Корхонанинг ишлаб чиқариш салоҳиятидан фойдаланиш самарадорлигини бошқаришни такомиллаштриш - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Корхонанинг ишлаб чиқариш салоҳиятидан фойдаланиш самарадорлигини бошқаришни такомиллаштриш

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

840 KB

Ko'chirib olish

Корхонанинг ишлаб чиқариш салоҳиятидан фойдаланиш самарадорлигини бошқаришни такомиллаштриш

МУНДАРИЖА КИРИШ .............................................................................................................................5 I-БОБ. ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА КОРХОНАНИНГ ИҚТИСОДИЙ САЛОҲИЯТИНИ БОШҚАРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ ...............................................................................................8 1.1. Корхона иқтисодий салоҳияти тушунчаси ва уни ифодаловчи кўрсаткичлар таснифи……………………………….........................................................................8 1.2. Корхоналарнинг бошқаришдаги ислоҳотлар ва уларга таъсир этувчи омиллар.......................................................................................................................14 1.3. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноат да ишлаб чиқаришни самарали ташкил қилиш ............................................................................................20 II-БОБ. КОРХОНА ИҚТИСОДИЙ САЛОҲИЯТИНИ БОШҚАРИШ ВА УНИНГ ҲЎЖАЛИК ФАОЛИЯТИ ТАҲЛИЛИ (“KENG IMKON PLYUS” МЧЖ МИСОЛИДА)....................................................................................................30 2.1 “KENG IMKON PLYUS” МЧЖ нинг қисқача тавсифи ва асосий техник- иқтисодий кўрсаткичлари та ҳ лили ........................................................................ 30 2.2 “KENG IMKON PLYUS” МЧЖ нинг мулкий ҳолати таҳлили .......................35 2.3 “KENG IMKON PLYUS” МЧЖнинг иқтисодий салоҳиятига таъсир этувчи кўрсаткичлар таҳлили..............................................................................................40 III-БОБ САНОАТ КОРХОНАСИНИНГ ИҚТИСОДИЙ САЛОҲИЯТИНИ БОШҚАРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎНЛЛАРИ.................................55 3.1.Корхона иқтисодий салоҳияти самарадорлигини ҳисоблашнинг методологик асослари................................................................................................55 3.2.Саноат корхоналарида ишлаб чиқариш фаолиятини бошқаришни ташкил этишни ривожлантириш ва унинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари........................................................................................................................62 ХУЛОСА....................................................................................................................68 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ.............................................72 4

КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш иқтисодий ислоҳотларни босқичма-босқич амалга ошириш билан кечмоқда. Миллий иқтисодиётни мақсадли эркинлаштириш ва уни ислоҳ қилиш йўлларининг тўғри танланганлиги натижасида макроиқтисодий барқарорлик таъминланди, иқтисодиётнинг барқарор ривожланишига эришилди. Иқтисодиётни модернизациялаш ва ислоҳотларни янада чуқурлаштириш бутун миллий иқтисодиётни, шу жумладан, унинг ажралмас қисми бўлган саноатда амалга ошрилаётган ислоҳотларни жадаллаштиришни ҳам талаб қилади. Саноат тармоқлари иқтисодиётнинг барча тармоқларига хизмат қилиш орқали асосий фондларни такрор ишлаб чиқаришга, ишлаб чиқариш кучларини оқилона жойлаштиришга, янги табиий ресурсларни ўзлаштиришга, шунингдек, меҳнат ресурсларини ижтимоий ишлаб чиқаришга жалб қилишга кўмаклашади. Иқ тисодиётни модернизациялаш шароитида фаолият юритаётган барча хўжалик субъектларининг асосий мақсади даромад, фойда олишга қаратилгандир. Аммо бунга бошқарув тизимида самарадорликни таъминламай туриб эришиб бўлмайди. Шунинг учун кўплаб корхона, ташкилотлар, фирма ва хўжалик субъектларинг бош мақсади бошкарув тизимида самарадорликни таъминлаш ва шу самарадорликни таъминловчи оптимал структурани танлашга катта эътибор қаратиши лозим. Бугунги кунда кўплаб ривожланган ва жахон иқтисодиётида етакчи ўрин тутадиган мамлакатлар тажрибаси шуни сўзсиз исботлаб бермоқдаки, рақобатбардошликка эришиш ва дунё бозорларига чиқиш, биринчи навбатда, иқтисодиётни изчил ислоҳ этиш, таркибий жиҳатдан ўзгартириш ва диверсификация қилишни чуқурлаштириш, юқори технологияларга 6

асосланган янги корхона ва ишлаб чиқариш тармоқларининг жадал ривжланишини таъминлаш, фаолият кўрсатаётган қувватларни модернизация қилиш ва техник янгилаш жараёнларини тезлаштириш ҳисобидан амалга оширилиши мумкин 1 . “KENG IMKON PLYUS” МЧЖ хўжалик фаолияти самарадорлиги бошқаришнинг бозор усулларини аниқлаш, корхонанинг ташкилий тузилишини мақбуллаштириш, иқтисодий салоҳиятнинг таркибий қисмларини самарали ривожлантириш каби бир қатор муаммоларни ҳал қилишга боғлиқ. Корхонанинг иқтисодий салоҳиятини бошқаришни такомиллаштириш, тармоқни модернизациялаш ва ислоҳ қилиш мақсадида инвестицияларни жалб қилиш нафақат хўжалик юритиш шакл ва усулларини, балки уларни бошқариш жараёнида қатнашувчи барча тоифадаги ходимларнинг иқтисодий онг ва муносабатларини ҳам қайта қуришни тақозо қилади. Шунинг учун корхонанинг иқтисодий салоҳияти, ўзгариш тенденциялари ва ривожланиш истиқболларини тизимли тадқиқ этиш зарурати тобора долзарб аҳамият касб этмоқда. Бундай тадқиқотлар корхонанинг иқтисодиётдаги ўрни ва роли ҳақида тўлиқ тасаввурга эга бўлиш, тараққиётнинг ҳар бир босқичида унинг фарқли ҳусусиятларини аниқлаш, мулкчилик муносабатларида рўй бераётган таркибий ўзгаришларни тўғри акс эттириш, республикада амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришларнинг моҳиятини чуқурроқ англаш, шу асосда бозор ўзгаришлари йўлида истиқболларини ва корхона иқтисодий салоҳиятининг асосий йўналишларини аниқроқ белгилаб олишга, илмий асослашга имконият яратади. Мазкур битирув малакавий иши мавзуси ҳозирги шароитда корхонанинг иқтисодий салоҳиятини бошқариш тузилмаларини ривожлантиришнинг 1 И. Каримовнинг 201 1 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ва 20 12 йилга мўлжалланган энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси // Халқ сўзи. 20 январ 2012 й. 7

умумий ва ўзига хос муаммолари етарлича ўрганилмаганлиги сабабли долзарб ҳисобланади. Мавзунинг ўрганилганлик даражаси . Корхонанинг иқтисодий салоҳиятига бағишланган бир қатор дарсликлар, ўқув қўлланмалар, монографиялар, илмий тўпламлар, журналлар ва даврий матбуотда кўплаб мақолалар чоп этилган. Иқтисодий назариянинг институционал йўналишларини акс эттирувчи бошқарув масалаларига илмий ёндашув Ф.Тейлор, Г.Эмерсон, А.Файол, М.Вебер, Э.Мэйо, Р.Лайкерт, Г.Саймон ва бошқа олимларнинг асарларида тадқиқ қилинган. МДҲ давлатларида О.С.Виханский, А.М.Наумов, В.Р.Веснин, Э.К.Страбонский ва бошқалар замонавий менежмент, бошқариш муаммоларини ўтиш даври иқтисодиёти хусусиятлари нуқтаи-назаридан таҳлил қилганлар. Ўзбекистон саноатда ишлаб чиқариш салоҳиятидан самарали фойдаланишнинг назарий ва амалий жиҳатлари М.Турсунходжаев, Ш.Зайнутдинов, Р.Нуримбетов, Л.Соколова, М.Пардаев, А.Бурханов, Э.Махмудов ва бошқаларнинг илмий изланишларида ўз ифодасини топган. Лекин, корхона иқтисодий салоҳиятини бошқариш тизимини такомиллаштириш масалаларининг бугунги кунда кам ўрганганлиги ушбу мавзунинг долзарблигига асос бўлиб хизмат қилди. Битирув малакавий ишининг мақсади: Ўзбекистон Республикаси саноат корхоналарининг иқтисодий салоҳиятини ҳамда бошқарув тизимини такомиллаштиришга қаратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборатдир. Битирув малакавий ишининг вазифалари. Юқоридаги мақсадга эришиш учун қуйидагилар вазифа этиб белгиланди. - корхона иқтисодий салоҳияти тушунчаси ва уни ифодаловчи кўрсаткичларнинг мазмун ва моҳиятини очиб бериш. 8

- иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ишлаб чиқариш корхоналарини бошқаришдаги ислоҳотлар ва уларга таъсир этувчи омилларларни тадқиқ этиш; - “ KENG IMKON PLYUS ” МЧЖ нинг асосий техник-иқтисодий кўрсаткичларини та ҳ лил қилиш. - “ KENG IMKON PLYUS ” МЧЖнинг иқтисодий салоҳиятига таъсир этувчи кўрсаткичларниниг аҳамиятини ёритиб бериш. - саноат корхонасининг иқтисодий салоҳияти самарадорлигини ошириш ва такомиллаштиришнинг асосий йуналишларини ўрганиш ва кўрсатиб ўтиш. Битирув малакавий ишининг предмети. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноат корхонасининг иқтисодий салоҳиятини бошқариш жараёнида юзага келадиган иқтисодий жараёнлар мажмуи. Битирув малакавий ишининг объекти. Тошкент вилоятида жойлашган “KENG IMKON PLYUS” МЧЖ ҳисобланади. Битирув малакавий ишининг назарий ва услубий асосини Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг бозор ислоҳатларини чуқурлаштириш ва республика иқтисодиётини модернизациялаш стратегиясини белгилаб берувчи фармонлари ва асарлари, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қонун ҳужжатлари, ўрганилаётган мавзуга доир меъёрий – ҳуқуқий ҳужжатлар ҳамда даврий адабиётлар ташкил қилади. Мавзуни назарий асослаб бериш учун тизимли ва солиштирма таҳлил, вертикал ва горизантал таҳлил, математик статистика ва эконометрик ёндашувлар ҳамда бошқа усуллар қўлланилади. Битирув малакавий ишининг тузилиши – кириш, учта боб, 8 та параграф, жадвал ва расмлар, хулоса, фойдаланилган адабиётлар ва иловалардан иборат. 9

I–БОБ. ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ КОРХОНАСИНИНГ ИҚТИСОДИЙ САЛОҲИЯТИНИ БОШҚАРИШНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ 1.1. Корхона иқтисодий салоҳияти тушунчаси ва уни ифодаловчи кўрсаткичлар таснифи Ўзбекистонда амалга оширилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг пировард мақсади – иқтисодиётни эркинлаштириш орқали аҳолига эркин ва фаровон ҳаётни таъминлашдан иборатдир. Иқтисодиётни эркинлаштириш, ўз навбвтида, ўзига мос иқтисодий дастакларни яратишни тақозо қилади. Мустақиллик даврида янги иқтисодий категориялар, тушунчалар ҳаётимизга шу даражада тезлик билан кириб келмоқдаки, уларни идрок қилиш, назарий ва амалий жиҳатдан тадқиқ қилиш, методологик муаммоларни ҳал қилишга кўпинча улгуриш қийин бўлмоқда. Бундай иқтисодий тушунчалардан бири корхонанинг иқтисодий салоҳияти тушунчасидир. Ишлаб чиқариш корхонаси салоҳиятини баҳолаш тушунчасининг моҳиятини, унинг таркиби, омиллари ва кўрсаткичларини аниқлашга бағишланган асарлар мамлакатимиз ва хориж фанида 1970-чи йиллар охирида, 1980-чи йиллар бошида пайдо бўлган. Аксарият асарларда салоҳиятни баҳолаш муаммоларини ўрганиш муҳимлиги таъкидланади, салоҳият деган тушунча, унинг моҳияти, таркиби, бошқа мезонлар билан муносабати, шунингдек, баҳолашнинг усуллари таърифланишидаги кўпгина фарқлар мавжудлиги кўрсатилади. “Салоҳият” атамаси лотинчадан келиб чиққан. Хорижий сўзлар луғатида ушбу атаманинг куч, қудрат сифатидаги изоҳи келтирилган. Катта Совет Энциклопедиясида “салоҳият” атамаси “мавжуд бўлган ва муайян мақсадларга 10

