Молия бозори ва бозорни дотациядан чиқариш йўллари - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Молия бозори ва бозорни дотациядан чиқариш йўллари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

306.705078125 KB

Ko'chirib olish

Молия бозори ва бозорни дотациядан чиқариш йўллари 5230600 – “Молия” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

МУНДАРИЖА Кириш………………………………………………………… I-боб. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий бюджетларни дотациядан чиқаришнинг назарий ва ҳуқуқий асослари........................................................................................... 1.1. Маҳаллий бюджетлар даромадлари шаклланиши ва унда дотациянинг аҳамияти ……………...………............................... 1.2. Маҳаллий бюджетларда дотациядан фойдаланиш тартиби ва ҳуқуқий асослари …………….......……………………………… II-боб. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий бюджетларни даромадларини ошириш борасида олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар таҳлили……………………………… 2.1. Маҳаллий бюджетлар даромадларининг шаклланишининг амалдаги ҳолати таҳлили …………………………………..… 2.2. Маҳаллий бюджетларни дотациядан чиқариш борасида олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар.............................................. III-боб. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий бюджетларни дотациядан фойдаланишни камайтириш масалалари …… 3.1. Дотациядан фойдаланишни камайтиришда маҳаллий бюджетлар молиявий имкониятларини оширишни такомиллаштириш ……………………………………………..… 3.2. Маҳаллий бюджетларни дотациядан фойдаланишни камайтиришда маҳаллий бюджет маблағларидан самарали фойдаланиш йўллари …......................................................... Хулоса…………………………………………………………… Фойдаланилган адабиётлар рўйхати…………...………… КИРИШ

Битирув малакавий иши мавзусининг долзарблиги. Маҳаллий бюджетлар мамлакатимизда долзарб бўлган ижтимоий, иқтисодий, экологик, маънавий муаммоларни ечишда муҳим ўрин эгаллайди. Таъкидлаш жоизки, маҳаллий бюджетларда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар макроиқтисодий сиёсатнинг кичиклаштирилган нусҳасини англатмайди. Чунки ҳар бир ҳудудий бирлик-бу ўзига хос ижтимоий-иқтисодий ва табиий ресурс тизимидир, унинг ҳолати маҳаллий бюджетларда кўринади. Маҳаллий бюджетлар бир мамлакат миллий иқтисодиётининг бўлинмас ва узвий бир бўғини сифатида фаолият юритади. Ҳар бир ҳудуднинг ривожи, аҳолисининг турмуш шароити, ижтимоий ҳимояга мухтож оила ва шахсларнинг етарли даражада ижтимоий ҳимоя қилиниши, ҳар бир ҳудуд давлат ҳокимият органларининг молиявий масалаларини тўғри ҳал қила билишга боғлиқ. Бунда маҳаллий бюджетларга бериладиган дотация миқдорини белгилаш алоҳида ўрин тутади. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримов таъкидлаганларидек, «…Бу муҳим устувор вазифани изчил амалга ошириш учун 2015 йилгача бўлган даврга мўлжалланган махсус дастур ишлаб чиқилган бўлиб, у иқтисодиёт тармоқлари ва мамлакатимиз ҳудудларини истиқболли ривожлантириш бўйича амалга оширилаётган дастур билан узвий боғлиқдир» 1 . Юқорида келтириб ўтилган дастурнинг амалга оширилида «Бу борада, биринчи навбатда, маҳаллий хомашё ва материаллар асосида саноат кооперацияси ва ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш тизимини янада ривожлантиришга оид ишларни давом еттиришга алоҳида еътибор қаратиш даркор 2 » лиги билан белгиланади. Республикамизда бюджет-солиқ сиёсатини олиб боришда фақатгина солиқ ислоҳотларини чуқурлаштирилмаяпти, балки махаллий бюджетлар тушумларини кўпайтиришнинг йўллари изланмоқда. Маҳаллий хокимият органларига бўйсинадиган корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолиятини иқтисодий натижалари яхшиланмоқда. Маҳаллий бюджетга дотация ажратишнинг шартлари ўзгартирилмоқда. Молия-бюджет илоҳатларини ўтказиш жараёни ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал этишда маҳаллий бюджетлар ролини ошириш ва шу билан бир вақтда улар молиявий базаларини мустаҳкамлаш, ушбу талабаларга жавоб берувчи молия-бюджет ва солиқ механизмини яратиш, бюджетлараро муносабатларни мукаммаллаштириш ва маҳаллий бюджетлар молиявий имкониятларини оширишни таъминлашнинг услубиёти ва тамойилларини аниқлашни ўз ичига олади. Юқоридагилардан келиб чиқиб, маҳаллий бюджетларни дотациядан чиқариш муаммолари ўрганиш бугунги куннинг долзарб муаммоларидан биридир. Илмий ишнинг ўрганилганлик даражаси. Маҳаллий бюджетлар мустақиллигини таъминлаш ҳозирги куннинг энг долзарб муаммоларидан биридир. Маҳаллий бюджетларни 1 Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. // – Т.: Ўзбекистон. 2011. – 48 б. 2 Каримов И.А. “2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади”. - Т: “Ўзбекистон”, 2012. - 36 б.

мукаммал бошқаришнинг назари ва амалий жиҳатлари бир қатор рус иқтисодчи-олимларидан А.М. Александров, А.М. Бабич, О.И.Бетин, А.Р.Беднеков, А.М.Бирман, Л.А.Дробозина, В.М.Радионова, М.В.Романовский ва бошқаларнинг ишларида ёритилган. Ўзбек иқтисодчи олимларидан Э. Акромов, О.Иминов, О.Олимжонов, М.Шарифхўжаев, Х.Собиров, Қ.Яхъёев, Т.Маликов, Н.Ҳайдаров, Ҳ.Жамолов, З.Срожиддинова, Г.Қосимова ва бошқалар бюджет тизимининг шаклланиши ва ривожланиши жараёнининг муҳим масалаларини, жумладан маҳаллий бюджетлар самарали ижросини таъминлаш, уларнинг молиявий имкониятларини мустаҳкамлаш муаммоларини ўргандилар ва муаммоларни ечимини топишга ўз ҳиссаларини қўшдилар. Шу билан бирга, шуни таъкидлаш лозимки, Ўзбекистон Республикасида иқтисодиётни модернизациялашнинг ҳозирги шароитида маҳаллий бюджетлар мустақиллигини таҳминлаш муаммолари аҳамиятининг ўсиши ушбу жараёнларни янада чуқурроқ тадқиқ этиши, унинг долзарб муаммоларининг ечимини топишни талаб этади. Битирув малакавий ишининг мақсади ва вазифалари. Маҳаллий бюджетларни дотациядан чиқариш юзасидан илмий асосланган хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқиш битирув малакавий ишининг мақсади ҳисобланади. Ушбу мақсадларга эришиш учун ишда қуйидаги вазифалар қўйилган: - Маҳаллий бюджетлар дотациядан фойдаланиш тартиби ва ҳуқуқий асосларини ўрганиш; - Маҳаллий бюджетлар дотациядан фойдаланишда жаҳон тажрибасини ўрганиш - Маҳаллий бюджетлар даромадларининг шаклланиши амалдаги ҳолатини таҳлил қилиш - Маҳаллий бюджетлар харажатлар йўналишлари таҳлил қилиш - Маҳаллий бюджетларнинг дотация ва субвенциядан фойдаланишни таҳлил қилиш - Маҳаллий бюджетларнинг дотациядан фойдаланишни камайтириш истиқболларини ўрганиш ва бошқалар. Битирув малакавий ишнинг объекти. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети ҳамда маҳаллий бюджетларининг фаолияти белгилаб олинади. Битирув малакавий ишнинг предмети. Маҳаллий бюджетларнинг дотациядан фойдаланиш юзасидан юқори бюджет ва қуйи бюджетлар ўртасидаги иқтисодий муносабатлар мажмуи ҳисобланади Битирув малакавий ишининг тузилиши ва ҳажми. БМИнинг таркиби кириш, учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйҳатидан иборат. 1-Боб. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий бюджетларни дотациядан чиқаришнинг назарий ва ҳуқуқий асослари 1.1. Маҳаллий бюджетлар даромадлари шаклланиши ва унда дотациянинг аҳамияти

Маҳаллий бюджетларда ижтимоий ва иқтисодий ривожларни таъминлаш, шубхасиз маҳаллий бошқарув органларининг мустаҳкам молиявий базасига эга бўлишини тақоза этади. Уларнинг энг йирик ва асосий молиявий базаси маҳаллий бюджетлар ҳисобланади. “Маҳаллий бюджет – давлат бюджетининг тегишли вилоят, туман, шаҳар пул маблағлари жамғармасини ташкил этувчи бир қисми бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади”. 3 3 Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида» ги қонуни 3-модда.

- чизма. Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетларининг тузилиши Чизма: Битирув малакавий иши ёзиш давомида тузилди.

Маҳаллий бюджетлар Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетида муҳим таркибий қисмни ташкил этади (-чизма) ва маҳаллий ҳукумат органларининг фаолият кўрсатишларида молиявий манба бўлиб ҳисобланади. Маҳаллий бюджетлар ишлаб чиқаришнинг якуний натижаларини аҳолига етказишнинг асосий йўналишини белгилаб берувчи воситадир. Маҳаллий бюджетлар орқали ижтимоий истеъмол фондлари аҳолининг айрим гуруҳлари ўртасида тақсимланади. Ҳудудлар, маҳаллий бюджетлар молиявий имкониятининг баҳоланилиши, бизнинг фикримизча, Ўзбекистон Республикасида бюджетлараро муносабатлар самарали тизими шаклланиши учун зарурдир. Маҳаллий бюджетларнинг «молиявий тенглаштириш сиёсати» орқали бошқариш амалиётида айнан маҳаллий бюджетлар молиявий имкониятлари масаласи муҳим аҳамият касб этади. Ҳудудларнинг бюджетдан амалга оширилаётган харажатларининг етарли даромадлар билан таъминланмаганлиги, маҳаллий бюджетларни давлат томонидан даромадларни тартибга солишда бирламчи Республика бюджетида йиғилган даромадларни бир қисмини қайта тақсимлашни талаб қилади. Бу мақсадда барча давлатлар амалиётида дотация ва субвенциялардан фойдаланилади. Чунки Ўзбекистон Республикасининг "Бюджет тизими тўғрисида"ги қонунининг 5моддасига мувофиқ, бюджетларни шакллантиришда турли даражадаги бюджетлар ўзаро боғлиқлиги ҳамда Давлат бюджети баланслилигини таъминлаш шарт. Дотация бюджетни тартибга солиш усули сифатида – ўз даромадлари ва бюджетни тартибга солишнинг бошқа маблағлари, хусусан, тартибга солувчи даромадларидан ажратмалар етишмаган тақдирда харажатлар ва даромадлар ўртасидаги фарқни қоплаш учун юқори бюджетдан қуйи бюджетга қатъий суммада беғараз ва қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағларидир. Юқори бюджетлардан ажратиладиган дотация бошқа даромад турларидан фарқ қилиб, бу даромад турлари йил бошида тасдиқланган режа миқдорида олинади, яъни йил давомида ўзгартиришлар киритилмайди. Бюджетлараро муносабатларда фақатгина ҳудудлар солиқ фаолиятигагина асосланиши ёки молиявий имкониятнинг қолган манбаларига у қадар эътибор бермаслик бюджет сиёсатининг қисқа муддатли ва фискал табиати билан белгиланувчи тор доирасини хусусиятлайди. Маҳаллий бюджетни даромад базаларини мустаҳкамлашда улар ихтиёрига берилган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар бўйича тадбирлар муҳим ўрин тутади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, маҳаллий бюджетлар маҳаллий солиқлар ва йиғимларни ташкил этиш ва бошқаришда мустақил бўлсаларда, Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқарилган тегишли меъёрлар доирасида фаолият юритадилар. Маҳаллий бюджетлар амалиётидаги муҳим хусусият «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунда белгиланганидек, маҳаллий бюджетлар таўчиллигига йўл қўйилмаслигидир. Давлат молия сиёсатида маҳаллий бюджетлар даромадлари ва харажатларининг баланслиги республика бюджети ажратмалари орқали кафолатланмоўда. Аҳоли яшаш шароитини яхшилаш, турар жой ва коммунал хизматлар билан боғлиқ харажатлар ҳамда ижтимоий соҳани ривожлантириш маҳаллий бюджетлар харажатларининг асосий йўналишини ташкил этади. Бюджетлараро муносабатларни ташкил этиш ва бошқариш тизимида маҳаллий бюджетлар риоя қилиши лозим бўлган муайян чекланишлар муҳим аҳамиятга эга. Бу ҳолат Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида» қонунининг 24-моддасида ҳам қонуний мустаҳкамланган бўлиб, унда:

