Саноат корхонасида ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришни такомиллаштириш йўллари - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Саноат корхонасида ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришни такомиллаштириш йўллари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

879.5 KB

Ko'chirib olish

« Саноат корхонасида ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришни такомиллаштириш йўллари »

МУНДАРИЖА КИРИШ…………………………………………………………………....….. I-БОБ. ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА КОРХОНАДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ............................ 1.1. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхонани бошқариш тамойиллари, мақсад ва вазифалари ............................................................... 1.2. Корхонада ишлаб чиқаришни ташкил этишда менежментнинг моҳияти ва ўрни................................................................................................. 1.3. Корхонада иқтисодий салоҳиятни ифодаловчи кўрсаткичлар таснифи II-БОБ. САНОАТ КОРХОНАСИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИНИ БОШҚАРИШ ВА УНИНГ ХЎЖЛИК ФАОЛИЯТИ ТАҲЛИЛИ ( « TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI » UK МИСОЛИДА).................................................................................................... 2.1. « TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI » UK нинг қисқача тавсифи , асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлари таҳлили ......................... 2.2. « TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI » UK нинг молиявий кўрсаткичлари таҳлили.................................................................... 2.3. « TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI » UK нинг рентабеллик кўрсаткичлари таҳлили III-БОБ. САНОАТ КОРХОНАСИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИНИ ВА УНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ................................................................................... 3.1. Саноат корхонасида ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришни ташкил этишни ривожлантириш ва унинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари.. 3. 2 . Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноат корхонасида ишлаб чиқаришни самарали ташкил қилишни такомиллаштириш .............. ХУЛОСА………………………………………................................................ ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ ....................................

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Мустақилликка эришилгандан сўнг республикамизда ижтимоий-сиёсий ҳаётидаги туб ўзгаришлар, бошқаришнинг маъмурий буйруқбозлик тизимидан бозор муносабатларига ўтиши кишилар ҳаёти ўзгаришига сабаб бўлмоқда. Шахс эркинлиги, тадбиркорлик, ижодчилик масалаларини илгари сурди. Республика умуминсоний тамойилларга асосланиб, уларга мувофиқ энг муҳим қадрият – инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, иззати, қадр-қиммати ва бошқа ҳуқуқларига оғишмай амал қилиб келмоқда. Жамиятдаги, иқтисодиётдаги ўзгаришларни муваффақиятли амалга ошириш учун инсонларнинг ижтимоий қарашларини ўзгартириш, улар янги билимларни ўзлаштириши учун имконият яратиш лозим. Бу билимларнинг муҳим қисми – менежмент маҳорати ва илмини эгаллаш ҳисобланади. Менежмент кишиларга вазифани бажариш, ўзга кишиларнинг меҳнати, заковати, феъл атвори сабабаларидан фойдаланган ҳолда қўйилган мақсадга эришиш қобилияти, шунингдек, ишлаб чиқаришни унинг самарадорлигини ошириш ва фойда олиш мақсадида бошқариш усуллари, воситалари ва шаклларидир. Менежмент инсон билимининг бизнеси қандай амалга оширишни тушунишгагина эмас, балки турли вазиятларда хатога йўл қўймасликка эришишга имкон берувчи соҳани ифодалайди. Мамлакатимиз Президенти И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида» асарида кучли ижтимоий сиёсат, аввало сермаҳсул меҳнат қилиш учун яхшироқ рағбат ва имкониятлар яратишдан иборатлиги, иқтисодий йўл танлаш ва фаолият кўрсатиш эркинлигига бўлган кафолатли ҳуқуқни қарор топтириш ҳамда аҳолининг меҳнат ва ижтимоий фаоллигини оширишдан иборатлигини алоҳида таъкидланади. Бозор муносабатларига ўтиш ишлаб чиқариш ва бозорнинг самарали ўзаро таъсирини, давлат бошқаруви ва корхоналарнинг ўз-ўзини

бошқаришнинг мутаносиб нисбатда бўлишини таъминловчи такомиллашган хўжалик механизмини яратишга йўналтирилгандир. Ишлаб чиқариш қурилиши учун мўлжалланаётган жами инвестицияларнинг қарийб тўртдан уч қисмини янги ишлаб чиқариш корхоналарини барпо этиш, реконструкция ва модернизация қилиш учун йўналтиришга тўғри келмоқда. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида қурилиш корхоналарида бошқарув ва ишлаб чиқариш жараёни самарадорлигини ошриш бугунги куннинг муҳим устувор йўналишларидан биридир. Шунга кўра корхоналар фаолиятида замонавий бошқарувни ташкил этиш ва у орқали ишлаб чиқариш самарадорлигига эришиш кўплаб имкониятларни яратади. БМИнинг мақсади – корхонада ишлаб чиқариш фаолиятини бошқаришни самарали ташкил қилишга қаратилган таклифлар тайёрлаш. Бунга эришиш учун қуйидаги вазифалар белгиланди: - иқтисодиётни модернизациялаш шароитида менежмент тушунчаси ва унинг моҳиятини янада чуқурроқ ўрганиш; - корхоналарнинг хўжалик ишлаб чиқариш фаолиятининг молиявий- иқтисодий аҳволини таҳлил этиш; - корхонада ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил қилиш мезонларини аниқлаш; - корхонада бошқариш ва ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини таҳлил этиш йўлларини ишлаб чиқиш. БМИининг объекти – «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK. БМИнинг предмети – саноат корхонасида ишлаб чиқариш жараёнини бошқариш жараёнида вужудга келадиган иқтисодий жараёнлар мажмуи. БМИнинг янгилиги қуйидагилардан иборат: - корхоналарнинг хўжалик ишлаб чиқариш фаолиятининг молиявий- иқтисодий аҳволини таҳлил қилинди ва таҳлиллар натижасида амалий тавсиялар тайёрланди;

- корхонада ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил қилиш мезонларини аниқланди; - корхонада бошқариш ва ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини таҳлил этиш йўлларини ишлаб чиқилди.

I-БОБ. ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА САНОАТ КОРХОНАСИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИНИ ТАШКИЛ ҚИЛИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхонани бошқаришнинг тамойиллари, мақсад ва вазифалари Корхонани бошқаришда самарадорликка эришиш учун, аввало, бошқарувнинг мақсадлари, шунингдек, воситалари ва унга эришиш усулларини аниқ белгилаб олиш зарур. Шу билан бир пайтда бошқарув мақсадлари тушунарли бўлишдан ташқари, улар барча бажарувчилар томонидан амалга оширилишига ҳам эътибор бериш лозим. Тўғри қўйилган мақсад корхона раҳбарининг, шунингдек, бутун жамоа ва ҳар бир ходимнинг манфаатларини ифодалайди. Бундай натижага корхонанинг жорий ва истиқболдаги ривожланиши бўйича вазифалар мажмуасининг бир бўлагига айланган ҳолда эришиш мумкин. Бундай ёндашув, ишлаб чиқариш мақсадининг ишлаб чиқаришни бошқариш билан мослашувини таъминловчи энг қисқа йўлга олиб келади. Бундай мослашув эса, бошқарувнинг ҳам тизим сифатида, ҳам алоҳида фаолият тури сифатида мақсадга мувофиқлигидан дарак беради. Деярли ҳар бир корхонанинг мақсад ва вазифалари бугунги кунда “Корхоналар тўғрисида”ги қонунда белгилаб берилган ва шу қонун асосида тартибга солиб турилади. Юқори сифатли ва рақботбардош маҳсулотларни энг кам харажатлар асосида ишлаб чиқариб энг кўп даромад олишини таъминлаб, инқирозга учрашдан сақлайди ҳамда ҳар бир корхонанинг асосий вазифаси ҳисобланади. Бошқарувнинг барча вазифалари ушбу мақсад амалга ошишига хизмат қилиши лозим. Бошқарувнинг самарадорлигига кўп жиҳатдан корхона олдига қЎйилган мақсадлар ва бажарилувчи вазифаларнинг ўзаро муносабатлари ёрдамида эришилади.

Корхонани бошқаришнинг мақсадларини қуйидаги турларга бўлиб таснифлашимиз мумкин: *0 амалга ошириш муддатига кўра - жорий ва истиқболли; *1 аҳамият даражасига кўра - асосий (стратегик) ва иккинчи даражали (тактик); *2 бошқарув объекти муносабатига кўра - хусусий ва умумий; *3 натижага эришиш даражасига кўра - якуний ва оралиқ ёки босқичли. Бошқарув жараёнида жорий мақсадларни истиқболдаги мақсадларга, хусусий мақсадларни умумий мақсадларга, оралиқ мақсадларни якуний мақсадларга мос келиши ва бўйсинишини таъминлаш зарур. Асосий мақсадларни амалга оширишга кўпроқ эътибор қаратиш керак. Корхона ёки унга тенглаштирилган хўжалик субъектларини бошқариш фаолияти тўлалигича шу вазифаларни бажаришга қаратилиши лозим. Асосий мақсадни иккинчи даражали вазифалардан ажрата олиш қобилияти, замонавий менеджерларнинг энг муҳим профессионал кўрсаткичларидан биридир. Бошқарув жараёни асосан даврий (циклик) характерга эга бўлади. У мақсад ва вазифаларни белгилаш билан бошланиб, уларни бажариш, яъни муайян бир натижаларга эришиш билан тугалланади. Натижалар тўғрисида (мақсадга эришиш даражаси) олинган ахборотлар асосида янги вазифалар белгиланади ва бошқарув цикли қайтадан бошланади. Бундай циклларнинг сони бир нечта бЎлиб, улар биринчи ўринда бошқарув объектининг ўзига хос хусусиятлари ва бошқа кўрсаткичлар билан ифодаланади. Амалиётда турли хил сабабларга кўра, ишлаб чиқариш белгиланган параметрлардан четга оғиши, бошқарув эса қўйилган мақсадга эришмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда оператив тартибга солиш йўли билан четга оғишлар олиб ташланади ва ишлаб чиқариш жараёнининг меъёрий тарзда фаолият юритиши таъминланади. Умуман олганда, бошқарув циклини - мақсад ва вазифаларни белгилашдан то натижаларга эришишгача қуйидаги чизма шаклида кўрсатиш мумкин ( 1.1 -расм).

1.1 - расм . Бошқарув цикли 1 Корхонани бошқаришнинг самарадорлиги, мақсадларни шакллантириш ва амалга оширишга қанчалик кам вақт сарфланса, шунчалик юқори бўлади. Бунга корхона раҳбари (менеджери) ва бошқарув функцияларини бажаришга масъул бўлган бошқа шахсларнинг тажрибаси ва малакасидан ташқари, бошқарув амалиёти ва иш тартибига сарфланувчи вақтнинг қисқартирилиши, бошқарув жараёнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш, бошқарув қарорларини қабул қилиш ва амалга оширишни оқилона ташкил қилиш бўйича ташкилий-техникавий чора-тадбирлар мажмуасини қўллаш ҳисобига эришилади. Ижобий натижага эришишга қаратилган қарорни тўғри қабул қилиш учун бу қарорни қабул қилиш оқибатида юзага келиши мумкин бўлган натижаларни олдиндан кўра билиш, ривожланиш истиқболларининг турли вариантларига тўғри баҳо бериш зарур. Бу эса корхонани бошқаришнинг асосий стратегик вазифаларини белгилаб беради. Улар қаторига нафақат максимал даромад олишни, балки ишлаб чиқаришни қайта таъмирлаш ва 1 Шарифхўжаев М. , Абдуллаев Ё . Менежмент. Дарслик. - Т., Ўқитувчи, 2001.Ма қ садларни белгилаш ва қ ўйиш Қ арорларни қ абул қ илиш Маълумотларни тўплаш ва уларни қ айта ишлаш Қ арорларни амалга ошириш Қ арорлар натижасини ба ҳ олаш НатижаларБош қ арув тажрибаси

модернизациялаштириш, истеъмолчилар талабига жавоб берувчи замонавий маҳсулотларни ишлаб чиқариш, фаолият йўналишларини бугунги кун ва келажакдаги истиқболарини эътиборга олиб белгилаш ҳам киритилади. Санаб ўтилганларнинг охиргиси ўз навбатида ижодий ёндашувни ва бошқарув қарорларининг янги йўналишларини излашни талаб қилади. Бошқарув қарори - бошқарув фаолияти технологиясидаги муҳим бЎғиндир. Бошқарувнинг мақсад ва вазифаларини амалга ошириш кўп жиҳатдан қарорларнинг тўғри қабул қилинишига боғлиқ бўлади. Бошқарув қарори бир томондан асосан корхонанинг раҳбарлари томонидан амалга оширилувчи мантиқий-фикрий фаолият бўлса, иккинчи томондан, эмоционал- психологик ҳатти-ҳаракатдир. У инсоннинг бошқарув қарорларини қабул қилиш жараёнларида тўплаган тажрибаси, билими ва фикрлаш доирасининг чуқурлигига боғлиқ бўлади. Бошқарув қарорлари қуйидаги белгилар бўйича таснифланади: *4 компетентлик ва масъулият бўйича - якка тарзда ёки коллегиал ( жамоа ) бошқарув қарорлари; *5 мазмуни бўйича - илмий-техник, иқтисодий, ташкилий, ижтимоий бошқарув қарорлари; *6 характери бўйича - оператив-тақсимловчи, хўжалик-рахбарлик ва меъёрий бошқарув қарорлари; *7 таъсир кўрсатиш йўналиши бўйича - ички ва ташқи; *8 таъсир кўрсатиш миқёси бўйича - хусусий ва умумий (мажмуавий); *9 таъсир кўрсатиш даври бўйича - бир марталик ва кўп марталик. Бошқарув қарорлари амалга ошириш имкониятлари, ўз вақтида амалга ошириш, аниқлик, қонунийлик ва шу каби талабларга жавоб бериши лозим. Бажариш жараёнида энг кам ўзгартириш ва тузатишларга учрайдиган қарор энг яхши қарор ҳисобланади. Амалиёт шуни кўрсатадики, ҳозирги пайтда кўплаб корхоналарнинг раҳбарлари бошқарув фаолияти жараёнида тўғри қарор қабул қилиш учун етарли билим ва тажрибаларга эга.