эришиш, режани амалга ошириш; қандайдир масалани ҳал қилиш учун сафарбар қилиниши, ҳаракатга келтирилиши фойдаланилиши мумкин бўлган воситалар, захиралар, манбалар, алоҳида шахс, жамият, давлатнинг муайян соҳадаги имкониятлари” маъноларини англатиши айтиб ўтилган . Салоҳият назарияси бўйича нашрларнинг анча қисми корхонанинг иқтисодий салоҳияти деб номланувчи баҳолаш кўрсаткичига бағишланган. Аксарият таърифларда таъкидланишича, салоҳият таркибига нафақат манбалар, балки ўзгарувчан (динамик) таркибий қисм ҳам киради. Масалан, Б. Райаннинг фикрига кўра, “ташкилот салоҳияти мақсадли йўналтирилган ишни бажариш бўйича ҳақиқий ёки эҳтимолий қобилиятини билдиради”. Бухгалтерлик талқинда салоҳият тушунчаси қуйидагича таърифланиши мумкин: “корхона салоҳияти активлар ва уларнинг шаклланиш манбалари (ресурс салоҳияти), ва уларнинг ишлаб чиқариш-молиявий фаолиятни амалга ошириш давомида муайян молиявий натижалар келтириш қобилиятлари ҳисобланади”. Бизнинг фикримизга кўра, корхонанинг иқтисодий салоҳияти ишлаб чиқариш самарадорлигини ва маҳсулот сотилишини таъминлаш бўйича имкониятлари даражаси бўлиб, у мавжуд ресурслар ва улардан корхонанинг самарали фойдаланиши ва қайта тиклаш қобилиятлари билан шартланган. Салоҳиятни баҳолаш муаммоси бўйича нашрлар таҳлили алоҳида тармоқ даражасида каби, алоҳида корхона даражасида ҳам у муаммонинг етарли даражада ўрганилмаганлигини кўрсатиб берди. Саноат, ишлаб чиқариш ёки ресурс салоҳиятини баҳолаш усуллари яхши маълум бўлиб, ҳисобга олинаётган омилларнинг миқдорий кўрсаткичлари ва сифат тавсифлари ҳисоб-китобига таянади. 11

Масалан, корхонанинг ишлаб чиқариш салоҳиятини иқтисодий баҳолаш тизими қуйидаги кўрсаткичларни ўз ичига олади: 1. асосий ва қўшимча маҳсулот турлари бўйича тақсимланган, ҳисоб бирликларида келтирилган потенциал йиллик ишлаб чиқариш қудрати; 2. ишлаб чиқарилаётган маҳсулот, ишлар, хизматларнинг потенциал йиллик ялпи ҳажми, сўмда; 3. қўшилган қийматнинг потенциал миқдори, сўмда; 4. потенциал соф йиллик даромад, соф ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми; 5. корхона нарх стратегиясининг эҳтимолий вариантларида ишлаб чиқариш фаолиятидан келадиган потенциал йиллик баланс даромади, сўмда; 6. солиқлар тўланганидан кейинги потенциал соф даромад, сўмда. Ушбу ёндашувнинг камчилиги бўлиб, фақатгина ишлаб чиқаришга тааллуқли таркибий қисмнинг баҳоланиши ҳисобланади (олтита иқтисодий баҳолашдан охирги иккитаси, бизнинг фикримизча, молиявий салоҳиятни баҳолаш учун хизмат қилади). Бундан ташқари, ишлаб чиқариш салоҳиятининг таърифига фақатгина қиймат кўринишидаги кўрсаткичлар киритилиб, улар миқдорий кўрсаткичлар, коэффициентлар, нисбатлар, эксперт баҳолашлари ва ҳ.к билан тўлдирилиши мумкин. Корхонанинг иқтисодий салоҳияти ҳажмига таъсир қилувчи муҳим ички омиллар қаторига қуйидагилар киради: 1. Вақт омили; 2. Ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажмлари; 3. Сотилган маҳсулот таннархи; 4. Ялпи даромад тузилиши ва маржаси; 5. Хусусий айланма маблағлар; 12

6. Асосий воситалар қиймати; 7. Капитал (маблағ) жалб қилиш қиймати. Дастлабки олтита омил бевосита пул оқими ҳажмига, охиргиси эса дисконт меъёрига таъсир қилади. Ресурс салоҳиятини баҳолаш билан бирга, самарали бошқариш учун корхонанинг ички ва ташқи муҳитидаги ўзгаришлар таъсирига берилувчан амалдаги салоҳиятни баҳолаш ҳам зарур. Корхона иқтисодий салоҳиятининг роли ва аҳамияти корхонанингбарқарор фаолиятини таъминлаш мақсадида ўз- ўзини ривожлантириш ички манбаларини излашда ва амалга оширишдадир. Қийматлар занжири ғояси асосида корхонанинг амалдаги салоҳиятини баҳолаш ғоялари Гарвард бизнес мактаби профессори, рақобат соҳасида йирик ғарб назариячиси Майкл Портер томонидан 1985 йилдан бери ишлаб чиқилган. Қийматлар занжири ғоясидан фойдаланиш рақобат стратегиясини ишлаб чиқишга ва умуман олганда корхонанинг қийматини оширишга олиб келадиган қуйидаги тўртта йўналишни кўзда тутади. 1. Етказиб берувчилар билан алоқа; 2. Исътемолчилар билан алоқа; 3. Бизнес – бирликнинг қийматлар занжири ичидаги технологик алоқа; 4. Корхона ичидаги бизнес – бирликнинг қийматлар занжирлари ўртасидаги алоқалар. Ушбу ғоя макромуҳитнинг ташқи омилларини , мавҳумликни эътиборга олишни талаб қилади. Ташқи муҳитни ўрганиш корхонага бозорда юзага келган таҳдидларга ўз вақтида жавоб бера олиш имкониятини. Ва нафақат ушбу таҳдидларни ҳисобга олиш ва бартараф қилиш, балки ўзининг рақобат ўринларини мустаҳкамлаш учун янги фойдали имкониятлар чиқаришга қодир бўлган тадбирларни ишлаб чиқиш қудратини беради. Кўпгина статистик маълумотларга қараганда , ташқи 13

муҳит ишлаб чиқариш корхоналарининг иқтисодий салоҳиятига сезиларли даражада таъсир кўрсатади. Ташқи муҳит таркибий қисмларининг таъсири остида рақобат афзалликларини сақлаб туриш учун ушбу муҳитга корхонанинг мослашиш зарурияти юзага келади. Ташқи муҳитни ўзаро боғлиқ бўлган бир қатор таркибий қисмлар (иқтисодий, ижтимоий-сиёсий, ижтимоий-маданий, илмий-техникавий ва ҳ.) ташкил қилишини ҳисобга олган ҳолда, ташқи муҳит тизими тушунчаси ҳақида гапириш мақсадга мувофиқ бўлиб, бу ўзаро муносабатда ва алоқада бўлган ҳамда муайян яхлитликни шакллантирувчи таркибий қисмлар жамланмаси ҳисобланади. Корхонанинг рақобатбардошлигини белгиловчи амалдаги иқтисодий салоҳият корхонанинг ресурсларидан самарали фойдаланиш ички имкониятларига каби, ташқи шароитларга ҳам боғлиқ бўлади. Ишлаб чиқариш корхоналарининг иқтисодий салоҳиятини бошқариш муаммосини ечиш учун энг мақсадга мувофиқ ва самарали бўлиб, жараёнли, тизимли ва вазиятли ёндашувлар ўзаро ҳаракатидан фойдаланувчи замонавий менеджмент ғояларини қўллаш ҳисобланади. Корхонани иқтисодий салоҳиятини бошқариш таҳлили - рақобатчи корхоналарнинг ташқи ва ички муҳитини, етказиб берувчилар, харидорлар, кадрлар салоҳияти, корхонанинг молиявий, меҳнат ва техник ресурслари таҳлилидан бошланади. Сифатли таҳлилни амалга ошириш учун тегишли статистик маълумотга эга бўлиш лозим. Корхона иқтисодий салоҳиятини бошқаришнинг барча кейинги босқичлари ўтказилган таҳлилнинг сифатига боғлиқ бўлади. Эндиликда корхонада иқтисодий жараёнларнинг содир бўлиши ва унга маълум даражада фойда келтириши учун моддий (асосий воситалар, айланма маблағлар ) ва меҳнат ресурслари билан биргаликданоомоддий фаоллар ҳам иштирок этади. Уларнинг жамланмасини олдингидек моддий ва меҳнат 14

ресурслари деб аташ етарли бўлмайди , чунки уларнинг таркибига номоддий активлар кирмайди. Шу туфайли уларни корхонанинг иқтисодий салоҳияти деб аташни мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Чунки бунга моддий ресурслар билан биргаликда номоддий активлар ва меҳнат ресурслари тўлиқ ўз ифодасини топади. Шунингдек, молиявий ҳисоботда айниқса корхона иқгисодий салоҳиятини баҳолашда моддий ресурслар ва номоддий активлар билан биргаликда мехнат ресурслари қийматини ҳам инобатга олиш лозим. Буларнинг таркибий тузилишини қуйидаги чизмада кўриш мумкин (1.1-расм). 1.1. – расм. Корхона иқтисодий салоҳияти (потенциали)нинг тузилиш тартиби 2 Шундай қилиб, корхонанинг иқтисодий салоҳияти деганда, унда содир этилган иқтисодий жараённи тўлиқ таъминлайдиган барча моддий ва меҳнат ресурслари ҳамда номоддий фаоллар тушинилади. Шундай қилиб ушбу чизмадаги кўрсаткичлар йиғиндиси корхона иқтисодий потециали суммасининг умумий ҳажмини ифодалайди. Аммо жорий йилда уларнинг қанча қисми 2 Муаллиф томонидан тузилган. 15Корхонанинг иқтисодий салоҳияти Барча ресурслар Номоддий активлар Моддий ресурслар Меҳнат салоҳияти Асосий воситалар Айланма маблағлар Ходимлар сони

ишлатилганлигини, қай даражада самарадорликка эришганлигини билиш учун шу тахлил қилинаётган даврга тўғри келадиган қисмини ҳам аниқлаш лозим. Бу фақат назарий жиҳатдан эмас, балки амалий жиҳатдан ҳам муҳим аҳамиятга эга. 1.2. Корхоналарнинг бошқаришдаги ислоҳотлар ва уларга таъсир этувчи омиллар Бошқарув жамият муносабатларининг муҳим кўрсаткичи сифатида жамият ҳаётининг барча жабҳаларига тегишлидир. У инсоннинг жамиятдаги моҳияти, меҳнати тақсимоти, кооперация ва муомала зарурати, иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий муносабатлардан келиб чиқади. Бошқарувсиз табиатни ўзгартириш, меҳнат қуроллари ва предметларини ягона ишлаб чиқариш жараёнида бирлаштиришга йўналтирилган фаолият юритишнинг иложи йўқ. Бошқача қилиб айтганда, бошқарув ишлаб чиқаришнинг барча қатнашчилари ва элементлари ўртасида келишувни йўлга қўйиб, юзага келган муносабатларнинг мазмуни ва меъёрини тартибга солади ҳамда ресурслардан фойдаланишнинг самарали йўлларини топишга ўз ҳиссасини қўшади. Ҳозирги иқтисодий ва илмий-техник ўзгаришлар даврида бошқарув усуллари, тамойиллари ва техникасида сезиларли ўзгаришлар рўй бермоқда. Бошқарув алоҳида тизим сифатида тобора кўпроқ тажриба алмашиш соҳаси, реклама, ишлаб чиқариш вазифаларини тезкор ҳал қилиш воситаси бўлиб бормоқда. Бунга эса бошқарувни касбийлаштириш, бизнес ва тадбиркорлик мактаблари ҳамда маслаҳат марказларининг очилиши сабаб бўлмоқда. Маъмурий-буйруқбозлик тизими берган сари хўжалик юритишнинг иқтисодий усулларига асосланган бошқарув тизимига ўрнини бўшатиб бермоқда. Бошқарув тизими деганда нимани тушуниш лозим? Агар жамиятнинг бутун иқтисодий тизимини оладиган бўлсак, унинг таркибига кирувчи кўплаб 16

кичик тизимларни - тармоқлар, корхоналар, бирлашмалар ва ҳоказоларни кўришимиз мумкин. Уларнинг ҳар бирини икки жиҳатидан: мустақил фаолият юритиш нуқтаи назаридан ёки бутун бирликнинг таркибий қисми сифатида кўриб чиқиш мумкин. Масалан, корхона (фирма) мустақил бошқарув тизими ёки тармоқнинг (ишлаб чиқаришнинг) бўлинмаси, бўғини сифатида фаолият юритиши мумкин. Бунга боғлиқ бўлган ҳолда бошқарувнинг ташкилий тузилмаси, унинг вазифалари шакллантирилади. Корхонани бошқаришда самарадорликка эришиш учун, аввало, бошқарувнинг мақсадлари, шунингдек, воситалари ва унга эришиш усулларини аниқ белгилаб олиш зарур. Шу билан бир пайтда бошқарув мақсадлари тушунарли бўлишдан ташқари, улар барча бажарувчилар томонидан амалга оширилишига ҳам эътибор бериш лозим. Тўғри қўйилган мақсад корхона раҳбарининг, шунингдек, бутун жамоа ва ҳар бир ходимнинг манфаатларини ифодалайди. Бундай натижага мақсад корхонанинг жорий ва истиқболдаги ривожланиши бўйича вазифалар мажмуасининг бир бўлагига айланган ҳолда эришиш мумкин. Бундай ёндашув, ишлаб чиқариш мақсадининг ишлаб чиқаришни бошқариш билан мослашувини таъминловчи энг қисқа йўлга олиб келади. Бундай мослашув эса, бошқарувнинг ҳам тизим сифатида, ҳам алоҳида фаолият тури сифатида мақсадга мувофиқлигидан дарак беради. Деярли ҳар бир корхонанинг мақсад ва вазифалари бугунги кунда “Корхоналар тўғрисида”ги қонунда белгилаб берилган ва шу қонун асосида тартибга солиб турилади. Юқори сифатли ва рақботбардош маҳсулотларни энг кам харажатлар асосида ишлаб чиқариш энг кўп даромад олишни таъминлаб, инқирозга учрашдан сақлайди ҳамда ҳар бир корхонанинг асосий вазифаси ҳисобланади. Бошқарувнинг барча вазифалари ушбу мақсад амалга ошишига хизмат қилиши лозим. Бошқарувнинг самарадорлигига кўп жиҳатдан корхона олдига қўйилган мақсадлар ва бажарилувчи вазифаларнинг ўзаро 17

