapitali to’liq va to’g’ri shakllanishi 4610-«Ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari» schyoti ma’lumotlari bilan 8310-«Oddiy aksiyalar», 8320-«Imtiyozli aksiyalar» schetlari yoki 8330-«Paylar va ulushlar» schyoti (xo’jalik yurituvchi sub’yekt tashqiliy-huquqiy shakliga qarab tegishli schyot) ma’lumotlarini solishtirish asosida tekshiriladi. 2-jadval. Xususiy kapitalni tekshirishda xato va huquqbuzarliklarni bo’lishi va bularga nisbatan auditorlik harakatlari 8 Ataylab qilingan xatoliklar va ularning belgilari Uni tekshirish yo’llari Hisob schyotlarida qo’shimcha kapitalni yozuvlarda manipulyatsiya qilish - Buxgalteriya registrlarida yozuvlarni tekshirish. 8 Audit sxemalarda, o’quv uslubiy qo’llanma. Т MI- Т .:2012 28 bet 26

- qo’shimcha kapital summalarida kutilmagan va noodatiy kolebaniya qilish. - Yordamchi schyotlarda kutilmagan yoki noodatiy o’zgarishlar - Analitik hisob va bosh kitobni solishtirib tekshirish. - qo’shimcha kapitalni hisoblab chiqish. To’lanmagan dividentlar va farqlar - Investorlarning noroziliklari - Noodatiy qabul qilishlar Divident to’g’ri tekshirilganligini hisoblash -Uchinchi tomondan to’langan divident summalarini hujjatlardagi bilan birxilligiga ishonch hosil qilish Aksiya savdosining teng emasligi - Bir aksiyani nusxalashtirish va soxtalashtirish. - Investorlarning noroziliklari - Aksiya savdolarini tekshirib to’g’riligini isbotlash. - Og’zaki so’rovlar o’tkazish Qarzlarni kapital sifatida ro’yxatga olish -Aksiyalar narxini ushlab turishga qiziqishning borligi. -Kompaniya yangi zayomlarni noodatiy shartlarida qabul qilishga bog’lik bo’lsa yoki qarz to’lashda kam imkoniyatga ega bo’lishi - qarz kelishuv shartlarini tahlil qilish va hisob siyosatidagi hisob metodlari bilan solishtirish. - Kerak bo’lsa aksionerlardan kelishuv shartlarini tasdiqlatib olish Divident narxini ataylab tushirish. - Pul mablag’larining yo’qligi. - Aksionerlar reestrlarini jamiyat shartnomalarini, direktorlar kengashi yig’ilishi protokollarini va boshqalarni tekshirish va majburiy to’lanishi lozim bo’lgan divident miqdorini aniqlash. - To’langan divident yozuvlarini tekshirish. - Divident hisoblanishini tahlilini o’tkazish Ustav kapitalini auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning yakunlovchi bosqichida uning eng kam miqdori to’g’risidagi qonunchilik talablariga rioya qilinishi ham aniqlanadi. Ustav kapitalining sintetik va analitik hisobini yuritishning to’g’riligi mazkur korxonada qo’llanilayotgan hisob shaklining registrlari (memorial-orderlar, daftarlar, jurnal- 27

orderlar, mashinagrammalar va h. k) ma’lumotlarini tekshirish bilan aniqlanadi. Ustav kapitalining analitik hisobini tekshirishda nafaqat uning sintetik hisob ma’lumotlariga tengligi, balki aksiyalarning turlari, ularning egalari, aksiyalar uchun hisob-kitoblarning ahvoli va boshqalar bo’yicha axborot olish imkoniyatlari ham aniqlanadi. Shuningdek, auditor «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyalarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunning 47-50 moddalariga muvofiq aksiyadorlar reestrini yuritish qoidalariga rioya qilinishini ham tekshiradi. Barcha bajarilgan tekshiruv amallari va aniqlangan nomuvofiqliklar auditorning ishchi hujjatlarida aks ettiriladi. Tekshiruv yakunida auditor ustav kapitalini hisobga olish va hisobotda aks ettirish bo’yicha aniqlangan tafovutlarning qanchalik jiddiyligi(qatta-kichikligi)ni me’yoriy hujjatlar talablariga nisbatan aniqlaydi. Agar auditor aniqlangan tafovut ustav kapitaliga doir hisobot ko’rsatkichlariga unchalik ta’sir qilmaydi deb hisoblasa, u ushbu ko’rsatkichlarning ishonchliligi to’g’risida ijobiy auditorlik hulosasi to’zishi mumkin. Agar ahvol bunga teskari bo’lsa, ya’ni aniqlangan tafovutlar ustav kapitaliga doir hisobot ko’rsatkichlarini sezilarli darajada bo’zib ko’rsatilganligi aniqlansa, u holda auditor ushbu kamchiliklarni aks ettirib salbiy auditorlik xulosasi tuzadi. II bob. “Ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash metodikasi 2.1. Mavzuni mustaqil o’rganish uchun o’ziga xos metodlarni tanlash va uning ahamiyati. 28

Kasb-hunar kollejlarida malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda o’qituvchilarniig kasbiy mahorati muhim ahamiyatga ega. O’qituvchilarning kasb mahoratini oshirish omillaridai biri dars jarayonida yangi pedagogik texnologiyalarni, ayniksa, o’quvchilarniig faolligini oshirishga qaratilgan interfaol usullarni qo’llashdir. O’qitishning interfaol usullari asosida o’quvchilar mustaqil fikrlashga o’rgatiladi. Davlatimiz tomonidan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 16-oktyabrdagi «O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to’g’risida»gi 400-sonli qaroriga muvofiq O’MKHT markazida 2005 yil 17-avgustdagi 192- sonli buyrug’i 6-ilovasida akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida o’quvchining mustaqil ishini tashkil qilish to’g’risida muvaffaq nizom qabul qilindi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturida chuqur nazariy va amaliy bilimlar bilan bir katorda tanlangan sohasi bo’yicha mustaqil faoliyat ko’rsata oladigan, o’z bilimi va malakasini mustaqil ravishda oshirib boradigan, masalaga ijodiy yondashgan holda muommali vaziyatlarni to’g’ri baholab, tahlil qilib, sharoitga tez moslasha oladigan mutaxasislarni tayyorlash asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan. Ta’lim tizimida ta’lim jarayoni tashkil etish tarixiga nazar tashlasak ta’limning rivojlansh tendensiyasini ko’rish mumkin: 1. Xotira maktabi (diniy maktablar). 2. Reproduktiv ta’lim. 3. Fikrlashga o’rgatuvchi muammoli ta’lim. 4. Pedagogik texnologiyalar Mustaqil o’rganish usuli. Ushbu usul ta’lim oluvchilarning o’quv materialini mustaqil o’zlashtirishini, o’z - o’zini tekshiruv malakalarini, berilgan matnning mazmunini to’liq va ongli ravishda bayon eta bilishiga qaratilgan usuldir. Har bir o’quvchi alohida yoki umumiy tarzda tashkil qilinadigan topshiriqni bajaradi. O’qituvchi o’quvchilarning amaliy faoliyatiga aralashmay, tashqaridan teskari aloqa muloqot yordamida yo’naltirib boshqaradi va nazorat qiladi. 29

5-rasm. Mustaqil ta’limning samarasi. 9 Mustaqil ish faoliyatida bilimlarni egallash bilan birga, ko’nikmalarni shakllantirish ham mustaqil amalga oshiriladi. Borgan sari ortib boradigan mustaqil tayyorlanish vaqtini samarali bo’lishini ta’minlashda ikki narsaga e’tibor qaratish kerak: 10 - mustaqil ish o’qishning, aqliy mehnatning alohida turi. - axborotning asosiy qismini talaba mustaqil ravishda oladi. Ayniqsa, internetning kirib kelishi bilan uning doirasi yanada kengaydi. Talaba mustaqil ishlash ko’nikmasini egallamasa, zamon talabi darajasidagi mutaxassis bo’lib etisha olmaydi, chunki talabaning o’qish yillari davomida olgan bilimlarining ko’p qismi u faoliyat boshlagunga qadar eskiradi, ko’pgina bilimlar esa unutiladi. Bilimning eskirishi tez, axborot oqimi nihoyatda katta bo’lgan hozirgi davrda mustaqil o’qishga, o’z ustida tinmay ishlash, izlanishga o’rganish har bir mutaxassis uchun nihoyatda zarur.Ta’limning reyting tizimi, ayniqsa, o’qish jarayoniga kirib kelayotgan yangiliklar, axborot hajmining kattaligi o’quvchi-talabalardan mustaqil ishlash va vaqtdan to’g’ri foydalanishni, uni tejash zaruriyatini keltirib chiqaradi. 9 Tadqiqotchi tomonidan adabiyotlardan foydalanib tayyorlandi. 10 D.Tojiboeva Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi. O’quv qo’llanma. - T.: “Fan va texnologiya”, 2007. - 512 b. 30 ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga asos bo ’ la di o ’ quv topshiriqlarini tartibga solish va nazorat qilish uchun ongli ravishda foydalana bilish bilim, ko ’ nikma, malakalarni shakllantirish umumtexnik , maxsus fanlarga oid bilimlarini rejalashtirish shaxsiy, kasbiy, individual xususiyatlarni namoyon e tish Mustaqil ta ’ lim o’quvchi - talabalarda