Маълумки, бошқарув қарорлари ишлаб чиқариш воситаларига қараганда, кўпроқ муайян шахсларга йўналтирилган бўлади. Шу сабабли бошқарув ва бошқарув қарорлари - биринчи ўринда ишлаб чиқариш жараёнида одамлар ўртасида юзага келувчи муносабатлардир. Бу ерда ўз ваколатлари доирасида бошқарув қарорини қабул қилувчи шахс ёки бошқарув идорасининг қандай тамойилларга таяниб иш кўриши муҳим аҳамиятга эга. Тамойил - махсус белги (категория) бўлиб, алоҳида шахс ёки жамоа қарор қабул қилишда унга таянади. Тамойил фақат инсонгагина хосдир. Машиналар ва жониворлар бирон-бир тамойилга эга бўлмайди. Маълум бир тамойиллардан келиб чиққан ҳолда айнан инсон ўзини ўраб турган дунё билан муносабатларини яратади (уй, кўприк қуради, кемасозлик ва ҳоказоларни амалга оширади). Корхонадаги бошқарув фаолияти шунингдек, маълум бир тамойиллар асосида амалга оширилади. Бу тамойиллар биринчидан, ишлаб чиқариш қатнашчилари орасидаги келишувларни ўрнатса, иккинчидан, юзага келиши мумкин бўлган хатоларнинг олдини олади ҳамда бошқарув меҳнатининг самарадорлигини оширади. Замонавий фан ва менеджмент амалиёти корхоналарни бошқаришнинг қуйидаги тамойилларини энг асосийлари сифатида қабул қилади: 1) илмийлик; 2) тизимлилик ва комплекслик; 3) якка бошқарув ва коллегиаллик; 4) тартиб ва адолат; 5) ходимларни моддий ва маънавий рағбатлантириш; 6) тежамкорлик ва самарадорлик; 7) ташаббускорлик ва корпоратив руҳият; 8) ваколат ва мажбурият. Бошқарувнинг илмийлик тамойили ўзакларнинг ўзагидир. Амалда бу тамойил, аввало жамият ривожланишининг объектив қонунлари ва фан- техника ютуқларидан хабардор бўлишни талаб қилади. Унинг ёрдами билан

ишлаб чиқариш ва бошқарувнинг зарурий мутаносиблиги таъминланади, бошқарув қарорларидаги хатолар камайтирилади, оғирлик маркази энг катта сифат ва миқдор ютуқларига эришишга ўтказилади. Илмийлик тамойили ишлаб чиқариш масалаларини ҳал қилишда иқтисодий-математик усуллардан кенг фойдаланиш, бошқарувнинг мақсадли- дастурий усулларини амалга киритиш, замонавий электрон-ҳисоблаш техникаси ва бошқарувнинг автоматлаштирилган тизимларидан фойдаланишни кўзда тутади. Тизимлилик ва комплекслик тамойили илмийлик тамойилининг давоми бЎлиш билан бирга, ўзининг мустақил аҳамиятига ҳам эга. У бошқарилаётган тизимнинг вертикал ва горизонтал йўналишлари бЎйича барча хусусиятларини қамраб олишни кўзда тутади. Тизимлилик ва комплекслилик тамойили бошқарув усулларининг тарқоқликдаги тамойилларига ҳамда бир дақиқалик фойда ва эҳтирос туфайли юзага келувчи қарорларга қарши қўйилади. У ишлаб чиқаришнинг бир маромда амалга оширилишини таъминлашга хизмат қилади, ишлаб чиқариш учун қулай шароит яратади. Якка бошқарув ва коллегиаллик корхонани бошқаришнинг муҳим тамойилларидан биридир. Бу тамойил, айниқса, акционерлик шароитларида фаолият юритувчи корхоналарда аниқ кўзга кўринади. Якка бошқарув ҳар бир хўжалик раҳбари ўз ваколати доирасидаги масалаларни ҳал қилишда қонун томонидан берилган ҳуқуқларга асосан бир ўзи (якка тарзда) қарор қабул қилишини ҳамда корхона фаолияти учун шахсан жавобгарлигини англатади. Бундан ташқари, якка бошқарув ходим буйруқларни фақат битта бевосита (тўғридан-тўғри) бошлиқдан олиши мумкин ёки шарт бўлган ҳолларни ҳам англатади. Коллегиа л лик корхона жамоасининг ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган қарорларни қабул қилишдаги фаол иштирокида ифодаланади. Маълум бир маънода, айниқса, бошқарувнинг ирода билан боғлиқ бўлган усулларида коллегиаллик якка бошқарув қарама-қаршиликни англатади. Бозор

иқтисодиёти шароитларида ушбу тамойилнинг имкониятлари сезиларли равишда кенгайтирилган. Тартиб ва адолат – бу, бошқарувнинг ҳар бир қадамда ўзини эслатиб турувчи тамойилидир. Кўп ҳолларда айнан шу тамойилга кўра корхона ва унинг раҳбарига тавсифнома берилади. Корхона раҳбари қанчалик билимли ва тажрибали, унинг касб маҳорати ва маданияти қанчалик юқори бЎлса ҳамда у жамоа тўғрисида қанчалик кўп қайғурса, тартиб ва адолат кўрсаткичлари шунчалик юқори бўлади. Қисқароқ қилиб айтганда, тартиб – бу, ҳар бир киши ва ҳамма нарса ўз жойида бўлишини, адолат эса раҳмдиллик ва одилликнинг уйғунлигини англатади. Ходимларни моддий ва маънавий рағбатлантириш тамойили меҳнат унумдорлигини оширишда муҳим туртки ҳисобланади ва бошқарув тизимининг самарадорлигини акс эттиради. Ходимларнинг садоқати ва қўллаб-қувватлашига эришиш мақсадида улар ўз хизматлари учун, ишчилар эса бажарилган ишнинг сифати ва миқдори учун адолатли тарзда ҳақ олишлари зарур. Бундан ташқари, маънавий рағбатлантириш моддий рағбатлантиришдан кам аҳамиятга эга эмас. Тежамкорлик ва самарадорлик тамойили – бу, корхона бошқарувининг барча бўғинларида амалга оширилиши лозим бЎлган тамойилдир. Бу тамойилнинг моҳияти моддий ва меҳнат ресурсларидан тежамкорлик билан фойдаланиш, энг кам харажатлар билан энг кўп натижаларга эришиш, ишлаб чиқариш заҳираларидан тўлиқ фойдаланишда ифодаланади. Бироқ бу тамойил истисно тариқасида қўлланмай, фақат корхона раҳбарининг эмас, балки бутун жамоа ва биринчи ўринда хом ашё ва материаллардан тайёр масулот яратувчи ишчиларнинг меҳнат қоидасига айланган тақдирдагина ҳақиқий тасдиғини топади. Ташаббускорлик ва корпоратив руҳият бошқарувнинг муҳим тамойили бўлиш билан бирга, корхонанинг бозор тизимида муваффақиятли фаолият юритишига туртки ҳамдир. Умуман олганда, бошқарув ташаббускорликсиз, истиқболни кўрмасдан, ижодий ёндашувсиз

муваффақиятларга эришиши амримаҳолдир. Бошқарув ижодий негизни, ташаббускорликни корпоративлик билан боғлаган ҳолда бойитади. Агар корпоратив руҳият ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи жамоа уйғунлигининг натижаси, иттифоқи бўлса, ташаббускорлик фаол ҳаракатларни англатиб, корхона жамоасига ва ҳар бир ходимга ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг турли хил дастурларини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда қўшимча куч-қувват бахш этади. Ваколат ва мажбурият тамойили бошқарувнинг рационал, аниқ ва йўлга қўйилган ташкилий тизимини яратиш, лавозимларга оид йўриқнома ҳамда раҳбар ва мутахассисларнинг ҳуқуқ ва бурчлари тўғрисидаги ҳужжатларни ишлаб чиқиш, бажарилган иш учун моддий жавобгарликни белгилаш, буйруқ ва кўрсатмаларни ўз вақтида тайёрлашни англатади. Ҳар бир лавозим эгаси - бўлим ёки хизмат бошлиғидан, то корхона раҳбаригача - бошқарув фаолиятидаги ўз ваколатларини яширмаслиги ва мажбуриятларини камайтирмаслиги - бошқаларнинг, яъни унга бўйсинувчи шахсларнинг зиммасига юкламаслиги лозим. Юқорида кўрсатилган тамойиллар ҳам алоҳида, ҳам биргаликда бошқарув тизимининг ишончлилигига ва корхона раҳбари ҳамда ҳар бир бошқарув тузилмасининг обрўсини ўстиришга хизмат қилиши лозим. Бундан ташқари, улар доимий равишда мукаммаллаштириб борилиши ҳамда замон руҳи ва хўжалик юритиш механизми талабларига жавоб берувчи янги тамойиллар билан тўлдирилиши зарур. Бу эса бошқарув тизими ва жараёнларининг янги шакл ва усулларини ривожлантиришга имкон яратади . 1.2. Корхонада ишлаб чиқаришни ташкил этишда менежментнинг моҳияти ва ўрни Менежмент турларини иккита белги асосида аниқлайди: савияси (макро ва микроиқтисоди) ва унинг хизмат соҳаси билан. Умумий менежмент макроиқтисодий тавсифли, яъни барча хўжалик юритиш тизими учун

тааллуқлидир. У ўз ичига уч хил менежментни олади: амалий, инновацион ва стратегик. 1.2-чизмадан кўринишича амалий менежмент барча бошқарув соҳаларига тарқалган. Инновацион менежмент (янгилик яратишни бошқариш) ва стратегик менежмент (стратегик режалаштириш) амалий менежментни такомиллаштиришга йўналтирилган бошқарув фаолиятидан иборатдир. Ғ арб бизнесида менежмент учта соҳада тўпланган: ишлаб чиқариш, молия, сотув. Чизмада бу ўз аксини амалий менежмент бўлинмаларида ишлаб чиқариш (корхоналар, фирмалар, корпорациялар, ва бошқалар, ублар микроиқтисод номи билан аталади), молия ва маркетинг менежменти (сотувни бошқариш товарлар сотиш, топган) ишлаб чиқариш менежменти сўнгроқ, ишлаб чиқариш технологияси ёки технолог менежмент сифатида аниқлаштирилади. Ишлаб чиқариш менежментида икки хил фаолият тури бўлиши мумкин: -ишлаб чиқаришда ҳозирги замон турдаги материаллар, техника ва технологияни бунёд этиш, ўзлаштириш ишлатиш бўйича техник фаолият. -ишлаб чиқаришжараёнларини тартибга солишини таъминлаш, ҳаракатларни ташкил қилиш,тўғри йўлга солиш бўйича техник фаолият. Техник фаолиятда ҳал қилувчи аҳмиятга ихтиросшунослик илмий техник билимлар мутахассисларга муҳандислик тажрибаси керак бўлади. Бу турдаги фаолиятда энг асосийси техник ғоя бунёд этишдир. Менежернинг вазифаси - қобилиятли одамларни излаб топиш ва улар ижодий меҳнат қилишлари учун қулай шароит яратишдир. Бошқарув фаолиятида қўл остидагиларнинг ижобий ҳаракатига ҳисобига яхши, ижобий натижаларга эришиш қобилиятидир. Раҳбарнинг санъатини маъно хизматчиларнинг ҳаракатини ташкил қилиш ва тўғри йўл бошлашдан иборатдир. Ғарбий мутахассиларнинг фикри бўйича корхонанинг муваффақиятли фаолиятининг калити корхона бошқарувини самарали ташкил қилишдадир. Бу бошқарув занжирини қуйидаги боғланиш билан ифодалаш мумкин: - корхона раҳбарининг ҳаракати;

-и шловчилар хулқи; -ж амоанинг ишлаб чиқариш фаолияти; - корхона ишининг натижаси. Кўриб чиқилаётган тизимининг асосий бўғини – бу раҳбарнинг билимдонлик ҳаракатидир, яъни фирма менежерлардир. Сифатли менежмент ишловчиларни фаол муносабатини уйғотади, уларнинг ўзаро муносабати самарали ишлаб чиқариш фаолият айланади. 1.2 - расм . Менежмент турлари 2 Бошқарув – бу ташкилотнинг ўз олдига қўйган мақсадига эришиши учун йўналтирилган жараёндир. Бу бошқарув фаолияти ҳаракатининг кетма-кет бажариш жараёни бўлиб, корхонанинг бир қатор ишлаб чиқариш ва ижтимоий масалаларини ечиш ва уларни амалга ошириш учун зарур. Бу ҳаракат бошқарув вазифаларини бажариш деб аталади. Бошқарув вазифалари – бу бирор объектга раҳбарлик қилиш учун зарур бўлган фаолият тури деб тушунилади. 2 Шарифхўжаев М., Абдуллаев Ё. Менежмент. -Т., “МЕҲНАТ”, 2000. Умумий менежмент (макрои қ тисо д) Инновацион менежмент Амалий менежмент Стратегик менежмент Маркетинг менежмент и Ишлаб чи қ ариш маркетинги (макрои қ тисод) Молия менежменти Технологик менежмент

Бошқарув вазифалари ўзининг таркиби билан бошқарув технологиясини бунёд этади. Бошқарув вазифасининг маъносига иккита элемент киради: у аввал тизимда нима қилинаётганини белгиласа, сўнгра саволга қандай қилиб жавоб беришни билдиради. Илмий менежментнинг тоифавий тўпламида вазифаларга марказий ўрин берилади. Бу қуйидаги чизмада келтирилган. 1.3-расм. Корхонада бошқарув вазифалари 3 Менежмент тараққиёт қилишда бошқарув вазифаси бошқа вазифа рўйхатлари пайдо бўлди. Буларга қуйидаги бошқарув фаолият турлари киради: масалаларни ечиш, алоқа йўллари, баҳолаш ва бошқалар. Ғарбий менежментнинг замонавий назариясида бошқарув вазифаларини тақсимлаш туркумларида иккита ёндашув мавжуд: Биринчи ёндашув бошқарувни умумий, универсал вазифаларини ажратиб кўрсатиш. Улар ҳар қандай ташкилотда бошқарув жараёнини 3 Зайнутдинов Ш. ва бош. Менежмент асослари. Ўқув қўлланма. -Т., “Молия”, 2001.Бош қ арув муносабати Бош қ арув қ онунлари Бош қ арув қ онунлари Бош қ арув вазифаси Бош қ ару в таркиби Бош қ ару в усуллар Ахборот ва қ арор Бош қ ару в техник а Бош қару в кадр лар Бош қ арув Ишлаб чи қ ариш