муносабатлари ёрдамида эришилади. Корхонани бошқаришнинг мақсадларини қуйидаги турларга бўлиб таснифлашимиз мумкин: *0 амалга ошириш муддатига кўра - жорий ва истиқболли; *1 аҳамият даражасига кўра - асосий (стратегик) ва иккинчи даражали (тактик); *2 бошқарув объектига муносабатига кўра - хусусий ва умумий; *3 натижага эришиш даражасига кўра - якуний ва оралиқ ёки босқичли. Бошқарув жараёнида жорий мақсадларни истиқболдаги мақсадларга, хусусий мақсадларни умумий мақсадларга, оралиқ мақсадларни якуний мақсадларга мос келиши ва бўйсунишини таъминлаш зарур. Асосий мақсадларни амалга оширишга кўпроқ эътибор қаратиш керак. Корхона ёки унга тенглаштирилган хўжалик субъектларини бошқариш фаолияти тўлалигича шу вазифаларни бажаришга қаратилиши лозим. Асосий мақсадни иккинчи даражали вазифалардан ажрата олиш қобилияти, замонавий менеджерларнинг энг муҳим касбий кўрсаткичларидан биридир. Бошқарув жараёни асосан даврий (циклик) характерга эга бўлади. У мақсад ва вазифаларни белгилаш билан бошланиб, уларни бажариш, яъни муайян бир натижаларга эришиш билан тугалланади. Натижалар тўғрисида (мақсадга эришиш даражаси) олинган ахборотлар асосида янги вазифалар белгиланади ва бошқарув цикли қайтадан бошланади. Бундай циклларнинг сони бир нечта бўлиб, улар биринчи ўринда бошқарув объектининг ўзига хос хусусиятлари ва бошқа кўрсаткичлар билан ифодаланади. Амалиётда турли хил сабабларга кўра, ишлаб чиқариш белгиланган ўлчамлардан четга оғиши, бошқарув эса қўйилган мақсадга эришмаслиги мумкин. Бундай ҳолларда оператив тартибга солиш йўли билан четга оғишлар 18

олиб ташланади ва ишлаб чиқариш жараёнининг меъёрий тарзда фаолият юритиши таъминланади. Умуман олганда, бошқарув циклини - мақсад ва вазифаларни белгилашдан то натижаларга эришишгача қуйидаги чизма шаклида кўрсатиш мумкин Корхонани бошқаришнинг самарадорлиги, мақсадларни шакллантириш ва амалга оширишга қанчалик кам вақт сарфланса, шунчалик юқори бўлади. Бунга корхона раҳбари (менеджери) ва бошқарув вазифаларини бажаришга масъул бўлган бошқа шахсларнинг тажрибаси ва малакасидан ташқари, бошқарув амалиёти ва иш тартибига сарфланувчи вақтнинг қисқартирилиши, бошқарув жараёнларини механизациялаштириш ва автоматлаштириш, бошқарув қарорларини қабул қилиш ва амалга оширишни оқилона ташкил қилиш бўйича ташкилий-техникавий чора-тадбирлар мажмуасини қўллаш ҳисобига эришилади. Ижобий натижага эришишга қаратилган қарорни тўғри қабул қилиш учун бу қарорни қабул қилиш оқибатида юзага келиши мумкин бўлган натижаларни олдиндан кўра билиш, ривожланиш истиқболларининг турли вариантларига тўғри баҳо бериш зарур. Бу эса корхонани бошқаришнинг асосий стратегик вазифаларини белгилаб беради. Улар қаторига нафақат максимал даромад олишни, балки ишлаб чиқаришни қайта таъмирлаш ва модернизациялаштириш, истеъмолчилар талабига жавоб берувчи замонавий маҳсулотларни ишлаб чиқариш, фаолият йўналишларини бугунги кун ва келажакдаги истиқболарини эътиборга олиб белгилаш ҳам киритилади. Санаб ўтилганларнинг охиргиси ўз навбатида ижодий ёндашувни ва бошқарув қарорларининг янги йўналишларини излашни талаб қилади. Бошқарув қарори - бошқарув фаолияти технологиясидаги муҳим бўғиндир. Бошқарувнинг мақсад ва вазифаларини амалга ошириш кўп жиҳатдан қарорларнинг тўғри қабул қилинишига боғлиқ бўлади. Бошқарув қарори бир 19

томондан асосан корхонанинг раҳбарлари томонидан амалга оширилувчи мантиқий-фикрий фаолият бўлса, иккинчи томондан, эмоционал-психологик хатти-ҳаракатдир. У инсоннинг бошқарув қарорларини қабул қилиш жараёнларида тўплаган тажрибаси, билими ва фикрлаш доирасининг чуқурлигига боғлиқ бўлади. Бошқарув қарорлари қуйидаги белгилар бўйича таснифланади: *4 компетентлик ва масъулият бўйича - якка тарзда ёки коллегиал (жамоа) бошқарув қарорлари; *5 мазмуни бўйича - илмий-техник, иқтисодий, ташкилий, ижтимоий бошқарув қарорлари; *6 характери бўйича - оператив-тақсимловчи, хўжалик-рахбарлик ва меъёрий бошқарув қарорлари; *7 таъсир кўрсатиш даражаси бўйича - бир ва кўп даражали бошқарув қарорлари; *8 таъсир кўрсатиш йўналиши бўйича - ички ва ташқи; *9 таъсир кўрсатиш миқёси бўйича - хусусий ва умумий (мажмуавий); *10 таъсир кўрсатиш даври бўйича - бир марталик ва кўп марталик. Бошқарув қарорлари амалга ошириш имкониятлари, ўз вақтида амалга ошириш, аниқлик, қонунийлик ва шу каби талабларга жавоб бериши лозим. Бажариш жараёнида энг кам ўзгартириш ва тузатишларга учрайдиган қарор энг яхши қарор ҳисобланади. Амалиёт шуни кўрсатадики, ҳозирги пайтда кўплаб корхоналарнинг раҳбарлари бошқарув фаолияти жараёнида тўғри қарор қабул қилиш учун етарли билим ва тажрибаларга эга. Ўзб е кисто н Республикасининг 191 йил 15 фсвралда қабул қилинган "Корхоналар тўғрисида" ги қонунига асосан, корхона - ҳуқуқий шахс мақомига эга, мустақил равишда хўжалик фаолияти юритувчи субъ е кт бўлиб, ўзига тегишли бўлган мол-мулкидан фойдаланиш асосида истеъмолчилар 20

(харидорлар) талабини қондириш ва даромад (фойда) олиш мақсадида маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқаради ва сотади ёки айирбошлайди. Ҳар бир мамлакатнинг саноат қуввати ҳамда фан - техника тараққиёти ва иқтисодиётни модернизациялаш кўрсаткичларини биринчи ўринда йирик корхоналар белгилаб беради . Шу сабабли " кичик " иқтисодиётни ривожлантириш , яъни кичик корхона ҳамда микрофирмаларга кенг йўл очиб беришда йирик корхоналарнинг ўрни ва ролини унутмаслик даркор . Чунки бу корхоналарда ишловчи ходимлар сони катта бўлишдан ташқари , фан - техника ютуқларини ҳаётга татбиқ этиш , юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш , меҳнатни рағбатлантириш ҳамда дўсто н а , шерикчилик алоқаларини ( жумладан , хорижий корхона ва фирмалар билан ) ривожлантиришга кенг имкониятлар мавжуд . Шу сабабли йирик ва кичик корхоналарнинг оптималлиги умумий ишлаб чиқариш талаблари ва миллий иқтисодиётнинг ривожланиш истиқболларидан келиб чиққан холда фан ва хўжалик амалиётининг энг мухим вазифаси ҳисобланади. Бу вазифани иқтисодиётнинг ҳар бир тармоғи ва соҳасида ҳал қилишнинг йўллар ўхшаш бўлмаслиги ёки бир хил тавсифга эга бўлмаслиги мумкин. Ҳар бир алохида юзага келган иқтисодий холатда мавжуд шароитлар ва ривожланиш афзалликларига мос ҳолда харакат қилиш зарур. Корхоналар фаолияти миллий иқтисодиёт ва унинг тармоқлари ra тўғридан-тўғри таъсир кўрсатади. Корхоналар канчалик яхши, самарали ва рентабелли ишласа, бутун иқтисодиётнинг, жумладан, уларнинг ўзларининг ҳам кўрсаткичлари юқори бўлади. Бозор иқтисодиёти корхоналар фаолиятини эркинлаштиради, уларнинг мустақиллигини мустаҳкамлайди ҳамда ишлаб чиқаришни ташкил этиш ва рентабелликни юқори кўрсаткичларига эришишга кенг имкониятлар яратади, деб ҳисобланади. Балки хақиқатдан ҳам шундайдир. Бироқ корхона, айниқса, давлатга тегишли бўлган корхона қандай ишлаши, унинг жамиятга келтирувчи фойдаси, рентабеллик даражаси, ходимларнинг 21

бандлиги қандай бўлиши фақат корхоналарнигина эмас, давлатнинг ҳам кўз олдида бўлиши зарур. Худди шунннг учуи ҳам давлат корхоналарга катта имкониятлар яратиб бериш билан бирга уларни белгиланган тартибда назорат қилиб ҳам боради. Давлат корхоналар "тақдирига", уларнинг ишлаб чиқариш фаолияти якуний натижаларига бсфарқ қараб тура олмайди. Банкротга учраган корхоналар, зарар келтирувчи ишлаб чиқариш, иқтисодий ночорлик - буларнинг барчаси корхона жамоаси учун ҳам, давлат учун ҳам оғир юк ҳисобланади. 1.3. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноат да ишлаб чиқаришни самарали ташкил қилиш Саноатда ишлаб чиқаришни бошқаришда, унда банд бўлган кишиларнинг ишлаб чиқариш жараёнидаги фаолиятини ташкил этиш ва йўналтиришнинг ўзига хос томонлари тушунилади. Бу ўринда биз, ҳудудий бошқарувни кишилар жамоасига аниқ мақсада кутилган алоҳида меҳнат фаолиятининг таъсири сифатида тушунамиз. Саноатда ишлаб чиқаришини ҳудудий бошқариш тизими муайян меҳнат фаолияти билан боғлиқ муносабатлари, уларнинг мамлакат ва жаҳон бозори эҳтиёжлари учун зарур даражадаги юқори сифатли саноат маҳсулотлари етказиб беришлари мисолида яққол кўринади. Бошқариш тизимининг моҳияти саноат тармоғида ишлаб чиқаришини ташкилий-техник ва ижтимоий-сиёсий томонлар яхлитлигида намоён бўлади. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида бошқарувнинг ташкилий- техник жиҳати фаолият доираси, умумий бошқарувдан, ижтимоий-сиёсий томондан эса тармоқ, ҳудудий, тармоқлараро ва услубий–якуний жиҳатлардан 22

иборат. Саноат тармоғида ишлаб чиқариш ҳудудий бошқарувнинг мазмун- моҳияти эса, ўзаро яхлит алоқалар ва тармоқ-ҳудудий доирада, тармоқлараро алоқаларда ўз ифодасини топади. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида саноат тармоғида ишлаб чиқаришда тармоқлар – тузилмавий сиёсатини ишлаб чиқиш ва асослаб бериш жуда муҳимдир. Пировардида, иқтисодиётни эркинлаштириш афзалликлари, глобаллашув талаблари асосида саноат сиёсатини ишлаб чиқиш бозор иқтисодиётини шакллантиришда муҳим аҳамият касб этади. Бу ҳолда чегараланган ресурс имкониятларидан тўла ва оқилона фойдаланиб, уларни бошқаришга катта эътибор бериш керак ва тадбиркорлик ролини оширишга эътибор қаратиш зарур. Уларнинг чекланганлигини ҳисобга олган ҳолда тармоқ тузилмаларида ислоҳотларни амалга ошириш мавжуд инвестиция ресусрларидан қисқа муддатда самарали фойдаланиш, ишлаб чиқариш пасайишига йўл қўйилмаслик, аҳоли реал даромадлари кўпайишини таъминлаш, тўлов қоблиятини ошириш асосида олиб бориш керак. Саноат корхонасининг иқтисодий самарадорлигини ошириш менежментнинг асосий мақсадига айланади. Рақобат шароитида ишлаб чиқаришнинг юқори иқтисодий самарадорлигини таъминлаш учун ишлаб чиқаришнинг юқори иқтисодий самарадорлигини таъминлаш учун ишлаб чиқаришнинг тез ўзгарувчан, бозор муносабатларига тез мослашувчан турларини қўллаш тақозо этилади. Америка менежментида бошқарув дейилганда, режалаштириш жараёни, ташкилотнинг мақсадларини шакллантириш ва унга эришиш тушунилади. 23

Ричард Л.Дафт ҳам менежмент тўғрисида шунга ўхшаш фикрни баён этади: «Менежмент-бу ташкил этишни режалаштириш, ташкилий ресурслар устидан етакчилик (раҳбарлик) қилиш асосида самарали, унумли равишда мақсадга эришишдир». Бунда асосан иккита муҳим ғоя ифодаланган: -б ошқаришнинг асосий вазифалари, жумладан режалаштириш, ташкил этиш, етакчилик, молиялаштириш ва назорат. -с амарали ва унумли ташкил этиш мақсадларига эришиш. Менежментнинг асосий фаолият доирасини муваффақиятли юритиш менежментдан турли хил кўникма ва билим бўлишини талаб этади. Ташкилий мақсадларга эришишда ресрслардан фойдаланиш жараёни-чизмада акс эттирилган: Менежмент жараёни-муайян ҳудудда саноат тармоғида ишлаб чиқаришнинг мақсад ва кўрсаткичларини таҳлил қилган ҳолда режалаштиришдан бошланади. Шунингдек бу жараёнда мақсад ойдинлаштирилиб, уни ҳал этиш учун зарур ресурсларга баҳо берилади. Бунда шунга эътибор лозимки, режалаштиришнинг зарур даражадаги бажарилмаслиги келажакда саноат тармоғида ишлаб чиқаришининг самарадорлигига салбий таъсир кўрсатади. Биринчи навбатда, бу ҳокимият бошқарув аппаратининг келажакда республика ва халқаро бозорларни ривожлантириш истиқболларини пайқамай қолишларига олиб келади. 24