Dars davomida mavzuga tegishli barcha asosiy savollarni muhokama qilib bo’lmaydi. Uning iloji yo’q, ma’ruzada o’tilgan, muhokama qilingan masalalarni psihologlarning tadqiqoti natijalariga ko’ra, atigi 5 foizi o’quvchi-talabalar yodida qolar ekan. O’zi o’qib o’rgangani, o’rganganlarini boshqalarga o’rgatishi esa bir necha baravar ko’p yodida qolar ekan. Shundan kelib chiqib, aytish mumkinki, talabaning o’zini mustaqil tayyorlanib o’qishi fanni o’rganishda, uni asosiy mazmunini tushunish va o’zlashtirishida, tahlil qilishi, o’z fikrini ifodalashida muhim rol o’ynaydi. O’quvchi-talabaning mustaqil ishidan maqsad o’qituvchining rahbarligi va nazorati asosida muayyan o’quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun zarur bo’lgan bilim va ko’nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishdir. O’quvchi-talabaning mustaqil ishi vazifalari quyidagilardan iborat bo’ladi: 11 • yangi bilimlarni mustaqil tarzda puxta o’zlashtirish ko’nikmalariga ega bo’lish; • kerakli ma’lumotlarni izlab topish, ularning qulay usullari va vositalarini aniqlash; • axborot manbalaridan samarali foydalanish; • an’anaviy o’quv va ilmiy adabiyotlar, me’yoriy hujjatlar bilan ishlash; • elektron o’quv adabiyotlar va ma’lumotlar banki bilan ishlash; • internet tarmog’idan samarali foydalanish; • berilgan topshiriqni muntazam va me’yorida bajarish; • ma’lumotlar bazasini tahlil etish; • topshiriqlarni bajarishga tizimli va ijodiy yondashish; • natijalarni muhokamaga tayyorlash va ko’rsatilgan kamchiliklarni qayta ishlash. • ishlab chiqilgan echim, loyiha yoki g’oyani asoslash, mutaxassislar jamoasida himoyaqilish va boshqalar. Mustaqil ishni tashkil etishning muhim xusutsiyati, uni o’quvchi-talabaning o’zi tashkil qiladi.Mustaqil ishni bajarish uchun o’quvchi-talaba o’zinio’zi majbur qilishi kerak. 11 D.Tojiboeva Maxsus fanlarni o’qitish metodikasi. O’quv qo’llanma. - T.: “Fan va texnologiya”, 2007. - 512 b. 31

Mustaqil ishlash quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Dars o’tilgandan so’ng bajariladigan ishlar, uy vazifalarini bajarishda darslik, o’quv qo’llanmalari bilan ishlash, konspekt tayyorlash. Tipik topshiriqlarni echish. Bunda talaba avvalgi bilimlarini xotirasida qayta tiklaydi va qisman qayta o’zgartirib, aniq topshiriqlarda qo’llaydi. Masalan: masala, mashq echish; 3. O’rganilgan bilimlarni tipik bo’lmagan sharoitda qo’llash. Talaba o’rgangan bilimlaridan yangi sharoitda foydalanadi. Sharoitlarda ma’lum umumiylik bo’lishi mumkin. 4. Ijodiy faoliyatga asos yaratish. Bunda talaba o’rganilayotgan sohaning mohiyatigatushunadi, uning yangi munosabat, bog’lanishlarini aniqlaydi, g’oyalar va tushunchalarni yangi sharoitga bog’laydi. Barcha mustaqil ishlar o’quvchi-talabalarda ijodiy ishlash ko’nikmasini hosil qilishga qaratilgan.Talaba ijodiy ishlashga o’rgatilmasa, u ma’lum mavzuga oid materiallarni turli manbalardan ko’chirib kelish bilan kifoyalanib qolishi hamda o’zi mustaqil fikr bildirishga qiynalishi mumkin. 12 O’quvchi-talabalar mustaqil ishini shartli ravishda ikkiga ajratish mumkin: Auditoriyada amalga oshiriladigan o’quvchi-talaba mustaqil ishlari. O’tilgan mavzuni qayta ishlash, kengaytirish va mustahkamlashga oid topshiriqlar bajariladi; Auditoriyadan tashkarida amalga oshiriladigan o’quvchi-talaba mustaqil ishlari . O’quv dasturidagi ayrim mavzularni mustaqil holda o’zlashtirish, uyga berilgan vazifalarni bajarish, amaliy va laborotoriya ishlariga tayyorgarlik ko’rib kelish, ijodiy va ilmiy-tadqiqot xarakteridagi ishlar va h.k. Birinchi tur ishlari o’quvchi-talabalarning nazariy va amaliy bilimlarini o’zlashtirib borish darajasi, amaliy mashg’ulotlarga (amaliyot, laborotoriya, semenar darsi tayyorgarlik saviyasi va uy vazifalarning bajarilish sifatini tekshirish maqsadida nazorat ishlari olish, savol-javob, suxbat, munozara, amaliy topshiriqlarni bajartirib ko’rish usullarida asosan amaliyot darslarida nazorat qilinadi. 12 Rochinskiy V.M. “Azbuka pedagogicheskogo truda” M: 1990 str. 33. 32

Ikkinchi tur ishlar fanning ishchi o’quv dasturida auditoriyadan tashqarida o’zlashtirilishi belgilangan mavzu bo’yicha malumot va axborotlarni mustaqil ravishda izlab topish, tahlil qilish konspektlashtirish, va o’zlashtirish ijodiy yondashishning talab qiladigan amaliy topshiriqlarni bajarish ko’rinishida amalga oshiriladi. Bu turdagi ishlarni bajarish jarayoni va o’zlashtirish sifatini nazorati darsdan tashqari paytlarda, maxsus belgilangan konsultatsiya soatlarida amalga oshriladi. 6-rasm. Mustaqil ta’lim olishga undovchi xususiyatlar. 13 «Mustaqil ish» o’quvchi-talabaning darsdan tashqari vaqtida mustaqil ravishda olib borayotgan faoliyati, izlanishi tushuniladi. Mustaqil ishlar rejasi davlat ta’lim standartlari asosida, har bir fan o’qituvchisi tomonidan mustaqil ishlar uchun ajratilgan vaqtda mos ravishda tuziladi va kafedrada tasdiqlanadi. Mustaqil ishlar rejasida mavzu, shu mavzuning ish shakllari va hajmi berilishi lozim. Bu reja bilan o’quvchi-talabalarni, o’quv yilining boshida tanishtiriladi va kafedraga tegishli bo’lgan biror stendga yil davomida ilib qo’yiladi. Aynan shu reja asosida o’quvchitalabaning mustaqil ishi bo’lmish uy vazifasi, ma’ruza, 13 Tadqiqotchi tomonidan tuzildi. 33 O’quvchi - talabalarnin g mustaqil faoliyati quyidagi belgilarga ega: Mustaqil fikr yuritish va unga intilish Har qanday shart - sharoitda yoki vaziyatlarda bajariladigan ish ob ’ yektini aniqlay olish yangi vazifal arni xal etishda o ’ z yondashuvin i amalga oshira olish bilimlarni tushunishni, balki ushbu bilim, ko’nikma, malakalarni o’zlashtirishnin g tez, samarali usullarini izlab topish bajarilgan ishlarni tahlil qilishda tanqidiy yondashuv o ’ z g’oya va qarorlar i - ning erkinligi

seminar, amaliy ish, tarixiy lavhalar, referat, ijodiy ishlar yozish, ko’rgazma, buklet, jadval, maketlar, sxemalar, shakllar, modellarni yasash, krosvord, rebus va shunga o’xshash qiziqarli o’yinlar tuzish, tayyorlash kiradi. Lekin o’quvchi-talabani mustaqil ishlarni bajarishga majbur qilmaydi, aksincha, ularni o’quvchi-talabaning o’zi mustaqil ravishda tanlaydi. O’qituvchi esa, unga metodik tavsiyanomalar, maslahatlar va yo’riqnomalar bilan yordam berib, konsultatsiya vaqtida o’quvchi-talabaning mustaqil ishini baholaydi. Mustaqil ishlarni baholash uchun alohida jurnal tutilmaydi, chunki bu baholar joriy nazorat sifatida sinf jurnaliga qayd qilinadi. Mustaqil ishlash uchun qo’llanilgan baho, joriy nazorat sifatida guruh jurnaliga qo’yilishi, o’quvchini rag’batlantirib, uning kundalik uy vazifalarini to’liq bajarilishini ta’minlaydi. O’quvchi-talabalarda mustaqil ta’lim olish ko’nikmalarini shakllantirish uchun quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiq: - o’quvchi-talabalar o’quv faoliyatining aniq maksadini belgilash (mashqlar qilish, mustaqil ishlash), uning o’quvchi-talabalar tomonidan tushunishlariga erishish; - har bir o’quvchi-talabaning ishini idrok etish va shu bilan bir qatorda butun jamoaning ish faoliyatini ham nazardan chetda qoldirmaslik; - o’quvchi-talabalarda o’z mehnatini mustaqil tahlil qilish, xatolar sababini va ularii bartaraf etish hamda oldini olish usullarini topish qobiliyatlarini hamisha rivojlantirib borish; - xatolarni tuzatishga doir tayyor ko’rsatmalar bermaslik, o’quvchi-talabalarning o’zi ushbu xatolarni anglash va bartaraf etish usullarini topishlariga erishish; -o’quvchi-talabalarning topshiriqlarni bajarishlariga qarab ijodiy yondoshishlarini hamisha rag’batlantirib turish; - o’quvchi-talabalarni yangi, ilg’or, yuksak unum beradigan ish usullarini qo’llashga undash, paydo bo’ladigan qiyinchiliklarni tushunib yetishida ularga yordam berish, ularning mustaqil ishlashlari uchun sharoit yaratish; - o’quvchi-talabalarning ta’lim jarayoniga ijodiy yondoshishlari, topshiriqlarni ongli bajarishlarini ta’minlashga erishish; 34