«… маҳаллий бюджетларни қабул қилиш ва ижро этишда: 1) қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган манбалар ҳисобига жамғармалар ташкил этишга; 2) маблағ жалб қилишни амалга оширишга (юқори бюджетлардан бюджет ссудалари олиш бундан мустасно); 3) бюджетдан ажратиладиган тасдиқланган маблағдан ортиқроқ маблағ сарфлашга; 4) бюджет маблағлари ҳисобидан бошқа шахслар фойдасига молиявий кафолатлар ва кафилликлар беришга; 5) юридик ва жисмоний шахсларга бюджет ссуддалари беришга йўл қўйилмайди» деб, таъкидланган. Маҳаллий бюджетларнинг давлат бюджет сиёсатидаги тутган ўрни маҳаллий бюджетлар даромадларини ташкил этиш ҳамда унинг таркибини белгилашда молиявий асос ҳисобланади. Маҳаллий бюджетларнинг мавкеини янада ошириш ҳукуматнинг бюджет сиёсати самарадорлигини оширишга хизмат киладиган муҳим омил эканлиги муҳим аҳамиятга моликдир. Бу ерда Президентимизнинг фикр-мулоҳазалари диққатга сазовордир: «Давлат бюджети даромадларининг катта қисмини жойларга бериш, маҳаллий бюджетларни мустаҳкамлаш зурур. Бу эса минтаўалар мустақиллигини ошириш, уларнинг ташаббускорлилигини, бюджетнинг ижросидан манфатдорлиги ва бу борадаги масъулиятини ошириш имконини беради. Бундан ташўари, бу нарса маҳаллий бюджетларга тушумларни янги манбаларини қидириб топишга рағбатлантиради, жойларда бюджет интизомини мустаҳкамлайди». 4 Маҳаллий бюджетларни даромадларини шакллантириш Ўзбекистон Республикасини «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонунининг 18-моддасига асосан амалга оширилади. Ушбу моддага мувофиқ, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар даромадлари: - қонун ҳужжатларида белгиланган меъёрларга мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга йўналтириладиган маҳаллий солиқлар, йиғимлар, божлар ва бошқа мажбурий тўловлар; - қонун ҳужжатларида белгиланган меъёрларга мувофиқ Қорақалпоғистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга ўтказиладиган умумдавлат солиқлари, йиғимлари, божлари ва бошқа мажбурий тўловлар; - қонун ҳужжатларида белгиланган меъёрларга мувофиқ давлат мулки объектларини жойлаштириш, фойдаланишга беришдан олинган даромадлар; - қонун ҳужжатларига мувофиқ мерос олиш, ҳадя этиш ҳуқуқи бўйича давлат мулкига ўтган пул маблағлари; - юқори бюджетлардан бериладиган бюджет субвенциялари, бюджет дотациялари ва бюджет ссудалари; - юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек чет эл давлатларидан келган қайтарилмайдиган пул тушумлари; - қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа даромадлар ҳисобига шакллантирилади. 4 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида.-Т.: “Ўзбекистон”, 1995, 208-бет

Шунга мувофиқ, маҳаллий бюджетлар даромадлари ўз даромадлари (маҳаллий солиқлар ва йиғимлар) ва юқори бюджетдан ажратиладиган ажратмалар (умумдавлат солиқларидан ажратмалар, дотациялар) ҳисобидан шаклланади. Маҳаллий бюджет даромадларининг манбалари таркиби қуйидаги -чизмада кўрсатилган. Маҳаллий бюджетларнинг энг биринчи даромад манбаи бўлиб маҳаллий солиқлар ва йиғимлар хизмат қилади. Бу даромад турлари қонунчиликка асосан маҳаллий бюджетларга тўлиқ бириктирилган даромад манбаи ҳисобланади.

-чизма Маҳаллий бюджет даромадларининг манбалари таркиби 5 Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетлари томонидан харажатларни амалга ошириш учун даромадларга эга бўлиши керак. Шунинг учун маҳаллий бюджет даромадларини шаклланишининг амалдаги ҳолати ва ушбу жараёндаги даромад манбаларини таҳлил қиладиган бўлсак, авваламбор, даромадларнинг шаклланишига эътибор бериш лозим. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар маҳаллий бюджетлар таркибида биринчи молиявий манба сифатида қаралса ҳам, бу солиқлар ва йиғимлар маҳаллий бюджетга бириктирилган харажатларини молиялашда етарли молиявий манба бўла олмайди. Бюджет параметрларини белгилаш вақтида умумдавлат солиқларидан ажратмалар белгиланади. Бу жараён ҳар йили бюджет параметрларини тасдиқлаш пайтида ишлаб чиқилади ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорларига асосан белгиланади. Умумдавлат солиқларидан ажратмалар улуши ҳар йили маҳаллий бюджетларнинг ўз даромадларининг тушуми ҳамда улар томонидан амалга ошириладиган харажатларнинг миқдорига қараб ўзгартириб борилади. Умумдавлат солиқларининг муҳим хусусияти шундаки, республика бюджетига тушадиган солиқлардан маҳаллий бюджетларни бошқариб бориш учун ажратма сифатида тушиши мумкин. Агар келгуси йили маҳаллий бюджетларнинг ўз даромад манбалари (солиқлари) кўпайиб қолса, умумдавлат солиқларидан ажратма беришнинг ҳожати қолмайди. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуннинг 5моддасида бюджет тизимининг асосий принциплари белгиланган бўлиб, унга мувофиқ бюджетларни шакллантиришда турли даражадаги бюджетлар ўзаро 5 Битирув-малакавий ишни ёзиш давомида муаллиф томонидан тузилган. Ма ҳ аллий бюджет даромадлари манбалари . Ма ҳ аллий соли қ лар ва йи ғ имлар У мумдавлат соли қ ларидан ажратмалар Дотациялар, субвенциялар, ссудалар Мерос олиш, ҳ адя этиш б ў йича давлат мулкига ў тган мабла ғ лар Давлат мулкини жойлаштириш, фойдаланишга беришдан олинган даромадлар Юридик ва жисмоний шах слардан, чет давлатлардан келган қ айтарилмайдиган пул мабла ғ лари Бош қ а даромадлар

боғлиқлиги ҳамда давлат бюджети баланслилигини таъминлаш шарт. Республика бюджетидан субвенциялар ва дотациялар Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига тасдиқланган давлат бюджети доирасида ажратилади. Қарақолпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларидан бюджет субвенциялари ва дотациялари туманлар ва шаҳарлар бюджетларига тегишли тасдиқланган бюджетлар доирасида ажратилади. 1.2. Маҳаллий бюджетларда дотациядан фойдаланиш тартиби ва ҳуқуқий асослари Маҳаллий бюджетлар мамлакатимизда долзарб бўлган ижтимоий, иқтисодий, экологик, маънавий муаммоларни ечиш зарурияти бўйича ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Таъкидлаш жоизки, маҳаллий бюджетларда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар макроиқтисодий сиёсатнинг кичиклаштирилган нусҳасини англатмайди. Чунки ҳар бир маҳаллий бирлик-бу ўзига хос ижтимоий-иқтисодий ва табиий ресурс тизимидир, унинг ҳолати маҳаллий бюджетларда кўринади. Ҳудудий иктисодиёт ҳар бир мамлакат миллий иқтисодиётининг бўлинмас ва узвий бир бўғини сифатида фаолият юритади. Ҳар бир ҳудуднинг ривожи, аҳолисининг турмуш шароити, ижтимоий ҳимояга мухтож оила ва шахсларнинг етарли даражада ижтимоий ҳимоя қилиниши, ҳар бир ҳудуд давлат ҳокимият органларининг молиявий масалаларини тўғри ҳал қила билишга боғлиқ. Бунда маҳаллий бюджетларга бериладиган дотация ва субвенциянинг миқдорини белгилаш алоҳида ўрин тутади. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримов таъкидлаганларидек, «Бугун жойларда иқтисодиётни юксалтириш, замонавий техника ва технологиялар билан жиҳозланган янги корхоналарни барпо этиш ва реконструкция қилиш учун хорижий сармояларни жалб қилиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, хизмат кўрсатиш соҳаси ва касаначиликни ривожлантириш нечоғлиқ катта, ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканини кимгадир исбот қилиб беришга ҳожат йўқ. Бу авваламбор, аҳоли бандлиги, унинг иш ҳақи ва даромадларини ошириш, бу охир-оқибатда республикамиз ҳудудлари, шаҳар ва туманларимиздаги энг муҳим ижтимоий муаммоларни ечиш демакдир» 6 . Республикамизда бюджет-солиқ сиёсатини олиб боришда фақатгина солиқ ислоҳотларини чуқурлаштирилмаяпти, балки махаллий бюджетлар тушумларини кўпайтиришнинг йўллари изланмоқда.Маҳаллий хокимият органларига бўйсинадиган корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолиятини иқтисодий натижалари яхшиланмоқда. Маҳаллий бюджетга дотация ва субвенция ажратишнинг шартлари ўзгартирилмоқда. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими таркибидаги кўпгина маҳаллий бюджетлар фақат юқори бюджетлардан бериладиган дотациялар орқалигина ўз харажатларини қоплаш имконига эга, чунки уларнинг даромадлари режалаштирилган харажатларини қоплаш учун етмайди. Жаҳон тажрибасида трансфертларнинг маҳаллий молия учун аҳамияти жуда юқори бўлиб, уларнинг ҳажми маҳаллий бюджет барча даромадларининг ярмига етади. Бу эса, албатта, мамлакатнинг барча ҳудудида ижтимоий соҳадаги 6 Каримов И. Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш – барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи. 2008. 9 феврал.