1.2-расм. Ташкилий мақсадларга эришишда ресурслардан фойдаланиш жараёни 3 Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида менежмент жараёнининг навбатдаги босқичи саноатда ишлаб чиқариш режаларини бажариш услуб ва зарур ашёлар тўғрисида қарор қабул қилишдан, ташкилот фаолият доирасини белгилаб олишдан иборат. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида режалаштирилган вазифаларни ва ресурсларни бошқарув тузилмалари ўртасида тақсимлашни кўзда тутади. Кейинги йилларда мамлакатимизда менежментнинг ишлаб чиқаришга таъсирини ўрганиш масаласига эътибор кучаймоқда. Бу саноатда ишлаб чиқариш тармоғига бошқарув аппарати ходимлари томонидан раҳбарлик самарасини ошириш учун 3 Муаллиф томонидан тузилган. Ма қ сад турларини режалаштириш ва унга эришиш Назорат: - қў лланилган фаолиятни кузатиб бориш ва тузатишлар киритиш. Лидерлик Ишчиларни ра ғ батлантиришда ишонтириш имкониятларидан фойдаланиш Ташкил этиш: -иш в азифаларининг бажарилиши учун масъулият. Фаолият натижалари: -ма қ садга эришиш; -мащсулот; -хизматлар; -иш унуми; - самарадорлик . 25Менежментнинг вазифалари Ресурслар - инсоний; -молиявий; -хом-ашё ва моддий; -технология; -ахборот.

улар орасида доимо бўлиб, мақсад, вазифа ва ташкилий сиёсат асосларини тушунтириб бориш талаб этилади. Бунда бошқарув аппарати хизмати ишидан ҳам далил ва исботлар келтирмоқ зарур. Бунда шуни ҳам ҳисобга олиш зарурки, тармоқ тузилмасини ислоҳ қилиш узоқ муддатли жараён ва биз истаган тузилмани яратиш кўп миқдорда маблағ ва вақт талаб этади. Саноат к орхона сида тузилмавий сиёсати ва унинг муҳим томони-бу тармоқ тузилмасини такомиллаштиришдан иборат. Бунинг сабаби шуки, тармоқ тузилма силжишларидаги асосий йўналиш аҳолининг ижтимоий талабларини қондирадиган тармоқлар улушини доимо ошириб бориш билан боғлиқдир. Иккинчи томондан, бу ҳол саноат да иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш иқтисодиётни эркинлаштириш, хусусийлаштириш, корхоналарнинг хўжалик мустақиллигини кенгайтириш, халқ истеъмоли моллари ишлаб чиқаришида корхонанинг эркинлигини оширишда намоён бўлмоқда.. Саноат к орхона си да ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва оқилона жойлаштиришни башорат қилиш, шу асосда тармоқни ривожлантиришнинг индикатив режаларини ишлаб чиқиш талаб этилади. Бундай режаларга директив буйруқ эмас, балки тавсияларга асосланган йўналишлар киради. Бу шу нарса билан боғликки, бозор шароитида саноат да ишлаб чиқариш тармоқлараро мутаносибликни ўрнатиш буйруқбозлик усули билан эмас, балки иқтисодий омиллар, услублар ёрдамида амалга оширилади. Аммо, режалар фақат тахминлар асосида қурилмаслиги, балки улар ишлаб чиқаришни ривожлантириш бўйича аниқ ва мақсадли дастурлардан келиб чиққан ҳолда тузилиши керак. Уларнинг асосида саноат да ишлаб чиқариш тармоғини ривожлантиришга хизмат қилувчи тузилмавий сиёсатни ишлаб чиқиш зарур. 26

Саноат к орхоналарининг маҳсулот ишлаб чиқариш миқдорини белгилашда, маҳсулотларни қайси бозорларда ва кимга сотиш масаласини, нарх шаклланиши ва даромадлардан фойдаланишни мустақил ҳал қилишни тақозо этади. Аммо тадқиқотларнинг кўрсатишича, ривожланган давлатлар тажрибалари товар етиштирувчилар иқтисодий мустақиллиги масаласининг нисбий эканлигидан далолат беради. Чунки, бозор иқтисодиёти амал қиладиган шароитда ҳар бир товар ишлаб чиқарувчи бозорда шаклланган талаб ва таклиф мувозанати, рақобат кураши қонуниятлари ва бозорнинг бошқа талабларига бўйсунишга мажбур бўлади ва оладиган даромади ушбу омиллар таъсирида шаклланади. Бозордаги талаб даражасидан ортиқ миқдордаги маҳсулот ишлаб чиқариш нарх тушиб кетишига олиб келган тақдирда ишлаб чиқарувчидан ёки маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини камайтиришни, ишлаб чиқариш харажатларини қисқартириш йўлларини қидиришни талаб этади. Ушбу вазифаларнинг ўз вақтида ҳал этилиши ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигига имкон беради. Шундай қилиб, юқоридаги фикрлардан хулоса қиладиган бўлсак, бозор шароитида товар ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлиги ишлаб чиқарувчи томонидан бозордаги талаб даражасини қанчалик ўрганиб унинг ўзгаришини олдиндан билган ҳолда, ушбу талабга мослашиш учун амалга оширилган тадбирлари натижасигина ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлигини таъмин эта олади. Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлик даражаси ортиши ката ижтимоий аҳамиятга ҳам эга бўлиб, ишлаб чиқариш фаолиятининг фойдали натижаси ишловичлар моддий манфаатдорлигининг ўсишини ва ортиқчас арф- харажатларнинг тежалишини, шунингдек, жамиятнинг ижтимоий зарур маҳсулотларга бўлган талабини қондиришни таъминлайди. Бу эса, ишлаб чиқариш натижалари билан ишловичлар турмуш даражаси ўртасидаги боғлиқликни ўзида акс эттиради. 27

Ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самарадорлиги ижтимоий ишлаб чиқаришнинг барча жабҳаларини қамраб олган ҳолда кишиларнинг меҳнати натижаларини ўзида акс эттиради вас арф даромад кўринишида шаклланиб, ишлаб чиқаришни кенгайтириш, меҳнаткашларнинг моддий фаровонлигини ошириш ва жамиятнинг ижтимоий, иқтисодий юксалиши йўлида мустаҳкам моддий асос бўлиб хизмат қилади. Иқтисодий самарадорлик тушунчаси иқтисодий атама сифатида ишлаб чиқариш жараёнида яратилган моддий неъматлар қиймати миқдорининг ўсиш суръатлари, уни ишлаб чиқаришга кетган сарф-харажатлар миқдори ўсиши суръатларидан юқори бўлиши ва шунингдек, моддий неъматлар қиймати абсолют миқдорининг уни яратишга сарфланган ресусрлар абсолют миқдоридан юқори бўлиши билан ифодаланади. Саноат к орхонаси маҳсулотлари ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлиги даражасига кўплаб омиллар таъсир этади. Ушбу омилларни шартли равишда қуйидаги гур у ҳларга бўлиш мумкин: - ижтимоий-иқтисодий омиллар - бозор муҳити омиллари ; - табиий-иқтисодий омиллар; - ташкилий-иқтисодий омиллар; Юқорида санаб ўтилган омиллар ўз навбатида кўплаб кўрсаткичлардан ташкил топади, яъни табиий-иқтисодий омиллар: -саноат маҳсулотлари миқдори ва таркибий тузилиши; - табиий иқлим шароити; Ташкилий-иқтисодий омиллар. Ушбу омиллар гуруҳи таркибига қуйидаги кўрсаткичларни киритиш мумкин: 28

-саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш технологияларини йўлга қўйиш; - хом ашё ва бошқа моддий ресрслар билан таъминланганлик даражаси; - ишлаб чиқариш ихтисослашуви; - хўжалик юритиш шакли ва ички хўжалик муносабатларини йўлга қўйиш; - ишлаб чиқаришни молиявий ресрслар билан таъминлаш. Ижтимоий-иқтисодий омиллар, ушуб омиллар гуруҳи таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин: -ходимлар нинг мол-мулкка эгалик қилиш даражаси; - мулкчилик шакли ва иқтисодий эркинлик даражаси; -ходим ларга моддий манфаатдорлик механизмининг жорий этилиши. Бозор муҳити омиллари республикамизда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг ҳозирги босқичи ва келажак тараққиёт жараёнида асосий омиллар қаторидан жой олиши табиий ҳол ҳисобланади. Шу жиҳатдан ҳам, Ушбу омиллар гуруҳи моҳиятини қуйидагича ифодалаш мумкин. Бозор муҳити омиллари бу – саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчи корхоналар хоҳиш ва истакларидан ташқарида объектив равишда мавжуд бўлган фаол кучлар бўлиб, маҳсулотларга нисбатан шаклланадиган бозордаги талаб ва таклифлар ўз таъсирини ўтказади, ушунингдек, корхонанинг молиявий натижалари шаклланиши жараёнига ўзининг ижобий ёки салбий таъсирини ўтказади. Ушбу омиллар гуруҳи таркибига қуйидагиларни киритиш мумкин: - бозордаги рақобатчилар; -саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнида иштирок этувчи воситачилар; 29

-саноат корхоналарининг бозордаги мижозлари; -ҳукумат томонидан қабул қилинадиган қарорлар, қонунлар; - аҳолининг даромадлари даражаси ва миллий анъаналари. Санаб ўтилган омилларнинг ҳар бири саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигига алоҳида шароитларда жиддий таъсир кўрсатиши мумкин. Аммо санаб ўтилган омилларнинг баъзилари кескин объектив характерга эга бўлиб, ишлаб чиқарувчининг унга таъсир қилиш доираси чегараланган бўлса, баъзилари жумладан, ижтимоий, иқтисодий омиллардан оқилона тарзда фойдаланиш орқали ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини оширишга ижобий таъсир кўрсатиш мумкин. Бозор муҳити омиллари, бозор муносабатлари амал қиладиган шароитда катта аҳамиятга эга бўлиб, саноат маҳсулотларига ички ва ташқи бозордаги талабнинг ўзгариши, баҳолар динамикасини олдиндан башорат қила билиш орқали хўжаликларнинг иқтисодини барқарорлаштиришда катта ютуқларга эришиш мумкин. нимакаки, истеъмолчининг талабини ўрганмасдан туриб, маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг оширилиши ишлаб чиқарувчига ката миқдордаги зарар келтириши мумкин ёки бунинг акси, маълум маҳсулот турига талаб ортишини олдиндан билмаслик ҳам хўжалик учун катта имкониятларни бой бериш билан баробардир. Умуман олганда, таъкидлаб ўтилган омилларни эътиборга олган ҳолда саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ўсиб бораётган республикамиз аҳолисини арзон ва маҳсулотларга бўлган эҳтиёжини таъминлашда ва рентабеллигини оширишда муҳим аҳамият касб эатади. 30

П-БОБ. ИҚТИСОДИЁТНИ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАШ ШАРОИТИДА КОРХОНА ИҚТИСОДИЙ САЛОҲИЯТИНИ БОШҚАРИШ ВА УНИНГ ҲЎЖАЛИК ФАОЛИЯТИ ТАҲЛИЛИ («KENG IMKON PLYUS» МЧЖ МИСОЛИДА) 2.1. «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг асосий техник – иқтисодий кўрсаткичлари таҳлили “KENG IMKON PLYUS” МЧЖ Тошкент вилояти Зангиота туманида фаолият юритаётган мебель ишлаб чиқувчи корхона ҳисобланади. 2.1- жадвал «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йиллардаги асосий техник- иқтисодий кўрсаткичлари таҳлили 4 № Кўрсаткич- лар Ўл. бир. 201 0 йил 20 11 йил 2012 Йил Фарқ (+;-) Ўзг. нис. % 1 Маҳсулот сотишдан тушган тушум (ҚМИ) минг сўм 15367732 47540572 108937894 61397322 229,1 2 Ишлаб чиқариш (ҚМИ) таннархи минг сўм 11706869 39307593 8901511 50593918 228,7 3 Ялпи фойда м . сўм 3660863 8232979 19036293 10803314 231,2 4 Фойдадан солиқ Минг сўм 317577 621173 843371 222198 135,8 5 Соф фойда м. сўм 1395821 2607179 6336631 3729452 243,0 6 Бир ишчига тўғри келадиган маҳсулот минг сўм 921 36710.8 54523 17812,2 148,5 7 Иш ҳақи минг 6434161 8970781 13357236 4386455 148,9 4 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари. 31