мазмунини изҳор этади ва субъект бошқаруви уни хусусиятга боғлиқ эмас. Бу гуруҳ вазифаларига қуйидагилар киради: -мувофиқлаштирилган ва таркибга солиш; -назорат; -режалаштириш; -ташкил қилиш; -рағбатлантириш. Бу бошқарув вазифаларини амалга ошириш таркибини қуйидаги чизмада кўриш мумкин. 1.4-расм. Саноат корхонасида бошқарув вазифаларини амалга ошириш йўллари 4 Кўриниб турибдики, рағбатлантириш вазифаси бошқа вазифалардан устун. Иккинчи ёндашув менежмент вазифаларининг туркумлашиши бошқарув объеткти хусусиятини баҳолашга асосланади. Бу ҳолда ишлаб чиқариш бошқарувида бутун бир тизимнинг аниқ вазифалари ажратиб кўрсатилади. 4 Шарифхўжаев М., Абдуллаев Ё. Менежмент. Дарслик. -Т., “Ўқитувчи”, 2001. Режалаштириш Ташкил қ илиш Ра ғ батланти ри ш Назорат қ илиш Мувофи қ лашти - ришни тартибга солиш

1.3. Корхонада иқтисодий салоҳиятни ифодаловчи кўрсаткичлар таснифи Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг пировард мақсади – иқтисодиётни эркинлаштириш орқали аҳолига эркин ва фаровон ҳаётни таъминлашдан иборатдир. Иқтисодиётни эркинлаштириш, ўз навбвтида, ўзига мос иқтисодий дастакларни яратишни тақозо қилади. Мустақиллик даврида янги иқтисодий категориялар ,тушунчалар ҳаётимизга шу даражада тезлик билан кириб келмоқдаки, уларни идрок қилиш, назарий ва амалий жиҳатдан тадқиқ қилиш, методологик муаммоларни ҳал қилишга кўпинча улгуриш қийин бўлмоқда. Бундай иқтисодий тушунчалардан бири корхонанинг иқтисодий салоҳияти тушунчасидир. Ишлаб чиқариш корхонаси салоҳиятини баҳолаш тушунчасининг моҳиятини, унинг таркиби, омиллари ва кўрсаткичларини аниқлашга бағишланган асарлар мамлакатимиз ва хориж фанида 1970-чи йиллар охирида, 1980-чи йиллар бошида пайдо бўлган. Аксарият асарларда салоҳиятни баҳолаш муаммоларини ўрганиш муҳимлиги таъкидланади, салоҳият деган тушунча, унинг моҳияти, таркиби, бошқа мезонлар билан муносабати, шунингдек, баҳолашнинг усуллари таърифланишидаги кўпгина фарқлар мавжудлиги кўрсатилади. “Салоҳият” атамаси лотинчадан келиб чиққан. Хорижий сўзлар луғатида ушбу атаманинг куч, қудрат сифатидаги изоҳи келтирилган. Салоҳият назарияси бўйича нашрларнинг анча қисми корхонанинг иқтисодий салоҳияти деб номланувчи баҳолаш кўрсаткичига бағишланган. Аксарият таърифларда таъкидланишича, салоҳият таркибига нафақат манбалар, балки ўзгарувчан (динамик) таркибий қисм ҳам киради. Масалан, Б. Райаннинг фикрига кўра, “ташкилот салоҳияти мақсадли йўналтирилган ишни бажариш бўйича ҳақиқий ёки эҳтимолий қобилиятини билдиради”.

Бухгалтерлик талқинда салоҳият тушунчаси қуйидагича таърифланиши мумкин: “корхона салоҳияти активлар ва уларнинг шаклланиш манбалари (ресурс салоҳияти) ва уларнинг ишлаб чиқариш-молиявий фаолиятини амалга ошириш давомида муайян молиявий натижалар келтириш қобилиятлари ҳисобланади”. Бизнинг фикримизга кўра, корхонанинг иқтисодий салоҳияти ишлаб чиқариш самарадорлигини ва маҳсулот сотилишини таъминлаш бўйича имкониятлари даражаси бўлиб, у мавжуд ресурслар ва улардан корхонанинг самарали фойдаланиши ва қайта тиклаш қобилиятлари билан шартланган. Салоҳиятни баҳолаш муаммоси бўйича нашрлар таҳлили алоҳида тармоқ даражасида каби, алоҳида корхона даражасида ҳам у муаммонинг етарли даражада ўрганилмаганлигини кўрсатиб берди. Саноат, ишлаб чиқариш ёки ресурс салоҳиятини баҳолаш усуллари яхши маълум бўлиб, ҳисобга олинаётган омилларнинг миқдорий кўрсаткичлари ва сифат тавсифлари ҳисоб-китобига таянади. Масалан, корхонанинг ишлаб чиқариш салоҳиятини иқтисодий баҳолаш тизими қуйидаги кўрсаткичларни ўз ичига олади: 1. Асосий ва қўшимча маҳсулот турлари бўйича тақсимланган, ҳисоб бирликларида келтирилган потенциал йиллик ишлаб чиқариш қудрати; 2. Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот, ишлар, хизматларнинг потенциал йиллик ялпи ҳажми, сўмда; 3. Қўшилган қийматнинг потенциал миқдори, сўмда; 4. П отенциал соф йиллик даромад, соф ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми; 5. Ко рхона нарх стратегиясининг эҳтимолий вариантларида ишлаб чиқариш фаолиятидан келадиган потенциал йиллик баланс даромади, сўмда; 6. С олиқлар тўланганидан кейинги потенциал соф даромад, сўмда. Ушбу ёндашувнинг камчилиги бўлиб, фақатгина ишлаб чиқаришга тааллуқли таркибий қисмнинг баҳоланиши ҳисобланади (олтита иқтисодий

баҳолашдан охирги иккитаси, бизнинг фикримизча, молиявий салоҳиятни баҳолаш учун хизмат қилади). Бундан ташқари, ишлаб чиқариш салоҳиятининг таърифига фақатгина қиймат кўринишидаги кўрсаткичлар киритилиб, улар миқдорий кўрсаткичлар, коэффициентлар, нисбатлар, эксперт баҳолашлари ва ҳ.к билан тўлдирилиши мумкин. Корхонанинг иқтисодий салоҳияти ҳажмига таъсир қилувчи муҳим ички омиллар қаторига қуйидагилар киради: 1. Вақт омили; 2. Ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмлари; 3. Сотилган маҳсулот таннархи; 4. Ялпи даромад тузилиши ва маржаси; 5. Хусусий айланма маблағлар; 6. Асосий воситалар қиймати; 7. Капитал (маблағ) жалб қилиш қиймати. Дастлабки олтита омил бевосита пул оқими ҳажмига, охиргиси эса дисконт меъёрига таъсир қилади. Ресурс салоҳиятини баҳолаш билан бирга, самарали бошқариш учун корхонанинг ички ва ташқи муҳитидаги ўзгаришлар таъсирига берилувчан амалдаги салоҳиятни баҳолаш ҳам зарур. Корхона иқтисодий салоҳиятининг роли ва аҳамияти корхонанингбарқарор фаолиятини таъминлаш мақсадида ўз- ўзини ривожлантириш ички манбаларини излашда ва амалга оширишдадир. Қийматлар занжири ғояси асосида корхонанинг амалдаги салоҳиятини баҳолаш ғоялари Гарвард бизнес мактаби профессори, рақобат соҳасида йирик ғарб назариячиси Майкл Портер томонидан 1985 йилдан бери ишлаб чиқилган. Қийматлар занжири ғоясидан фойдаланиш рақобат стратегиясини ишлаб чиқишга ва умуман олганда корхонанинг қийматини оширишга олиб келадиган қуйидаги тўртта йўналишни кўзда тутади. 1. Етказиб берувчилар билан алоқа;

2. Исътемолчилар билан алоқа; 3. Бизнес – бирликнинг қийматлар занжири ичидаги технологик алоқа; 4. Корхона ичидаги бизнес – бирликнинг қийматлар занжирлари ўртасидаги алоқалар. Ушбу ғоя макромуҳитнинг ташқи омилларини , мавҳумликни эътиборга олишни талаб қилади. Ташқи муҳитни ўзаро боғлиқ бўлган бир қатор таркибий қисмлар (иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-маданий, илмий-техникавий ва ҳ.) ташкил қилишини ҳисобга олган ҳолда, ташқи муҳит тизими тушунчаси ҳақида гапириш мақсадга мувофиқ бўлиб, бу ўзаро муносабатда ва алоқада бўлган ҳамда муайян яхлитликни шакллантирувчи таркибий қисмлар жамланмаси ҳисобланади. Корхонанинг рақобатбардошлигини белгиловчи амалдаги иқтисодий салоҳият корхонанинг ресурсларидан самарали фойдаланиш ички имкониятларига каби, ташқи шароитларга ҳам боғлиқ бўлади. Ишлаб чиқариш корхоналарининг иқтисодий салоҳиятини бошқариш муаммосини ечиш учун энг мақсадга мувофиқ ва самарали ечим бўлиб, жараёнли, тизимли ва вазиятли ёндашувлар ўзаро ҳаракатидан фойдаланувчи замонавий менеджмент ғояларини қўллаш ҳисобланади. Корхонани иқтисодий салоҳиятини бошқариш таҳлили - рақобатчи корхоналарнинг ташқи ва ички муҳитини, етказиб берувчилар, харидорлар, кадрлар салоҳияти, корхонанинг молиявий, меҳнат ва техник ресурслари таҳлилидан бошланади. Сифатли таҳлилни амалга ошириш учун тегишли статистик маълумотга эга бўлиш лозим. Корхона иқтисодий салоҳиятини бошқаришнинг барча кейинги босқичлари ўтказилган таҳлилнинг сифатига боғлиқ бўлади. Эндиликда корхонада иқтисодий жараёнларнинг содир бўлиши ва унга маълум даражада фойда келтириши учун моддий (асосий воситалар, айланма маблағлар ) ва меҳнат ресурслари билан биргаликда номоддий фаоллар ҳам иштирок этади. Уларнинг жамланмасини олдингидек моддий ва

меҳнат ресурслари деб аташ етарли бўлмайди , чунки уларнинг таркибига номоддий активлар кирмайди. Шу туфайли уларни корхонанинг иқтисодий салоҳияти деб аташни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Чунки бунга моддий ресурслар билан биргаликда номоддий активлар ва меҳнат ресурслари тўлиқ ўз ифодасини топади. Шунингдек, молиявий ҳисоботда айниқса корхона иқгисодий салоҳиятини баҳолашда моддий ресурслар ва номоддий активлар билан биргаликда мехнат ресурслари қийматини ҳам инобатга олиш лозим. Буларнинг таркибий тузилишини қуйидаги чизмада кўриш мумкин (1.5-расм). 1.5 – расм. Саноат корхонаси иқтисодий салоҳиятининг тузилиш тартиби Шундай қилиб, саноат корхонасининг иқтисодий салоҳияти деганда, унда содир этилган иқтисодий жараённи тўлиқ таъминлайдиган барча моддий ва меҳнат ресурслари ҳамда номоддий фаоллар тушинилади. Ушбу чизмадаги кўрсаткичлар йиғиндиси корхона иқтисодий потециали суммасининг умумий ҳажмини ифодалайди. Аммо жорий йилда уларнинг қанча қисми ишлатилганлигини, қай даражада самарадорликка эришганлигини билиш учун шу тахлил қилинаётган даврга тўғри келадиган Саноат корхонасининг иқтисодий салоҳияти (потенциали) Барча ресурслар Номоддий активлар Моддий ресурслар Меҳнат салоҳияти Асосий воситалар Айланма маблағлар Ходимлар сони

қисмини ҳам аниқлаш лозим. Бу фақат назарий жиҳатдан эмас, балки амалий жиҳатдан ҳам муҳим аҳамиятга эга. Иқтисодий таҳлилнинг афзаллиги шундаки, битта иқтисодий категорияни бир қанча ўлчамларда (қийматда, натурал миқдорда, ҳажмда ва ҳоказо) ифодалаш мумкин. Корхона иқтисодий салоҳиятини ҳам харажатлар нуқтаи назаридан жорий ва келтирилган харажатлари бўйича баҳолаш мумкин. Аммо бир қанча адабиётларда бу харажатлар фарқламасдан ишлатилади. Харажатлар масаласи қаралганда, биринчи ёки фақат иккинчиси билан чекланиб қолади. Саноат корхонасининг иқтисодий салоҳиятини (потенциалини) келтирилган харажатлар (Кп кх ) нуқтаи назаридан ҳисоблаш унинг қанча қисми шу ҳисобот даврида янгидан яратилган маҳсулот (иш, хизмат) қийматига киришини аниқлаш учун зарур бўлади. Бунда айланма маблағларнинг тўлиқ суммаси, асосий воситалар ва номоддий активларнинг шу жорий йил давомида эскириш суммасини ва ишчи ва хизматчиларга тўланадиган меҳнат ҳақи (Мҳ) суммасини олиш мумкин. Буни аниқлаш учун қуйидаги формулани тавсия қиламиз: Кп кх = (Ав × Ан) + Айм + (Нф × Эн) + Мҳ бунда: Ан — асосий воситаларнинг эскириши (амортизация) нормаси; Эн — номоддий активларнинг эскириш нормаси; Мҳ - меҳнатга тўланадиган ҳақ суммаси. Бу корхона иқтисодий салоҳияти (потенциали)нинг жорий даврида ишлатилиши мумкин бўлган қийматини ифодалайди. Уни корхона иқтисодий салоҳияти (потенциали)нинг келтирилган харажатлари деб ҳам аташ мумкин. Корхона иқтисодий салоҳиятини (потенциалини) жорий харажатда ифодалаш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бу унинг жорий йилда ишлатилиши эвазига қанча харажат кетганлигини қўрсатади. Ушбу кўрсаткич умуман олганда харажатлар таркибида ифодаланади. Масалан, ишлаб чиқариш

корхонасини оладиган бўлсак, ушбу харажатлар муомала харажатларида ўз ифодасини топади. Бироқ, муомала харажатлари таркибида фақат иқтисодий потенциалдан фойдаланиш учун эмас, балки бутун хўжалик фаолиятини юргизиш учун кетган харажатлар йиғиндиси ифодаланган. Шу туфайли иқтисодий потенциалдан фойдаланиш учун сарф қилинган жорий харажатлар миқдорини аниқпаш ҳам уларнинг самарадорлигини баҳолаш, тахлил қилиш ва бошқариш учун муҳим аҳамиятга эга. Бироқ шуни эътироф этиш керакки, муомала харажатлари таркибида иқтисодий мазмуни жиҳатидан унга кирмайдиган жуда кўп харажатлар мавжуд. Муомала харжатлари бевосита товар муомаласи билан боғлиқ харажатлардир. Бунга товарларни ишлаб чиқаришдан истеъмолчиларга етказиб бериш билан боғлиқ барча харажатлар кириши лозим. Аммо ҳозирги пайтда унинг таркибига «Фан ва техника тараққиёти фондига ажратмалар», «Савдо таваккали (риск) фондига ажратмалар», «Ер ва қурилиш солиғи» каби бир қанча муомала харажатларига дахли йўқ ажратмалар киритилган. Корхона асосий воситалари (капитал) учун сарф қилинган жорий харажатларга (Авх) асосий воситалар амортизацияси; бинолар, жиҳозлар ва енгил машиналарни таъмирлаш ва ижарага бериш харажатлари; таъмирлашга кетган харажатлар моддий неъматларни суғурта қилишга кетган харажатлар киради. Номоддий активлардан фойдаланганлик учун сарф қилинадиган харажатлар (Нфх) таркибига номоддий активларнинг таҳлил қилинаётган даврда ажратилган эскириш қиймати ва бошқа шу категория билан боғлиқ харажатлар киради. Айланма маблағлар учун сарф қилинган жорий харажатларга (Амх) маҳсулотлар, хом ашё ва товарларни ташишга кетган харажатлар, банк муассасаларига тўланадиган фоиз суммаси, товарларни саралаш, ўраш ва сақлаш ҳамда совутгичларни таъмирлаш харажатлари, кам баҳоли ва тез емирилувчи нарсалар, махсус кийимлар ва идиш-товоқларнинг эскириши, нобуд бўлиши, идиш харажатлари кабилар киради.