- yaxshi o’zlashtira olmayotgan o’quvchi-talabalarga muntazam yordam berish, buning uchun ish usullarini takror ko’rsatib, ularni ijodiy mustaqil ish faoliyatini olib borishga undash; - o’quvchi-talabalarning ish jarayonida ijodiy yondashib, mustaqil bajargan ishlarini nazorat qilish va munosib baholab borish. Kasb ta’limi metodlaridan o’quvchi-talabalarda mustaqil ta’lim olish malakasi shakllanganlik darajasini aniqlashda foydalanish maqsadga muvofiq. Ularni shartli ravishda quyidagi nomlar bilan atash mumkin: 35 Mustaqil ta ’ lim olish malakasi shakllanganlik darajasini aniqlashda Kasb ta’limi metodlaridan foydalanish 1 . O ’ quv materiallarini o’rganishda va mustaqil ish jarayonini tashkil etishda umumiydan tipiklikni va xususiylikni ajratib olish malakasi (ajrata olish malaka). 2 . Mustaqil ish bajarilishi jarayonida texnologik jarayonlarni va texnik ob ’ yektlarni tanlash, amaliy bajarish, texnik chizmalar, sxemalar tuzish malakasi (tuzish malakasi) 3 .Auditoriyada, auditoriyadan tashqarida, o ’ quv ustaxonasida va uyda mustaqil ishlarni samarali tashkil etish malakasi (tashkil etish malakasi). .Mustaqil fikrlash malakasi (fikrlash 4 malakasi).

7-rasm. Mustaqil ta’lim olish malakasi shakllanganlik darajasini aniqlashda Kasb ta’limi metodlaridan foydalanish . 14 2.2. “Ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish. Mavzu bo’yicha mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish metodi orqali o’quv jarayonini tashkil etishda va o’quvchi-talabalarning mustaqil o’rganishlari uchun shart-sharoit yaratish hamda ular samaradorligini oshirishda turli o’qitishning ta’lim texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. O’quv jarayonining asosiy shakllari hisoblangan ma’ruza va amaliy dars mashg’ulotlarida mustaqil ta’lim metodlaridan ham foydalanishimiz mumkin. Lekin, mavzuyimiz doirasidan chetga chiqmasdan o’quvchi talabalarni mazkur mavzuni chuqur anglab yetishlari uchun “ustav kapitali auditi” mavzusi bo’yicha turli mustaqil ish topshiriqlarini qay yo’sinda ishlab chiqish lozimligi haqida fikr yuritish bilan cheklanamiz. Dastavval, I bobda keltirilganidek mavzu o’quv maqsadini turli ham nazariy, ham amaliy tomonlarini ochib beruvchi serqirra jihatlarini o’zida mujassamlashtiruvchi reja savollarini tuzib olamiz. Mukammal o’quv maqsadini va savollarini to’laqonli yoritib beruvchi jihatlarini tuzib olish bevosita mustaqil topshiriqlarni ishlab chiqishga yordam beradi. Agar biz to’laqonli o’quv maqsadini belgilab olmasak samarali mustaqil ta’limni tashkil etolmaymiz. Shuningdek, o’quv maqsadlari “ustav kapitali auditi” mavzusining nazariy va amaliy jihatlari bilan sug’orilgan bo’lishi kerak. Mustaqil ishlash o’quvchi talabaning murakkablik darajasi turlicha bo’lgan topshiriq va vazifalarni auditoriyada hamda auditoriyadan tashqarida ijodiy va mustaqil bajarib, o’zida bilim, amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishga qaratilgan tizimli faoliyatidir. Mustaqil ishlarning didaktik maqsadi, shakli, individual yoki jamoa bo’lib bajarishga mo’ljallangani, bajariladigan joyiga qarab bir-biridan farq qiladi. Mustaqil ishlash uchun mo’ljallangan mavzularning ilmiyligi, o’quv materiallarining qiziqarliligi, amaliyot bilan 14 Tadqiqotchi tomonidan tuzildi. 36

bog’liqligi, uzviyligi, fanlararo aloqadorligi, shuningdek, muammoli topshiriqlar muhim ahamiyatga ega. O’quvchi-talabani shaxsiy rivojlantirishga yo’naltirilgan mustaqil ishlarni tashkil etish modelining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: 8-rasm. O’quvchi-talabaning shaxsiy rivojlantirishga yo’naltirilgan mustaqil ishlarni tashkil etish modeli . 15 Eng asosiysi, mustaqil ta’lim olish faoliyatini tashkil etishda o’quvchilarning intilish va qiziqishlariga e’tibor qaratish zarur. O’quvchi-talabalarning egallagan bilimlarini amaliyotda qo’llay olishini, ijtimoiy foydali, targ’ibot tashviqot ishlarida ishtirok etishini ta’minlash maqsadga muvofiq. Chunki ularni turli-tuman amaliy, ijtimoiy, tashkiliy, ijodiy faoliyatga jalb etish ham mustaqil ta’lim samaradorligini oshirish omilidir. O’quvchi-talabalar mustaqil ta’lim olishlari jarayonida qo’shimcha adabiyotlarga murojaat qiladi, o’tilgap mavzularni qayta ko’rib chiqadi. Ko’p o’quvchi-talabalar uyga berilgan ma’ruza matnlari ustida ishlaydilar, ma’ruzalar, referatlar tayyorlashda ilmiy- 15 Tadqiqotchi tomonidan tuzildi 37 Dasturiy - maqsadli qism : Nazorat qismi Amaliy qism Ijro qismi o ’ quv rejasidagi fanlar bo’yicha mustaqil ish maqsadlarini belgilash va uni tashkil etish. Turli mus taqil o’quv faoliyati bo’yicha amaliy ko’nikmalarni shakllantirish. Mustaqil ishni bevosita bajarish O ’ quvchi - talabalarning o’quv faoliyatidagi mustaqil ishi natijalarini kuzatish va uni baholash А soslovchi qism O ’ quvchi - talabalarda mustaqil ishga qiziqish uyg’otish.

ommabop, davriy nashrlardan foydalanadilar. Pedagogik hamda texnik-texnologik mustaqil ishlarni ba- jarishda o’quvchi kasbiy faoliyat muammolarini hal etish usullarini egallaydi. O’quv adabiyotlaridan mustaqil foydalanishda o’quvchilar bir muncha qiynchiliklarga duch keladilar. Shu bois o’qituvchi dastlab o’quvchilarda o’quv adabiyotlaridan mustaqil foydalanish bo’yicha quyydagi ko’nikma va malaka- larni shakllantirishi zarur: - o’quv ma’lumotlarini qisqacha ma’ruza tarzida ifodalay olish; - referat yoza bilish; -tegishli o’quv axborotini tanlab, uni sxema, jadval va rasm ko’rinishida ifodalash. Bizningcha, o’quvchilarni o’quv adabiyotlaridan mustaqil foydalanishga o’rgatish uch bosqichda amalga oshirilishi kerak. 1-bosqichda o’qituvchi o’rganilishi lozim bo’lgan mavzu bo’yicha o’quv axborotlari mazmunini sxema, jadval va rasmlar ko’rinishida ifodalab, tayyor holda mashg’ulotga olib kiradi va ularni tushuntiradi. Ularni kompyuter xotirasiga ham kiritish mumkin. Bunda asosiy tushuncha va atamalar alohida izohlanadi. O’quvchilarga mavzuga oid sxema, jadval va rasmlar doimo bir ko’rinishda chizilmasligi, ularni tayyorlashda ijodiy yondashilishi hakida ma’lumot beriladi. 2-bosqichda mashg’ulot jarayonida bevosita o’quvchilarning ishtirokida o’quv axborotlari sxema, jadval va rasmlar ko’rinishida tayyorlanadi. Shu tariqa o’quvchilarda o’quv axborotlarini tanlash, tizimlashtirish, ularni sxema, jadval va rasmlar ko’rinishida ifodalash ko’nikmalari shakllantiriladi. Bunday mashg’ulotlar 2-3 marta tashkil etiladi. So’ngra keyingi bosqichga o’tiladi. 3-bosqichda o’quv axborotlarini sxema, jadval va rasmlar ko’rinishda ifodalashlari uchun o’quvchilarga ma’lum topshiriq yoki mustaqil ishlar beriladi. Bunda o’qituvchi navbatdagi mashg’ulotni 2-bosqichdagi kabi tashkil etib, o’quvchilarning mustaqil ishlashi uchun ko’proq imkoniyat yaratib beradi. O’quvchilar berilgan matnni o’qib uning, mazmunini mustaqil holda tizimlashtiradi, asosiy tushuncha va atamalarni tasnif- laydi. Keyin mavzu mazmunini sxema, jadval va rasmlar ko’rinishida ifodalab, tayyor holda o’qituvchiga taqdim etadilar. O’qituvchi ularni tekshirib, takomillashtirish bo’yicha 38