фонди сўм 8 Дебиторлик қарзлари минг сўм 17972612 30811111 31717976 906865 102,9 9 Кредиторлик қарзлари минг сўм 17924347 66347155 60554380 -5792775 91,3 1 0 Айланма маблағлар миқдори минг сўм 52053824 77473035 69251165 -8221870 89,4 2.1-жадвалда келтирилган маълумотларга кўра «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг асосий техник-иқтисодий кўрсаткичларидан, маҳсулот сотишдан тушган тушум тушум 2010 йилда 15367732 минг сўмни, 2011 йилда 47540572 минг сўмни, 2012 йилда эса 108937894 минг сўмни ташкил этган. Бажарилган ишларнинг ишлаб чиқариш таннархи 2010 йилда 11706869 минг сўмни, 2011 йилда 39307593 минг сўмни, 2012 йилга келиб эса бу кўрсаткич 50593918 минг сўмга кўпайиб, 8901511 минг сўмни ташкил қилди. Ялпи фойда 2010 йилда 3660863 минг сўмни, 2011 йилда 8232979 минг сўмни, 2012 йилга келиб эса, 10803314 минг сўмга кўпайиб, 19036293 минг сўмни ташкил қилди. Ушбу кўрсаткичларни қуйидаги расмдан ҳам кўриш мумкин (2.2.-расм.). Фойдадан солиқлар 2010 йилда 317577 минг сўм, 2011 йилда 621173 минг сўм, 2012 йилда 843371 минг сўмни ташкил қилган. Юқоридаги кўрсаткичлар ялпи фойда ошишига боғли равишда фойдадан солиқлар ҳам ошган, жумладан 222198 минг сўмга ёки 135,8 фоизга ошган. Сой фойда ҳам йилдан йилга сезиларли даражада ошган. 2010 йилда соф фойда 1395821 минг сўмни, 2011 йилда 2607179 минг сўмни, 2012 йилда 6336631 сўмни ташкил қилиб, 2012 йилда 2011 йилга нисбатан 3729452 минг сўмга, яъни 243,0 фоизга кўпайган. 32

0 20000 40000 60000 80000 100000 120000 минг сўм 2010 йил 2011 йил 2012 йил Сотишдан тушум Ишлаб чикариш таннархи Дебиторлик карзлари Кредиторлик қарзлари2.2-расм «KENG IMKON PLYUS»АЖ нинг 2009-2011 йиллардаги асосий техник-иқтисодий кўрсаткичлари 5 Бир ишчига тўғри келадиган ишлар 2010 йил 921 минг сўмни, 2011 йил 36710,8 минг сўмни, 2012 йил 54523 минг сўмни ташкил қилган. Лекин иш ҳақи фонди 2010 йилда 6434161 минг сўмни ташкил қилган, 2011 йилда эса ишловичлар сони камайган бўлсада, иш ҳақи фонди ошиб, 8970781 минг сўмни ташкил қилган. 2012 йилда ишлар ҳамда ишловичлар сонига мос равишда ошиб 13357236 минг сўмни ташкил қилган. 2.2. “KENG IMKON PLYUS” МЧЖнинг мулкий ҳолати таҳлили 5 Корхонанинг йиллик ҳисоботлари асосида шакллантирилди. 33

Корхона молиявий ҳолати ҳаракатини умумий баҳолаш учун баланс моддаларини тўлов қобилияти (актив моддалари). 2.2-жадвалда «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йиллардаги баланс-нетто активининг таркиби таҳлил қилинган, бунга кўра, жами мулк 2010 йилда 63538833 минг, 2011 йилда 90721971 минг сўмни, 2012 йилда 89852205 минг сўмни ташкил қилиб, ўтган йилга нисбатан 1 фоизга, 869766 минг сўмга тушиб кетган. Шунга кўра, иммобилизацияланган активлар 2010 йилда 114885009 минг сўмни, 2011 йилда 13248936 минг сўмни, 2012 йилда 20601040 минг сўмни ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан 155,5 фоизга ёки 7352104 минг сўмга ошган. Жами мулкдаги улуши эса 2010 йилда 18,08 фоизни, 2011 йилда бироз пасайиб, 14,60 фоизни ташкил қилган, 2012 йилда эса иммобилизацияланган активлар улуши 22,93 фоизга тўғри келган. Шу жумладан, қолдиқ қиймат бўйича асосий активлар 2010 йилда 7239295 минг сўмни, 2011 йилда 9077959 минг сўмни, 2012 йилда 19393509 минг сўмни ташкил қилган. Қолдиқ қиймат бўйича номоддий активлар эса 2010 йилда 31946 минг сўмни, 2011 йилда 71477 минг сўмни, 2012 йилда 114467 минг сўмни ташкил қилган. Капитал қўйилмалар 2010 йилда 3900955 минг сўмни, 2011 йилда 4021121 минг сўмни, 2012 йилда эса 1014685 минг сўмни ташкил этган. Акциялар, заёмлар ва инвестициялар эса 2010 йилдан 2012 йилгача ўзгаришсиз равишда 8232 минг сўмни ташкил этган. Шунингдек, бошқа узоқ муддатли инвестициялар ҳам 2010-2012 йилларда ўзгаршисиз 70147 минг сўмни ташкил қилган. Ўрнатилган асбоб-ускуналар фақатгина 2010 йилда мавжуд бўлиб, 234434 минг сўмга тўғри келган. Айланма активлар 2010 йилда 52053824 минг сўмни, 2011 йилда 77473035 минг сўмни, 2012 йилда 69251165 минг сўмни ташкил қилиб, ўтган йилга нисбатан 10,6 фоизга тушиб кетган. 34

2.2- Жадвал. «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йиллардаги баланс-нетто активининг таркиби таҳлили 6 Баланс таркиби 20 10 йил 20 11 йил 201 2 йил Ўзг. Нис Мингсўм % Мингсўм % Мингсўм % +/- % Жами мулк 63538833 100,00 90721971 100 89852205 100,00 -869766 9,0 Иммобилизацияланган активлар 11485009 18,08 13248936 14,60 20601040 22,93 7352104 155,5 Шужумладан: Қолдиқ қиймат бўйича асосий активлар 7239295 11,39 9077959 10,01 19393509 21,58 10315550 213,6 Қолдиқ қиймат бўйича номоддий активлар 31946 0,05 71477 0,08 114467 0,13 4290 160,1 Капитал қўйилмалар 3900955 6,14 4021121 4,43 1014685 1,13 -3006436 25,2 Акциялар, заёмлар, инвестициялар 8232 0,01 8232 0,01 8232 0,01 0 100 Бошқа узоқ муддатли инвестициялар 70147 0,11 70147 0,08 70147 0,08 0 100 Ўрнатиладиган асбоб- ускуналар 234434 0,37 0 0 0 0 0 0 Айланма активлар Шу жумладан: 52053824 81,92 77473035 85,40 69251165 77,07 -8221870 89,4 Захира ва харажатлар 26955050 42,42 44021833 48,52 2054091 22,86 -23480842 46,7 Пул маблағлари 558391 0,88 2640091 2,91 16402794 18,26 13762703 621,3 Дебиторлик қарзлари 24540383 38,62 3011111 33,96 31717976 35,30 906865 102,9 6 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари. 35

Шу жумладан, захира ва харажатлар 2010 йилда 26955050 минг сўмни, 2011 йилда 44021833 минг сўмни, 2012 йилда 2054091 минг сўмни ташкил этиб, ўтган йилга нисбатан кескин равишда 53,3 фоизга тушиб кетган. Пул маблағлари 2010 йилда 558391 минг сўмни, 2011 йилда 2640091 минг сўмни, 2012 йилда 16402794 минг сўмни ташкил қилган. Молиявий ҳолатнинг дебиторлик қарзлари 2010 йилда 24540383 минг сўмни, 2011 йилда 3011111 минг сўмни, 2012 йилда 31717976 минг сўмни ташкил қилган. 2.3-расм. «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2012 йилдаги баланс-нетто активи таркиби 7 , фоизда 7 Корхона йиллик ҳисоботлари асосида муаллиф томонидан тузилди. 36

2.3-жадвал «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йиллардаги баланс-нетто пассивининг таркиби таҳлили 8 Баланс таркиби 20 10 йил 20 11 йил 201 2 йил Ўзг. Нис Мингсўм % Мингсўм % Мингсўм % +/- % Жамимулк 63538833 100 90721971 100 89852205 100 -869766 9,04 Хусусий сармоя 9127500 14,37 12018030 13,25 20128486 22,40 8110456 167,49 Шу жумладан , Устав сармояси 63630 0,10 63630 0,07 747724 0,83 684094 1175,11 Қўшилган сармоя 90036 0,14 9003 7 6 0,9 9003 7 6 1,00 0 100,00 Захира сармоя 2856053 4,49 3564511 3,93 4301832 4,79 737321 120,69 Тақсимланмаган фойда, қопланмаган зарар 6117781 9,63 7811456 8,61 13762363 15,32 5950907 176,18 Бошқа хусусий манбаалар 0 0,00 488397 0,54 1226531 1,37 738134 251,13 Жалб қилинган сармоя 54411333 85,63 78703941 86,75 69723719 77,60 -8980222 88,59 Узоқ муддатли мажбуриятлар 3109593 4,89 6252485 6,89 8183989 9,11 1931504 130,89 Қисқа муддатли кредитлар ва заёмлар 51301740 80,74 72451456 79,86 61539730 68,49 -10911726 84,94 Кредиторлик қарзлари 48952805 77,04 66347155 73,13 60554380 67,39 -5792775 91,27 8 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари. 37

2.3- жадвалда «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йиллардаги баланс-нетто пассивининг таркиби таҳлил қилинган. 2010 йилда 63538833 минг, 2011 йилда 90721971 минг сўмни, 2012 йилда 89852205 минг сўмни ташкил қилиб, ўтган йилга нисбатан 1 фоизга, 869766 минг сўмга тушиб кетган. Хусусий сармоя 2010 йилда 91275007 минг сўмни, маблағлар манбасининг 14,37 фоизини, 2011 йилда мос равишда 12018030 минг сўмни, 13,25 фоизни, 2012 йилда 20128486 минг сўмни, ҳамда 22,40 фоизни ташкил қилган. Шу жумладан, устав сармояси 2010 йилда 2011 йилгача ўзгаришсиз 63630 минг сўмни ташкил қилиб келган. 2012 йилда устав капитали 684094 минг сўмга кўпайтирилиб, 747724 минг сўмни ташкил қилган. Захира сармояси 2010 йилда 2856053 минг сўмни, 2011 йилда 3564511 минг сўмни, 2012 йилда эса 4301832 минг сўмни ташкил қилган. Тақсимланмаган фойда 2010 йилда 6117781 минг сўмни, 2011 йилда 7811456 минг сўмни, 2012 йилда эса 13762363 минг сўмни ташкил қилган. Шунингдек бошқа хусусий манбалар 2010 йилда бўлмаган, 2011 йилда 488397 минг сўмни, 2012 йилда 1226531 минг сўмни ташкил қилган. 2.4-расм. «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2012 йилдаги баланс-нетто пассиви таркиби 9 , фоизда 9 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари асосида тузилди. 38

Заём сармояси эса 2010 йилда 54411333 минг сўмни, маблағлар манбаасининг 85,63 фоизини, 2011 йилда мос равишда 78703941 минг сўмни, 86,75 фоизни, 2012 йилда 11,41 фоизга камайиб, 69723719 минг сўмни ташкил қилган. Узоқ муддатли мажбуриятлар 2010 йилда 3109593 минг сўмни, 2011 йилда 6252485 минг сўмни, 2012 йилда эса 30,9 фоизга кўпайиб, 8183989 минг сўмни ташкил қилган. Қисқа муддатли кредитлар ва заёмлар 2010 йилда 51301740 минг сўмни, 2011 йилда 72451456 минг сўмни, 2012 йилда 61539730 минг сўмни ташкил қилган бўлиб, 10911726 минг сўмга камайган. Кредиторлик қарзлари 2010 йилда 48952805 минг сўмни, 2011 йилда 66347155 минг сўмни, 2012 йилда эса 60554380 минг сўмни ташкил қилган. 2.3. Саноат корхонаси иқтисодий салоҳиятига таъсир этувчи кўрсаткичлар таҳлили Корхонанинг айланма маблағлари – айланма фондлар, муомала фондлари ва бошқа активлардаги пул маблағларидир. Ишлаб чиқаришни қайта бошлаш узлуксизлигини таъминлаш учун корхона тасарруфида бор бўлган ресурслар бир маромда бир шаклдан иккинчисига (пул – ишлаб чиқаришдан товар ва ниҳоят товардан пул шаклига) ўтиши ва нормадан ортиқча тўпланиб қолмаслиги керак. Акс ҳолда маблағларнинг айланувчанлиги секинлашади ва ишлаб чиқариш жараёни бузилади. Айланма маблағларни ишлаб чиқаришда иштирок этиш характери ва унга таъсир этиш даражаси: ҳосил бўлиш манбалари бўйича таснифлаш мумкин. Ишлаб чиқаришда иштирок этиш характерига кўра айланма маблағларни икки гуруҳга: ишлаб чиқариш соҳасига хизмат кўрсатувчи ва муомала соҳасидаги маблағлар гуруҳларига ажратиш мумкин. 39