умуммиллий андозаларни қўллаб-қувватлаш имкониятини беради. Бошқа томондан, трансфертлар тизими марказлаштиришга таъсир этади ва муносабатларни етарлича ойдинлаштиради ҳамда маҳаллий органларга трансферт миқдорини айнан қандай тарзда аниқланишини тушунишга имкон беради. Бугунги кунда «бюджет даромадларининг ишончлилигини таъминлашда, энг аввало, бу жараёнга хорижий тажрибаларидаги тамойиллар ва механизмларни тадбиқ этиш йўли билан солиқ солиш тизимини ва бюджетлараро муносабатларни такомиллаштириш талаб этилади» 7 . Бюджетлар ўртасида муносабатларни ислоҳ қилиш жараёнида бюджетлар ўртасидаги тартибга солувчи солиқлар муаммоси бозор иқтисодиётига ўтаётган ҳар бир давлатда мавжуд, чунки ресурслар танқислиги сабабли умумдавлат солиқлардан ажратмалар маҳаллий бюджетларнинг асосий даромадлар манбаи бўлиб ҳисобланади. Трансфертлар миқдорини аниқлаш учун қўлланиладиган формулалар аҳоли умумий сонини, ўқувчилар сонини, кекса ёшдаги шахсларни, йўллар узунлигини ва бошқаларни ҳисобга олиш мумкин. Мақсадли трансфертларни, масалан, ижтимоий соҳанинг қурилиш лойиҳаларига, ўқитувчилар иш ҳақи фондини шакллантиришга йўналтириш мумкин. Шунингдек, вилоят маҳаллий бюджетларининг тушаётган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар миқдори жами тушум улишида паст кўрсаткичга эга бўлиб қолмоқда. Тушумларнинг катта қисми умумдавлат солиқлар ҳисобига тўғри келмоқда. Бизнинг фикримизча бунинг сабаби, мавжуд бюджетлар ўртасидаги муносабатларининг маҳаллий ҳокимият органларини рағбатлантирилмаётганлиги сабабли, вилоят бюджети даромадларининг қўшимча манбаларини очиб беришга қизиқиши паст бўлиб қолмоқда. Буларнинг орасида ҳар йиллик маҳаллий бюджетлар даромадларини шакллантириш нормативлари ва механизмлари ўзгариб туриши, бюджетни ижро этиш жараёнида ёки ҳисобот даврининг охирида ҳудуднинг прогноз кўрсаткичларига ўзгартириш киритилаётганлиги сабаб бўлиб қолмоқда. Амалдаги қонунчиликга биноан, даромадларнинг прогноз кўрсаткичларидан ортиқ бўлган қисми маҳаллий ҳокимият органлари тасарруфида қолиши лозим ва кейинги даврларда ҳам истиқбол кўрсаткичларини ошириб бажарилишига рағбатлантирилишини ошириш керак. Республикамизда умумдавлат солиқлардан ажратмалар нормативларини 3-5 йилга ўзгартирмасдан қўйилиши тажрибасини тадбиқ этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бюджет тизими даромадлари у ёки бу даражадаги бюджетлар даромадларига киритиш тартиби ва шартларига қараб бириктирилган ва тартибга солувчи даромадлар ажратилади. Бириктирилган даромадлар тегишли бюджетга доимий ёки узоқ муддатли асосда тўлиқ ёки қисман келиб тушадиган даромадлардир. Бундай даромадларга тегишли бюджетларга биритириб қўйилган солиқ даромадлари киради. Бюджет тизимининг у ёки бу даражасига ушбу даромадларни бириктириб қўйишнинг ҳуқуқий асоси солиқ ва бюджет қонунчилиги ҳисобланади. Бюджет тушумини ушбу тартибда такомиллаштириш ҳисобига маҳаллий хокимият органлари ўз худудларида жойлашган корхоналар фаолиятининг самарадорлигини оширишдан манфаатдор бўлади. Бундан ташқари, солиқларнинг тўла ва ўз вақтида тўланиши устидан назорат қилиб туриш учун қизиқиш пайдо бўлади. Чунки, республика бюджетига ушбу солиқлардан тушган умумий тушумдан белгиланган 7 Мысляева И.Н. Государственные и муниципальные финансы. Москва. ИНФРА-М. 2000. -266 стр.

меъёрлар асосида ажратма қилишдан кўра, мазкур худудда ушбу солиқлардан тушган тушумда ўз улушини қонуний тартибда кафолатлаб қўйилиши маъқул. Бугун вилоят, шаҳар, туман хокимият органлари доимо маҳаллий бюджетларнинг даромадларини ошириш ва бу молиявий маблағлардан самарали фойдаланиш тадбирларини олиб боришлари керак. Маҳаллий хокимият органлари томонидан маҳаллий бюджетлар даромад базасини кўпайтириш, маҳаллий бюджетлар харажатлар қисмини таркибий қайта кўриш каби шароитлар яратилганда, баланслаштирилган, соғлом, етарли бюджетни шакллантириш мумкин. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари молия органларининг таклифлари бўйича маҳаллий солиқлар қайси даражадаги бюджетга, шунингдек, юқори бюджетга тўла ҳажмда ўтказилишини белгилайди. Турли даражадаги бюджетларга ажратмалар нормативлари белгиланган ва маҳаллий бюджетларга тўла ҳажмда ўтказилиши керак бўлган умумдавлат солиқлари солиқ тўловчи жойлашган шаҳар, туман ҳудудидаги маҳаллий бюджетга келиб тушади. Турли даражадаги бюджетларга ажратмалар нормативлари белгиланмаган ва тўла ҳажмда республика бюджети ҳисобига ўтказилиши лозим бўлган умумдавлат солиқлари, солиқ тўловчи қайси шаҳар, туман ҳудудида жойлашган бўлишига қарамасдан ушбу бюджетга тушади. Амалдаги қонунчилик билан даромадларни бириктириб, мустаҳкамлаб қўйиш тизими ўзини тўла оқлайди. Бироқ, бириктириб қўйилган даромадлар рўйхатини белгилашда давлатнинг бутун бюджет тизими фаолияти самарадорлигига салбий таъсирини кўрсатиши мумкин бўлган бир қанча омилларни ҳисобга олиш зарур. Хусусан, даромадларни тақсимлашда айрим бюджетларда ортиқча даромадлар ҳосил бўлади, бошқаларида уларнинг етишмаслиги, яъни номутаносиблик юзага келишига йўл қўйилмаслиги керак. Масалан, саноати ривожланган ҳудудларда юридик шахслардан даромад ёки фойда солиғи бўйича келиб тушадиган тушумлар ҳажми жиҳатдан анчагина кўп. Шу сабабли улардан қатъий бириктириб қўйиладиган даромад сифатида фойдаланиш маҳаллий бюджетлар даромадларини тақсимлашда номутаносибликка олиб келиши мумкин. Даромадларни қатъий бириктириб қўйиш тамойили бюджет тизимининг турли даражалари ўртасида уларни қайта тақсимлаш имкониятидан маҳрум этади. Бюджетларнинг тартибга солувчи даромадлари юқори даражадаги бюджет тизимидан қуйи бюджетга республика бюджетидан-вилоят бюджетларига, вилоят бюджетидан-туман бюджетларига ўтказиладиган маблағлардан иборат. Тартибга солувчи даромадларга умумдавлат солиқлари ва бошқа тўловлар кириб, улар бўйича кейинги молия йили учун маҳаллий бюджетларга ажратмалар нормативлари белгиланади. Бу нормативлар Ўзекистон Республикаси бюджет тизимининг тартибга солувчи даромадларни берувчи бюджетлар тўғрисидаги ҳуқуқий хужжат ёки давлат бюджет тизимининг бошқа даражадаги бюджетдан унга берилган тартибга солувчи даромадларни тақсимлайдиган даражадаги бюджет тўғрисидаги қарор билан белгиланади. Шундай қилиб, тартибга солувчи даромадларни ҳар бир қуйи бюджетга ўтказиш учун юридик асос бўлиб юқори даражадаги бюджетни тасдиқлаш тўғрисидаги норматив-ҳуқуқий ҳужжат ҳисобланади. Масалан, тартибга солувчи даромадлардан ажратмалар вилоятлар бюджетларига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг кейинги молия йили учун белгиланган Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар ва

параметрлар прогнози тўғрисидаги қарори асосида, туманлар бюджетларига эса, вилоятларнинг халк депутатлари Кенгашлари қарорига асосан ўтказилади. Тартибга солинувчи даромадлар пул маблағларининг йиғиндиси бўлиб, юқори бюджетлардан тартибга солиш мақсадида бериладиган барча молиявий ресурслардир. Бюджетни тартибга солиш турли усуллар билан амалга оширилиб, улар орасида тартибга солувчи манбалардан маблағлар ажратиш усули энг муҳим усул ҳисобланади. Бюджетни тартибга солиш усулининг аҳамияти шу билан белгиланадики, бириктирилган даромадлар етмаган тақдирда, айни мана шу усул ёрдамида ҳар бир бюджет даромадлари ва харажатларини мувозанатга келтириш учун зарур бўлган маблағларнинг катта қисми берилади. Тартибга солувчи манбалардан маблағлар ажратиш йўли билан қуйи бюджетларни мувозанатлаш иконияти бўлмаган ҳолда, бюджетни тартибга солишнинг бошқа усуллари қўлланилади: юқори бюджетлардан қуйи бюджетларга бюджет дотациялари ва бюджет субвенцияларини бериш ва бюджет ссудаларини ажратиш. Бюджет тизими ҳар бир даражаси даромадлари ва харажатларини баланслаш учун тегишли бюджетларга умумдавлат солиқларидан маблағлар ажратишни тартибга солиш режаси тузилади. Ўз таркибида бошқа қуйи минтақа бюджетига эга бўлган ҳар бир минтақа бюджети учун тартибга солиш режаси тузилади. У ҳар йили кейинги молия йили учун бюджетлар лойиҳалари тузилаётган вақтда ишлаб чиқилади ва молия йили тугаши билан ўз кучини йўқотади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетлари лойиҳалари даромад қисмини белгилаш учун Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Давлат бюджети Бош бошқармаси томонидан Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига умумдавлат солиқларидан ажратмаларни тартибга солиш режаси тузилади ва қуйидагилар белгиланади.  Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига тартибга солувчи умумдавлат солиқларидан ажратмалар нормативлари ва суммалари;  Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига бириктириб қуйилган умумдавлат солиқлари рўйхати ва ҳажми;  Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларига бириктириб қуйилган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар рўйхати ва ҳажми. Ҳудудларнинг бюджетдан амалга ошираётган харажатларнинг етарли даромадлар билан таъминланмаганлиги, маҳаллий бюджетларнинг давлат томонидан даромадларни тартибга солишда бирламчи республика бюджетда йиғилган даромадларнинг бир қисмини қайта тақсимлашни талаб қилади. Шу мақсадда жаҳон амалиётида дотация ва субвенциялардан фойдаланилади. Дотация бюджетни тартибга солиш усули сифатида-ўз даромадлари ва бюджетни тартибга солишнинг бошқа маблағлари, хусусан, тартибга солувчи даромадларидан ажратмалар етишмаган тақдирда харажатлар ва даромадлар ўртасидаги фарқни қоплаш учун юқори бюджетдан қуйи бюджетга қатъий суммада беғараз ва қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағларидир. Айрим иқтисодчиларнинг фикрича, бюджетни тартибга солишнинг ушбу усули бир қанча камчиликларга эга бўлиб, бюджетларда назарда тутилган тадбирларни