+ + + 1.6 – расм. Саноат корхонасининг иқтисодий салоҳиятинининг тарикибий тузилиши Саноат корхонасининг иқтисодий салоҳияти (потенциали) Асосий воситалар Айланма маблағлар Номоддий активлар Меҳнат потенциалиАсосий воситалар М оддий активдар Узоқ муддатли модиявий қўйилмалар М оддий захиралар Дебиторлар Қисқа муддатли молиявий қўйилмаларлар Пул маблағлари Товар белгиси Рухсатномаси (лицензия) Патент Фирма баҳоси Ва бошқалар Барча рўйхатдаги ходимлар сонининг бошқа кўрсаткичлар ўлчов бирлигида (сўмда) ифодаланиши

Меҳнат потенциалидан фойдаланганлик учун сарф қилинган жорий харажатларга (Хмх) меҳнат ҳақи харажатлари, ижтимоий суғуртага ажратмалар, кадрлар тайёрлаш пенсия фондларига ажратмалар киради. Корхона иқтисодий потенциалини жорий харажатлар миқдори билан баҳолаш учун қуйидаги формуладан фойдаланамиз: Ип жх = Авх × Амх + Нфх + Хмх. Таҳлил жараёнида саноат корхонаси иқтисодий салоҳиятини ифдаловчи кўрсаткичларнинг ҳар бирини ўрганиш, уларнинг фарқини аниқлаб ҳар бирининг ўзгаришига таъсир қилувчи омилларни ҳисоблаш орқали корхонанинг иқгисодий салоҳиятининг самарадорлигини ошириш бўйича ички имкониятларни ахтариб топиш лозим. Ушбу ишда корхона иқгисодий салоҳияти самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичларнинг омилли таҳлилига тўхталишни мақсадга мувофиқ деб топдик. Чунки, биринчидан бу масала иқтисодий адабиётларда ҳамон етарлича ёритилган эмас. Иккинчидан эса, ушбу омилли таҳлил усули ушбу категория билан боғлиқ бошқа кўрсаткичларни ҳам таҳлил қилиш учун методологик асос бўлиб хизмат қилади, деб ўйлаймиз. Демак , омилли таҳлил ҳозирги шароитда ички имкониятларни излаб топиш учун мухим иқтисодий дастаклардан биридир. Шу туфайли унинг назарий ва методологик асосини яратиш муҳим аҳамиятга эга. 28

II-БОБ. САНОАТ КОРХОНАСИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИНИ БОШҚАРИШ ВА УНИНГ ХЎЖЛИК ФАОЛИЯТИ ТАҲЛИЛИ («TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK МИСОЛИДА) 2.1. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг қисқача тавсифи , асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлари таҳлили «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» унитар корхонаси Ўзбекистон энергетика Вазирлигининг 209-сонли буйруғи билан 2 август 1987 йилда ташкил топган. Қашқадарё вилояти Нишон туман ҳокимлигининг 2004 йил 18 ноябр 21-380/11 сонли қарори билан унитар корхона мақомини олган. Станциянинг умумий майдони – 360,1 гектар; Ишлаб чиқариш майдони – 66,9 гектар; Корхонада умумий ишловчилар сони – 1829 киши; Талимаржон Иссиқлик электростанциясининг биринчи энергоблоги 18 ноябр 2004 йилда ишга туширилди. Ўрнатилган қуввати 800 МВтни ташкил қилади. Асосий ишлаб чиқариш маҳсулоти электр ва иссиқлик энергияси ҳисобланади. Станция ишга тушгандан буён 01.04.2013 йил ҳолатига 43,49 миллиард кВт.соат электр энергияси ишлаб чиқарилди, шундан 42,29 миллиард кВт.соат электр энергия Ўзбекистон Республикаси энергосистемасига узатилди. 2012 йилда электр энергия ишлаб чиқариш режаси 4,845 миллиард кВт.соат бўлиб, амалда эса 5,52 миллиард кВт.соатни ташкил этди. Энергосистемага 5,38 миллиард кВт.соат электр энергия узатилди. Ўртача қувват 709,4 МВтни ташкил этди. Шу жумладан, ўз эҳтиёжига электр энергия сарфи меъёри 138,0 млн. кВт.соатни ташкил этиб, амалда эса 136,3 кВт.соатга сарфланиб 1,7 млн.кВт.соат электро энергия тежаб қолинди. 2012 йил мобайнида Қарши шаҳрининг Ўзбекистон кўчасида 42-хонадонли кўп қавтли № 8 – уйни қуриш учун 742,363 млн. Сўмлик маблағ режалаштирилган бўлиб, амалда 100 фоизга бажарилди. 29

«Талимаржон ИЭС УК» ЁҚХ да 2013 йил ҳосили учун 345 га май донга ғалла экилган бўлиб, ҳар гектар майдондан 27 центнер белгилаб дав лат хирмонига 931,5 тонна сифатли дон маҳсулоти топшириш мажбуриятини олганмиз. 2.1 - ж адвал «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлари таҳлили 5 № Кўрсаткичлар 2010 йил 2011 йил 2012 Йил Ўзг. нис. % да 1 2 3 4 5 7 1 Сотишдан туш у м , (минг сўм) 189455352 228244428 202441324 88 , 6 2 Бажарилган ишларнинг ишлаб чиқариш таннархи (минг сўм) 157180623 185775164 194899677 104,9 3 Ялпи фойда , (минг сўм) 32274729 42469264 7541647 17,7 4 Фойдадан солиқ , (минг сўм) 1560529 3823052 1853220 48,4 5 Ишчиларни ўртача сони (киши) 621 510 495 9 7 6 Бир ишчига тўғри келадиган маҳсулот , (минг сўм) 305081 447538 408972 91,3 7 Соф фойда , (минг сўм) 2840569 16628180 8057481 48,4 8 Иш ҳақи фонди , (минг сўм) 37891070 45648885 40488264 88,6 9 Бир ишчига ўртача иш ҳақи, (минг сўм) 61016,2 89507,6 81794,4 91,3 1 0 Дебиторлик қарзлари (минг сўм) 376124215 368749231 353133165 98,9 1 1 Кредиторлик қарзлари (минг сўм) 58015555 56325782 20202138 97,2 5 Корхонанинг йиллик ҳисобот маълумотлари. 30

ЁҚХ эҳтиёжи учун яъни, қорамолчилик, майда чохли моллар, паррандачилик ва балиқчилик фермаларининг ем-хашак базасини таш кил этиш мақсадида 47 га майдонда арпа етиштирилмоқда. Корхонанинг рентабеллик кўрсатгичини знада ошириш мақсадида 150 га сифатли навли чигир скиб, давлатга 300 тонна оқ пахта топшириш режалаштирилган. 2.1-расм «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлари 6 2.1-жадвалда келтирилган маълумотларга кўра «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг асосий техник-иқтисодий кўрсаткичларидан, маҳсулот сотишдан тушган тушум тушум, яъни электр энергия етказиб бериш, қурилиш монтаж ишлари ҳамда ёрдамчи хўжаликлардан тушган тушум 2010 йилда 189455352 минг сўмни, 2011 йилда 228244428 минг сўмни, 2012 йилда эса 202441324 минг сўмни ташкил этган. Бажарилган ишларнинг ишлаб чиқариш таннархи 2010 йилда 157180623 6 Корхонанинг йиллик ҳисоботлари асосида ҳисобланди. 31

минг сўмни, 2011 йилда 39307593185775164 минг сўмни, 2012 йили 194899677 минг сўмни ташкил қилди. Ялпи фойда 2010 йилда 366086332274729 минг сўмни, 2011 йилда 42469264 минг сўмни, 2012 йили 7541647 минг сўмни ташкил қилди. Ушбу кўрсаткичларни қуйидаги расмда ҳам кўриш мумкин. 2.2. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг молиявий кўрсаткичлари таҳлили М олиявий натижалар таҳлили . Молиявий натижа - корхона ишининг фойда суммаси ва рентабеллик даражасида ифодаланадиган якунидир. Корхонанинг молиявий ҳисоботида молиявий натижалар 2-шакл «Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот» асосида аниқланади ва таҳлил қилинади. Бухгалтерия балансининг баланс пассиви 1-бўлими «ўз маблағлари манбалари»да тақсимланмаган фойда кўрсатилади. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги тасдиқлаган Маҳсулот (ишлар, хизматлар) ишлаб чиқариш ва уни сотиш харажатларининг таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги низомга кўра фойданинг қуйидаги кўрсаткичлари фарқланади. -маҳсулотни сотишдан ялпи фойда; -асосий фаолиятдан кўрилган фойда: -умумхўжалик фаолиятидан кўрилган фойда: -солиқларни тўлашдан олдинги фойда: -соф фойда: Маҳсулотни сотишдан ялпи фойда (ЯП) корхонанинг маҳсулотни сотишдан олган даромадини тавсифлайди ва маҳсулот сотишдан тушган соф тушум ва сотилган маҳсулот таннархи ўртасидаги фарқ сифатида қуйидаги формула бўйича аниқланади; 32

ЯФ = СТ-МТ Маҳсулот сотишдан соф тушум (СТ)-маҳсулотни сотишдан қўшилган қиймат солиғи ва акциз солиғи чиқарилгандан кейинги соф тушум суммасидир. Бу кўрсаткич корхонанинг маҳсулотни сотишдан кўрган фойдасидир. Сотилган маҳсулот таннархи (МТ) – корхонанинг маҳсулотни чиқариш мақсадидаги бевосита ва билвосита, моддий ва меҳнат сарфларини ўз ичига олади. 2.2 - жадвал. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги молиявий натижалари таҳлили 7 № Кўрсаткичлар 20 10 Йил 20 11 йил 2012 Йил Фарқи (+,-) 1 Сотишдан туш у м , минг сўм 189455352 228244428 202441324 -25803104 2 Бажарилган ишларнинг ишлаб чиқариш таннархи , минг сўм 157180623 185775164 194899677 9124513 3 Ялпи фойда , минг сўм 32274729 42469264 7541647 -34927617 4 Соф фойда , минг сўм 2840569 16628180 8057481 -8570699 5 Асосий воситаларнинг ўртача йиллик қиймати, минг сўм 415772531 458244914 482872681 24627767 6 Айланма маблағларнинг ўртача йиллик қиймати, минг сўм 12925 5117994 9778188 4660194 7 Маҳсулот рентабеллиги, фоизда 17 ,03 18,6 3,7 -14,9 8 Асосий воситалар рентабеллиги, фоизда 1,05 4,46 4,43 -0,03 9 Айланма маблағлар рентабеллиги, фоизда 21,9 32,4 82,4 50,0 10 Ишлаб чиқариш харажатлари рентабеллиги, фоизда 20,5 22,8 3,86 -18,9 2. 2 - жадвалда «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги молиявий натижалари ҳ амда рентабеллик 7 Корхонанинг йиллик ҳисоботлари. 33

кўрсаткичлари таҳлил қилинган. Ялпи фойда 2010 йилда 32274729 минг сўмни, 2011 йилда 42469264 минг сўмни, 2012 йилда 7541647 минг сўмни ташкил қилган. Маҳсулот рентабеллиги 2010 йилда 17,03 фоизни, 2011 йилда 18,6 фоизни, 2012 йилда 3,7 фоизни ташкил қилган. Айланма маблағлар рентабеллиги 2010 йилда 21,9 фоизни, 2011 йилда 32,4 фоизни, 2012 йилда 82,4 фоизни ташкил қилган. Ишлаб чиқариш харажатлари рентабеллиги 2010 йилда 20,5 фоизни, 2011 йилда 22,8 фоизни, 2012 йилда 3,86 фоизни ташкил қилган. 2.3 -расм. « TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги молиявий натижалари 8 Корхонанинг ликвидлиги таҳлили 8 Корхонанинг йиллик ҳисоботлари асосида ҳисобланди. 34

Ликвидлик корхонанинг ўз жорий активлари ҳисобига ўзининг қисқа муддатли (жорий) мажбуриятларни бажаришга лаёқатлилигини кўрсатади. Баланс активи «реализация қилинадиган», яъни мол-мулкни исталган вақтда нақд пулга айлантирса бўлади. Баланс активининг моддалари йўқ бўлиб кетмай, балки бир шаклдан бошқа шаклга ўтади. Баланс пассивининг моддалари «узиладиган», яъни улар қарздорлик узилиши туфайли «йўқ бўлиш» қобилиятига эга. Мана шундай «ликвидлик» пассивда реализация қилинадиган активлар билан акс эттириладиган мажбуриятларни тўлашни англатади. Баланс ликвидлигини аниқлаш долзарблиги корхоналарни банкротлик оқибатида тугатиш муаммоси юзага келадиган бозор шароитида алоҳида аҳамият касб этади. Баланснинг ликвидлик даражасини аниқлаш учун активнинг маълум муддатга реализация қилинадиган қисми пассивнинг шу муддатга тўлаш лозим бўлган қисмига таққосланади. Агар актив моддалари реализацияси мажбуриятларни тўлаш учун кифоя қиладиган суммани берса, бу маънода баланс ликвид, яъни корхона тўловга лаёқатли, акс ҳолда эса у тўловга лаёқатсиз ҳисобланади. Бундан ташқари, ликвидлик корхонанинг кредитга лаёқат-лилигини ҳам тавсифлаши мумкин. Илгари олинган кредитларни ҳисоб-китоби ўз вақтида тартиб билан амалга оширадиган, зарур бўлганда турли манбалардан маблағларни сафарбар этишга қодир бўлган корхона кредитга лаёқатли қарздор ҳисобланади. Молиявий бошқариш маҳорати ҳисоб варақаларда минимал суммадаги маблағ сақлаган ҳолда қолган қисмини тез реализация қилинадиган активларда сақлашда намоён бўлади. Ҳисоб-китоб ҳисоб рақамда пул маблағлари миқдори қанчалик сезиларли бўлса, тўловлар ва мажбуриятларга кифоя қиладиган маблағлар билан ҳисоб-китоб қилиш эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Аммо пул 35