tavsiyalar beradi. Mashg’ulotlar 2-3 marta xuddi shu tarzda takrorlanadi. So’ng vazifa sifatida o’quvchilarga topshiriqlar beriladi. O’quvchilarning fan bo’yicha butun o’quv yili davomida tuzib borgan tayanch ma’ruza (sxema, jadval va rasm)laridan oraliq va yakuniy nazoratlarda foydalanishiga ruxsat berish maqsadga muvofiq. Bu ularning doimiy izlanishlari va o’quv adabiyotlari bilan mustaqil ishlashiga yanada katta pag’bat uyg’otadi. O’quvchilarni o’quv adabiyotlardan mustaqil foydalanishga o’rgatish ta’lim berish, tarbiyalash, rivojlantirish kabi vazifalarni qamrab oladi. O’quvchilarga mustaqil ishlash bo’yicha uyga vazifa berishda quyi- dagilarga alohida e’tibor bering: • o’quv adabyyoti tuzilishi bilan tanishish; • matnlarga ko’z yugurtirib chiqish; • alohida boblarni o’qish; • o’quv adabiyotidan savollarga javob qidirish; • o’quv materialarini o’rganish. • referat yozish; • qisqacha bayonnoma tuzish; • misolva mashqlar yechish; • test sinovlarini bajarish; • o’quv materiallari mazmunini tushunish va xotirada saqlab qolish. 39

9-rasm. O’quvchi-talabalarni o’quv adabiyotlaridan mustaqil foydalanishga o’rgatish. 16 O’quvchining bilimlarni o’zlashtirgani to’g’risida kitobni necha marta o’qiganiga qarab emas, balki o’quv materiallari mazmunini tushunganiga ko’ra xulosa chiqarish va uni baholash kerak. Bunda o’quvchinng ko’p, o’qishi emas, balki, o’qiganlarini faol eslab qolishi muhim hisoblanadi. O’qituvchi o’quvchilarni o’quv adabiyotlaridan mustaqil foydalanishga o’rgatishda o’quv mashg’ulotining texnologik haritasidan foydalanishi lozim. Birinchi bosqichda o’qituvchi mashg’ulotga tayyorgarlik ko’radi, o’quvchilarning mustaqil o’rganishlari uchun o’quv materialini tanlaydi, o’quv faoliyati maqsadi, vazifasi, natijasi va uni baholash mezonini belgilaydi. Ikkinchi bosqichda mavzuni e’lon qiladi, yangi o’quv materiali mazmuni va mustaqil ishni bajarish tartibini o’quvchilarga tushuntiradi. 16 Tadqiqotchi tomonidan tuzildi 40 O ’ quvchilarni o’quv adabiyotlaridan mustaqil foydalanishga o’rgatishda quyidagilar nazarda tutiladi o ’ quvchilarda o’z bilim ini tekshirish malakasini shakllantirish uyda kitob bilan ishlash orqali darsda olingan bilimlarni mustahkamlash o ’ quvchilarning o’quv materiali mazmunini tushunishlari uchun ularni reja asosida o’qish, mantiqiy - tuzilmaviy sxemalar, jadvallar, rasmlar sh aklda ifoda lash, konspekt yozish kabi amaliy ishlarga o’rgatish

O’qituvchi yana guruhni 3 ta kichik guruhlarga bo’lib, ularni nomlaydi va ularga mustaqil ishlashi uchun topshiriqlar, testlar, tahlil qilish uchun jadvallar, masala-mashqlar beradi. Ularning borish jarayoni quyidagicha. Мустақил ўрганиш учун топшириқлар 1-topshiriq O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2004-yil 15-yanvaridagi 5-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “Moliyaviy hisobot”ning 5-shaklida xususiy kapitalning tuzilmasi haqida o’z fikr-mulohazalaringiz orqali bayon qilib bering. 2-topshiriq Ustav kapitalining shakllanish manbalari haqida ma’lumot bering. 3-topshiriq Ustav kapitali auditini tashkil qilish va o’tkazish tartibining o’ziga xos xususiyatlari haqida bayon qilib bering. Guruhlarga topshiriqlar bergandan so’ng variantlar ko’rinishida testlar beradi. 1-variant 1. Ustav kapitaliga ulush sifatida yoki obuna bo’lingan aksiya qiymatini to’lash hisobiga olingan nomoddiy aktivlarni kirim kilish qaysi hujjatda rasmiylashtiriladi? @A) Ta’sis shartnomasi, qabul qilish topshirish dalolatnomasi B) Oldi-sotdi shartnomasi qabul qilish-berish dalolatnomasi V) Tekinga berish to’g’risida shart-noma G) nomoddiy aktivlarni qayta baholash dalolatnomasi 2. Tekshiruv chog’ida auditor ustav kapitalini ko’paytirishning quyidagi manbalaridan qaysi birini noqonuniy deb hisoblaydi? A) Emitent-aksiyadorlik jamiyatining o’z aksiyalarini ularning nominal qiymatidan yuqori bahoda otishdan olingan mablag’lar ya’ni emission daromad B) Jamg’arma, iste’mol va boshqa fondlar hamda ishlatilmagan zahiralar mablag’lari V) Oldingi yil yakuni bo’yicha taqsimlanmagan foyda 41

@G) Uzoq muddatli bank kreditlari 3. Ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga qo’shiladigan hissalar hisobda va balansda qay tarzda aks ettiriladi? A) Ularning haqiqatda kirim qilinish me’yoriga qarab @B) Aksiyalar obunasiga qarab V) Ularning rejada kirim qilinish me’yoriga qarab G) A va B 4. Ustav kapitalini shakllantirishdagi farq qaysi buxgalteriya hisobi yozuvi amalga oshirilsa, auditor tomonidan to’g’ri deb qabul qilinadi? A) D-t 8310, K-t 8420 B) D-t 4610, K-t 8420 @V) D-t 5210, K-t 8420 G) D-t 8610, K-t 8310 5. Tekshiruv chog’ida auditor ustav kapitalini kamaytirilishini qachon asosli deb hisoblaydi? A) Jamiyatning ustav fondi aksiyalarning nominal qiymatini qisqartirish yo’li bilan kamaytirilganda B) Aksiyalarning bir qismini jamiyatning o’zi keyinchalik muomaladan chiqarish sharti bilan sotib olishi yo’li bilan kamaytirilganda V) Ustav kapitalini har qanday yo’l bilan kamaytirilishi noqonuniy deb topiladi @G) A va B 6. Quyidagilarning qaysilari qo’shilgan kapital tarkibiga kiritilganida auditor qo’shilgan kapital tarkibini to’g’ri shakllangan deb hisoblaydi? A) Aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori bahoda dastlabki sotishdan olingan emission daromadlar B) Tekinga olingan mol mulk V) Ustav kapitalini shakllantirishda hosil bo’lgan kurs tafovutlari 42

@G) A va V 2-variant 1. Mol-mulk tekinga olinganida qaysi buxgalteriya hisobi yozuvi amalga oshirilsa, auditor tomonidan to’g’ri deb qabul qilinadi? A) D-t 1010, K-t 8810 @B) D-t 0130, K-t 8530 V) D-t 0820, K-t 8410 G) D-t 0820, K-t 8310 2. Quyidagilarning qaysilari zaxira kapital tarkibiga kiritilganida auditor zaxira kapital tarkibining to’g’ri shakllanishini asosli deb hisoblaydi? A) Aksiyalarni nominal qiymatidan yuqori bahoda dastlabki sotishdan olingan emission daromadlar B) Tekinga olingan mol mulk V) Mulklarni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar @G) B va V 3. Auditor ta’sischilar ulushlarining ustav kapitaliga qo’shilganligini tasdiqlovchi hujjatlar to’plamiga qaysi hujjatni kiritmaydi? A) Bank ko’chirmalari B) To’lov-topshiriqnomalari nusxalari @V) Amortizatsiya hisoblash qaydnomasi G) Kassa kirim orderlarining kvitansiyalari 4. Auditorlik tekshiruvida korxona ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan ulushlar qo’shilmagan yoki to’liq qo’shilmagan holatlarning aniqlansa, qanday qarorga kelinadi? A) Korxona vaqtinchalik to’xtatilishiga asos bo’ladi @B) Korxona ta’sis etilmagan va tugatilishi kerak deb topilishiga asos bo’ladi V) Korxona faoliyati noqonuniy deb topilishiga asos bo’ladi G) Korxona boshqa korxonaga qo’shilishi kerak deb topilishiga asos bo’ladi 43

5. Ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga qo’shiladigan hissalar hisobda va balansda qay tarzda aks ettiriladi? A) Ularning haqiqatda kirim qilinish me’yoriga qarab @B) Aksiyalar obunasiga qarab V) Ularning rejada kirim qilinish me’yoriga qarab G) A va B 6. Auditor sotilgan mahsulotlarning tannarxi bo’yicha hisob ma’lumotlarini qaysi registrdan oladi? A) Jurnal order №6 B) Jurnal order №11 V) Jurnal order №10 @G) Jurnal order №15 3-variant 1. Auditorlik tekshiruvi natijasida mol-mulkni uzoq muddatli ijaraga berishdan olingan daromadlar operatsion daromadlar tarkibiga qo’shilganligi aniqlandi. Qonunchilikka binoan bu turdagi daromad qaysi qatorga qo’shilishi kerak? A) Mahsulot sotishdan olingan sof tushum @B) Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar V) Asosiy ishlab chiqarish faoliyatidan olinadigan boshqa daromadlar G) Favqulodda daromadlar 2. Auditor tekshiruv jarayonida quyidagi ko’rsatkichlardan qaysi birini moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdan olmaydi? A) Favqulodda foyda B) Olingan dividendlar @V) Tekinga olingan mol-mulk G) Olingan foizlar 44

3. Qo’shma korxonalarning hisob siyosati qaysi hujjatga asosan tuziladi? A) Ta’sischilarning qaroriga asosan B) Soliq kodeksiga asosan V) Mulkdorlarning ustaviga asosan @G) Hamma javoblar to’g’ri 4. Savdo tashkilotlarida ta’sischilar tomonidan ustav kapitaliga qo’shiladigan hissalar hisobda va balansda qay tarzda aks ettiriladi? A) Ularning haqiqatda kirim qilinish me’yoriga qarab @B) Aksiyalar obunasiga qarab V) Ularning rejada kirim qilinish me’yoriga qarab G) A va B 5. Savdo tashkilotida ustav kapitaliga ulush sifatida yoki obuna bo’lingan aksiya qiymatini to’lash hisobiga olingan nomoddiy aktivlarni kirim kilish qaysi hujjatda rasmiylashtiriladi? @A) Ta’sis shartnomasi, qabul qilish topshirish dalolatnomasi B) Oldi-sotdi shartnomasi qabul qilish-berish dalolatnomasi V) Tekinga berish to’g’risida shartnoma G) Nomoddiy aktivlarni qayta baholash dalolatnomasi 6. Ustav kapitali ro’yxatga olingandan keyin qayday buxgalteriya o’tkazmasi beriladi? A) D-t 1010, K-t 8810 @B) D-t 4610, K-t 8310 V) D-t 0820, K-t 8410 G) D-t 0820, K-t 8310 Shu zaylda tahlil qilib tekshirish uchun jadval beriladi 3-jadval 45

Moliyaviy hisobot ma’lumotlarini bir- biriga mosligini tekshirish . 17 Ko’rsatkichlar nomi Shakl raqami Birlamchi ikkilamchi Mos- ligi satri Summa ming so’m Shakl raqami satri Summa ming so’m А 1 2 3 4 5 6 7 Asosiy vositalar: Boshlang’ich qiymat. 1 010 71000 3 130 71000 Mos Eskirish qiymati. 1 011 44500 3 130 44500 Mos Ustav kapital 1 320 80000 5 080 80000 Mos Tao’simlanmagan foyda 1 350 45000 5 080 45000 Mos Va hokozolar 4-jadval 17 Adabiyotlardan foydalanilib tadqiqotchi tomonidan tuzildi. 46

Buxgalteriya balansidagi o’z mablag’lari manbai. 18 I. O’Z MABLAG’LARI MANBALARI Ustav kapitali (8300) 410 27590,0 27590,0 Qo’shilgan kapital (8400) 420 9021,7 9021,7 Rezerv (zahira) kapital (8500) 430 298311,3 623718,1 Sotib olingan o’z aksiyalari (8600) 440 - - Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) (8700) 450 -62807,7 -62807,7 Maqsadli tushumlar (8800) 460 - - Bo’lg’usi xarajatlar va to’lovlar zahiralari (8900) 470 - - I-bo’lim bo’yicha jami (410+420+430+440+450+460+470 satrlar) 480 272115,3 597522,1 Uchinchi bosqichda o’quvchi-talabalarga yordam beradi. To’rtinchi bosqichda 3 ta guruhning bajargan ishini tahlil qiladi va natijalarni baholaydi. Guruhlarni baholashda vaqtdan yutish uchun tekshirishni ularning o’zlariga topshiradi. 1- guruh 2-guruhni, 2-guruh esa 3-guruhni tekshirib baholaydi. Yakunda xulosani o’qituvchi berib, o’quvchi-talabalarning fikr-mulohazalarini so’raydi. Bu darsning yutug’i shundaki bunda o’qituvchi emas balki o’quvchitalabalar ishlaydi, izlanadi va o’z qarashlarini guruhlar oldida so’z va yozma ravishda ifoda etadi. Darsda barcha talabalar qatnashadi va baholanadi. Xulosa qilib aytganda ta’limning barcha bosqichida mustaqil ishlash ko’nikmasi o’ta muhim hisoblanadi. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limida ham mustaqil ish o’quvchilarning bilim olishi va turli faoliyat usullarini egallashlari uchun asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. III BOB. “Ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun metodlarni takomillashtirish masalalari. 18 Bugalterya balansi 1-shakl. 47

3.1. Mavzuni o’qitishda o’ziga xos zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish, qo’llash va tadbiq etish asoslari. Zamonaviy pedagogik texnologiya - ta’limning ma’lum maqsadga yo’naltirilgan shakli, usuli va vositalarining mahsulidir. Kuzatuvlar shuni ko’rsatadiki, aksariyat hollarda o’qituvchi an’anaviy dars jarayonida faqat o’zi ishlaydi, o’quvchilar esa kuzatuvchi bo’lib qolaveradilar. Ta’limning bunday ko’rinishi uquvchilarning aqliy tafakkurini o’stirmaydi, faolligini oshirmaydi, ta’lim jarayonidagi ijodiy faoliyatini so’ndiradi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarining asosiy maqsadi esa o’qitish tizimida o’quvchini dars jarayonining markaziga olib chiqish, o’quvchilarni o’quv materiallarini shunchaki yod olishlaridan, avtomatik tarzda takrorlashlaridan uzoqlashtirib, mustaqil va ijodiy faoliyatini rivojlantirish, darsning faol ishtirokchisiga aylantirishdir. Shundagina o’quvchilar muhim hayotiy yutuq va muammolar, o’tiladigan mavzularning amaliyotga tatbiqi bo’yicha o’z fikrlariga ega bo’ladilar, o’z nuqtai nazarlarini asoslab bera oladilar. Bugungi kunda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash ta’lim vositalarini bir vaqtda bir necha yo’nalishlarda qo’llash imkonini bermoqda: multimedia - interfaol, intellektual va boshqa texnologiyalar, bular ayniqsa gipermatnli yoki gipermedial ko’rinishlarda ko’proq uchraydi. Yangi zamonaviy ta’lim vositalarini qo’llash jarayonini tahlil etish va ta’limni zamonaviy turlarini yuzaga kelish sabablarini o’rganish ularning o’zaro bog’liq holda, ya’ni zamonaviy vositalarini qo’llash, ta’limning zamonaviy turlaridan foydalanishni taqozo etadi. Ushbu faoliyatni amalga oshirish mexanizmi quyidagi qonuniyatga asoslanadi: - ijtimoiy buyurtmani shakllantirish; - zamonaviy ta’lim vositalarini ishlab chiqish; - uni qo’llash texnologiyasini yaratish (ya’ni ta’lim usullari); - ta’lim tamoyillari tizimlarini yaratish (ya’ni zamonaviy ta’lim turlariga xizmat qiladigan qoidalarni shakllantirish). 48

Yuqorida ta’kidlangan faoliyat pedagog-texnolog va metodistlarning to’plangan dalillar va ularni tizimli tahlil qilish asosida kasbiy mahoratni amalga oshirishiga yordam beradi. 19 “Buyurtma - vosita - uslub - yondashuv - ta’lim turi” tizimi-da kino proektor, o’quv magnitofoni, radio va televidenie, lingafon xonasi, avtomatlashtirilgan ta’lim tizimlari, multimedia va gipermantli ta’lim turlarining intellektual tizimi yordamida o’zlashtiriladi. Gipermatnli yondashuvning oddiy matndan farqi, elementlarni chiziqli ketmaketligi ko’p darajali aloqalar asosida taqdim etiladi. Bu ta’lim jarayonini tuzishda axborotlarni ikkita texnologiya: multimedia va gipermatn asosida birlashtirish bilan zamonaviy ta’lim turi gipermedial ta’limni shakllantirishga sabab bo’ladi. Shunday qilib, zamonaviy pedagogik texnologiyalar ta’lim vositalarining yangi avlodi va ta’lim texnologiyasining oxirgi turlari ko’rinishida o’z mohiyatiga ega bo’ladi. Ta’lim jarayonini zamonaviy pedagogik texnologiyalar, axborot - kommunikativ texnologiyalar asosida tashkil etish bugungi kunda ta’lim sifat va samaradorligini oshirishda dolzarb vazifa hisoblanadi. Buning negizida avvalombor ob’yekt ya’ni ta’lim oluvchi faoliyati o’z aksini topishi zarur. Aynan shu jarayon ishtirokchilar faoliyatining zamonaviy pedagogikaning, didaktikaning taraqqiyotini belgilaydigan texnologik ta’limning maqsadi, kafolati mazmunini tashkil etishi kerak. Pedagogik texnologiyalarning vujudga kelishi va rivojlanish tarixi mazmuni hammaga ma’lum. Pedagogik texnologiyalarni mazmun va mohiyatini asoslab beruvchi 25 dan ziyod tavsifnoma mavjud. Buni V.Bespalko, V.Klarin, V.Monaxov (Rossiya), I.Sokomoto (Yaponiya), V.Okon (Polsha), J.Yo’ldoshev (O’zbekiston) lar tomonidan berilgan ilmiy fikr va xulosalar anik va ravshan ko’rsatadi. Lekin pedagogik va axborot texnologiyalari ta’lim jarayoniga to’liq joriy qilindi degan fikrni aytib bo’lmaydi, buning o’ziga xos muammolari mavjud. Bu muammolar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin. ♦ O’quvchi-talabalar faolligining rivojlanish darajasini yuqori emasligi; 19 Tolipov O’.Q., Usmanbaeva M. Pedagogik texnologiyalarning tatbiqiy asoslari - T.: 2006, 82-bet 49