маблағ билан узлуксиз таъминлаб туриш учун жойларда бюджетлардан қўшимча даромадларни йўналтиришда давлат ҳокимияти маҳаллий органлари манфаатдорлиги ва молия органлари жавобгарлиги пасайишини киритиш мумкин. Бундан ташқари, дотация қуйи бюджетнинг ижросини юқори бюджетга даромадларнинг тўлиқ ва ўз вақтида келиб тушишига қарам қилиб қўяди. Шу боисдан бюджетни тартибга солиш усули сифатида дотация фақат шундагина қўлланиладики, унинг ҳудудида йўналтириладиган барча тартибга солувчи даромадлар қуйи бюджетга берилаётганида бириктирилган ва тартибга солувчи даромадлар умумий суммаси режалаштирилган барча харажатларни қопламаган ҳолда, яъни бюджетни мувозанатлаш-тиришнинг бошқа усули бўлмаган вақтда қўлланилади. Барча даражадаги маҳаллий бюджетларнинг мустақиллигидан келиб чиқиб, уларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, территориал даромадлар манбаларини, маҳаллий бюжетлар даромадларини ўз даромадлари ёки бириктирилган солиқлар ва тартибга солинувчи солиқлар ҳисобига шакллантирилади. Бюджет субвенциялари ва бюджет дотациялари Қорақалпогистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга давлат бюджетининг тасдиқланган чегара доирасида берилади. Бунда қуйидаги кўрсаткичлар эътиборга олинади:  ҳудуднинг даромад базасини ҳисобга олинган ҳолдаги молиявий аҳволи;  иқтисодий, ижтимоий, экологик, демографик ва бошқа умудавлат дастурларининг ижроси;  минтақалар бўйича товар ва хизматларнинг баҳосидаги фарқ;  ҳар бир минтақада яшовчи аҳоли сони;  шу ҳудудда жойлашган корхона, ташкилот ва муассасаларнинг бюджет маблағларига бўлган эҳтиёжи;  минтақалараро молиявий баланслаштиришда эътиборга олинадиган бошқа омиллардир. Шу билан бирга, бу тадбирни амалга оширишда маҳаллий худудларда иқтисодий ривожланиш даражаси, меҳнат ресурслари, ушбу ҳудуднинг хом-ашё базаси ва уни ўзлаштириш даражалари эътиборга олиниши керак. Ватанимиз иқтисодчиларидан Х. Қобуловнинг фикрича, ҳозир амал қилаётган дотация тартиби даромад ва харажатларни оддий ҳисобга олишга асосланган бўлиб, ҳудудлар иқтисодий ўз-ўзини таъминлаш даражасини оширишни рағбатлантирувчи восита ролини ўйнай олмаяпти ва ҳудудлар тараққиёти табақалашувини янада кучайтирмоқда. Бюджетлараро муносабатлар тизимида ҳудудлар иқтисодий потенциалининг ўзгариши динамикасига кўра, маҳаллий бюджетлар кўлами ва таркибининг ўзгариши таҳлили муҳим аҳамиятга эга. Ҳисоб-китоблар кўрсатишича, иқтисодий потенциалдан фойдаланиш коэффиценти юқори бўлган туманлар оширилган дотациялар, ушбу коэффицент паст бўлган туманлар эса пасайтирилган дотация олади. Бунинг натижасида дотацияларнинг умумий қиймати ўзгармай қолаверадики, бу нарса бюджетлараро муносабатлар тизимида молиявий дастак тўлиқ ишламаётганлигидан дарак беради. Ўзининг моҳиятига кўра «иқтисодий потенциал» тушунчаси «миллий бойлик» ва «ишлаб чиқарувчи кучлар» тушунчасига яқин ҳисобланади. Иқтисодий потенциал худудлар иқтисодиётининг узлуксиз ва кундалик моддий-техникавий ва меҳнат ресурслари билан таъминланганлигини хамда улар тараққиётининг иқтисодий ва

ижтимоий дастурларни амалга оширишга оид карорлар қабул қилиш учун ҳисобга олинадиган белгиловчи кўрсаткич ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, ҳудудий иқтисодиёт муаммолари, жумладан, ҳудудлар иқтисодий потенциали ҳозирги кунда долзарб масала бўлишига қарамай иқтисодий потенциални аниқлаш услубиёти комлекс ҳолда ишлаб чиқилмаган. Иқтисодчи олим томонидан таклиф этилган услубиёт маҳаллий бошқарув органларини тез орада ўз иқтисодий потенциалини оширишга мажбур этади. Мазкур услубиёт асосида иктисодий потенциалдан фойдланиш даражаси вилоятнинг ўртача кўрсаткичидан юқори бўлган туманларда оширилган суммада дотациялар берилиши, иқтисодий потенциалдан фойдаланиш даражаси паст бўлган туманларда эса дотациялар миқдори айнан шу суммага пасайтирилиши лозим.Ушбу тадбир тез орада туманлар иқтисодий потенциалидан фойдаланиш самарадорлигининг ўсишига ҳамда бюджетлараро муносабатларни ҳудудлар тараққиётини тартибга солишнинг муҳим дастагига айланишини таъминлайди. Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларда харажатлар ва даромадлар ўртасидаги вақтинчалик кассалик фарқ айланма касса маблағи, юқори бюджетдан бериладиган бюджет ссудаси билан, ўтган даврда ишлатилмай қолган бюджет маблағлари ҳисобига қопланади. Айланма касса маблағи меъёри – молия йилида Қорақалпогистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджет ҳисобварақларида туриши мумкин бўлган пул маблағларининг қонун хужжатлари билан белгиланадиган энг кам миқдоридир. Айланма касса маблағи меъёри қонун хужжатларига мувофиқ молия йили бошида Қорақалпогистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджет ҳисобварақларида белгиланган йиллик бюджет доирасидаги харажатларнинг, иш ҳақи ва унга ҳисобланадиган ажратмаларнинг ўн иккидан бир қисмини ташкил қиладиган пул маблағларининг минимал миқдоридир. Айланма касса маблағи меъёрининг хажми давлат бюджети тўғрисидаги конунда белгиланади. Шунингдек, марказлашган тадбирларни молиялаштириш мақсадида қуйи даражадаги бюджетлар даромадига ажратмалар ажратадиган юқори даражадаги бюджетларда даромадлар марказлаштирилиши мумкин. Ажратмалар меъёри жорий йил давлат бюджети тўғрисидаги қонун хужжатларида белгиланади.

2 боб. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий бюджетларни даромадларини ошириш борасида олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар таҳлили 2.1. Маҳаллий бюджетлар даромадларининг шаклланишининг амалдаги ҳолати таҳлили. Маҳаллий бюджетлар молиявий мустақиллигини таъминлаш учун уларнинг даромадлар базасини ҳам мустаҳкамлаш лозим. Бунинг учун даромад олишни марказсизлаштириш лозим, бу маҳаллий бошқарув органларини иқтисодий базани ривожлантиришга ва ўз қарамоғидаги ҳудудларга инвестиция киритишга харакатлантиради ва натижада солиқ тушумларини кўпайтиради. Шунингдек, маҳаллий бошқарув органларига маҳаллий солиқлар ва тушумлар доирасида молия сиёсатини юргизишда имконият берилиши ресурсларни самарали бошқаришга рағбат уйғотади. Аммо маҳаллий ҳокимликларга солиқ ваколатларини бериш билан бирга уларнинг аҳоли олдида ҳисобот беришини таъминловчи институционал механизмларни ҳам ҳисобга олиш керак, акс ҳолда берилган ваколатлар зиён келтириши мумкин. Ҳар йили давлат бюджети параметрларини белгилашда ҳар бир вилоят учун умумдавлат солиқларининг ҳар бир тури бўйича ажратмалар меъёри белгиланади. Умумдавлат соликларидан ажратмалар меъёрининг йиллик ўзгариши солик даромадини бой ва камбағал ҳудудлар орасида қисман қайта тақсимлашни кўзда тутади. Бироқ бундай механизм маҳаллий ҳокимликларни ҳудудларнинг иқтисодий ва солиқ базасини ривожлантиришда рағбатини пасайтиради, уларни солиқ тушумларини яхшилашдан манфаатдор этмайди. Бундай ёндашув молиявий режалар ва ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг узоқ муддатли дастурларини ишлаб чиқиш имкониятини истисно килади. Маҳаллий бюджетларнинг мавқеини янада ошириш ҳукуматнинг бюджет сиёсатини самарадорлигини оширишда хизмат қиладиган муҳим омил эканлиги аҳамиятга моликдир.Маҳаллий бюджетлар даромадларининг давлат бюджети даромадларидаги салмоғи қуйидаги 1 -жадвал маълумотларида яққол намоён бўлади. Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети даромадлари кейинги йилларда занжирли равишда ўсиб борган. Шунингдек, бир вақтнинг ўзида маҳаллий бюджетларнинг даромадлари давлат бюджети даромадларига нисбатан анча илдамроқ ошган, яъни 2007 йилда маҳаллий бюджетлар даромадлари 2315794.0 млн. сўмни ташкил қилган бўлса, 2008 йилда бу кўрсаткич 3128494.6 млн. сўмни ташкил қилган. 2009 йилда бу кўрсаткич 4794769,3 млн. сўм бўлди, лекин шундай бўлишига қарамасдан, маҳаллий бюджетлар даромадларининг давлат бюджетидаги салмоғи Республика бюджетининг давлат бюджетидаги нисбатан паст бўлиб қолмоқда, 2009 йилда эса, бу кўрсаткични 46,1%ни ташкил қилди. 2010 йилда эса бу кўрсаткич 13116396,9 %ни ташкил қилган ҳолда, давлат бюджетига нисбатан салмоғи 47,9 %ни ташкил қилди. Бунинг таҳлили шундан далолат берадики, маҳаллий бюджетлар харажатлари учун зарурий даромадлар доимо бюджетнинг юқори бўғини ёрдамида барқарорлаштириб турилади. 1. -жадвал Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджет даромадларининг 2007-2010 йилларда Далат бюджети даромадларидаги салмоғи (млн. сўм) Кўрсаткичлар Йиллар 2007 2008 2009 2010 Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети даромадлари 5100867.9 7108257,4 10421382,5 13116396,9