маблағлари захиралар ва харажатларда, яъни муомалада бўлса, уларни нақд пулга айлантириш мумкин. Тўловга лаёқатсизлик тасодифий, муваққат, узоқ муддатли, сурункали бўлиши мумкин. Бунинг сабаблари молиявий ресурслар билан етарлича таъминланмаганлик: маҳсулот реализацияси режасининг бажарилмаганлиги; айланма маблағлар таркибининг оқилона эмаслиги; тўловларнинг ўз вақтида келиб тушмаслиги; катта миқдордаги муддати ўтгн қарзлар ва бошқаларда бўлиши мумкин. 2.3 - жадвал. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йил лардаги ликвидлиги таҳлили № Кўрсаткичлар 20 10 Йил 20 11 йил 20 12 йил Фарқ (+;-) 1 2 3 4 5 1 Тўлаш (қоплаш) коэффициенти 1,09 1,06 0,9 -0,16 2 Тез ликвидлик коэффициенти 0,49 0,52 0,33 -0,19 3 Мутлоқ ликвидлик коэффициенти 0,002 0,022 0,011 -0,011 4 Ишлаб турган сармоя ҳаракатчанлиги 3,67 3,56 2,45 -1,11 5 Умумий сармоя ҳаракатчанлиги 1,06 1,12 0,9 -0.22 Мутлоқ ликвидлик коэффициентни 2010 йилда 0,02 коэффициентни, 2011 йилда 0,022 коэффициентни, 2012 йилда 0,011 коэффициентни ташкил қилган. Ишлаб турган сармоя ҳаракатчанлиги 2010 йилда 3,67 коэффициентни, 2011 йилда 3,56 коэффициентни, 2012 йилда 3,45 коэффициентни ташкил этган. Умумий сармоя ҳаракатчанлиги 2010 йилда 1,06 коэффициентни, 2011 йилда 1,12 коэффициентни, 2012 йилда 0,9 коэффициентни ташкил қилган. 36

Ликвидликнинг шу йўсинда амалга оширилган ҳисоб – китоби корхонанинг турли даврлардаги балансини, шунингдек, турли корхоналар балансларини уларнинг ликвидлигини баҳолаш мақсадида қиёслаш имконини беради. Корхонанинг тўлаш қобилияти ва унинг банкрот бўлиши ёки бўлмаслик эҳтимоли тўғрисидаги хулосалар унинг ликвидлик кўрсаткичлари асосида чиқарилади. Одатда, тўловга қодир бўлган корхона молиявий жиҳатдан ҳам барқарор бўлиши керак. 2.4 - расм. TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги ликвидлиги 9 Корхонанинг молиявий барқарорлик таҳлили Активлар (асосий фондлар, номоддий активлар, айланма маблағлар)га қўйилган маблағларни ўз маблағлари ҳисобига қоплайдиган, ноўрин 9 Корхонанинг йиллик ҳисоботлари асосида ҳисобланди. 37

дебиторлик ва креидорлик қарзларига йўл қўймайдиган ҳамда ўз мажбуриятларига ўз вақтида тўлайдиган корхона молиявий барқарор корхона ҳисобланади. Молиявий барқарорлик ўз ва қарз маблағлари нисбати билан аниқланиб, қатор кўрсаткичлар ёрдамида ҳисобланади. Мустақиллик, молиявий барқарорлик ва молиявий қарамлик коэффициентларини молиявий барқарорликнинг асосий кўр-саткичлари деб қараш мумкин. Мустақиллик коэффициенти. Муст. к.к. хўжалик юритувчи субъект молиявий ҳолатининг маблағларининг қарз манбаларига қарам эмаслигини тавсифлайди. У ўз маблағларини хўжалик маблағлари умумий суммасидаги улушини кўрсатади ва қуйидаги формула бўйича аниқланади: Муст.к. = ЎС / С Мустақиллик коэффициентнинг ўсиши молиявий муста-қилликнинг ортиши ва молиявий қийинчиликлар хавфининг камайишини кўрсатади. Молиявий барқарорлик коэффициенти (М.бар.к.). Ўз ва қарз маблағлари нисбатидир. У қуйидаги формула бўйича аниқланади: М.бар.к. = ЎС/ ЖС Ўз маблағларининг қарз маблағларидан ортиқлиги хўжалик юритувчи субъект молиявий барқарорлигининг етарлича за-хирасига эга эканлигини ҳамда ташқи молиявий манбалардан нисбатан холи эканлигини кўрсатади. Молиявий қарамлик коэффициенти. М.ҳар.к. молиявий қарамлик ва молиявий қийинчиликлар хавфининг кўпайиши ёки камайишини кўрсатади. У ўз маблағларининг 1 сўмига қанча хўжалик маблағлари тўғри келишини кўрсатади ва қуйидаги формула бўйича хўжалик маблағларининг ўз сармоясига нисбати сифатида аниқланади: М.ҳар.к. = С / ЎС Ўз сармояси ҳаракатчанлиги. Ўз.қ. - ишлаб турган ва ўз сармояси нисбати бўлиб, у ўз айланма маблағларининг (айирув муддати ўтган 38

дебиторлик қарзлари) ўз маблағларидаги улушини тавсифлайди ва қуйидаги формула бўйича аниқланади: Ўс.қ. = ИшС / ЎС Молиявий барқарорликни бошқа кўрсаткилар ҳам тав-сифлаши мумкин, улардан корхонанинг молиявий ҳолати тўғрисида хулосалар чиқаришда ва молиявий аҳволни таҳлил қилишда фойдаланилади. Юқоридаги формулалаларни қўллаб чиққан кўрсаткичларни қуйидаги жадвалга киритамиз. 2.4 - жадвал. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги молиявий барқарорлиги таҳлили 10 № Кўрсаткичлар 2010 йил 20 11 йил 2012 йил Фарқ (+;-) 1 2 3 4 5 1 Мустақиллик коэффиценти 0,13 0,15 0,12 -0,03 2 Молиявий барқарорлик коэффиценти 0,15 0,16 0,13 -0,3 3 Молиявий қарамлик коэффиценти 7,30 7,11 7,46 0,35 4 Ўз сармояси ҳаракатчанлиги 0,61 0,69 0,52 -0,17 5 Жалб қилинган сармоянинг жамланганлик коэффиценти 0,86 0,89 0,76 -0,13 6 Жалб қилинган ва ўз сармоялари нисбати коэффиценти 6,27 5,12 4,26 -0,86 10 Корхонанинг йиллик ҳисоботлари. 39

2.5 -расм. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги молиявий барқарорлиги 11 2.4 - жадвалда «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги молиявий барқарорлиги таҳлил қилинган. Мустақиллик коэффициенти 2010 йилда 0,15 коэффициентни, 2011 йилда 0,15 коэффициентни, 2012 йилда 0,12 коэффициентни ташкил қилган. Молиявий барқарорлик коэффициенти 2010 йилда 0,15 коэффициентни, 2011 йилда 0,16 коэффициентни, 2012 йилда 0,13 коэффициентни ташкил қилган. Молиявий қарамлик коэффиценти 2010 йилда 7,30 коэффициентни, 2011 йилда 7,11 коэффициентни, 2012 йилда 7,46 коэффициентни ташкил этган. Ўз сармояси ҳаракатчанлиги 2010 йилда 0,61 коэффициентни, 2011 йилда 0,69 коэффициентни, 2012 йилда 0,52 коэффициентни ташкил этган. 11 Корхонанинг йиллик ҳисоботлари асосида ҳисобланди. 40

Жалб қилинган сармоянинг жамланганлик коэффициенти 2010 йилда 0,86 коэффициентни, 2011 йилда 0,89 коэффициентни, 2012 йилда 0,76 коэффициентни ташкил этган. Корхона айланма маблағларининг ҳолати ва асосий воситалардан фойдаланиш самарадорлиги таҳлили Айланма маблағлар баланс активининг иккинчи бўлимида акс этиб, айланишдаги (айланма активлардаги) пул маблағларида ифодаланди. Асосий фондлардан фарқли ўлароқ айланма маблағлар бир ишлаб чиқариш циклида тўла ўзлаштирилиб, ўз қийматларини тайёр маҳсулотга олиб ўтади ва ҳам буюм-натура, ҳам қиймат ифодасида қайта тикланади, шу тариқа бевосита ҳаракатда бўлади. Маблағларнинг айланиш тезлиги-корхона ишлаб чиқариш-хўжалик фаолият даражасининг комплекс кўрсаткичидир. Айланишлар миқдорининг кўпайишига ишлаб чиқариш билан муомалада бўлиш вақтининг қисқартирилиши ҳисобига эришилади. Ишлаб чиқариш вақти технологик жараён билан қўлланилаётган техниканинг хусусиятига ўзаро боғлангандир. Уни қисқартириш учун технологияни шакллантириш, меҳнатни механизациялаш ва автоматлаштириш зарур. Муомалада бўлиш вақтини қисқартиришга ҳам ихтиосослаштиришни ривожлантириш, заводлараро бевосита алоқаларни ривожлантириш ҳужжатлари ва ҳисоб-китобларнинг айланишини тезлаштириш орқали эришилади. Барча айланма маблағларнинг унумли айланувчанлиги айланма маблағлар айрим таркибий қисмлари айланувчанлигидан таркиб топади. Айланма маблағларнинг айланувчанлиги уларнинг меъёрларидан чиқиши билан хусусиятланади. Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини таҳлил қилаётиб, уларни тавсифловчи кўрсаткичларни ҳисоблаб чиқиш, бу кўрсаткичларни ўтган йил маълумотлари билан қиёслаш керак. қ иёсланаётган омилларни 41

ўрганиш асосида айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини янада ошириш йўллари белгиланади. Айланма маблағларининг (маротабалардаги) айланувчанлиги - сотувдан тушумнинг айланма маблағларнинг шу даврдаги ўртача қолдиғи нисбатидир: (Сотишдан олинган соф тушум / Актив қисмининг (1-бўлими) 50 N 2 /300 N1 Айланма маблағларнинг (кунлардаги) айланувчанлиги - шу даврдаги кунлар миқдорининг айланма маблағларнинг маротабалардаги айланувчанлигига нисбатидир. Айланма маблағлар рентабеллиги - соф фойданинг айланма маблағларнинг шу даврдаги ўртача қолдиқларига нисбатидир: 200 N 2 / 300 N 1 Бир кунлик тушум - бутун давр мобайнидаги сотувдан тушумнинг шу даврдаги кунлар миқдорига нисбатидир. 2.5 - жадвал. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йилларда айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги таҳлили (минг сўм) № Кўрсаткичлар 2010 йил 200 9 йил 20 1 0 Йил Фарқ (+;-) 1 2 3 4 5 1 Сотишдан тушим 189455352 228244428 202441324 -25803104 2 Соф фойда 2840569 16628180 8057481 -8570699 3 Айланма маблағларнинг ўртача қолдиғи 12925 5117994 9778188 4660194 4 Айланма маблағларнинг айланувчанлиги: - кунларда - маротабаларда 319,5 1,13 252,3 1,43 272,6 1 ,32 20,3 -0,11 5 Бир кунлик тушим 526264 634012,3 562337 - 71675,3 Тўғриланган кўрсаткич - ҳақиқатдаги сотиш чоғида айланма маблағлар ва ўтган йили айланма маблағлар айланувчанлиги билан қиёслаш маҳсулотни 42

сотишдан тушум ва айланма маблағларнинг йиллик ўртача миқдорининг айланма маблағлар айланувчанлигининг тезлигига таъсирини аниқлаш имконини беради. Айланма маблағларга нисбатан сотишдан тушум қанчалик юқори бўлса, уларнинг айланувчанлиги шунча юқори бўлади ва оборотдан шунча кўп айланма маблағлар бўшатиб олинади. 2.5 - жадвалда «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йилларда айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги таҳлил қилинган. Сотишдан тушум 2010 йил 189455352 минг сўмдан иборат бўлган бўлса, 2011 йилда 228244428 минг сўмни, 2012 йилда 202441324 минг сўмни ташкил қилган. Соф фойда 2010 йил 2840569 минг сўмни, 2011 йилда 16628180 минг сўмни, 2012 йилда 8057481 минг сўмни ташкил қилган. Айланма маблағларнинг ўртача қолдиғи 2010 йилда 12925 минг сўмни, 2011 йилда 5117994 минг сўмни, 2012 йилда 9778188 минг сўмни ташкил қилган. Айланма маблағларнинг ўртача кунлардаги айланувчанлиги 2010 йилда 319,5 кунни, 2011 йилда 252,3 кунни, 2012 йилда 272,6 кунни ташкил қилган. Айланма маблағларнинг ўртача маротабалардаги айланувчанлиги 2010 йилда 1,13 маротабани ҳосил қилган бўлса, 2010 йилда 1,43 маротабани, 2012 йилда 1,32 маротабани ташкил қилган. Ҳисобот йилини рўёбга чиқариш чоғида айланма маблағларнинг ўртача миқдорининг айланувчанлиги 2012 йилда 268,8 ни ташкил этган. 2.3. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг рентабеллик кўрсаткичлари таҳлили Рентабеллик коэффициентлари корхонанинг фаолияти қанчалик даромадлилигини кўрсатади. Бу кўрсаткичлар молиявий ҳисоботдан ички ва ташқи фойдаланувчилар учун қизиқарли бўлиб. Компания ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини, шунингдек инвестицион жозибадорликни 43