♦ shaxsni rivojlantirishga yo’naltirilgan maqsadlarning to’g’ri bajarilmasligi; ♦ o’quv materiallarini maqbul tarzda yetkazilmasligi; ♦ o’quvchi-talabalar bilish faoliyatini to’g’ri aniqlamaslik; ♦ pedagogik texnologiyalar va axborot texnologiyalari bo’yicha chuqur bilimga ega emaslik yoki ularni qo’llashda pedagogik mahoratning yetishmasligi; ♦ pedagogik mahorati bo’lsada, axborot kommunikativ texnologiyalardan foydalanishni bilmaslik; ♦ mustaqil ta’limni tashkil etishdagi pedagogik nuqsonlar; ♦ ijodiy qobiliyati, erkin fikrlashni to’liq rivojlanmaganligi; ♦ yangiliklarni tez va to’g’ri qabul qilmaslik; ♦ zamonaviy ta’lim vositalaridan foydalanmaslik. Ushbu nuqsonlarni bartaraf etish uchun avvalom bor ta’lim, o’qitish, bilish kabi didaktikaiing asosiy kategoriyalarini chuqur bilish va ular asosida o’quv materialiga mos ravishda texnologik xaritani tuzish birinchi vazifa hisoblanadi. Ikkinchidan, pedagogik texnologiyalarni qo’llashda ta’lim o’qitishning ichki va tashki omillarni to’g’ri aniqlash muhimdir. Ichki omillar tarkibiga akademik o’zlashtirish o’quvchi- talabalarning bilim sifati va darajasi, malaka va ko’nikmalarning shakllanganlik darajasi, talabaning shaxsiy rivojlanish darajasi, o’rganganlilik va anglaganlik darajasi kiradi. Bunda asosiy e’tibor real va rejalashtirilgan o’quv faoliyatining natijalari yuqori bo’lishiga, kam vaqt sarflagan holda yuqori natijalarga erishishga qaratilgan o’quv jarayonini boshqarish, ta’limning yangi klassifikator asosida yaratilgan dasturlari, maqsadlarini o’rgatishga qaratilgan psihologik tayyorgarlikni ta’minlashga, eng asosiysi o’quv materialini o’zlashtirishda yuqori natijalarga erishishga imkon beradigan uslubiy yordam berishiga qaratilishi lozim. Ta’lim samaradorligini oshirishga qaratilgan tashqi omillar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin. 50

10-rasm.Ta’lim samaradorligini oshirishga qaratilgan tashqi omillar . 20 Ta’lim samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan pedagogik va axborot texnologiyalarni qo’llash uchun o’qitishning xususiyatlariga ham alohida e’tibor qaratish zarur. Bunda ham o’qitishning ichki va tashqi xususiyatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Tashqi xususiyatlar tarkibiga quyidagilar kiradi: - ta’lim mazmuni, maqsadi va metodlarining ijtimoiy asoslanganligi; - ta’limning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi xarakterga egaligi; - ta’limning doimiy ravishda muloqot, munosabat ko’rinishdaligi; - ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish natijalari bilan atrof- muxitning uzviyligi va uzluksizligi; Ichki xususiyatlar: 20 O’rat maxsus kasb-hunar ta’limi: “Uzviylik va uzluksizlik” mavzusidagi respublika ilmiy amaliy seminarining maqola va ma’ruza to’plami. T.:2012. 51 O’z bilimini, mutaxassisligi bo’yicha ma’lumotini oshirishga yo’naltirilgan tayyorgarlik darajasi. Kasbiy bilim va kasbiy mahorat darajasi. Mustaqil bilim olishning o’sish sur’atlari. o ’ quvchi - talabaning ijtimoiy hayotga, kasbiy faoliyatga moslashganlik darajasi. Ta ’ lim samaradorligini oshirishga qaratilgan tashqi omillar

- o’quvchi-talaba rivojlanishida bartaraf etish zarur bo’lgan bilish va amaliy vazifalarni bajarish o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etish va ularning aqliy rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadigan zaruriy bilim, malaka va ko’nikmalar darajasi; - o’qituvchi va o’quvchi-talaba hamkorligi; - o’qitishning natijalarini boshqarish jarayoni usullarini variativlikka va o’quvchi faolligini rivojlantirishga qaratilganligi; - o’quv materiallarini o’zlashtirishda talabaning bilmaslikdan-bilishga, bilishdanmalakaga, malakadan-ko’nikmaga qaratilgan faoliyati. Ushbu omillarni hisobga olgan holda ta’lim jarayonini tashkil etish yuqori samara berishi muqarrar. 3.2. “Ustav kapitali auditi” mavzusini mustaqil o’rganishni tashkil etishda metodlarni takomillashtirish yo’llari. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarini o’quv jarayonida qo’llashga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan kunga kuchayib bormoqda. Bunday bo’lishining sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchi-talabalarni faqat tayyor bilimlarni o’rganishga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni egallayotgan bilimlarini o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga o’rgatadi. O’quvchi-talaba faoliyati bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, ilm olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi, shu bilan bir qatorda boshqaruvchi, yo’naltiruvchi vazifalarni bajaradi. 52

Zamonaviy pedagogik texnologiyalar va pedagog mahoratiga oid bilim, tajriba va interfaol metodlar o’quvchi-talabalarni bilimli, yetuk malakaga ega bo’lishlarini ta’minlaydi. Innovatsiya (inglizcha innovation) - yangilik kiritish, yangilikdir. Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va o’quvchi-talabalar faoliyatiga yangilik, o’zgartirishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan interaktiv metodlardan to’liq foydalaniladi. Interaktiv metodlar - bu jamoa bo’lib fikrlash deb yuritiladi, ya’ni pedagogik ta’sir etish usullari bo’lib, ta’lim mazmunini tarkibiy qismlari hisoblanadi. Bu metodlarning o’ziga xosligi shundaki, ular faqat pedagog va o’quvchi talabalarning birgalikdagi faoliyat ko’rsatishi orqali amalga oshiriladi. Elektron - ta’lim muhiti deganda, axborot texnologiyalari yordamida o’rganuvchi va o’rgatuvchi (o’qituvchi) o’rtasidagi to’g’ri va teskari aloqalar jarayoni paydo bo’lishi va rivojiga imkon beruvchi shart-sharoitlar majmuasi vujudga kelganda o’rganuvchining o’quv-bilish faoliyatini shakllantirish va rivojlantirib borish tushuniladi. Ma’lumki, o’quvchi-talabaning o’zi yoqtirgan amaliy faoliyatining mazmuni sezilarli darajada o’zgarib boradi. Vaqt o’tishi bilan uning dunyoqarashi va qiziqishlari o’zgarib ketadi. Ilgari o’quvchi-talaba istalgan mavzuga oid axborotlarni: darslik, ma’lumotnoma adabiyotlar, o’qituvchi beradigan saboqlar, darsni konspektlashtirish vositasida egallagan bo’lsa, bugungi kunga kelib, asosan televizor va radio, kompyuterlashgan o’yinlar orqali o’zlashtirmoqda. Shu sababli ham o’qituvchi zamonaviy voqealikka to’g’ri yondashgan holda ta’lim jarayoniga axborot uzatishning yangi metodlarini olib kirishi zarur. Bu nima uchun kerak? Ma’lumki, o’quvchi-talabaning miya faoliyati axborot va bilimlarni go’yo televidiniyadagi ko’ngilochar dasturlardagi kabi shaklda qabul qilishni xush ko’radi. Shu boisdan ham, ularga darsda taqdim etiladigan axborotlarni media - vositalar orqali o’zlashtirish osonroq bo’ladi. Katta hajmdagi axborotlarni har bir o’quvchi-talaba qisqa vaqt mobaynida o’zlashtirishi, ongida shakllantirishi va amaliy faoliyatida foydalana olishga o’rgatish zarur bo’ladi. Shuning uchun ham darsni shunday tashkil etish kerakki, unda har bir o’quvchi-talaba o’zini erkin his etib, faol ishtirok etsin, darsga qiziqish bilan yondashib, ijodiy fikrlasin, o’z mehnati samarasini ko’rib uni baholay olsin. 53