Республика бюджети даромадлари 2785073.8 3979762.8 5626613,1 6844696,4 Давлат бюджетига нисбатан салмоғи (%) 54.6 56.0 53,9 52,1 Маҳаллий бюджетлар даромадлари 2315794.0 3128494.6 4794769,3 6271700,4 Давлат бюджетига нисбатан салмоғи (%) 45.4 44.0 46,1 47,9 Манба: Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги маълумоти. Шу билан бирга алохида таъкидлаш керакки, Хукуматимиз томонидан амалга оширилаётган изчил чора-тадбирлар натижасида солиқ юки камайтириб борилмоқда. Хусусан, юридик шахслардан олинадиган даромад (фойда) солиғи 2000-2011 йиллар мобайнида 38 фоиздан 9 фоизга, ягона ижтимоий тўлов 40 фоиздан 25 фоизга, кичик бизнес субъектлари ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилар,яъни фермерлар учун ягона солиқ 7 фоизга туширилди. Шунга мувофиқ корхоналарнинг молиявий ресурслари хам тегишли равишда ошди. Биргина 2010 йилда корхоналар фойда солиқ ставкасининг 9 фоиз ўрнатилиши, яъни ўтган йилга нисбатан 1% камайтирилиши хўжалик субъектларининг ихтиёрида 52,0 млрд. сўм миқдоридаги маблағларнинг қолдириш, мазкур маблағларни ишлаб чиқришни модернизациялашга йўналтириш имкониятини берса, бошқа томондан уларнинг фойдасига солинаётган солиқ юкини камайишига олиб келади. Мамлакатимизда 2009-2012 йилларга мўлжалланган Инқирозга қарши чоралар дастури дорасида амалга оширилган яна бир муҳим тадбир – солиқ юкини енгиллаштириш, солиққа тортиш тизимини соддалаштириш ва уни унификация қилиш бўйича хўжалик тузилмаларини қўллаб- қувватлаш мақсадида қўшимча чоралар кўрилганидир. 8 8 Маҳаллий бюджетларнинг бош звеноси вилоятлар бюджетлари бўлиб, улар бюджет тизимида оралиқ ўринни эгаллайди, яъни 1- томондан, улар мустақил бюджет сифатида ўз даромад манбалари ва харажат йқналишларига эга, 2-томондан, вилоят бюджетлари республика бюджетидан молявий ёрдам олиб, ўзларига тегишли қуйи бюджетларга молиявий ёрдам кўрсатадилар. Бунинг сабаби шуки, мамлакатнинг барча минтақалари бир ҳилдаги молиявий потенциалга эга эмас, айрим вилоят, шаҳар ва туманларда ишлаб чиқариш марказлашган, йирик, уларнинг корҳоналари, хизмат кқрсатиш ташкилотлари юқори даражада тқпланган бўлса, бошқа бир ҳудудлар асосан қишлоқ ҳужалик ерлари, яйловлар, тоғликлар билан банд, ёки асосан аҳоли яшаш жойлари мужассамлашган. Шу сабабли айрим қуйи бюджетлар ўз ижтимоий харажатларини молиялаштиришда тўлиқ юқори бюджетларга қарамдирлар. Бу борадаги аҳвол қайси вилоятда қандайлигини 4-жадвал маълумотлари асосида таҳлил қилишимиз мумкин. Унга кўра, 2009 йилда маҳаллий бюджетлар бўйича жаъми даромадларнинг 14,0 фоизини Фарғона вилояти бюджети даромадлари ташкил қилади. Шунингдек, маҳаллий бюджетлар даромадларининг: 12%и -, Тошкент шахри 11,7-%и - Қашқадарё вилояти, 11,0-- Тошкент вилояти, 8,4-%и - Самарқанд вилояти бюджетларига тўғри келади. Шу ўринда маҳаллий бюджет даромадлари таркибида энг кам улушга эга вилоятлардан Жиззах вилояти (2,1%), Сирдарё вилояти (2,9%), Сурхондарё вилояти (4,1%) ҳамда Хоразм вилояти (4,7%) кабиларни айтиб ўтиш мумкин, харажатлар бўйича тахлил қилиш ҳам таҳминан ана шундай нисбатларни акс эттиради. Маҳаллий бюджетлар бўйича ҳаражатларнинг таҳминан 15-18%и Тошкент шахар бюджети хисобига тўғри келади. Битирув малакавий ишимизнинг обекти бўлган Сурхандарё вилояти даромади давлат бюджети даромадларида жуда кам улушга эга, яъни 2006 йилда 4,8%ни, 2006йилда 2,0%ни ,2007 ва 2008йилларда2,1%ни ташкил қилган. 8 Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. // – Т.: Ўзбекистон. 2010. – 41 б.

- жадвал Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети даромадларининг ҳудудлар бўйича тақсимланиши фоизда Ҳудудлар 2006 йил 2007 йил 2008 йил 2009 йил 2010 йил Қорақалпоғистон Республикаси 3,6 5,7 5,6 5,4 5,5 Андижон вилояти 5,8 7,2 7,1 7,0 7,0 Бухоро вилояти 7,6 7,5 7,7 7,5 7,2 Жиззах вилояти 2,1 2,1 2,2 3,4 3,5 Қашқадарё вилояти 12,1 11,6 12,1 11,7 11,3 Навоий вилояти 4,7 4,6 4,8 4,5 4,8 Наманган вилояти 5,0 4,2 4,0 3,4 3,9 Самарқанд вилояти 7,1 8,5 8,6 8,4 8,7 Сурхондарё вилояти 4,8 4,0 4,1 4,0 6,3 Сирдарё вилояти 3,2 3,0 3,0 2,6 2,5 Тошкент вилояти 11,4 11,0 11,0 11,0 11,2 Фарғона вилояти 14,4 14,0 13,8 14,0 13,0 Хоразм вилояти 4,1 4,7 4,6 4,6 4,6 Тошкент шаҳри 14,1 11,5 11,0 12,0 10,7 Республика бўйича жами 100,0 100.0 100.0 100.0 100 Манба: Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги маълумотларидан олинди

Ўзбекистон Республикаси республика бюджетидан тартибга солувчи солиқлардан ажратмалар меъёрлари вилоятлар ва соликлар бўйича дифференциялашган бўлиб, xap йили қайта кўриб чиқилади. Бу меъёрлар молиявий йил бошлангунга қадар, умумдавлат эҳтиёжларини таъминлаш учун зарур бўлган харажатларнинг умумий ҳажми бўйича қабул қилингандан сўнг ўрнатилади. Уларнинг йилдан-йилга ошиб боришига сабаб - маҳаллий бюджет харажатларини шу минтақадан (вилоят, шаҳардан) йиғилган солиқлар эвазига қоплаш ва шунга мувофиқ юқори турувчи бюджетдан бериладиган молиявий маблағлар миқдорини камайтириш заруратидир. Меъёрларни аниқлашда умумдавлат ва маҳаллий солиқларнинг тушумлари прогнозларига, маҳаллий бюджетларнинг минимал харажатлар прогнозларига асосланилади. Шу муносабат билан кўпчилик вилоятларда, жумладан, Қорақалпоғистон Республикаси, Андижон вилояти, Жиззах вилояти, Наманган, Самарқанд, Сурхондарё, Сирдарё, Хоразм вилоятларида бу меъёрлар 100 фоизгача ўрнатилган. Тушумларнинг прогноз бўйича энг кўп тушиши кутилаётган вилоятларга умумдавлат соликларидан ажратмалар меъёрлари жуда паст ўрнатилган. Бу вилоятларда ривожланган саноат тармоклари, савдо ва аҳоли даромадларининг юқори даражада бўлганлиги сабабли бирмунча юқори

солиқ потенциали шаклланган. Масалан, бундай ҳудудга Тошкент шаҳри мисол бўлади.

-жадвал Қорақалпоғистон Республикаси ва маҳаллий бюджетларда 2011 йилда режалаштирилган даромад ва ҳаражатларнинг тақсимланиши ва уларда дотация ва субвенцияларнинг тутган ўрни Млн.сўм № Ҳудудлар Даромадлар Ҳаражатлар Марказлашган инвестициялар учун субвенциялар ва маҳаллий бюджетларга ўтказиладиган даромад Дотация Млн. сўм % Млн. сўм % Млн. сўм % Млн. сўм % 1 Қорақалпоғистон Республикаси 308592,5 4,5 627091,4 6,6 318498,9 12,5 2 Андижон вилояти 442635,2 6,4 801678,2 8,4 359043 14,1 3 Бухоро вилояти 561139,7 8,1 561139,7 5,9 4 Жиззах вилояти 185074,5 2,7 400418,3 4,2 215343,8 8,5 5 Қашқадарё вилояти 835454,7 12,1 835454,7 8,8 6 Навоий вилояти 391534,3 5,7 391534,3 4,1 7 Наманган вилояти 325541,6 4,7 736233,6 7,8 387551,3 15,2 23140,7 100 8 Самарқанд вилояти 489959,1 7,1 1037484 10,9 547525,2 21,5 9 Сурхондарё вилояти 351644,3 5,1 737299,2 7,8 385654,9 15,1 10 Сирдарё вилояти 196128,5 2,8 280864,9 3,0 84736,4 3,3 11 Тошкент вилояти 773312,4 11,2 773312,4 8,1 12 Фарғона вилояти 1002841 14,5 1002841 10,6

13 Хоразм вилояти 275378,1 4,0 523533 5,5 248154,9 9,7 14 Тошкент шаҳри 785173,2 11,3 785173,2 8,3 жами 6924409 100 9494058 100 2546508 100 23140,7 100 Манба:Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 29 декабрдаги ПҚ-1024, 2009 йил 22 декабрдаги ПҚ-1245 ва 2010 йил 24 декабрдаги ПҚ-1449 қарорлари асосида муаллиф томондан тайёрланди .

Маҳаллий бюджетларнинг молиявий барқарорлигини мустаҳкамлаш бўйича амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида дотацион режимдаги бюджетлар сони кескин қисқартирилишига эришилди. Буни қуйидаги маълумотлардан кўришимиз мумкин. 2000 йилда жами 8 та ҳудудлар дотацион режимда бўлиб, уларнинг харажатлардаги улуши 16,8 фоизни ташкил қилган. 2006 йилда эса 6 та ҳудуд ва уларнинг харажатларидаги дотацияларнинг улуши 9 фоизни ташкил қилган. 2009 йилда 2 та ҳудуд дотацион режимда қолган. Уларнинг харажатларидаги дотация улуши 4,1 фоизни ташкил қилган бўлса, 2010 йилга келиб фақат Наманган вилояти дотацион режимда қолган. Дотацияларнинг харажатлардаги улуши 2010 йилда 2 фоизни, 2011 йилда эса 0,2 фоизни ташкил этиши кўзда тутилмоқда. Дотациялар, субвенциялар ва ссудалар ажратишда уларнинг миқдорини ҳудудлар бўйича барча солиқ ва бошқа мажбурий тўловларнинг тўлиқ тушишидан, шунингдек, ҳисоблаб ёзилган иш ҳақи, стипендия ва нафақалар, уларга тенглаштирилган тўловлар бўйича Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг биринчи навбатдаги харажатларини сўзсиз молиялаштириш зарурлигидан келиб чиққан ҳолда аниқлаштириш жорий этилди.