белгилайди. У ёки бу корхона фаолиятига жойлаштирилган сармояларнинг рентабеллигини тавсифловчи асосий кўрсаткичлар сирасига заём ва хусусий сармоянинг рентабеллиги киради. Бу кўрсаткичларнинг иқтисодий талқини аён: заём (хусусий) сармоянинг бир сўмига неча сўм фойда тўғри келади (ҳисоблаб чиқиш чоғида балансдаги ёки соф фойдадан фойдаланиш мумкин). Майдоннинг вақт жиҳатидан рентабеллигини таҳлил қилаётиб, бу кўрсаткичларнинг асосли хулосаларини шакллантириш учун аҳамиятли уч муҳим хусусиятни эътиборга олмоқ зарур. Биринчи, хусусият корхона фаолиятининг вақт жиҳати билан боғлиқ. Чунончи, маҳсулотни сотиш рентабеллигининг коэффициенти ҳисобот давридаги ишларнинг натижадорлиги билан белгиланади: у узоқ муддатли инвестицияларнинг эҳтимол тутилган ва режалаштирилган самарасини акс эттирмайди. Агар корхона катта инвестициялар талаб қилувчи янги истиқболли технологиялар ва маҳсулот турларига ўтса рентабеллик кўрсаткичлари вақтинча пасайиши мумкин. Иккинчи хусусият хавф-хатар муаммоси билан боғлиқ жумладан, хусусий сармоя рентабеллиги кўрсаткичининг суръати ва махражи турли харид қобилиятидаги пул бирликларида ифодаланган. Кўрсаткич суръати, яъни фойда ўсиб боради, у асосан ўтган даврдаги фаолият натижаларини ҳамда товарлар ва хизматлар баҳосининг шаклланган даражасини акс эттиради. Кўрсаткич махражи, яъни хусусий сармоя бир неча йиллар мобайнида тўпланган. У дафтардаги (ҳисоб) баҳолаш билан ифодаланган бўлиб, жорий баҳодан ғоят кескин фарқ қилиши мумкин. Бинобарин, хусусий сармоя рентабеллиги коэффициентининг юқори қиймати корхонага инвестицияланган сармоянинг юксак самарадорлигига ҳамиша ҳам тенг қийматда бўлавермайди: молиявий хусусиятга эга қарорларни қабул қилиш 44

чоғида, бинобарин, бу кўрсаткични назарда тутиш зарур, бироқ корхонанинг бозор нархи (бозор сармояланишуви)ни ҳам эътиборга олмоқ лозим. Рентабеллик кўрсаткичлари – корхона молиявий ҳолатини қиёсий таҳлиллаш ва баҳолашнинг мажбурий элементлари ҳисобланувчи корхона фойдаси ва дароматини шакллантириш омилий муҳитининг муҳим тавсияномасидир. 2.6-жадвал. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UKнинг 2010-2012 йил лардаги рентабеллик коэффициентилари таҳлили № Кўрсаткичлар 2010 йил 20 11 йил 20 12 йил Фарқ (+;-) 1 2 3 4 5 1 Сотиш рентабеллиги 78 ,0 79,0 78,2 -0,8 2 Сотувларнинг фойдалилиги: -ялпи фойда ҳисобидан -соф фойда ҳисобидан 21,9 2,8 20,8 0,64 21,7 0,28 0,9 -0,36 3 Асосий фаолиятнинг рентабеллиги 128,1 126,6 127,8 1,2 4 Активларнинг рентабеллиги 2,9 0,84 0,33 -0,51 5 Хусусий сармоя рентабеллиги 21,5 4,8 2,0 -2,8 6 Асосий сармоя рентабеллиги 54,6 10,3 2,6 -7,7 7 Доимий сармоя рентабеллиги 21,5 8,1 2,2 -5,9 8 Айланма сармоя рентабеллиги 3,1 1,4 0,9 -0,5 9 Заём сармояси рентабеллиги 3,4 1,0 0,8 -0,2 10 Солиқ бўлаги 61,2 34,4 19,4 -15 11 Реал асосий сармоя рентабеллиги: -соф фойда бўйича; -соф сотувлар бўйича 54,9 1980,1 21,6 2456,5 18,2 2602,8 -3,4 146,3 12 Инвесторланган сармоя самарадорлиги 35,1 23,7 19,3 -4,4 Рентабелликнинг асосий кўрсаткичларини қуйидаги гуруҳларга бирлаштириш мумкинки, уларнинг ҳисоб-китоби: - фойда (даромад); - ишлаб чиқариш активлари; - нақд пул маблағлари оқими асосида амалга оширилади. 45

Айрим омилларнинг рентабеллик даражасига таъсирининг сонли баҳоланиши занжирли ўрин алмаштириш усули ёки омилий таъсирларни баҳолашнинг интеграл усули бўйича белгиланади. Тўлароқ таҳлил этиш учун қуйидаги омиллар ҳаракатини ҳаракатда тадбиқ этиш зарур: - сотилган маҳсулот пул бирлигига тўғри келадиган фойданинг кўпаши; - активлардан самаралироқ фойдаланиш; - сармоя молиявий таркибининг ўзгаришлари. 2.6 – жадвалда «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги рентабеллик коэффицентилари таҳлил қилинган. Сотиш рентабеллиги 2010 йилда 78,0 коэффициентни, 2011 йилда 79,0 коэффициентни, 2012 йилда эса 78,2 коэффициентни ташкил этди. Сотувларнинг фойдалилиги: ялпи фойда ҳисобидан 2010 йилда 21,9 коэффициентни, 2011 йилда 20,8 коэффициентни, 2012 йилда эса 621,7 коэффициентни, соф фойда ҳисобидан 2010 йилда 2,8 коэффициентни, 2011 йилда 0,64 коэффициентни, 2012 йилда 0,28 коэффициентни ташкил этган. Асосий фаолиятнинг рентабеллиги 2010 йилда 128,1 коэффициентни, 2011 йилда 126,6 коэффициентни, 2012 йилда 127,8 коэффициентни ташкил этди. Хусусий сармоя рентабиллиги 2010 йилда 21,5 коэффициентни, 2011 йилда 8,1 коэффициентни, 2012 йилда эса 2,0 коэффициентни ташкил этди. коэф. 46

2.6-расм. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-20 1 2 йиллардаги рентабеллик коэффициентилари 12 2. 7 - жадвалда TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010-2012 йиллардаги ишлаб чиқариш рентабеллиги даражаси таҳлил қилинган. Сотувлар ялпи ҳажми 2010 йилда 2525936 минг сўмни, 2011 йилда 2662411 минг сўмни, 2012 йилда эса 2604664 минг сўмни ташкил этган. Маҳсулот сотиш 2010 йилда 11505436 минг сўмни, 2011 йилда 12746583 минг сўмни, 2012 йилда эса 11964884 минг сўмни ташкил этган. Моддий айланма маблағларнинг ўртача қиймати 2010 йилда 585115 минг сўмни, 2011 йилда 799879 минг сўмни, 2012 йилда эса 1313982 минг сўмни ташкил этган. Ишлаб чиқариш фондларининг ўртача қиймати 2010 йилда 5458217 минг сўмни, 2011 йилда 4042906 минг сўмни, 2012 йилда эса 4042906 минг сўмни ташкил этган. 12 Корхонанинг йиллик ҳисоботлари асосида ҳисобланди. 47

2.7-жадвал «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010 - 2012 йиллардаги ишлаб чиқариш рентабеллиги даражаси таҳлили № Кўрсаткичлар 2010 йил 2011 йил 20 1 2 Йил Фарқ (+;-) 1 2 3 4 5 1 Сотувлар ялпи ҳажми (минг сўм) 32274729 42469264 7541647 -34927617 2 Маҳсулот сотиш (мингсўм) 189455352 228244428 202441324 -25803104 3 Моддий айланма маблағларнинг ўртача қиймати (минг сўм) 12925 5117994 9778188 4660194 4 Ишлаб чиқариш фондларининг ўртача қиймати (минг сўм) 6043332 4842785 3137928 -1704856 5 Маҳсулотнинг фонд сиғими коэффиценти, тийин 5,1 6,2 10,9 4,7 6 Айланма маблағларни мустаҳкамлаш коэффиценти, тийин 47,4 31,7 15,2 -16,5 7 Сотилган маҳсулотнинг бир сўмига фойда, тийин 21,9 20,9 21,7 0,8 8 Корхонанинг рентабеллик даражаси, % 41,8 83,0 54,9 28,1 48

2.7-расм. «TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI» UK нинг 2010 - 2012 йиллардаги ишлаб чиқариш рентабеллиги даражаси 49

III-БОБ. САНОАТ КОРХОНАСИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИ ВА УНИНГ ИҚТИСОДИЙ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШ ЙЎЛЛАРИ 3.1. Корхонада ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришни ташкил этишни ривожлантириш ва унинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини бошқаришни ташкил этиш усулларининг ўзига хос хусусиятларига ишлаб чиқаришнинг объектив шарт-шароитлари билан белгиланадиган кўрсаткичлар ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ва боғлиқликни аниқлаш ва ўлчаш тааллуқлидир, бу ерда мазкур кўрсаткичларни сунъий тарзда боғлаш мумкин эмас. Маҳсулотни ишлаб чиқариш миқдори, масалан ишчи кучи, меҳнат қуроллари, меҳнат воситаларидан фойдаланиш билан боғлиқ учта гуруҳ омилларига боғлиқ. Масалан, ишчи кучидан фойдаланиш билан боғлиқ омиллар миқдор ва сифат турларига ажратилади. Миқдор турларига ишчилар сони, сифат турларига уларнинг меҳнат унумдорлиги (бир ишчига тўғри келадиган) тааллуқлидир. Бир ишчига бир йилда тўғри келадиган ўртача маҳсулот ўз навбатида бир ишчининг бир кунда ишлаган соатларига ва бир соатга тўғри келган ишлаб чиқариш унумдорликларига боғлиқдир. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: хўжалик фаолияти самарадорлигини тавсифловчи кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш, мазкур кўрсаткичларнинг ўзгариш сабабларини ўрганиш, ижтимоий-иқтисодий, шу жумладан саноат қурилишида самарадорликни ошириш мақсадида улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни аниқлаш ва ўлчаш. Қурилишда ишлаб чиқариш миқдорига таъсир қиладиган баъзи омиллар рўйхати шуни тақозо этадики, иқтисодий тушунчалар ва хўжалик 50

кўрсаткичларини алоҳида берк ҳолда қараш мумкин эмас, уларнинг барчаси ўзаро боғлиқ. Аммо бу ҳолат иқтисодий ҳисоб-китоблар жараёнларида уларнинг мантиқий ажратилиш имкониятлари ва заруратини умуман истисно қилмайди. Жуда кенг тарқалган услубий усулларда мазкур омилларнинг бошқа тенг шарт-шароитларда таъсир қилиш даражаси, яъни қолган омиллар худди ўзгармас тарзда ҳисобланган ҳолдаги таъсири аниқланади. Ишлаб чиқаришни ташкил этишда уни доимий равишда асослаб амалиёт ва назарияни ўрасидаги боғлиқликни таҳлил қилиб бориш зарур, бунда: - ижобий ва салбий омилларни аниқлаш ва улар ҳаракатларини сон жиҳатдан ўлчаш; - хўжалик тараққиёти тенденциялари ва пропорцияларини аниқлаш, ишлатилмаган ички хўжалик заҳираларини аниқлаш; - объектив иқтисодий қонунлар ва субъектив тартибдаги омиллар таъсирида шаклланадиган иқтисодий жараёнлар ва уларнинг ўзаро алоқадорлигини тадқиқ қилиш; - бизнес-режаларни илмий асослаш, уларнинг ижро этилиш самарадорлигини объектив баҳолаш; - илғор тажрибани умумлаштириш, оптимал(мақбул) бошқарув қарорларини қабул қилиш. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида и қтисодий жараёнлар, агарда индукция усули қўлланилса, кичик, якка-айрим алоҳидаги хўжалик далили, ҳодисаси, вазияти билан боғланадиган (бу эса умумий ҳолда бошқариладиган тизимости ва бошқарувчи тизимнинг у ёки бу бўғинида хўжалик фаолияти самарадорлиги моҳиятини ифодалайди) хўжалик жараёнини ташкил этади. Хўжалик механизмини қайта қуриш ва уни бозор муносабатларига йўналтириш кўплаб муҳим иқтисодий категорияларнинг анъанавий 51

тушунчаларини қайта кўриб чиқишни, айрим ҳолларда уларни бутунлай бошқа мазмун ва амалий моҳият билан тўлдиришни талаб этади. Қ урилиш ташкилоти ҳисоб-китоби таҳлили ҳисоб-китобга киритилган унинг молиявий-хўжалик фаолиятининг турли кўрсаткичлари ўртасида ўзаро алоқалар ва боғлиқликнинг ифодаси сифатида тушунилади. Таҳлил кўрсаткичлари манфаатдор шахслар ва ташкилотлар учун кечаётган ҳолат ва ташкилотнинг олдинги йиллардаги фаолияти ва унинг истиқболдаги салоҳиятли имкониятларини баҳолаш асосида қарорлар қабул қилиш имконини беради. Бундай таҳлил горизонтал, вертикал ва тренд таҳлилни, шунингдек махсус коэффициентларни қўллаш ва ҳисоб-китобларни умумий ўрганишни қамраб олади. Ҳисоб-китобни умумий ўрганиш корхоналар маблағларини жалб қилишнинг асосий манбалари, уларнинг қўйилмалари, йўналишлари, ҳисоб-китоб даврида олинган фойданинг асосий манбалари, пул маблағларини олишнинг асосий манбалари, қўлланилган ҳисобот услублари ва улардаги ўзгаришлар, ташкилотларнинг ташкилий тузилмаси, уларнинг фаолият йўналишлари ва бошқалар тўғрида хулосалар қилиш имконини беради. Ҳисоб-китобни умумий ўрганиш аҳамияти юқори бўлишига қарамасдан, у ташкилот фаолияти асосий кўрсаткичлари динамикаси бозордаги ўхшаш қурилиш ташкилотлари орасидаги ўрнини баҳолаш имкониятини бермайди. Бунга нисбий таҳлил орқали эришилади. Горизонтал таҳлилни ўтказиш олдинги фаолият даврлари билан қиёслаганда турли ҳисоб-китоб кўрсаткичларининг мутлақ ва нисбий оғишини аниқлаш имконини беради. Вертикал таҳлил 100% деб олинадиган умумий натижада айрим бўлимларнинг(моддаларнинг) солиштирма улушини аниқлаш мақсадларида амалга оширилади. Тренд таҳлили ҳисоб-китоб кўрсаткичларининг барча кўрсаткичлари 100% деб олинадиган базис йилларнинг қатор йиллардаги нисбий оғишининг ҳисоб-китобига асосланади. 52