Bunday murakkab vazifani hal etishda an’anaviy ta’lim metodlariga muvofiq, zamonaviy axborot texnologiyalari, jumladan, kompyuterlardan foydalanib, ta’lim samaradorligini oshirishga erishish lozim. Axir kompyuterdan foydalaninsh, darsni qiziqarliroq qilishidan tashqari, uni qulaylashtiradi, qat’iy differensiallashishi va individuallik xususiyatini oshiradi. Go’yo o’quvchi-talabaning ko’ngliga xush yoquvchi o’yinlarni taqdim etib, uning har bir harakati va talablariga javob beradi. Bu holat ko’pincha o’quvchi-talabalar uchun yetishmaydi. Boshqa tomondan esa, mazkur ta’lim metodi o’qituvchilar uchun ham juda qiziqarli bo’ladi: ularning o’z iqtidolari va bilimlarini to’g’ri baholashlariga, ularning o’zlarini anglashlari va ta’limning yangi noan’anaviy shakl hamda metodlarini izlashlariga yordam beradi. Zamonaviy ta’limda o’quvchi-talabaning ko’ngliga yaqin usulda va turli pedagogik hamda kompyuter texnologiyalaridan foydalanib dars o’tish davr talabidir. Ma’lumki, har qanday pedagogik texnologiya - bu axborot texnologiyasidir, sababi ta’lim jarayonining texnologik asoslarini axborotni qabul qilish va qayta shakllantirish jarayoni tashkil etadi. Bugungi kunda jamiyat hayotiga singib borayotgan, yangi yo’nalish sifatida keng shakllanib borayotgan media ta’lim o’qitishning an’anaviy shakl va usullarini sifat jihatidan yangi darajaga ko’taribgina qolmay, balki fanlarni o’rganish jarayonida yangi variativ uslubiyotlarni yaratishda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu yaratilayotgan uslubiyotlar: predmet bo’yicha masalalar yechish jarayonida bilim oluvchining ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish; o’quvchi-talabalarni fikrlash doiralarini kengaytirish va mantig’ini rivojlantirish; ularning mustaqil ravishda bilim egallash imkoniyatlarini kengaytirish; jarayonlarning abstrakt elementlarini tasavvur qila olish ko’nikmalarini shakllantirish; o’quv-informatsion va tajriba-tadqiqot faoliyatlarini amalga oshirish borasida ko’nikma va malakalarni shakllantirish kabi masalalarni yechishga yo’naltirilgan. Biz taklif etayotgan uslubiyot esa o’quvchi-talabalarning mustaqil ishlarini media ta’lim vositalari (matbuot, televidenie, radio, kino, internet, tele va video konferensiyalar) yordamida tashkil qilishga qaratilgan bo’lib, bu yerda mazkur vositalar fan bo’yicha 54

muayyan jarayonlarni yoritib berish, olib borilayotgan izlanishlar, tadqiqotlar ularning natijalarini obrazli taqdim etish, konstruksiyalash, egallangan bilimlarni shakllantirish imkoniyatlari jamlangan vosita sifatida ahamiyatlidir. O’qituvchi axborot - kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) dan foydalanib, dars o’tishga tayyorgarlik ko’rishga bu jiddiy ta’lim dasturiga oid dars materiali ekanligini unitmasligi zarur. Bundan tashqari, dars maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, uning rejasini tuzishi shart. O’quv materialini tanlashda asosiy didaktik tamoyillarga: o’qituvchi asosan tizimlilik, muntazamlik, qulaylik, darsga diffensial yondashuv, ilmiylik va boshqalarga amal qilishi shart. Yana shuni ham unutmasligi zarurki, kompyuter o’qituvchining o’rnini bosa olmaydi, balki uning faoliyatini to’ldirishda yordam beradi, xolos. Bunday darslarga quyidagi xususiyatlar mos keladi: 55

11-rasm. O’qituvchining f ао liyatini to’ldirishda kompyuterning hususiyatlari. 21 Bundan tashqari, kompyuter quyidagi funksiyalarni ham amalga oshiradi. 21 Samarova SH., To’raev S. Media va pedagogik texnologiyalarning o’ziga xos jihatlari. -infoCOM.uz jurnali. T.2011. 56 D ars faoliyatini to ’ ldirishda kompyuterning xususiyatlari Moslashuvchanlik tamoyili Individual va guruhiy ishlarning samaraliligi Ta ’ limiy axborotlarning cheklanmaganligi Kompyuter bilan muloqot chog ’ ida o’quvchining ijobiy psihologik holatda bo’lishi Ta’limning interaktivlilik va dialoglilik xarakteri Boshqaruvchanlik Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari o ’ quvchi va o’qituvchining harakatlariga javob berish qobiliyatiga ega bo’lib, asosan kompyuter savodxonligi metodikasiga tayaniladi Keng mazmun li axborotga ega bo ’ lib, undan samarali foydalaninish imkoniyati, kompyuterdan ta’limning barcha bosqichlarida: darsga tayyorgarlik ko’rishda, o’qish jarayonida, darsni tushuntirishda ( yangi dars materialini tushuntirish), mustahkamlash, takrorlash, o’quvc hilar bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilishda foydalanish imkoniyatining mavjudligi. o ’ quvchi - talabaning individual xususiyatlariga kompyuterni moslashtirish ta ’ lim jarayonining istalgan vaqtida o’qituvchi tomonidan o’quv jarayoniga tuzatish kiritish mumkin

Kompyuter vositasida dars o’tayotgan o’qituvchi funksiyasi: o Ta’lim axborotlari manbai; o Ko’rgazmali qurol; o Trenajyor; o Tashhis va nazorat vositasi. Kompyuterning funksiyalari: § Matnlarni tayyorlash va saqlash; § Grafik muharrir; § Boshqa turli imkoniyatlarga ega bo’lgan mashina. Darsni loyihalashtirishda o’qituvchi turli dasturiy mahsulotlardan foydalanadi. Darsga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tishda barchaga ma’lum bo’lgan matnlar bilan ishlash imkonini beruvchi Word, Access ma’lumotlar bazasi, elektron taqdimotlar tayyorlashda Power Point dasturini o’zida jamlagan Microsoft Office paketidan keng foydalaniladi. Dars dasturini tayyorlash jarayonida katta axborotlar manbaidan foydalanilish orqali dars jarayonidan yaxshi natijalar hamda bilimlarni tekshirishda qulay sharoitlarga ega bo’lish mumkin. Word matn muharriri sifatida darsda tarqatma va didaktik materiallar tayyorlash imkonini beradi. Power Point dasturi dars samaradorligini va qiziqarliligini oshirishda ahamiyatga molik bo’lgan elektron taqdimotlar tayyorlashda keng qo’llaniladi. Axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalaninshning afzalligi: - Ta’limni individuallashtirish; - O’quvchilar mustaqil ishlarini mujassamlashtirish; - Darsda amalga oshirilgan darslar hajmining oshishi; - Internetdan foydalanilganda axborot oqimi doirasining kengayishi; - Darsda o’yinli texnologiyalardan, turli ish shakllaridan foydalanish natijasida o’zlashtirishda faollik, darsga motivatsiyaning kuchayishi; Yangi texnologiyalar o’qituvchida ham shunday usulda dars o’tish orqali, kompyuter taqdim etayotgan imkoniyatlar - yorqin rang barang olamdan o’z ishidan qoniqish, xattoki, qiziqarli idrok etish jarayonlaridan huzurlanishni baxsh etadi. Agar ilgari o’quvchi- talabalarni dars tayyorlashga majbur qilingan holatlari bo’lsa, kompyuter vositasida dars 57

o’tishda ularning o’zlarida darsga alohida qiziqish yuzaga kelib, mashg’ulotlarga jiddiy yondasha boshlaydilar. Darsni axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanib o’tishda o’qituvchi o’z mehnatining ko’p qismini kompyuterga yuklashi mumkin bo’ladi. Bu bilan darsni yanada qiziqarli, rang-barang qilib, mazmunan boyitadi. O’qituvchi o’quvchi-talabaning mehnatini o’z vaqtida holisona baholab boradi, o’quvchilarga noan’anaviy saboq berish usullarini topishga ijodiy yondashadi. Bu esa o’qituvchining kasbiy jihatdan rivojlanishiga asos bo’ladi. O’quvchi-talabaning bilimini qisqa vaqt mobaynida aniqlab, uni to’g’ri yo’naltirishida o’qituvchi oldida qulay imkoniyat yaratiladi. Bundan tashqari, o’quvchi-talaba olish kerak bo’lgan axborotni hali davr talabiga mos vaqtidayoq, o’z dolzarbligini yo’qotmasdanoq olish imkoniyati mavjudligi va topshiriqlarning murakkablik darajasini to’g’ri baholash sharoiti yaratiladi. O’quvchilar tomonidan zamonaviy axborot texnologiyalarini o’z vaqtida o’zlashtirilishi, turli fandan dars o’tish mobaynida axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishi evaziga o’quvchi-talabalar nafaqat shu fanga oid bilmlarni, balki kompyuter savodxonligini, unda ishlash malakalarini ham o’z vaqtida o’zlashtirib boradilar. Kompyuterda masalalarni yechish, jadval va grafik yechimlarni tuzish, rasmlar chizish kabi ko’plab imkoniyatlarga ega bo’ladilar. Bu esa o’quvchitalabalar ijodiy tafakkuri rivojlanishiga zamin bo’lib xizmat qiladi. Axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalaninshning kamchilik va muammolari: - Barcha o’qituvchi va o’quvchi-talabalar ham uylarida kompyuterga ega bo’lmasliklari mumkin; - Maktablardagi kompyuter sinflarida yaratilgan imkoniyatdan foydalanishi hamda o’qituvchilar kompyuter vositasida dars o’tishga tayyorgarlik ko’rishlari uchun alohida vaqt ajratishlari talab etiladi; - O’qituvchilarning kompyuter savodxonligining yetarli darajada emasligi; 58