Биринчи гуруҳга моддий ресурслардан таркиб топган айланма фондлар, иккинчисига товар ва пул шаклида, шунингдек тугалланмаган ҳисоб- китоблар шаклида бўлган муомала фондлари киритилади. Ҳосил бўлган манбаларига кўра айланма маблағлар ўз ва қарз маблағларига ажратилади. Айланма маблағларни таҳлил қилишда қуйидагиларни таҳлил қилишда қуйидагиларни тавсифлайдиган 3 гуруҳга бирлаштирилиши мумкин бўлган қатор кўрсаткичлардан фойдаланилади: -айланма маблағлар ҳолати; -айланма маблағлар билан таъминланганлик; -айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги. Айланма маблағлар ҳолатини тавсифловчи кўрсаткичларга сўм ва кунлардаги айланма маблағлар; айланма маблағларнинг йиллик ўртача суммаси; муомаладаги ўз маблағлари суммаси: амалда ишлатилиб турган сармоя айланма маблағлар таркиби; айланма маблағларнинг қатор йиллардаги суммаси ва айланиш кунларидаги динамикаси киритилади. Айланма маблағлар суммаси айланишида маблағ мавжудлигини тавсифлайди. Улар узоқ муддатли активлардан фарқлаб жорий активлар, шунингдек, иммобил маблағлардан фарқлаб мобил активлар, яъни асосий фондларга, капитал қўйилмага қўйилган маблағлар дейилади. Айланма маблағлар суммаси бухгалтерия баланси асосида аниқланди. Баланс активи 2-бўлими якуни айланма маблағларнинг маълум санага бўлган суммасини кўрсатди. Пул кўринишидаги айланма маблағлар уларнинг ҳажмини тавсифлайди. Аммо айланма маблағлар суммаси бўйича уларга сифат характеристикасини бериб бўлмайди. Бу мақсадда айланма маблағларнинг айланиш кунларидаги кўрсаткичи, яъни улар корхонанинг неча кун ишлашига етиши ҳисобланади. Бу кўрсаткични аниқлаш учун корхона айланма маблағларни умумий суммасини бир кунлик маҳсулот реализациясига бўлиш, савдо корхоналарида эса бир кунлик товар айланишига бўлиш керак бўлади. 40

Айланма маблағларнинг айланиш кунларидаги ҳисоб-китоби, бухгалтерия ҳисоботи маълумотлари бўйича, айланма маблағлар ишлаб чиқариш дастури бажарилган тақдирда неча кунга етиши мумкинлигини кўрсатди. Аммо бу айланма маблағлардан ҳисоботдан кейинги даврда фойдаланилади. Шунинг учун айланма маблағларнинг ҳақиқий суммасини кейинги кейинги чоракда режалаштирилаётган бир кунлик маҳсулот реализациясига бўлиш керак. Айланма маблағларнинг йиллик ўртача суммаси айланма маблағларнинг йиллик ўртача суммасини тавсифлайди. Муомаладаги ўз маблағлари суммаси (ЎМС) муомалада қанча ўз маблағлари манбалари борлигини кўрсатди. Бу суммани аниқлаш учун ўз маблағларининг барча суммасидан узоқ муддатли активларда, яъни асосий ва уларга тенглаштирилган активларда турган суммани айириш керак бўлади. Аммо асосий воситалар ва сармоя қўйилмаларида узоқ муддатли қарз ҳамда кредитлар ҳам бўлиши мумкинлиги туфайли, уларни ҳисоб-китоб вақтида ҳисобга олиш керак бўлади. Ўз айланма маблағлар илгари ҳам ушбу услубият бўйича ҳисоблаб аниқланган, у узоқ муддатли қарзлар ва кредитларнинг барча суммаси узоқ муддатли активларни харид қилишга йўллаганда , яъни баланс активининг 1 - бўлимида жойлашганида ҳақиқий ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида узоқ муддатли қарзлар фақат муайян мақсадлар учун берилишига қарамай, айланма маблағларни тўлдириш учун ишлатилиши мумкин, яъни уларнинг суммаси айланма маблағларда жойлашади. Шу сабабли айланмадаги ўз маблағлари суммасини ҳисоб-китоб қилишда маблағларнинг айланишидаги умумий суммасидан айланмада бўлган узоқ муддатли қарзларни чиқариб ташлаш керак. Ишлаб турган сармоя муайян санага муомалада иштирок этаётган ўз сармояси суммасини тавсифлайди. Бу кўрсаткич муомаладаги ўз маблағлари суммасига тенг деб ҳисобланади. Айни шу вақтда муомаладан чиқарилган ва 41

ишлаб чиқаришдаги сармоя сифатида иштирок эта олмайдиган муддати ўтган узоқ муддатли қарзлар ҳам айланма маблағлар таркибида бўлиши мумкин. Шунинг учун ишлаб турган сармояни аниқлашда муомаладаги ўз маблағлари умумий суммасидан 2-а-шакл “ Дебиторлик ва кредиторлик қарзлари тўғрисида маълумотнома”да кўрсатиладиган муддати ўтган дебиторлик қарзларини чегириш лозим бўлади. Айланма маблағлар тузилмаси қатор кўрсаткичлар билан тавсифланади: -айланишдаги ўз маблағлари улуши, яъни ўз маблағлари суммаси айланма маблағларнинг қанча фоизини ташкил қилади. Бу мақсадда муомаладаги ўз маблағлари суммасини 100 га кўпайтириш ва айланма маблағлар суммасига бўлиш керак: -айланишдаги қарз маблағлари улуши, яъни айланма маблағларда жалб қилинган маблағларнинг салмоғи қандай; -айланма маблағлардаги дебиторлик қарзлари улуши; -айланма маблағларидаги за ҳ иралар ва сарфлар улуши; -айланма маблағларидаги пул маблағлари улуши. Айланма маблағлар билан таъминланганлик уларнинг нормативдан фарқланиши билан тавсифланади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Вазирликлар, идоралар ва корхоналарнинг норматив айланма маблағлари тўғрисида” 197 йил 25-февралдаги 108-сон қарорига кўра корхоналарнинг молиявий аҳволини мустаҳкамлаш, моддий ва молиявий ресурслардан оқилона фойдаланиш, айланма маблағларнинг айланувчанлигини тезлаштириш мақсадида фаолият турларини ҳисобга олиб айланма маблағларнининг табақаланган нормативлари тасдиқланган. Корхоналар молиявий ҳисоботини ўрганиш маълумотларининг кўрсатишича, республика корхоналарида айланма маблағлардан ёмон фойдаланилмоқда. Катта дебиторлик қарзлари, айланма маблағлар айланувчанликнинг сустлиги ишлаб чиқаришга қўшимча маблағлар жалб қилинишини талаб қилади. 42

Бинобарин, айланма маблағларни таҳлил қилишда ҳақиқий айланма маблағларни нормативлар билан қиёслаш ва нормативдан ортиқча айланма маблағлар ва нормативдан кам айланма маблағларни ҳисоблаб чиқиш керак бўлади. Айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги айланма маблағларнинг кунлардаги айланувчанлигини ; айланма маблағлар рентабеллигини, яъни айланма маблағларнинг бир сўмига олинадиган фойдани тавсифлайди. Айланма маблағларнинг кунлардаги айланувчанлиги айланма маблағлар йиллик ўртача суммасининг бир кунлик айланиши (реализацияси)га нисбати сифатида қуйидаги формула бўйича аниқланади: АйМА = АйМ : Р/К , (2.1) бунда, АйМА – айланма маблағлар айланувчанлиги; АйМ – айланма маблағларгини йиллик ўртача суммаси; Р – маҳсулот реализацияси суммаси; К – даврдаги кунлар сони (қоидага кўра бир йилда – 360 кун). Айланма маблағларнинг кунлардаги айланувчанлигини “кунлардаги айланма маблағлар” кўрсаткичи билан аралаштирмаслик керак, буни ҳисоблаш усули илгари баён этилган. Айланма маблағларнинг бир марталик айланувчанлиги (айланувчанлик коэффеценти - АйК) маҳсулот реализацияси суммасининг айланма маблағлар йиллик ўртача суммасига нисбати сифатида аниқланади; даврдаги кунлар сони (360 кун) айланма маблағларнинг кунлардаги айланувчанлигига қуйидаги формула бўйича бўлинади: АйК = Р/ АйМ ёки АйК=360/ АйМ . (2.2) Айланма маблағлар рентабеллиги (Ай Мр) соф фойданинг (СФ) айланма маблағлар йиллик ўртача суммасига нисбати сифатида қуйидаги формула бўйича аниқланади. АйМР = СФ х 100/ АйМ , (2.3) 43

бунда АйМР – айланма маблағлар рентабеллиги; СФ – соф фойда Бу кўрсаткич корхона айланма маблағининг 1 сўмига қанча фойда олаётганини тавсифлайди. Айланма маблағлар ҳолатининг таҳлили. Айланма маблағлар ҳолатини таҳлил қилишда айланма маблағларнинг маълум санага мавжуд ҳажми, уларнинг таркиби ва тузилмасини аниқлаш, уларнинг йил ва қатор йиллардаги ўзгаришини ҳисоблаб чиқиш, ўз айланма маблағларининг жойлаштирилишини таҳлил қилиш керак бўлади. Айланма маблағлар таҳлили айланма маблағларни тавсифловчи таҳлил қилинаётган йил боши ва охирига бўлган кўрсаткичларни уларнинг бир йилдаги ўзгаришларини аниқлашдан бошланади. Айланма маблағларнинг йиллик ўртача суммаси асосан айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлигини аниқлашда қўлланилади. Таҳлиллар шуни кўрастдики, корхона иқтисодий салоҳиятининг асосий қисмини айланма маблағлар ташкил этади. Биз таҳлил қилаётган корхонанинг иқтисодий салоҳиятининг катта қисмини айланма маблағлар ташкил қилади. Корхонада айланма маблағлар билан ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш, худди асосий воситалар каби қуйидаги йўллар билан аниқланади: 1. Айланма маблағлар ҳолатини ифодаловчи кўрсаткичлар 2. Айланма маблағлар билан таъминланганликни ифодаловчи кўрсаткичлар 3. Айланма маблағлар самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичларни аниқлаш йўллари. Корхона айланма маблағларининг кўрсаткичлари ва уларнинг ўзгаришлари таҳлили шуни кўрсатадики, 2010 йилда айланма маблағларнинг товар моддий захиралари 25048956 минг сўмни, 2011 йилда 38404237 минг сўмни, 2012 йилда эса ўтган йилга нисбатан 17863246 минг сўмга камайиб, 44

2054091 минг сўмни ташкил этган. Ишлаб чиқариш захиралари ўзгариш суръати олдинги йилга нисбатан 2012 йилда 11,65 % га камайган, яъни 2054091 минг сўмни ташкил этган. 2011 йилда 23248516 минг сўмни, 2010 йилда эса 9352348 минг сўмни ташкил этган. Энг юқори кўрсаткичлар 2010 йилга тўғри келган. Келгуси давр харажатлари эса 2012 йилда 2011 йилга нисбатан 5028192 минг сўмга камайган, яъни 2010 йилда 1906094 бўлса, 2011 йилда 5617596 минг сўмни ташкил этган. 2.4-жадвал. “KENG IMKON PLYUS” ОАЖнинг 2010-2012 йиллардаги айланма маблағлари ҳолати 10 Кўрсаткичлар Ўлч. б. 2009 йил 2010 йил 20 1 1 йил Фарқ (+,-) Ўзгар суръ- ати 1 2 3 4 5 6 7 Товар -моддий за х ирал ари м. с. 25048956 38404237 2054091 -17863246 53,49 Ишлаб чиқариш за х ир алари м. с. 9352348 23248516 2054091 -2707525 88,35 Келгуси давр харажатлари м. с. 1906094 5617596 589404 -5028192 10,49 Пул маблағлари м. с. 558391 2640091 16402794 13762703 6,2 марта Дебиторлар м. с. 24540383 30811111 31717976 906865 102,94 Айланма маблағларнинг қиймати м. с. 52053824 77473035 69251165 -8221870 89,39 Маҳсулот сотишдан тушган тушум м.с. 15367732 47540572 108937894 61397322 309 Соф фойда м. с. 1395821 2607179 6336631 3729452 187 Айланиш коэффициенти коэф. 1,6 2,0 5,3 3,3 259,4 Айланиш куни кун 219,1 176,0 67,9 -108,2 38,6 Айланма мабла ғлар рентабеллиги % 2,7 3,4 9,2 5,8 х 10 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари. 45

Пул маблағлари 2010 йилда 558391 минг сўмни, 2011 йилда 2640091 минг сўмни, 20 1 2 йилда 16402794 минг сўмни ташкил этди. 2012 йилда 2011 йилга нисбатан 6,2 марта кўпайган. Бу албатта яхши молиявий ҳолатни ҳамда айланма маблағлар таркибида пул маблағларининг кўпайганлигидан далолат беради. Жами айланма маблағлар эса 2010 йилда 52053824 минг сўмни, 2011 йилда 77473035 минг сўмни, 2012 йилда эса ўтган йилга нисбатан 8221870 минг сўмга камайиб, 69251165 минг сўмни ташкил этган. 0 10000000 20000000 30000000 40000000 50000000 60000000 70000000 80000000 2010 йил 2011 йил 2012 йил Ишлаб чиқариш захирлари Товар-моддий захирлари Келгуси давр харажатлари Айланма маблағлари 2.5-расм . «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йилларда айланма маблағлардан фойдаланиш самарадорлиги 11 Айланма маблағлар айланиш коэффициенти 2010 йил 1,6 мартани, 2011 йил 2,0 мартани, 2012 йили 5,3 мартани ташкил этган. Демак, айланма маблағларнинг айланиш коэффициенти йилдан йилга ошиб бормоқда. 11 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари асосида тайёрланди. минг сўм 46