Қ урилиш ташкилотларининг ходимлари махсус коэффициентларни ўрганишга энг кўп эътибор қаратишмоқда. Улар ташкилотнинг молиявий ҳолатини тез фурсат ичида ва нисбатан аниқ баҳолаш имконини беради. Ҳисоб-китоб жараёнида инфляция таъсирини ҳам ҳисобга олиш лозим. Аммо бу коэффициентлар ҳамма ҳолатларда ҳам ташкилотнинг субъектив ҳолатини ифодалаши мумкин эмас, чунки қиёслаш базаси тез-тез ўзгариб туради. Агарда уларнинг даражаси қиёслаш базасидан паст бўлса, бу кўрсаткичлар айрим ҳолларда қўшимча таҳлилга муҳтож бўладиган ташкилот фаолиятининг энг ночор нуқталарининг кўрсаткичлари ҳисобланади. Бундай таҳлил у ёки бу коэффициент ҳисоботи билан шартланган салбий ва ижобий баҳолашни тасдиқламаслиги ҳам мумкин. Кўп ҳолларда муайян умум тан олинган андоза меъёрини конкрет шароитлар ва айрим ташкилот хусусиятидан келиб чиққан ҳолда масалан, олдинги йилларда эришилган фаолият даражасининг издан чиқарилиши ва бошқалар таъсирида тўғрилаш лозим бўлади. Аммо, бундай коэффициенталар қурилиш ташкилотларидаги бошқаришда қўлланилиши мумкин эмас дегани эмас. Уларга таҳлил воситаси сифатида фаолиятни баҳолаш натижаларига эга бўлиш сабабларини тушуниш каби муносабатда бўлиш керак. Корхона менежери ҳар қандай қарор қабул қилар экан, бу қарорларнинг энг муҳим коэффициентларга таъсирини баҳолаши лозим. Коэффициентларнинг таҳлилий қиймати, масалан, кўплаб мамлакатларда мамлакат ичкарисида ва унинг ташқарисида улар билан қизиқувчи шахслар фойдаланувчи махсус нашрлар мавжудлиги билан исботланади. Турли хил маълумотларда нашр этилган кўрсаткичлар тизими ва уларнинг таснифидаги сезиларли тафовутларга қарамасдан, барча коэффициентлар ликвидлик, ишбилармонлик фаолияти, рентабеллик, тўловчанлик, бозор фаоллиги гуруҳларида ўз ифодасини топиши мумкин. Фойда ва рентабеллик ишлаб чиқариш самарадорлигининг муҳим кўрсаткичлари ҳисобланади. Фойда - бу, бир томондан, корхоналар 53

фондларининг асосий манбалари, иккинчи томондан-давлат ва маҳаллий бюджетлар даромадлари манбаидир. Бунда нафақат фойда кўлами ва ўсиши, балки рентабеллик даражасини ҳисобга олиш, ишлаб чиқариш фондларининг ҳар бир сўмига нисбатан қанча фойда олинганлигини билиш муҳимдир. Фойда кўлами ва рентабеллик даражасига кўплаб омиллар таъсир кўрсатади. Корхоналар фойдаси ва рентабеллиги ишлаб чиқариш ва маркетинг фаолияти жадаллашувининг умумлаштирувчи кўрсаткичлари ҳисобланади. Корхоналар учун фойданинг давлат ҳамда маҳаллий бюджет ва корхона тасарруфида қолган қисмларга тақсимланиши муҳим аҳамият касб этади. Шахсий эҳтиёжларга тааллуқли фойда техник қайта қуролланиш ва ишлаб чиқаришни кенгайтириш, ўз айланма маблағларини ривожлантириш, ижтимоий-маданий тадбирлар ва уй-жой қурилишларига, ижтимоий-моддий ва коммунал мақсаддаги объектларга тақсимланади. Корхонада фойданинг чуқурлашган таҳлили учун унинг кўламига таъсир кўрсатадиган омилларни гуруҳлаш масқадга мувофиқдир. Ташқи омиллар гуруҳига қуйидагилар тааллуқли: - корхона манфаатларига даҳлдор етказиб берувчилар, таъминот- сотувчи, юқори турувчи хўжалик, молиявий, банк ва хўжалик масалалари бўйича давлат органлари томонидан интизомнинг бузилиши; - корхона режасида кўзда тутилмаган ўзгаришларга: маҳсулотга улгуржи нарх, истеъмол қилинадиган хом-ашё, материаллар, ёқилғи, сотиб олинувчи ярим фабрикатлар ҳамда корхоналар томонидан тўланадиган хизматлар ва ташувларга тарифлар, савдо чегирмалари, устамалар, амортизацион чегирмалар меъёри, иш ҳақи ставкалари ва солиқ ҳамда бошқа йиғимларга устамалар; - табиий (иқлим) шароитлар, тижорат ва айрим корхоналарда қўшимча харажатларни талаб қиладиган ва бошқаларида қўшимча фойдани шартловчи бошқа омиллар. 54

Ички омиллар гуруҳи: иш натижаларини белгилаб берадиган асосий омилларга ва корхона томонидан давлат интизомларини бузиш билан боғлиқ омилларга бўлинади. Корхона даромадларида фойда асосий ўринни эгаллайди. Фойда қоидага биноан, молиявий нуқтаи-назардан бюджетга тўланиши кўзда тутилган харажатлар ва тўловларни қоплашнинг муҳим манбаи ҳисобланади. Корхоналарнинг молиявий ҳолати улар маблағларининг ҳолати ва тақсимланишини аниқлайди, бу эса бухгалтерлик балансларида ифодаланади. Молиявий ҳолатларнинг асосий кўрсаткичлари қуйидагилар ҳисобланади: -маблағлар манбаларининг улар учун кўзда тутилган заҳиралар билан таъминланганлиги; -айланма маблағлар иммобилизацияси; -ўз айланма маблағлари билан таъминланганлик; -мавжуд моддий маблағларнинг нормативга тўғри келиши(молиявий- эксплуатацион эҳтиёжга); -корхона тўловчанлиги. Молиявий ҳолат кўрсаткичлари ҳисоб-китоби муайян изчилликда амалга оширилади. Бозор шароитида корхона тўловчанлиги унинг молиявий ҳолатини ифодалайди. Нормал тўловчанлик бошқа ташкилотлар олдидаги мажбуриятларни ўз вақтида ва тўлиқ бажариш имкониятини беради. Тўловчанликни баҳолашда корхона ишининг конкрет шарт-шароитларини ҳисобга олган ҳолда муносабатда бўлиш керак. Корхонанинг тўловга қодирсизлигининг сабаби ўзидаги бўш хўжалик юритишда эмас, балки у ишлаб чиқарган маҳсулотни сотиб олувчиларнинг тўловчансизлигидадир. 55

3.2. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноат корхоналарида ишлаб чиқаришни самарали ташкил қилишни такомиллаштириш Саноатда ишлаб чиқаришни бошқариш деганда, унда банд бўлган кишиларнинг ишлаб чиқариш жараёнидаги фаолиятини ташкил этиш ва йўналтиришнинг ўзига хос томонлари тушунилади. Шу ўринда биз, ҳудудий бошқарувни кишилар жамоасига аниқ мақсадда кутилган алоҳида меҳнат фаолиятининг таъсири сифатида тушунамиз. Саноатда ишлаб чиқаришни ҳудудий бошқариш тизими муайян меҳнат фаолияти билан боғлиқ муносабатлари, уларнинг мамлакат ва жаҳон бозори эҳтиёжлари учун зарур даражадаги юқори сифатли қурилиш маҳсулотлари етказиб беришлари мисолида яққол кўринади. Бошқариш тизимининг моҳияти қурилиш тармоғида ишлаб чиқаришни ташкилий-техник ва ижтимоий-сиёсий томонлар яхлитлигида намоён бўлади. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида бошқарувнинг ташкилий- техник жиҳати фаолият доираси, умумий бошқарувдан, ижтимоий-сиёсий томондан эса тармоқ, ҳудудий, тармоқлараро ва услубий–якуний жиҳатлардан иборат. Қурилиш тармоғида ишлаб чиқариш ҳудудий бошқарувнинг мазмун- моҳияти эса, ўзаро яхлит алоқалар ва тармоқ-ҳудудий доирада, тармоқлараро алоқаларда ўз ифодасини топади. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида қурилиш тармоғида ишлаб чиқаришда тармоқлар – тузилмавий сиёсатини ишлаб чиқиш ва асослаб бериш жуда муҳимдир. Пировардида, иқтисодиётни эркинлаштириш афзалликлари, глобаллашув талаблари асосида саноат сиёсатини ишлаб чиқиш бозор иқтисодиётини шакллантиришда муҳим аҳамият касб этади. Бу ҳолда чегараланган ресурс имкониятларидан тўла ва оқилона фойдаланиб, уларни 56

бошқаришга катта эътибор бериш керак ва тадбиркорлик ролини оширишга эътибор қаратиш зарур. Уларнинг чекланганлигини ҳисобга олган ҳолда тармоқ тузилмаларида ислоҳотларни амалга ошириш мавжуд инвестиция ресусрларидан қисқа муддатда самарали фойдаланиш, ишлаб чиқариш пасайишига йўл қўйилмаслик, аҳоли реал даромадлари кўпайишини таъминлаш, тўлов қоблиятини ошириш асосида олиб бориш керак. Қурилиш корхонасининг иқтисодий самарадорлигини ошириш менежментнинг асосий мақсадига айланади. Рақобат шароитида ишлаб чиқаришнинг юқори иқтисодий самарадорлигини таъминлаш учун ишлаб чиқаришнинг тез ўзгарувчан, бозор муносабатларига тез мослашувчан турларини қўллаш тақозо этилади. Америка менежментида бошқарув дейилганда, режалаштириш жараёни, ташкилотнинг мақсадларини шакллантириш ва унга эришиш тушунилади. Ричард Л. Дафт ҳам менежмент тўғрисида шунга ўхшаш фикрни баён этади: «Менежмент – бу ташкил этишни режалаштириш, ташкилий ресурслар устидан етакчилик (раҳбарлик) қилиш асосида самарали, унумли равишда мақсадга эришишдир». Бунда асосан иккита муҳим ғоя ифодаланган: - б ошқаришнинг асосий вазифалари, жумладан режалаштириш, ташкил этиш, етакчилик, молиялаштириш ва назорат. - с амарали ва унумли ташкил этиш мақсадларига эришиш. Менежментнинг асосий фаолият доирасини муваффақиятли юритиш менежментдан турли хил кўникма ва билим бўлишини талаб этади. Ташкилий мақсадларга эришишда рес у рслардан фойдаланиш жараёни қуйидаги расм да акс эттирилган: 57

3.1 - расм . Ташкилий мақсадларга эришишда ресурслардан фойдаланиш жараёни 13 Менежмент жараёни – муайян ҳудудда қурилиш тармоғида ишлаб чиқаришнинг мақсад ва кўрсаткичларини таҳлил қилган ҳолда режалаштиришдан бошланади. Шунингдек бу жараёнда мақсад ойдинлаштирилиб, уни ҳал этиш учун зарур ресурсларга баҳо берилади. Бунда шунга эътибор лозимки, режалаштиришнинг зарур даражадаги бажарилмаслиги келажакда қурилиш тармоғида ишлаб чиқаришининг самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади. Биринчи навбатда, бу ҳокимият бошқарув аппаратининг келажакда республика ва халқаро бозорларни ривожлантириш истиқболларини пайқамай қолишларига олиб келади. 13 Муаллиф томонидан тузилган. Ма қ сад турларини режалаштириш ва унга эришиш Назорат: - қў лланилган фаолиятни кузатиб бориш ва тузатишлар киритиш. Лидерлик Ишчиларни ра ғ батлантиришда ишонтириш имкониятларидан фойдаланиш Ташкил этиш: -иш в азифаларининг бажарилиши учун масъулият. Фаолият натижалари: -ма қ садга эришиш; -мащсулот; -хизматлар; -иш унуми; -самарадорлик. 58Менежментнинг вазифалари Ресурслар - инсоний; -молиявий; -хом-ашё ва моддий; -технология; -ахборот.

Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида менежмент жараёнининг навбатдаги босқичи қурилишда ишлаб чиқариш режаларини бажариш услуб ва зарур ашёлар тўғрисида қарор қабул қилишдан, ташкилот фаолият доирасини белгилаб олишдан иборат. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида режалаштирилган вазифаларни ва ресурсларни бошқарув тузилмалари ўртасида тақсимлашни кўзда тутади. Кейинги йилларда мамлакатимизда менежментнинг ишлаб чиқаришга таъсирини ўрганиш масаласига эътибор кучаймоқда. Бу қурилишда ишлаб чиқариш тармоғига бошқарув аппарати ходимлари томонидан раҳбарлик самарасини ошириш учун улар орасида доимо бўлиб, мақсад, вазифа ва ташкилий сиёсат асосларини тушунтириб бориш талаб этилади. Бунда бошқарув аппарати хизмати ишидан ҳам далил ва исботлар келтирмоқ зарур. Бунда шуни ҳам ҳисобга олиш зарурки, тармоқ тузилмасини ислоҳ қилиш узоқ муддатли жараён ва биз истаган тузилмани яратиш кўп миқдорда маблағ ва вақт талаб этади. Қурилиш к орхона сида тузилмавий сиёсати ва унинг муҳим томони-бу тармоқ тузилмасини такомиллаштиришдан иборат. Бунинг сабаби шуки, тармоқ тузилма силжишларидаги асосий йўналиш аҳолининг ижтимоий талабларини қондирадиган тармоқлар улушини доимо ошириб бориш билан боғлиқдир. Иккинчи томондан, бу ҳол қурилишда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш иқтисодиётни эркинлаштириш, хусусийлаштириш, корхоналарнинг хўжалик мустақиллигини кенгайтириш, халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқаришида корхонанинг эркинлигини оширишда намоён бўлмоқда.. Қурилиш к орхона си да ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва оқилона жойлаштиришни башорат қилиш, шу асосда тармоқни ривожлантиришнинг индикатив режаларини ишлаб чиқиш талаб этилади. 59