- Informatika fani o’qituvchisi bilan bevosita muloqotda bo’lmaslik; - Internetda ishlash malakasining yetarli darajada emasligi; - Kompyuter savodxonligini dars mashg’ulotlariga uyg’unlashtirish malakasining yetarli darajada emasligi; - Kompyuter vaqtining barchaga yetishmasligi; - O’quvchi-talabalarni dars mashg’ulotidan ko’ra o’yin, musiqa va boshqalar qiziqtirishi holatlari kabilar ham yuzaga kelishi mumkin. Shunday bo’lsada, o’z kasbining mahoratli sohibi bo’lgan o’qituvchi tomonidan o’zining chuqur bilimi, katta tajribasiga tayangan holda axborot- kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanib o’tkazilgan dars mashg’ulotlari, o’quvchilar ko’z oldida namoyish etilgan media mahsulotlari, ko’rgazmali materiallari asosida yanada qiziqarli bo’lib, oson o’zlashtiriladi va ularda mustaqil fikrlash hamda o’z ustida ishlash malakalarini mustahkamlab, rivojlantiruvchi ta’sir etadi. Shunday qilib, kasb-hunar ta’lim muassasalari o’quv mashg’ulotlarida, xycycan o’quvchi-talabalar mustaqil ishlar uchun o’quv materiali mazmunini aniqlash va ish jarayonini tashkil etishda, o’quvchi-talabalarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtirishda axborot - kommunikatsiya texnologiyalari, mediata’lim vositalari, xususan multimedia vositalaridan foydalanish yangidan-yangi imkoniyatlarni ochib berar ekan. Bu kabi jarayonlar mashg’ulotlarning emotsionatik jihatidan kuchayishi, talabalarning o’quv bilish faoliyati jarayonida bir qadar o’zgarishlarning yuzaga kelishi, ularning o’quv jarayoniga, qolaversa faoliyatining natijalariga bo’lgan munosabatini o’zgarishiga olib keladi. XULOSA VA TAKLIFLAR Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki, iqtisodiy yo’nalishlardagi kasbhunar kollejlarida zamonaviy o’quv jarayonini tashkil etish, ularda ta’lim olayotgan o’quvchi- talabalarga mukammal iqtisodiy tafakkur g’oyalarini singdirish bugungi kundagi eng muhim 59

dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Xususan, biz tomonimizdan o’rganilayotgan Audit fanining tarkibiy mavzularidan sanalgan “Ustav kapitali auditi” bo’yicha sifatli o’quv jarayonini tashkil etishda eng avvalo uning nazariy asoslarini chuqurroq o’rganishni taqozo etadi. Chunki, mavzu bo’yicha mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish va qo’llash uchun eng avvalo mazkur mavzu bo’yicha o’quv jarayonini tashkil etishda pedagogka nazariy bilim zarur bo’ladi. Nazariy bilimni chuqur o’rganmasdan turib mustaqil ta’limni tashkil etib bo’lmaydi. Shuningdek, chuqur o’rganilgan nazariy bilim turli metodlarni qo’llashda va uni uyg’unlashtirish jarayonini olib borishda qo’l keladi. Mavzu bo’yicha mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqishda va samarali o’quv jarayonining asosiy shakllaridan hisoblangan ma’ruza va amaliy mashg’ulotda zamonaviy ta’lim jarayonini tashkil etishda faqatgina «Ustav kapitali auditi» ni tashkil qilish va o’tkazish tartibining nazariy jihatlari bilan cheklanish fikrimizcha noto’g’ri hisoblanadi. Chunki, o’rganilayotgan mavzuimiz bevosita audit faniga bog’liq bo’lib, uning amaliy jihatlarini, hamda o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish zaruriyatini tug’diradi. Mavzuimiz bevosita amaliyot bilan bog’liq, nazariy ko’nikma bilan cheklanish va amaliy xususiyatlarini e’tiborga olmaslik biz tomonimizdan o’rganilayotgan mavzu bo’yicha mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqishni murakkablashtiradi. Mavzu bo’yicha mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish metodi orqali o’quv jarayonini tashkil etishda va o’quvchi-talabalarning mustaqil o’rganishlari uchun shart-sharoit yaratish hamda ular samaradorligini oshirishda turli o’qitishning ta’lim texnologiyalaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. O’quv jarayonining asosiy shakllari hisoblangan ma’ruza va amaliy dars mashg’ulotlarida mustaqil ta’lim metodlaridan ham foydalanishimiz mumkin. Lekin, mavzuimiz doirasidan chetga chiqmasdan o’quvchi talabalarni mazkur mavzuni chuqur anglab yetishlari uchun “ustav kapitali auditi” mavzusi bo’yicha turli mustaqil ish topshiriqlarini qay yo’sinda ishlab chiqish lozimligi haqida fikr yuritish bilan cheklanamiz. Dastavval, I bobda keltirilganidek mavzu o’quv maqsadini turli ham nazariy, ham amaliy tomonlarini ochib beruvchi serqirra jihatlarini o’zida mujassamlashtiruvchi reja savollarini tuzib olamiz. Mukammal o’quv maqsadini va savollarini to’laqonli yoritib beruvchi 60

jihatlarini tuzib olish bevosita mustaqil topshiriqlarni ishlab chiqishga yordam beradi. Agar biz to’laqonli o’quv maqsadini belgilab olmasak samarali mustaqil ta’limni tashkil etolmaymiz. Shuningdek, o’quv maqsadlari “ustav kapitali auditi” mavzusining nazariy va amaliy jihatlari bilan sug’orilgan bo’lishi kerak. Yana kasb-hunar ta’lim muassasalari o’quv mashg’ulotlarida, xycycan o’quvchi-talabalar mustaqil ishlar uchun o’quv materiali mazmunini aniqlash va ish jarayonini tashkil etishda, o’quvchi-talabalarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtirishda axborot - kommunikatsiya texnologiyalari, mediata’lim vositalari, xususan multimedia vositalaridan foydalanish yangidan-yangi imkoniyatlarni ochib berar ekan. BMI bo’yicha olib borilgan amaliy tahlillar va amaliyot davrida olingan ko’nikmalardan kelib chiqib quyidagi taklif tavsiyasidagi chora tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: - iqtisodiy yo’nalishdagi kasb-hunar kollejlarida mutaxasisliklar bo’yicha ishlab chiqilgan ishchi o’quv rejasidagi fanga ajratilgan mustaqil ta’lim soatlaridan unumli foydalanish lozim, aksariyat hollarda mana shu ajratilgan soatlardan o’quvchi talabalarga zaruriy ko’rsatmalar talab darajasida emas. Shu maqsadda mustaqil ta’limni amalga oshirish bo’yicha ko’rsatmali dasturlar ishlab chiqish kerak; - o’quvchi-talabalarning fikrlash qobiliyatlarini faollashtirishda axborot - kommunikatsiya texnologiyalari, mediata’lim vositalari, xususan multimedia vositalaridan foydalanish yangidan-yangi imkoniyatlarni ochib beradi; - audit fanining nafaqat biz o’rganadigan ustav kapitali auditi mavzusi bo’yicha, balkim boshqa mavzular hamda biz tomonimizdan o’rganilayotgan mavzuimizga bevosita aloqador bo’lgan mavzular bo’yicha o’quvchi-talabalarning amaliy ko’nikmasini shakllantirish maqsadida “Audit-klass” komputer sinflarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir; - yuqoridagi tashkil etilishi lozim bo’lgan “Audit-klass” komputer dastur zaxiralaridan maqsadli auditorlik tekshirishni o’quvchi talaba mustaqil topshiriqlarni bajarishi uchun pedagoglar va dasturchilar tomonidan maxsus “Audit” amaliy dasturlari bilan muntazam boyitib borishlari zarur. 61

O'xshashlar

“Mehnat haqidan soliqlar va boshqa ushlanmalar hisobi” mavzusini mustaqil o’rganish uchun topshiriqlar ishlab chiqish

Ustav, qo’shilgan va rezerv kapitali hisobi va auditi

Kichik biznes su’bektlarida soddalashtirilgan buxgalteriya hisobi mavzusini o’qitishda mustaqil ishlar mavzusini tanlash va ularni baholash metodikasi

“Tovar-moddiy zahiralar hisobi” mavzusida dars o’tish metodlari va ularni qo’llashni takomillashtirish

“Buxgalteriya hisobining registrlari va shakllari” mavzusida dars o’tishda modellashtiruvchi o’yin metodini qo’llash