III Боб. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий бюджетларни дотациядан фойдаланишни камайтириш масалалари 3.1. Дотациядан фойдаланишни камайтиришда маҳаллий бюджетлар молиявий имкониятларини оширишни такомиллаштириш Маҳаллий бюджетлар иқтисодиётимиздаги долзарб бўлган ижтимоий, иқтисодий, экологик, маънавий муаммоларни ечиш зарурияти бўйича ҳам муҳим ўрин эгаллайди. Таъкидлаш жоизки, маҳаллий бюджетларда олиб борилаётган иқтисодий ислоҳотлар макроиқтисодий сиёсатнинг кичиклаштирилган нусҳасини англатмайди. Чунки ҳар бир маҳаллий бюджетлар бирлик-бу ўзига хос ижтимоий-иқтисодий ва табиий ресурс тизимидир, унинг ҳолати маҳаллий бюджетларда кўринади. Маҳаллий бюджетлар иктисодиёт ҳар бир мамлакат миллий иқтисодиётининг бўлинмас ва узвий бир бўғини сифатида фаолият юритади. Ҳар бир ҳудуднинг ривожи, аҳолисининг турмуш шароити, ижтимоий ҳимояга мухтож оила ва шахсларнинг етарли даражада ижтимоий ҳимоя қилиниши, ҳар бир ҳудуд давлат ҳокимият органларининг молиявий масалаларини тўғри ҳал қила билишга боғлиқ. Бунда маҳаллий бюджетларга бериладиган дотация ва субвенциянинг миқдорини белгилаш алоҳида ўрин тутади. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Президенти И. Каримов таъкидлаганларидек, «Бугун жойларда иқтисодиётни юксалтириш, замонавий техника ва технологиялар билан жиҳозланган янги корхоналарни барпо этиш ва реконструкция қилиш учун хорижий сармояларни жалб қилиш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, хизмат кўрсатиш соҳаси ва касаначиликни ривожлантириш нечоғлиқ катта, ҳал қилувчи аҳамиятга эга эканини кимгадир исбот қилиб беришга ҳожат йўқ. Бу авваламбор, аҳоли бандлиги, унинг иш ҳақи ва даромадларини ошириш, бу охир-оқибатда республикамиз ҳудудлари, шаҳар ва туманларимиздаги энг муҳим ижтимоий муаммоларни ечиш демакдир» 9 . Республикамизда бюджет-солиқ сиёсатини олиб боришда фақатгина солиқ ислоҳотларини чуқурлаштирилмаяпти, балки махаллий бюджетлар тушумларини кўпайтиришнинг йўллари изланмоқда.Маҳаллий хокимият органларига бўйсинадиган корхона ва ташкилотларнинг хўжалик фаолиятини иқтисодий натижалари яхшиланмоқда. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизими таркибидаги кўпгина маҳаллий бюджетлар фақат юқори бюджетлардан бериладиган дотациялар орқалигина 9 Каримов И. Инсон манфаатлари устуворлигини таъминлаш – барча ислоҳот ва ўзгаришларимизнинг бош мақсадидир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Вазирлар Маҳкамаси мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи. 2008. 9 феврал.

ўз харажатларини қоплаш имконига эга, чунки уларнинг даромадлари режалаштирилган харажатларини қоплаш учун етмайди. Жаҳон тажрибасида трансфертларнинг маҳаллий молия учун аҳамияти жуда юқори бўлиб, уларнинг ҳажми маҳаллий бюджет барча даромадларининг ярмига етади. Бу эса, албатта, мамлакатнинг барча ҳудудида ижтимоий соҳадаги умуммиллий андозаларни қўллаб-қувватлаш имкониятини беради. Бошқа томондан, трансфертлар тизими марказлаштиришга таъсир этади ва муносабатларни етарлича ойдинлаштиради ҳамда маҳаллий органларга трансферт миқдорини айнан қандай тарзда аниқланишини тушунишга имкон беради. Бугунги кунда «бюджет даромадларининг ишончлилигини таъминлашда, энг аввало, бу жараёнга хорижий тажрибаларидаги тамойиллар ва механизмларни тадбиқ этиш йўли билан солиқ солиш тизимини ва бюджетлараро муносабатларни такомиллаштириш талаб этилади» 10 . Бюджетлар ўртасида муносабатларни ислоҳ қилиш жараёнида бюджетлар ўртасидаги тартибга солувчи солиқлар муаммоси бозор иқтисодиётига ўтаётган ҳар бир давлатда мавжуд, чунки ресурслар танқислиги сабабли умумдавлат солиқлардан ажратмалар маҳаллий бюджетларнинг асосий даромадлар манбаи бўлиб ҳисобланади. Трансфертлар миқдорини аниқлаш учун қўлланиладиган формулалар аҳоли умумий сонини, ўқувчилар сонини, кекса ёшдаги шахсларни, йўллар узунлигини ва бошқаларни ҳисобга олиш мумкин. Мақсадли трансфертларни, масалан, ижтимоий соҳанинг қурилиш лойиҳаларига, ўқитувчилар иш ҳақи фондини шакллантиришга йўналтириш мумкин. Шунингдек, вилоят маҳаллий бюджетларининг тушаётган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар миқдори жами тушум улишида паст кўрсаткичга эга бўлиб қолмоқда. Тушумларнинг катта қисми умумдавлат солиқлар ҳисобига тўғри келмоқда. Бизнинг фикримизча бунинг сабаби, мавжуд бюджетлар ўртасидаги муносабатларининг маҳаллий ҳокимият органларини рағбатлантирилмаётганлиги сабабли, вилоят бюджети даромадларининг қўшимча манбаларини очиб беришга қизиқиши паст бўлиб қолмоқда. Буларнинг орасида ҳар йиллик маҳаллий бюджетлар даромадларини шакллантириш нормативлари ва механизмлари ўзгариб туриши, бюджетни ижро этиш жараёнида ёки ҳисобот даврининг охирида ҳудуднинг прогноз кўрсаткичларига ўзгартириш киритилаётганлиги сабаб бўлиб қолмоқда. Амалдаги қонунчиликга биноан, даромадларнинг прогноз кўрсаткичларидан ортиқ бўлган қисми маҳаллий ҳокимият органлари тасарруфида қолиши лозим ва кейинги даврларда ҳам истиқбол кўрсаткичларини ошириб бажарилишига рағбатлантирилишини ошириш керак. Республикамизда умумдавлат солиқлардан ажратмалар нормативларини 3-5 йилга 10 Мысляева И.Н. Государственные и муниципальные финансы. Москва. ИНФРА-М. 2000. -266 стр.

ўзгартирмасдан қўйилиши тажрибасини тадбиқ этиш мақсадга мувофиқ бўлади. Махаллий бюджетни дотациядан чиқариш дастурининг чора-тадбирлари қуйидагилардан иборат: • саноат корхоналари томонидан буюртма асосида касаначилик билан шуғулланиш учун фуқаролар билан шартнома тузиш; • бюджет ташкилотининг бюджетдан ташқари даромадларини кўпайтириш; • мавжуд корхоналарни ишлаб чиқариш қувватини ошириш; • сервис хизмати кўрсатиш шохобчаларини ташкил этиш • аҳолига маиший хизмат кўрсатиш шохобчаларини ташкил этишдан иборат. Маҳаллий бюджетлар даромадларини мустаҳкамлаш, уларни молиявий манбаларини кенгайтириб бориш, бозор иқтисодиётига ўтилаётган даврда долзарб масалалардан бири бўлиб ҳисобланади. Маҳаллий бюджетларнинг даромад базаси худудларда яратилаётган миллий даромад, яъни ишлаб чиқаришнинг ривожланиш даражаси, даромадларининг доимий ва бир маромда тушиши, маҳаллий хокимият органлариниг маҳаллий бюджетлар даромадларини ошишидан манфаатдорлиги билан бевосита боғлиқ бўлиб ҳисобланади. Маҳаллий бюджетлар даромадлари ошишининг ички резервлари (заҳиралари), худудларда ишлаб чиқаришни ривожланиши, жойларда иқтисодий ислоҳотларни амалга оширилиши билан чамбарчас боғлиқдир. Иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишда давлат мулкини хусусийлаштириш жараёни, турли мулкчилик шаклларини юзага келтириш ва бу мулкчилик шакллари ўртасида эркин рақобат орқали ишлаб чиқаришни ривожлантиришга эришиш муҳим ўринни эгаллайди. Турли мулкчилик шаклларини ривожлантирилиши ҳам бевосита бюджет даромадларини шакллантиришда ўз ҳиссасига эга. Бу борада Президентимиз Ислом Каримовнинг шундай сўзлари бор: «Иқтисодиёт соҳасини янада эркинлаштириш мақсади – биринчи навбатда давлатнинг бошқарув ролини чегаралаш, хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий эркинликларини ҳамда иқтисодиётнинг барча соҳаларида хусусий мулк миқёсларини кенгайтириш, мулкдорларнинг мавқеи ва ҳуқуқларини мустаҳкамлаш демакдир» 11 . Маҳаллий бюджетлар даромадларини кўпайтириш, маҳаллий хокимият органларини ушбу бюджетларни тузиш, ижро этишдаги ҳуқуқларини кенгайтириш билан боғлиқдир. Кўп давлатларда, жумладан, Францияда бюджетлар ижроси Молия Вазирлигининг таркибига кирувчи «Давлат хазинаси» бошқармаси томонидан олиб борилади. Бюджет ижроси давомида тушган даромадлар ва белгиланган йўналишда уларни харажат қилиш ушбу бошқарма томонидан олиб борилади. Бюджет ижроси давомида бошқармага, хазинада мавжуд бўлган маблағларни, харакатда бўлган банк фоизлари даражасида банк муассасаларига кредит маблағлари сифатида сотиш хуқуқи қонун асосида белгиланган. Бу ўз навбатида вақтинча бўш турган бюдет 11 И.Каримов. «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда». Тошкент, 1999 й., 17 бет

маблағларидан самарали фойдаланиш, қўшимча даромад тушириш, молиявий бозорга таъсир этиш имконини беради. Менинг фикримча, Ўзбекистон шароитида ҳам маҳаллий бюджетлар ижроси давомида маҳаллий бюджетларда мавжуд бўлган бўш мабағларни қисқа муддатларга (бюджет йили чегарасида), банк муассасаларига сотиш имконияти мавжуд. Бу бир вақтнинг ўзида маҳаллий хокимиятларнинг маҳаллий бюджетларни бажаришдаги маъсулиятини ошириш, уларни шу соҳадаги мустақиллигини кенгайтириш билан бирга олиб борилиш керак. Маҳаллий бюджетлар даромадларини ошиши, бевосита шу худудда жойлашган корхона ва ташкилотларнинг молиявий аҳволи билан боғлиқдир. Маҳаллий бюджетлар даромадларининг асосий қисмини солиқлардан тушадиган тушумлар ташкил қилади, шу сабабли солиқ тизими фискал функциясининг кучайишиб корхоналар молиявий аҳволининг оғирлашувига олиб келади. Шунинг учун сўнгги йилларда республикада солиқ тизимининг рағбатлантирувчи вазифасини оширишга, корхона ва ташкилотларнинг солиқ юкини камайтириш сиёсати олиб борилмоқда Солиқ тизимидаги бу ўзгаришлар албатта ўзининг ижобий натижаларига эгадир. Корхоналардан олинадиган солиқ юкини янада камайтириш, ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, янги технологиялар жорий қилишга қўшимча имкониятлар яратади. Бу борада Президентимиз И.А. Каримовнинг шундай сўзлари мавжуддир: « Дастур доирасида амалга оширган яна бир муҳим тадбиримиз – солиқ юкини йенгиллаштириш, солиққа тортиш тизимини соддалаштириш ва унификация қилиш бўйича хўжалик тузилмаларини қўллаб-қувватлаш мақсадида қўшимча чоралар кўрилганидир. Ўтган йили мамлакатимиз хўжалик субйектларига кенг кўламли қўшимча солиқ ва божхона имтиёзлари берилди. Енгил ва озиқ-овқат саноатининг истеъмол товарлари ишлаб чиқаришга ихтисослашган корхоналари, шунингдек, ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш дастурида иштирок етаётган корхоналар учун даромад солиғи ва ягона солиқ тўлови бўйича имтиёзлар яратилди» 12 . Маҳаллий бюджетлар молиявий имкониятларини оширишнинг мавжуд имкониятларидан яна бири – бу жойларда аҳолининг иқтисодий активлигини оширишга имкониятлар яратиш, шунингдек жисмоний шахсларни тадбиркорлик фаолиятидан олаётган даромадларини солиққа тортиш механизмини такомиллаштириб бориш билан боғлиқдир. Жисмоний шахслардан тадбиркорлик фаолиятидан олган даромадини солиққа тортиш ставкалари маҳаллий хокимиятлар томонидан мустақил ўрнатилади. Бунда энг авваламбор ставка ўрнатишда барча якка меҳнат фаолияти билан шуғулланувчилар учун тенг шароит яратиш, даромадларни тўлиқ солиққа тортилишни таъминлаш зарурдир. Шунингдек, ушбу солиқ ставкаларини 12 Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. Т. : “Ўзбекистон” – 2010. 80 б.