Айланма маблағлар рентабеллиги 2010 йилда 2,7 фоизга, 2011 йилда 3,4 фоизга ва 2012 йилда 9,2 фоизга тўғри келган. 2.5-жадвалда, «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йиллардаги молиявий натижалари таҳлил қилинган. Ялпи фойда ёки маҳсулотни сотишдан молиявий натижа 2010 йилда 3660863 минг сўмни, 2011 йилда 8232979 минг сўмни, 2012 йилда 10803314 минг сўмга кўпайиб, 19036293 минг сўмни ташкил қилган. Асосий фаолиятдан олинган фойда 2010 йилда 1876443 минг сўмни, 2011 йилда 3651161 минг сўмни, 2012 йилда 4508139 минг сўмга кўпайиб, 8159300 минг сўмни ташкил қилган. Умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда 2010 йилда 1834692 минг сўмни, 2011 йилда 3444071 минг сўмни, 2012 йилда 4633236 минг сўмга кўйиб, 8077307 минг сўмни ташкил қилган. Фойда солиғи тўлашдан олдинги фойда ҳам худди шу кўрсаткичларни ташкил этган. Соф фойда 2010 йилда 1395821 минг сўмни, 2011 йилда 2607179 минг сўмни, 2012 йилда 3729452 минг сўмга кўпайиб, 6336631 минг сўмни ташкил қилган. Ишлаб чиқаришнинг самарадорлик даражаси кўп жиҳатдан асосий фондлардан фойдаланиш даражасига боғлиқ бўлади. Асосий фондлардан қанчалик яхши фойдаланилса, маҳсулот ишлаб чиқариш шунчалик кўп, меҳнат унумдорлиги шунчалик юқори, чиқарилаётган маҳсулот таннархи кам, фойда ва рентабеллик юқори бўлади. Асосий фондлардан фойдаланиш самарадорлиги фонд самарадорлиги, кўп фойда талаб қилиниши, рентабеллик, шунингдек, маҳсулот ҳажми ва асосий фондларни такрорий ишлаб чиқаришга ҳаражатларнинг камайиши, меҳнат воситалари хизмат муддатларининг узайиши билан тавсифланади. Фонд самарадорлиги – шу даврдаги асосий фондлар ўртача қийматининг 1 сўмига сотилган маҳсулот ҳажмидир. Бу ишлаб чиқариш асосий фондларидан фойдаланишнинг умумлаштирувчи кўрсаткичидир. Фонд самарадорлигининг миқдори ва ўзгаришига корхонага боғлиқ бўлган ва бўлмаган кўпдан-кўп омиллар таъсир кўрсатади. 2.5-жадвал 47

«KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йиллардаги молиявий натижалари таҳлили 12 минг сўмда № Кўрсаткичлар 20 10 Йил 20 12 йил 20 12 Йил Ўзг. нис, % Фарқ (+;-) 1 Ялпи фойда ёки маҳсулотни сотишдан молиявий натижа 3660863 8232979 19036293 10803314 231 2 Асосий фаолиятдан олинган фойда 1876443 3651161 8159300 4508139 223 3 Умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда 1834692 3444071 8077307 4633236 235 4 Фойда солиғи тўлашдан олдинги фойда 1834692 3444071 8077307 4633236 235 5 Соф фойда 1395821 2607179 6336631 3729452 243 02000400060008000100001200014000160001800020000 2010 йил 2011 йил 2012 йилминг сўм Ялпи фойда Асосий фаолиятдан олинган фойда у му мхўжалик фаолиятидан олинган фойда Соф фойда 2.6-расм. «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йиллардаги молиявий натижалари 13 12 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари. 13 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари асосида тайёрланди. 48

Асосий фондлардан фойдаланиш самарадорлигига таъсир кўрсатувчи энг муҳим омиллардан бири корхона ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланишини яхшилашдан иборат. Асосий воситалар рентабеллиги соф фойданинг шу даврдаги асосий воситалар ўртача қийматига нисбати сифатида белгиланади. 2.6-жадвал «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йилларда асосий фондларнинг ҳолати ва улардан фойдаланиш таҳлили 14 (мингсўм) № Кўрсаткичлар 20 1 0 йил 20 11 йил 20 12 й ил Фарқ (+;-) Ўзг. нис,% 1 2 3 4 5 6 1 Асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати , минг сўм 7819395 14416846 22705700 8288854,5 157,5 2 Сотишда н тушган туш у м , минг сўм 15367732 47540572 108937894 61397322 309 3 Соф фойда , минг сўм 1395821 2607179 6336631 3729452 243 4 Асосий воситалар самарадорлиги , минг сўм 1,965 3,298 4,798 1,500 145, 5 5 Фонд сиғими, сўм 509 303 208 -95 68,7 5 АВ рентаб ел лиги, % 17,85 18,08 27,91 9,823 х 2.6 -жадвалда «KENG IMKON PLYUS» МЧЖ нинг 20 10 -20 12 йилларда асосий фондларнинг ҳолати ва улардан фойдаланиш таҳлил қилинган. Асосий фондларнинг ўртача йиллик қиймати 20 10 йилда 7819395 минг сўмни, 20 11 йилда 14416846 минг сўмни, 20 12 йилда 22705700 минг сўмни ташкил қилган, яъни 8288854,5 минг сўмга ошган. Маҳсулот сотишдан тушган тушум 2010 йилда 15367732 минг сўмни, 2011 йилда 47540572 минг сўмни, 2012 йилда эса 108937894 минг сўмни ташкил этиб, тугалланган йилда 2011 йилга нисбатан 61397322 минг сўм ишлар бажарилган, яъни 309 фоизга кўп. 14 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари. 49

Соф фойда 2010 йилда 1395821 минг сўмни, 2011 йилда 2607179 минг сўмни, 2012 йилда 3729452 минг сўмга кўпайиб, 6336631 минг сўмни ташкил қилган. Асосий воситаларнинг фонд самарадорлиги 2010 йилда 1,965 минг сўмни, 2011 йилда 3,298 минг сўмни, 2012 йилда 4,798 минг сўмни ташкил қилган, яъни 1,5 минг сўмга ошган. Фонд сиғими ижобий кўрсакичларга эга. Жумладан, 2010 йил 509 сўмни ташкил этган бўлса, бу кўрсаткич 2011 йилда 303 сўмни ташкил қилган. 2012 йилда ўтган йилга нисбатан 95 сўмга, яъни 31,3 фоизга тушиб, 208 сўмни ташкил қилган. Асосий воситалар рентабеллиги 2010 йилда 17,85 %ни, 2011 йилда 18,08%ни, 2012 йилда 27,91% ни ташкил қилган, яъни 9,8 %га кўпайган. 1,965 0,509 3,298 0,303 4,798 0,208 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 минг сўм 2010 йил 2011 йил 2012 йил Фонд қайтими Фонд сиғими 2.7-расм . «KENG IMKON PLYUS» МЧЖнинг 2010-2012 йилларда асосий фондларнинг ҳолати ва улардан фойдаланиш 15 15 Корхона йиллик ҳисобот маълумотлари. 50

III-БОБ. КОРХОНАНИНГ ИҚТИСОДИЙ САЛОҲИЯТИНИ ОШИРИШ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЙЎЛЛАРИ 3.1. Корхона иқтисодий салоҳияти самарадорлигини ҳисоблашнинг методологик асослари Корхонанинг иқтисодий салоҳияти самарадорлигини аниқлашда, самарадорликнинг мумтоз таърифидан келиб чиққан ҳолда натижавий кўрсаткичларни иқтисодий салоҳиятининг қийматига нисбатан олинади. Юқорида келтирилганидек, корхонанинг натижавий кўрсаткичлари бир қанча кўрсаткичлар тизимидан иборатдир. Уларга иш натижасини ифодаловчи кўрсаткичлар (саноатда ишлаб чиқарилган ёки сотилган маҳсулот ҳажми, қурилишда – бажаридган қурилиш- монтаж ишларининг ҳажми, транспортда – ташилган юк ҳажми – тонна км.да, савдода – товар айланмасининг ҳажми ва ҳ.к.), даромадлар, фойда каби кўрсаткичлари киради. Иш ҳажмини ифодаловчи кўрсаткичларга корхонанинг ялпи натижасини ифодаловчи кўрсаткичларга даромаднинг турли хиллари (ялпи даромад, солиққа тортиладигин даромад, асосий фаолият даромади, тасодифий даромад кабилар) киради. Улардан қайси кўрсаткични танлаб олиш бевосита таҳлилнинг мақсади ва вазифаларига боғлиқ. Фойда хусусида ҳам худди шундай фикрларни айтиш мумкин. Чунки унинг ҳам турлари кўп. Масалан, булар таркибига ялпи фойда, маржинал фойда, соф фойда, тақсимланмаган фойда, молиявий фаолият фойдаси, умумхўжалик фойдаси, тасодифий фойда кабиларни киритиш мумкин. Таҳлил жараёнидан қайси кўрсатгичдан қай ҳолатда фойдаланиш ҳам унинг мақсад ва вазифаларига бевосита боғлиқ. Шу туфайли, биз ушбу кўрсаткичлар таҳлили учун методологик асос тариқасида корхона иқтисодий салоҳияти умумий 51

қийматининг самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар тизимидан фойдаланишни мақсадга мувофиқ деб топдик. Корхона иқтисодий салоҳияти самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар тизимига, қуйидагилар киради: - иқтисодий салоҳиятнинг натижавийлиги ( Isa ) ; - иқтисодий салоҳиятнинг даромадлиги ( Isd ); - иқтисодий салоҳиятнинг фойдалилиги (рентабеллиги) ( Isr ). Ушбу кўрсатичлар би р -бири билан узвий боғлиқдир. Шу туфайли таҳлил жараёнида уларни биргаликда ўрганиш мақсадга мувофиқ. Иқтисодий таҳлилни энг муҳим босқичи ва асосий мақсади натижа ўзгариши алоҳида омиллар таъсирини ҳисоблашдан иборатдир. Натижавий кўрсаткич сифатида иқтисодий салоҳият самарадорлигининг ҳар бир кўрсаткичини олиш ва уларни алоҳида таҳлил қилиш йўлларини ишлаб чиқиш мумкин. методологик асос сифатида иқтисодий салоҳият рентабеллиги кўрсаткичининг омили таҳлилига тўхталиш мақсадга мувофиқ. Чунки бозор муносабатларига асосланган эркин иқтисодиёт шароитида ҳар бир кўрсаткичнинг фойдалилиги кўрсаткичлар тизимида муҳим ўринни эгаллайди. Корхона иқтисодий салоҳияти рентабеллиги ўзгаришига қуйидаги омиллар таъсир қилади: - фойданинг даромаддаги ҳиссаси ( Фд ) – Х 1 ; - даромаднинг маҳсулот ҳажмидаги ҳиссаси (Дм) – Х 2 ; - иқтисодий салоҳиятнинг натижавийлиги (Ис) – Х 3 ; Ушбу омиллар ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги формула билан ифодаланади: Иср = Фд ∙ Дм ∙ Ис = X 1 ∙ X 2 ∙ X 3 = ∑ X 1. (19) Уларнинг бир-бири билан боғлиқлиги 3.1 - расмда тасвирланган. 52

3.1– расм . Иқтисодий салоҳият самарадорлиги ўзгаришига таъсир қилувчи омилларнинг ўзаро боғлиқлиги 16 Расмда келтирилган омилларнинг таъсирини таҳлилнинг турли усуллари билан аниқлаш мумкин. Биз таҳлилнинг анъанавий усулларидан бири бўлган занжирли алмаштириш усулини қўллаб ечиш йўлини ишлаб чиқдик. Юқоридаги формулага асосан иқтисодий салоҳият рентабеллигининг ўзгаришига уч омил таъсир қилади. Уларнинг таъсири қуйидагича ҳисобланади: 1. Иқтисодий салоҳият рентабеллигининг ўзгаришига фойда суммаси даромаддаги ҳиссаси ўзгаришининг таъсири қуйидагича аниқланади: ∆ Ux 1 = ( Х 1 h ∙ Х 2 r ∙ Х 3 r ) – (Х 1 r ∙ Х 2 r ∙ Х 3 r ) (1) 2. Таҳлил қилинаётган натижавий кўрсатгичга даромаднинг маҳсулот ҳажмидаги ҳиссаси ўзгаришини аниқлаш учун қуйидаги формула тавсия қилинади: ∆ Ux 2 = ( Х 1 h ∙ Х 2 h ∙ Х 3 r ) – (Х 1 h ∙ Х 2 r ∙ Х 3 r ) (2) 16 Муаллиф томонидан тузилди. Омиллар Х 1 Х 2 Х 3 Фойданинг даромаддаги ҳиссаси (Фд) Ф Фд =------- Д Даромаднинг маҳсулот ҳажмидаги ҳиссаси (Дм) Иқтисодий салоҳиятнинг маҳсулдорлиги (ИсН) Д Дм =------- М Н ИсН =------- Ис 53

3. Иқтисодий салоҳият рентабеллигига унинг натижавийлиги ўзгаришининг таъсири қуйидагича аниқлинади: ∆ Ux 3 = ( Х 1 h ∙ Х 2 h ∙ Х 3 h ) – (Х 1 h ∙ Х 2 h ∙ Х 3 r ) (3) Барча омиллар таъсири натижанинг умумий ўзгаришига тенг бўлиши лозим: ∆ U = ∆ Ux 1 ± ∆ Ux 2 ± ∆ Ux 3. (4) Ушбу омилларнинг натижага таъсирини аниқлаш учун олдин омилларнинг миқдори аниқланади. Корхона иқтисодий потенциалини ифодаловчи кўрсаткичлар бир-бири билан узвий боғлиқ бўлганлиги туфайли унинг самарадорлик даражаси ҳам ана шу кўрсаткичлар таъсирида шаклланади. Бозор иқтисодиёти шароитида корхонанинг иқтисодий потенциали самарадорлигини аниқлаш учун фойда суммасини (Ф) унинг тўла қийматига (Ип) бўлинади. Агар унинг қийматини бошқа кўрсаткичлар билан боғлиқ ҳолда қаралса, иқтисодий потенциал рентабеллигига таъсир қилувчи омиллар сони кўпайиши мумкин. Ушбу кўрсатгичга шу аниқланган омиллар таъсирни ҳисоблаш учун, энг аввало, унинг тўлиқ қийматини келтирилган ва жорий харажатлар суммасининг ўзгариши билан боғлиқ омилларни олиш ҳам мумкин. Ушбу формуладаги н атижани «U» ва омилларни мос равишда Х 1 Х 2 ва Х 3 деб белгиласак, у қуйидаги шаклга эга бўлади: U = Х 1 ∙ Х 2 ∙ Х 3 = ∑ х i. (i = 1,3) (5) Формулага таҳлилда қўлланиладиган анънавий усуллар ва амалий маълумотларни қўллаб ечилса, иқтисодий потенциал самарадорлигининг ўзгаришига омиллар таъсирини ҳисоблаш мумкин. иқтисодий потенциал 54