Бундай режаларга директив буйруқ эмас, балки тавсияларга асосланган йўналишлар киради. Бу шу нарса билан боғликки, бозор шароитида қурилишда ишлаб чиқариш тармоқлараро мутаносибликни ўрнатиш буйруқбозлик усули билан эмас, балки иқтисодий омиллар, услублар ёрдамида амалга оширилади. Аммо, режалар фақат тахминлар асосида қурилмаслиги, балки улар ишлаб чиқаришни ривожлантириш бўйича аниқ ва мақсадли дастурлардан келиб чиққан ҳолда тузилиши керак. Уларнинг асосида қурилишда ишлаб чиқариш тармоғини ривожлантиришга хизмат қилувчи тузилмавий сиёсатни ишлаб чиқиш зарур. Саноат к орхоналарининг маҳсулот ишлаб чиқариш миқдорини белгилашда, маҳсулотларни қайси бозорларда ва кимга сотиш масаласини, нарх шаклланиши ва даромадлардан фойдаланишни мустақил ҳал қилишни тақозо этади. Аммо тадқиқотларнинг кўрсатишича, ривожланган давлатлар тажрибалари товар етиштирувчилар иқтисодий мустақиллиги масаласининг нисбий эканлигидан далолат беради. Чунки, бозор иқтисодиёти амал қиладиган шароитда ҳар бир товар ишлаб чиқарувчи бозорда шаклланган талаб ва таклиф мувозанати, рақобат кураши қонуниятлари ва бозорнинг бошқа талабларига бўйсунишга мажбур бўлади ва оладиган даромади ушбу омиллар таъсирида шаклланади. Бозордаги талаб даражасидан ортиқ миқдордаги маҳсулот ишлаб чиқариш нарх тушиб кетишига олиб келган тақдирда ишлаб чиқарувчидан ёки маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини камайтиришни, ишлаб чиқариш харажатларини қисқартириш йўлларини қидиришни талаб этади. Ушбу вазифаларнинг ўз вақтида ҳал этилиши ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигига имкон беради. Шундай қилиб, юқоридаги фикрлардан хулоса қиладиган бўлсак, бозор шароитида товар ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлиги ишлаб чиқарувчи томонидан бозордаги талаб даражасини қанчалик ўрганиб унинг ўзгаришини олдиндан билган ҳолда, ушбу талабга мослашиш учун амалга оширилган тадбирлари 60

натижасигина ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигини таъмин эта олади. Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлик даражаси ортиши ката ижтимоий аҳамиятга ҳам эга бўлиб, ишлаб чиқариш фаолиятининг фойдали натижаси ишловичлар моддий манфаатдорлигининг ўсишини ва ортиқчас арф- харажатларнинг тежалишини, шунингдек, жамиятнинг ижтимоий зарур маҳсулотларга бўлган талабини қондиришни таъминлайди. Бу эса, ишлаб чиқариш натижалари билан ишловичлар турмуш даражаси ўртасидаги боғлиқликни ўзида акс эттиради. Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча жабҳаларини қамраб олган ҳолда кишиларнинг меҳнати натижаларини ўзида акс эттиради вас арф даромад кўринишида шаклланиб, ишлаб чиқаришни кенгайтириш, меҳнаткашларнинг моддий фаровонлигини ошириш ва жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий юксалиши йўлида мустаҳкам моддий асос бўлиб хизмат қилади. Иқтисодий самарадорлик тушунчаси иқтисодий атама сифатида ишлаб чиқариш жараёнида яратилган моддий неъматлар қиймати миқдорининг ўсиш суръатлари, уни ишлаб чиқаришга кетган сарф-харажатлар миқдори ўсиши суръатларидан юқори бўлиши ва шунингдек, моддий неъматлар қиймати абсолют миқдорининг уни яратишга сарфланган ресусрлар абсолют миқдоридан юқори бўлиши билан ифодаланади. Саноат к орхонаси маҳсулотлари ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлиги даражасига кўплаб омиллар таъсир этади. Ушбу омилларни шартли равишда қуйидаги гураҳларга бўлиш мумкин: - ижтимоий-иқтисодий омиллар - бозор муҳити омиллари ; - табиий-иқтисодий омиллар; - ташкилий-иқтисодий омиллар; 61

Юқорида санаб ўтилган омиллар ўз навбатида кўплаб кўрсаткичлардан ташкил топади, яъни табиий-иқтисодий омиллар: - саноат м аҳ сулотлари материаллари миқдори ва таркибий тузилиши; - табиий иқлим шароити; Ташкилий – иқтисодий о миллар. Ушбу омиллар гуруҳи таркибига қуйидаги кўрсаткичларни киритиш мумкин: - саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш технологияларини йўлга қўйиш; - хом ашё ва бошқа моддий ресрслар билан таъминланганлик даражаси; - ишлаб чиқариш ихтисослашуви; - хўжалик юритиш шакли ва ички хўжалик муносабатларини йўлга қўйиш; - ишлаб чиқаришни молиявий рес у рслар билан таъминлаш. Ижтимоий-иқтисодий омиллар, ушбу омиллар гуруҳи таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин: -ишчиларнинг мол-мулкка эгалик қилиш даражаси; - мулкчилик шакли ва иқтисодий эркинлик даражаси; -ишчилар га моддий манфаатдорлик механизмининг жорий этилиши. Бозор муҳити омиллари республикамизда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг ҳозирги босқичи ва келажак тараққиёт жараёнида асосий омиллар қаторидан жой олиши табиий ҳол ҳисобланади. Шу жиҳатдан ҳам, Ушбу омиллар гуруҳи моҳиятини қуйидагича ифодалаш мумкин. Бозор муҳити омиллари бу- қурилиш маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналар хоҳиш ва истакларидан ташқарида объектив равишда мавжуд бўлган фаол кучлар бўлиб, маҳсулотларга нисбатан шаклланадиган бозордаги талаб ва таклифлар ўз таъсирини ўтказади, ушунингдек, корхонанинг молиявий натижалари шаклланиши жараёнига ўзининг ижобий ёки салбий таъсирини ўтказади. Ушбу омиллар гуруҳи таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин: 62

- бозордаги рақобатчилар; -саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнида иштирок этувчи воситачилар; -саноат корхоналарининг бозордаги мижозлари; -ҳукумат томонидан қабул қилинадиган қарорлар, қонунлар; - аҳолининг даромадлари даражаси ва миллий анъаналари. Санаб ўтилган омилларнинг ҳар бири саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигига алоҳида шароитларда жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Аммо санаб ўтилган омилларнинг баъзилари кескин объектив характерга эга бўлиб, ишлаб чиқарувчининг унга таъсир қилиш доираси чегараланган бўлса, баъзилари жумладан, ижтимоий, иқтисодий омиллардан оқилона тарзда фойдаланиш орқали ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини оширишга ижобий таъсир кўрсатиш мумкин. Бозор муҳити омиллари, бозор муносабатлари амал қиладиган шароитда ката аҳамиятга эга бўлиб, қурилиш маҳсулотларига ички ва ташқи бозордаги талабнинг ўзгариши, баҳолар динамикасини олдиндан башорат қила билиш орқали хўжаликларнинг иқтисодини барқарорлаштиришда ката ютуқларга эришиш мумкин. нимакаки, истеъмолчининг талабини ўрганмасдан туриб, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг оширилиши ишлаб чиқарувчига ката миқдордаги зарар келтириши мумкин. ёки бунинг акси, маълум маҳсулот турига талаб ортишини олдиндан билмаслик ҳам хўжалик учун ката имкониятларни бой бериш билан баробардир. Умуман олганда, таъкидлаб ўтилган омилларни эътиборга олган ҳолда саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ўсиб бораётган республикамиз аҳолисини арзон ва сифатли саноат маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини таъминлашда ва тармоқ рентабеллигини оширишда муҳим аҳамият касб эатади. 63

Хулоса ва таклифлар Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноатда иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, тармоқда бозор иқтисодиёти тамойиллари ва талабларига мос келадиган хўжалик муносабатларини кенг жорий этиш, пудрат, лойиҳа ишлари ва қурилиш материалларининг ривожланган бозорларини шакллантириш, қурилишда нарх белгилаш механизмини такомиллаштириш, лойиҳаларни амалга оширишнинг пировард натижалари ва самарадорлиги учун инвестиция жараёни барча қатнашчиларининг маъсулиятини ошириш мақсадида яқинда Президент Фармонлари чиқди. Саноатда бошқарув ва хўжалик муносабатлари тизимига бозор тамойиллари ҳамда механизмларини кенг жорий этиш, лойиҳа ва қурилиш ишларини бажаришга буюртмалар жойлаштириш танлов савдолари (тендерлар)ни ташкил этиш даражасини ошириш ва шунингдек кўпгина бошқа йўналишлар белгиланган. Бундан кўриниб турибдики ҳозирги пайтда қурилишда бошқарув ва ишлаб чиқариш фаолиятининг самарадорлигини ошириш замон талабидир. Бу ўз навбатида амалда саноат корхоналари да бошқарув тизимини янада такомиллаштиришни талаб этади. Битирув м алакавий ишида тадқиқот объекти сифатида кўриб чиққан "TALIMARJON ISSIQLIK ELEKTR STANSIYASI" UK нинг асосий техник - иқтисодий кўрсаткичларидан, сотишдан тушум 2010 йилда 11505436 минг сўмни 2011 йилда 12746583 минг сўмни, 2012 йилда 6 фоизга камайиб, 12746583 минг сўмни ташкил қилган. Бажарилган ишларнинг ишлаб чиқариш таннархи 2010 йилда 8979500 минг сўмни, 2011 йилда 10084172 минг сўмни, 2012 йилда 7 фоизга камайиб 9360235 минг сўмни ташкил қилди. Ялпи фойда 2010 йилда 2525936 минг сўмни, 2011 йилда 2662411 минг сўмни, 2012 йилда 2 фоизга камайиб, 2604664 минг сўмни ташкил 65

қилди. Соф фойда 2010 йилда 319364 минг сўмни, 2011 йилда 82426 минг сўмни, 2012 йилда 58 фоизга камайиб, 34598 минг сўмни ташкил қилди. Битирув малакавий ишининг иккинчи бобида келтирилган объектни таҳлил қилиб, корхона олдидаги муаммоларни баратараф этиш учун қуйидаги чораларни кўриши лозим деб ўйлаймиз: - саноат корхонаси тасарруфидаги бўш турган асосий фондларнинг бир қисмини лизинг ва ижара шартномалари орқали ҳаракатга тушириш лозим; - саноат корхонаси ишлаб чиқариш фаолиятидаги бошқарув тизимини янгича усуллар билан бошқариш ташкил этиш; - саноат корхонасининг объектларни топширишда ўзаро ҳисоб-китоб ишларини олиб боришда замонавий ҳисоб-китоб шаклларидан, масалан, факторинг хизматларидан фойдаланиш орқали ривожлантириш мумкин; - корхонани юқори даражада унум билан бошқариш учун коммуникация, маркетинг таъминоти ва қарор қабул қилиш тўғри йўлга қўйилган бўлиши лозим; - саноат корхонаси қошида бозорни ўрганувчи маркетинг хизмати бўлимини ташкил этиш, корхонанинг ҳозирги аҳволидан келиб чиққан ҳолда истиқболли бизнес лойиҳаларни ишлаб чиқиш. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноат корхонасида самарали бошқарув усулларини қўллаш орқали унинг ишлаб чиқариш самарадорлигига таъсир ўтказилади. Бунинг натижасида ишлаб чиқариш самарадорлиги ошиши билан бир қаторда унинг иқтисодий салоҳиятини яхшиланишига ҳам олиб келади. Бу эса келгусида корхонанинг барқарор ривожланишидан далолат беради. 66

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. Тошкент. “Маънавият” – 2008. 2. Каримов И.А. Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент “Ўзбекистон” 2009. 56 б. 3. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон иқтисодиётида хусусий секторнинг улуши ва аҳамиятини тубдан ошириш чора- тадбирлари тўғрисида» Фармони 2003 йил 24 январ. 4. Акциядорлик жамиятларининг молиявий ҳолатини баҳолаш учун услубий тавсиялар. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги. 2000 йил. 5. Абдукаримов И.Т. Молиявий ҳисоботни ўқиш ва таҳлил қилиш йўллари: 3-чиқарилиш, тўлдирилган ва қайта ишланган нашр-Т.: «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси», 1999.-320 б. 6. Абдуллаев А. ва бошқалар. Кичик бизнесни бошқариш. Тошкент. 2003 йил. 7. Волжин И.О., Эргашбоев В.В. Молиявий таҳлил.-Т.: «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» нашриёт уйи,1998. 8. Ибрагимов А.,Ваҳобов А. Фирма фаоллиги ва иқтисодий ҳолатини баҳолаш // Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси № 7/8,2001 й. 18-21-б. 9. Зайнутдинов Ш.Н., Нуримбетов Р.И. Персонални бошқариш Тошкент. 2007. 10. Зайнутдинов Ш.Н., Шермухамедов А. Риск менеджмент. Тошкент. “Иқтисод - молия” 2007 256 б. 11. Нуримбетов Р.И. Менежмент Тошкент. “Мусиқа”. 2007. 12. Пардаев М.К., Исроилов Б.И. Молиявий таҳлил.-Т.:Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси, 2007й.,-368 б. 13. Пардаев М.К., Абдукаримов И.Т., Исроилов Б.И. Молиявий таҳлил Т.: Меҳнат, 2004 67

14. Шарифхўжаев М., Абдуллаев Ё. Менежмент. Тошкент 2001 йил. 15. Ҳасанов Н.,Нажбиддинов С. Корхона молиявий ҳолатини баҳолаш: Муаммолар ва уларни ҳал қилиш. 8-чиқарилиш.-Т.: «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси», 1999 й.-224 б. 16. Биржа эксперс 20 10 -201 3 йиллар 17. Жамият ва бошқарув 2010-2013 йиллар 18. Бозор , пул ва кредит 2010-2013 йиллар 19. Ўзбекистон иқтисодий ахборотномаси 20 10 -20 13 йиллар Интернет сай т лар http:// WWW. Bolshe. ru / book / Id http:// WWW. analyse-it. com http:// WWW. etin. ru / manajement / intko 68

O'xshashlar

Корхонанинг ишлаб чиқариш салоҳиятидан фойдаланиш самарадорлигини бошқаришни такомиллаштриш

Менежер этикаси ва маданиятини такомиллаштириш йўллари

Молия бозори ва бозорни дотациядан чиқариш йўллари

Бошқаришнинг корхона мажбуриятлари тавсифи ва уларни самарали такомиллаштириш йўллари

Ғазначилик шароитида бюджет ижросининг дастлабки ва жорий назоратини ташкил қилиш механизмини такомиллаштириш йўллари