инфляция даражасига қараб ўзгартириб бориш мақсадга мувофиқдир. Бизнинг фикримизча, иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш республика ва Маҳаллий бюджетлар органларнинг ҳуқуқлари ва вазифаларини анча ўзгартиради. Иқтисодиётни барқарорлаштиришнинг бу босқичида Маҳаллий бюджетлар ривожланиш ва ислоҳ қилишнинг асосий воситалари сифатида Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, шаҳарлар ва туманларнинг ижтимоий-иқтисодий муаммоларни ҳал қилишдаги ҳуқуқлари ва ваколатларини босқичма-босқич кенгайтириб бориш зарур. Маҳаллий бюджетларда бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташқари манбаларни жалб қилиш ишларини ғазначилик тизимида янада мукаммаллаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. 3.2. Маҳаллий бюджетларни дотациядан фойдаланишни камайтиришда маҳаллий бюджет маблағларидан самарали фойдаланиш йўллари Маҳаллий бюджетлар бюджетдан амалга оширилаётган харажатларининг етарли даромадлар билан таъминланмаганлиги, маҳаллий бюджетларни давлат томонидан даромадларни тартибга солишда бирламчи Республика бюджетида йиғилган даромадларни бир қисмини қайта тақсимлашни талаб қилади. Бу мақсадда барча давлатлар амалиётида дотация ва субвенциялардан фойдаланилади. Чунки Ўзбекистон Республикасининг "Бюджет тизими тўғрисида"ги қонунининг 5-моддасига мувофиқ, бюджетларни шакллантиришда турли даражадаги бюджетлар ўзаро боғлиқлиги ҳамда Давлат бюджети баланслилигини таъминлаш шарт. Дотация бюджетни тартибга солиш усули сифатида – ўз даромадлари ва бюджетни тартибга солишнинг бошқа маблағлари, хусусан, тартибга солувчи даромадларидан ажратмалар етишмаган тақдирда харажатлар ва даромадлар ўртасидаги фарқни қоплаш учун юқори бюджетдан қуйи бюджетга қатъий суммада беғараз ва қайтармаслик шарти билан ажратиладиган пул маблағларидир. Субвенция юқори бюджетдан қуйи бюджетга муайян мақсадларга фойдаланиш шарти билан беғараз ажратиладиган пул маблағларидан иборат. Юқори буджетлардан ажратиладиган субвенция ва дотация бошқа даромад турларидан фарқ қилиб, бу даромад турлари йил бошида тасдиқланган режа миқдорида олинади, яъни йил давомида ўзгартиришлар киритилмайди. Минтақаларда субвенциялар ҳажми йилга нисбатан кўпайганки, субвенциялар асосан кейинги йилларда маҳаллий бюджетларнинг харажатлар ва даромадларини тенглаштириш мақсадида берила бошланган, бу эса унинг иқтисодий моҳиятини бузилишига олиб келмоқда. Бюджетни тартибга солишнинг дотация ва субвенция усули қуйи бюджетнинг ижросини юқори бюджетга даромадларнинг тўлиқ ва ўз вақтида тушишига қарам қилиб қўяди ва ҳудудлардаги боқибеғамлик "фазилат"ларини

кўпайтиради; жойларда бюджетлардан қўшимча даромадларини йўналтиришда давлат ҳокимияти маҳаллий органлар манфаатдорлиги ва молия органлари жавобгарлиги пасайишига олиб келади. Молия соҳасида олиб борилаётган ўзгаришларнинг марказида маҳаллий бюджетларни шаклланиши ва харажатларидан янада самарали фойдаланиш, маҳаллий бюджетлар билан республика бюджети ўртасидаги муносабатларни тубдан ўзгартириш, маҳаллий бюджетларни ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги тутган ўрнини ошириш масаласи туради. Жойларда ижтимоий сиёсатни амалга ошириш ўз навбатида маҳаллий ҳокимият органларининг молиявий ресурслар базасини янада мустаҳкамлашни талаб қилади. Маҳаллий бюджетлар нафақат аҳолининг ижтимоий ҳимоясини амалга ошириш воситаси бўлиб, балки маҳаллий ҳокимиятларнинг ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг ҳам асосий молиявий омили бўлиб хизмат қилади. Шу нуқтаи назардан маҳаллий ҳокимиятларнинг ўз вазифаларини амалга ошириш жараёнида маҳаллий бюджетларнинг ўрнини ошириш муҳим аҳамият касб этади. Маҳаллий бюджетлар харажатлари самарадорлигини ошириш йўлларини қуйидагича талқин этиш мумкин. Маҳаллий бюджет харажатларини кунлик мониторингини жойларда ташкил этишга эришиш, яъни бюджет маблағлари харажатларини катта қисмини таълим ва соғлиқни сақлаш харажатлари ташкил этиб, ушбу муассасаларга маҳаллий молия органлари томонидан ҳужжатларнинг тасдиқлаш ҳуқуқи билан молиявий назоратни ўрнатиш лозим. Бу билан маҳаллий бюджет маблағларидан янада оқилона фойдаланишга ва ноқонуний харажатларга йўл қўймасликка эришилади. Давлат бюджетидан амалга оширилаётган харажатларнинг асосий қисмини жойларга берилиши маҳаллий ҳокимият органларининг ҳудудларнинг ижтимоий ривожланишига ва ижтимоий соҳа харажатларини молиялаштириш самарадорлигини оширишга олиб келади. Бундан ташқари, иқтисодий ва ижтимоий жараёнлар таъсири маҳаллий бюджетлар харажатларида ёрқин акс этади. Аҳоли яшаш шароитини яхшилаш, турар жой ва коммунал хизматлар билан боғлиқ харажатлар ҳамда ижтимоий соҳани ривожлантириш маҳаллий бюджетлар харажатларининг асосий йўналишини ташкил этмоқда. Республикамиз иқтисодий ислоҳотларни сифатли ва ўз вақтида амалга ошириш, бюджет маблағларидан оқилона, тежаб-тергаб фойдаланиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ва Молия вазирлиги томонидан муҳим аҳамиятга эга бўлган бир қатор қарор ва меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилган. Ушбу меъёрий ҳужжатлар кўп йиллар давомида кучда бўлган молиянинг бозор иқтисодиёти шароитида амал қилишга ҳалал берувчи бугунги кун талабларига жавоб бермайдиган меъёрий ҳужжатлар ўрнига жорий этилди. Ҳукуматимиз

томонидан олиб борилаётган эркинлаштириш сиёсатини бюджет муассасаларига тақдим этиш ва бюджет маблағларидан мақсадли ва самарали фойдаланиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги 414-сонли «Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлашни такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори қабул қилинди. Мазкур қарор бюджет соҳасида мухим қарорлардан бири бўлиб, унинг асосий тамойиллари қуйидагилар ҳисобланади: 1. Маблағларни сарф этишда бюджет муассасалари раҳбарлари эркинлиги ва мустақиллигини белгилаш; 2. Ходимлар меҳнатини рағбатлантириш, уларнинг меҳнати учун шарт-шароит яратиш; 3. Нормативлар бўйича янги тартибда молиялаштириш. Қарорда бюджет маблағларидан, тежаб-тергаб, самарали ва оқилона фойдаланиш ҳамда бюджет интизомини мустаҳкамлаш учун бюджет ташкилотлари ва муассасалари раҳбарларининг мустақиллигини кенгайтириш ва масъулиятини ошириш, бюджетдан маблағ олувчи ташкилотларни маблағ билан таъминлаш механизмини соддалаштириш ҳамда бюджет маблағларидан фойдаланишда ва маблағларни оқилона тақсимлаш учун шарт-шароит яратиш назарда тутилган. Мазкур тартибга мувофиқ бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш нормативи бўйича харажатларнинг қуйидаги гуруҳлари бўйича маблағ билан таъминлаш усулида амалга оширилиши белгиланган: 1. Иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар (болали оилаларга нафақалар ва кам таъминланган оилаларга моддий ёрдам, стипендиялар ва бошқалар); 2. Иш ҳақига ажратмалар; 3. Капитал қўйилмалар (давлат инвестицияси дастурида назарда тутилган аниқ рўйхатларга мувофиқ); 4. Бошқа харажатлар. Сметалар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган давлат бюджети даромадлари ва харажатларининг амалдаги тавсифномасига мувофиқ харажатларнинг тўлиқ ёйилмаси илова қилинган ҳолда харажатларнинг юқоридаги гуруҳи тартибида тузилади. Давлат бюджети харажатларини молиялаштириш тартибининг ўзгариши бир қатор йўриқномаларни такомиллаштириш заруриятини юзага келтирди. Давлат бюджети харажатларининг иқтисодий таснифномаси Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 1999 йил 9 декабрдаги 230сонли сонли буйруғи билан такомиллаштирилди. Янги қабул қилинган харажатларнинг иқтисодий тавсифномасининг ўзига хос хусусияти шундаки, олдинги харажатлар моддасига нисбатан фарқли ўлароқ ҳар бир харажат тури, объекти ва кичик объекти алоҳида режалаштирилади ва тасдиқланади. Бюджет харажатлари сметали тартиб тамойили бўйича амалга оширилади. Харажатлар муайян тартиблар бўйича ва харажат турлари

бўйича молиялаштирилади. Ҳисоб-китоблар асосида муссасалар фаолиятини ифодалайдиган кўрсаткичлари (ўқувчилар, тарбияланувчилар, гуруҳлар ва ҳак.) ётади. Маҳаллий бюджет харажатлари самарадорлигини таъминлашга қаратилган чора-табдирларни белгилашда қуйидагиларга эътибор қаратилиши лозим. Маҳаллий бюджетларда марказлаштирилган тадбирларга режалаштирилган маблағларни марказлашган ҳолда республика юқори ташкилотларига кўчирмасдан бюджет ташкилотларини ихтиёрига қолдириш лозим. Бунда мебел, компьютер, жиҳозлар ва бошқаларни бюджет ташкилотлари тўғридан-тўғри шартнома тузган ҳолда ишлаб чиқарувчи корхоналардан харид қилиши лозим. Яъни, ўртадаги воситачи корхоналарга қолдирилаётган маблағлар тежалишига эришилади. Худди шундай, маориф ва соғлиқни сақлаш муассасаларига харид қилинаётган озиқ-овқат маҳсулотларини ҳам воситачи корхоналардан эмас, балки тўғридан-тўғри фермер хўжаликлари ва бошқа ишлаб чиқарувчилардан харид қилиш тартибини жорий этиш мақсадга мувофиқ. Айни вақтда шаҳарлар ва туманлар ҳудудида жойлашган лекин, вилоят маҳаллий бюджетидан халқ таълими ва касб-ҳунар коллежлари харажатларини маблағ билан таъминлашни шаҳар ва туман маҳаллий бюджетларига ўтказиш, яъни шаҳар ва туман молия бўлимлари орқали молиялаштириш тартибини жорий этиш лозим. Бунда, ушбу ташкилотлардаги турли молиявий қонунбузарликлар, жумладан, бюджет маблағларини ўзлаштириш, талон-тарож қилиш, аниқланаётган камомадлар барҳам топади. Ҳозирги пайтда коллежлар устидан вилоят бюджет ташкилотида амалга оширилаётган вертикал назорат орқали уларни тўлиқлигича назорат қилиш имконияти йўқ. Назоратчилар харажат қилинаётган бюджет маблағларини умумий тартибда назорат қилиши мумкин. бироқ, ҳар бир мактаб-интернатда, коллежда қай тарзда сарфланаётганлигини назорат қилиш, ўрганиш, текшириш имконияти йўқ. Агар молиялаштириш ва назоратни амалга ошириш шаҳарлар ва туманлар молия органларига ўтказилса улар томонидан ташкилотларнинг ҳисобрақамларидаги пул айланмалари кундалик назорат қилинади, кассадаги нақд пул маблағлари, асосий воситалари ва бошқа товар моддий қийматликларни тез-тез инвентаризациядан ўтказиб туриш, уларни бутлигича сақлаш имконияти юзага келади. Маълумки, ҳозирги пайтда бюджет қонунчилигига мувофиқ бюджет ташкилотларининг коммунал хизматлар бўйича икки томонлама тузган шартномалари молия органлари томонидан рўйхатдан ўтказилмоқда. Шунга қўшимча ҳолда бюджет маблағларини сарфланиши устидан назоратни янада кучайтириш мақсадида бошқа харажатлар бўйича шартномаларни ҳам, жумладан, капитал таъмирлаш, мебел ва жиҳозлар харид қилиш ва бошқа харажатлар бўйича сметада 5,0 млн. сўмдан ортиқ миқдорда

режалаштирилган ҳолда молия органларидан рўйхатдан ўтказиш тартибини жорий этиш лозим. Бунда шартномаларга молия ва назорат тафтиш органлари ходимлари ушбу шартномаларни тасдиқлайдилар. Бу билан улар ўз зиммаларига бюджет маблағларини самарали ва мақсадли фойдаланилишини назорат қилиш масъулиятини оладилар. Бунда молия ва тафтиш органларининг назорати бюджет ташкилотига ушбу харажатларга бюджет ташкилотларини молиялаштириб бериш билан якунланмай, ушбу маблағларни сарфланишини якуний босқичигача, яъни товар ва хизматларни харид қилиш, олиб келиш, уларнинг нархи, бутлигидан тортиб уларни ўрнатишгача бўлган босқични назоратга олиниши таъминланади. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т.:”Ўзбекистон”, 2005 й. 2. Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси, Norma, 2008 й. 3. Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги қонуни. Халқ сўзи газетаси, 2000 йил 14 декабрь, 2-3 б. 4. Ўзбекистон Республикасининг солиқлар ва йиғимлар бўйича меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатлари тўплами. Norma. 2010. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2012 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги 1675-сонли Қарори. 2011 йил 30 декабрь. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2011 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги 1449-сонли Қарори. 2010 йил 24 декабрь. 7. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги 1245-сонли Қарори. 2009 йил 22 декабрь. 8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида”ги 1024-сонли Қарори. 2008 йил 29 декабрь. 9. Каримов И.А. “2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади”. - Т: “Ўзбекистон”, 2012. - 36 б. 10. Каримов И.А. Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараққиётини юксалтириш, халқимиз фаровонлигини оширишга хизмат қилади. // – Т.: Ўзбекистон. 2011. – 48 б. 11. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. // - Т.: Ўзбекистон. 2011. – 56 б. 12. Каримов И.А. Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. // – Т.: Ўзбекистон. 2010. – 80 б. 13. Каримов И. А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий барқарорлик тўғрисида.Т., Ўзбекистон. 2005. -526б. 14. Каримов И.А. Мамлакатни модернизация қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида. –Т.: Ўзбекистон, 2008. Т.16. – 365 б. 15. Каримов И.А. Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. – Т.: Ўзбекистон, 2009, 4-б.

16. Ходиев ва бошқ. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари» номли асарини ўрганиш бўйича ўқув қўлланма. – Т.: Иқтисодиёт, 2009. – 120 б. 17. Бекмуродов А.Ш., Ғофуров У.В. Ўзбекистонда иқтисодиётни либераллаштириш ва модернизациялаш: натижалар ва устувор йўналишлар. Ўқув қўлланма. Т. ТДИУ. 2007. -1196. 18. Ваҳобов А.А., Қосимова Г.А., Жамолов Х.Н., Бюджет-солиқ сиёсати яхлитлиги.Ўқув қўлланма. - Т., «Молия-иқтисод». 2004. 296б. 19. Ваҳобов А.А. Қосимова.Г.А. Давлат молиясини бошқариш. Ўқув қўлланма. - Т., «Молия-иқтисод». 2004. -287 б. 20. Ваҳобов А., Срожиддинова З. Ўзбекистон Республикаси давлат бюджети. Ўқув қўлланма. – Т.: Молия. 2005. -197б. 21. Жўраев А., Сафаров Ғ. Солиқ назарияси. //Ўқув қўлланма. –Т.: “Iqtisod-moliya”. 2005. 22. Завалишина И. Солиқлар: назария ва амалиёт. //Ўқув қўлланма. -T.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”. 2005. 23. Файзиев Ш. Солиқ ва тўловлар аудитининг хусусиятлари. -Т.: “Iqtosod-moliya”. 2006. 24. Альмардонов М., Кузиева Н. Солиқлар ва солиққа тортиш. -Т.: “Iqtosod-moliya”. 2007. 25. Юлдашев И. Солиқ ва солиққа тортиш. -Т.: Фан ва технологиялар. 2007. 26. Тошмуродова Б. Солиқ назорати. //Ўқув қўлланма. – T.: Iqtisod-moliya. 2007. 27. Абдурахмонов О., Кушакаев Б. Солиқ ислоҳотлари: изчиллик ва тадрижийлик. -T.: “Аkademiya”. 2005. 28. Жўраев А. Давлат бюджети даромадларини шакллантиришнинг самарали йўллари. //монография. –Т.: “Фан”. 2004. 29. Тошматов Ш., Комилов М. Қўшилган қиймат солиғи. -T.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”. 2004. 30. Яҳёев Қ. Солиққа тортиш назарияси ва амалиёти. //Ўқув қўлланма. -Т.: 2003. 31. Маманазаров А. Солиқ сиёсати. -T.: “Молия”. 2003. 32. Маликов Т. Солиқлар ва солиққа тортишнинг долзарб масалалари. -Т.: Адлия. 2002. 33. Тошмуродова Б. Солиқлар воситасида иқтисодиётни бошқариш механизми. –Т.: “Янги аср авлоди”. 2002. 34. Йўлдошев М.,Й.Турсунов. Молия ҳуқуқи. – Т.: Меҳнат. 2004. -210 б. 35. Маликов Т.С., Ҳайдаров Ҳ.Н. Давлат бюджети. Ўқув қўлланма. Иқтисод-молия. Т., 2007. -85 б. 36. Маликов Т.С., Ҳайдаров Ҳ.Н. Бюджет даромадлари ва харажатлари.Ўқув қўлланма. Иқтисод-молия. Т. 2007. -245 б. 37. Ўлмасов А., Ваҳобов А. Иқтисодиёт назарияси. Дарслик. Шарқ. 2006. -4806. 38. Ваҳобов А.В., Маликов Т.С. Молия: умумназарий масалалар. Ўқув қўлланма. – Т.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2008 йил. 39. Т.С.Маликов, Н.Ҳ.Хайдаров “Молия: умумдавлат молияси” Т: “IQTISOD-MOLIYA”, 2009 йил 40. Ваҳобов А., Жўраев А. Солиқлар ва солиққа тортиш. //Дарслик. –Т.: “Шарқ”. 2009. 41. Маликов Т., Жалилов П. Бюджет солиқ сиёсати. – Т.: Академнашр, 2011 й. – 462 б. 42. Юринова Л. Налоги и налогообложение. -СПб.: “ПИТЕР”. 2007. 43. Бодрова Т. Налоговый учет и формирование учетной политики для целей налогообложения. -М.: “Дашков и К”. 2006. 44. Малыхин В. Экономико-математическое моделирование налогообложения. //Учебное пособие. -М.: “Высшая школа”. 2006. 45. Романова А. Организация и методы налоговых проверок. //Учебное пособие. -М.: “Вузовский учебник”. 2006.

46. Лукаш Ю. Оптимизация налогов. Методы и схемы. -М.: “Гросс Медиа”. 2005. 47. Абдурахманов О. Налоговые системы стран с переходной экономики. –М.: Палеотип. 2005. 48. Романовский М. Налоги и налогообложение.. -СПб.: “ПИТЕР”. 2003. 49. Пансков В., Князев В. Налоги и налогообложение. //Учебник. –М.: МЦФЭР. 2003. 50. Перов А., Толкушкин А. Налоги и налогообложение. //Учебное пособие. -М.: “ЮрайтИздат”. 2003. 51. Черник Д., Павлова Л., Дадашев А. Налоги и налогообложение. //Учебник. -М.: ИНФРА-М. 2004. 52. Пушкарева В. История финансовой мысли и политики налогов. -М.: “Финансы и статистика”. 2005. 53. Юткина Т. Налоги и налогобложение. -М.: “ЮНИТИ”. 2007. 54. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. //Под ред. А.Грязновой. -М.: “Финансы и статистика”. 2002. 55. Александров И. Налоговые системы России и зарубежных стран. -М.: “БератовПресс”. 2002. 56. www.referat.uz 57. www.google.uz 58. www.lex.uz 59. www.gov.uz 60. www. tfi.uz 61. www.mf.uz

O'xshashlar

Саноат корхонасида ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришни такомиллаштириш йўллари

Форекс бозорида фундаментал индикаторлар ролининг методологик асослари

Бозорни мувофиқлаштиришда принциплардан фойдаланиш чора-тадбирлари

Банк тизимлари фаолияти уларни мустахкамлаш ва такомиллаштириш

Фонд бозорини тартибга солиш ва уларнинг ҳуқуқий асослари