самарадорлигининг ўзгаришига омиллар таъсирини ҳисоблаш учун занжирли алмаштириш усулини тавсия қиламиз: 1. Иқтисодий потенциал самарадорлигининг ўзгаришига жорий харажатлар самарадорлигининг таъсирини ( ∆ Ux 1 ) топиш учун қуйидаги формуладан фойдаланиш мумкин: ∆ Ux 1 = (Х 1 h ∙ Х 2 r ∙ Х 3 r ) – Ur, (6) бунда, r индекси − кўрсаткичнинг режаси; h индекси − кўрсаткичнинг ҳақиқий миқдори. 2. Иқтисодий потенциал самарадорлиги ўзгаришига жорий харажатларнинг келтирилган харажатлардаги ҳиссаси ўзгаришининг таъсирини ( ∆ Ux 2 ) аниқлаш учун қуйидаги формула тавсия қилинади: ∆Ux 2 = U 1 – (Х 1 h – Х 2 h ∙ Х 3 r ) – ( Х 1 х ∙ Х 2 r ∙ Х 3 r ) (7) 3. Иқтисодий потенциал жорий харажатларнинг келтирилган харажатлардаги ҳиссаси ўзгаришининг ( ∆ Ux 3 ) таъсирини аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади: ∆Ux 3 = U 1 – (Х 1 h – Х 2 h ∙ Х 3 h ). (8) Барча омиллар таъсири самарадорлигининг умумий ўзгаришига тенг бўлади: U = ∆ Ux 1 + ∆ Ux 2 + ∆ Ux 3 . (9) Корхона иқтисодий салоҳияти таркибида етакчи ўринларни айланма маблағлар ҳиссаси ташкил қилади. Унинг миқдори турли соҳаларда турлича. Таҳлил жараёнида айланма маблағларни ифодаловчи кўрсаткичлар тизимини аниқлаш ва таҳлил қилиш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Иқтисодий адабиётларда ушбу муаммо борасида олимлар бир тўхтамга келишган. Хусусан, маблағларни ифодалаш учун кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш тавсия қилинмоқда. Аммо қандай кўрсаткичлардан фойдаланиш ва уларни таснифлаш бўйича ягона фикрга келинган эмас. Айрим дарсликларда 55

алоҳида айланма маблағлар таҳлили кўрсатилмаган. Фақат унинг айрим қисмлари “Корхона активлари таҳлили”да қисқагина қараб чиқилган. Бундай ёндашум корхона эгасини корхонанинг иқтисодий салоҳияти самарадорлигни назорат қилиш имкониятидан маҳрум қилади. Бу эса бозор муносабатлари шароитида кутилмаган хавф-хатар ва банкротлик вазиятларини туғдириши мумкин. Айрим олимлар айланма маблағларни ифодаловчи кўрсаткичларни учга бўлиб ўрганишни тавсия қилади. Масалан, “Молиявий таҳлил” китобида айланма маблағларни баҳоловчи кўрсаткичларни унинг ҳолати, ҳаракати ва самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичларга бўлинган. Аммо ушбу кўрсаткичлар тизимининг аниқ таснифи берилмаган. Шунингдек, айланма маблағларнинг ҳаракати ва самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар бир- бири билан аралашиб кетган. Агар ушбу ёндашувга назарий жиҳатдан қарайдиган бўлсак, айланма маблағларнинг моҳияти унинг ҳракатдалигида. Аммо ҳаракати эса унинг самарадорлигида ифодаланади. Шу туфайли бундай ёндашув назарий жиҳатдан чуқур тадқиқотни талаб қилса, амалий жиҳатдан ноаниқликларни туғдиради. Бевосита корхонанинг молиявий ҳолатини баҳолашга қаратилган китобда ҳам ушбу масала назардан четда қолинган. Айланма маблағлардан тегишли фақат уч кўрсаткич тавсия қилинган. Табиийки, бундай ёндашиш қўйилган муаммонинг тўлиқ ҳал бўлиши учун етарли эмас. Айланма маблағларни ифодаловчи кўрсаткичлар тизими иқтисодий мазмуни жиҳатдан асосий воситаларга ўхшаш. Улар ҳам корхонанинг активларини ташкил қилади, ҳам моддий ресурслар гуруҳига киради. Шу жиҳатдан айланма маблағларни ифодаловчи кўрсаткичларни уч гуруҳга бўлиш мумкин: айланма маблағлар ҳолатини ифодаловчи кўрсаткичлар, айланма маблағлар билан таъминланганликни ифодаловчи кўрсаткичлар ва айланма маблағлар самардорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар. 56

Кўрсаткичлар тизими Айл. маблағлар ҳолатини ифодаловчи кўрсаткичлар Айл. маб. б илан таъминланганликни ифодаловчи кўрсаткичлар Айл. маб. с амарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар Айл. маб. нинг умумий с уммаси ва ўртача йиллик қиймати Айл. маб. нинг умумий маблағлардаги ҳиссаси Айл. маб. таркибида пул маблағлари ҳисаси Айл. маб.таркибида захиралар ва харажатлар ҳиссаси Айл. маб.таркибида дебитор қарзлари ҳиссаси Муддати ўтиб кетган дебиторларнинг умумий дебитордаги ҳиссаси Айл. маб.таркибида ўз маблағлари ҳиссаси Айл. маб . с иғими, яъни 1 сўм натижа кўрсаткичларига тўғри келадиган Айл. маб. суммаси Айл. маб . м еъёрининг ҳақиқий миқдори билан таъминланганлик коэффиценти 1 сўм асосий воситаларга тўғри келадиган Айл. маб . с уммаси 1 ходимга тўғри келадиган Айл. маб . суммаси ёки ходимларнинг Айл. маб . б илан таъминланганлиги Айл. маб . айланувчанлик тезлиги, кунларда Айл. маб. нинг айланувчанлик коэффиценти , марта Айл. маб. нинг даромадлилиги Дебиторларнинг айланувчанлик коэффиценти 57

3.2 -расм. Корхона иқтисодий салоҳиятига таъсир этувчи айланма маблағларни ҳолати ва уни ифодаловчи кўрсаткичлари 17 3.2. Саноат корхоналарида ишлаб чиқариш фаолиятини бошқаришни ташкил этишни ривожлантириш ва унинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини бошқаришни ташкил этиш усулларининг ўзига хос хусусиятларига ишлаб чиқаришнинг объектив шарт-шароитлари билан белгиланадиган кўрсаткичлар ўртасидаги ўзаро алоқадорлик ва боғлиқликни аниқлаш ва ўлчаш тааллуқлидир, бу ерда мазкур кўрсаткичларни сунъий тарзда боғлаш мумкин эмас. Маҳсулотни ишлаб чиқариш миқдори, масалан ишчи кучи, меҳнат қуроллари, меҳнат воситаларидан фойдаланиш билан боғлиқ учта гуруҳ омилларига боғлиқ. Масалан, ишчи кучидан фойдаланиш билан боғлиқ омиллар миқдор ва сифат турларига ажратилади. Миқдор турларига ишчилар сони, сифат турларига-уларнинг меҳнат унумдорлиги(бир ишчига тўғри келадиган) тааллуқлидир. Бир ишчига бир йилда тўғри келадиган ўртача маҳсулот ўз навбатида бир ишчининг бир кунда ишлаган соатларига ва бир соатга тўғри келган ишлаб чиқариш унумдорликларига боғлиқдир. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини ўзига хос хусусиятлари қуйидагилардан иборат: хўжалик фаолияти самарадорлигини тавсифловчи кўрсаткичлар тизимидан фойдаланиш, мазкур кўрсаткичларнинг ўзгариш сабабларини ўрганиш, ижтимоий-иқтисодий, шу жумладан саноатда самарадорликни ошириш мақсадида улар ўртасидаги ўзаро боғлиқликни аниқлаш ва ўлчаш. Қурилишда ишлаб чиқариш миқдорига таъсир қиладиган баъзи омиллар рўйхати шуни тақозо этадики, иқтисодий тушунчалар ва хўжалик 17 Муаллиф томонидан тузилган. 58

кўрсаткичларини алоҳида берк ҳолда қараш мумкин эмас, уларнинг барчаси ўзаро боғлиқ. Аммо бу ҳолат иқтисодий ҳисоб-китоблар жараёнларида уларнинг мантиқий ажратилиш имкониятлари ва заруратини умуман истисно қилмайди. Жуда кенг тарқалган услубий усулларда мазкур омилларнинг бошқа тенг шарт-шароитларда таъсир қилиш даражаси, яъни қолган омиллар худди ўзгармас тарзда ҳисобланган ҳолдаги таъсири аниқланади. Ишлаб чиқаришни ташкил этишда уни доимий равишда асослаб амалиёт ва назарияни ўрасидаги боғлиқликни таҳлил қилиб бориш зарур, бунда: -ижобий ва салбий омилларни аниқлаш ва улар ҳаракатларини сон жиҳатдан ўлчаш; -хўжалик тараққиёти тенденциялари ва пропорцияларини аниқлаш, ишлатилмаган ички хўжалик заҳираларини аниқлаш; -объектив иқтисодий қонунлар ва субъектив тартибдаги омиллар таъсирида шаклланадиган иқтисодий жараёнлар ва уларнинг ўзаро алоқадорлигини тадқиқ қилиш; - бизнес-режаларни илмий асослаш, уларнинг ижро этилиш самарадорлигини объектив баҳолаш; - илғор тажрибани умумлаштириш, оптимал(мақбул) бошқарув қарорларини қабул қилиш. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида и қтисодий жараёнлар, агарда индукция усули қўлланилса, кичик, якка-айрим алоҳидаги хўжалик далили, ҳодисаси, вазияти билан боғланадиган,(бу эса умумий ҳолда бошқариладиган тизимости ва бошқарувчи тизимнинг у ёки бу бўғинида хўжалик фаолияти самарадорлиги моҳиятини ифодалайди) хўжалик жараёнини ташкил этади. Хўжалик механизмини қайта қуриш ва уни бозор муносабатларига йўналтириш кўплаб муҳим иқтисодий категорияларнинг анъанавий тушунчаларини қайта кўриб чиқишни, айрим ҳолларда уларни бутунлай бошқа мазмун ва амалий моҳият билан тўлдиришни талаб этади. 59

Таҳлил кўрсаткичлари манфаатдор шахслар ва ташкилотлар учун кечаётган ҳолат ва ташкилотнинг олдинги йиллардаги фаолияти ва унинг истиқболдаги салоҳиятли имкониятларини баҳолаш асосида қарорлар қабул қилиш имконини беради. Бундай таҳлил горизонтал, вертикал ва тренд таҳлилни, шунингдек махсус коэффициентларни қўллаш ва ҳисоб-китобларни умумий ўрганишни қамраб олади. Ҳисоб-китобни умумий ўрганиш корхоналар маблағларини жалб қилишнинг асосий манбалари, уларнинг қўйилмалари, йўналишлари, ҳисоб-китоб даврида олинган фойданинг асосий манбалари, пул маблағларини олишнинг асосий манбалари, қўлланган ҳисобот услублари ва улардаги ўзгаришлар, ташкилотларнинг ташкилий тузилмаси, уларнинг фаолият йўналишлари ва бошқалар тўғрида хулосалар қилиш имконини беради. Ҳисоб-китобни умумий ўрганиш аҳамияти юқори бўлишига қарамасдан, аммо у ташкилот фаолияти асосий кўрсаткичлари динамикаси бозордаги ўхшаш корхоналар орасидаги ўрнини баҳолаш имкониятини бермайди. Бунга нисбий таҳлил орқали эришилади. Горизонтал таҳлилни ўтказиш олдинги фаолият даврлари билан қиёслаганда турли ҳисоб-китоб кўрсаткичларининг мутлақ ва нисбий оғишини аниқлаш имконини беради. Вертикал таҳлил 100% деб олинадиган умумий натижада айрим бўлимларнинг(моддаларнинг) солиштирма улушини аниқлаш мақсадларида амалга оширилади. Тренд таҳлили ҳисоб-китоб кўрсаткичларининг барча кўрсаткичлари 100% деб олинадиган базис йилларнинг қатор йиллардаги нисбий оғишининг ҳисоб-китобига асосланади. Саноат корхоналар ининг ходимлари махсус коэффициентларни ўрганишга энг кўп эътибор қаратишмоқда. Улар ташкилотнинг молиявий ҳолатини тез фурсат ичида ва нисбатан аниқ баҳолаш имконини беради. Ҳисоб-китоб жараёнида инфляция таъсирини ҳам ҳисобга олиш лозим. Аммо бу коэффициентлар ҳамма ҳолатларда ҳам ташкилотнинг субъектив ҳолатини ифодалаши мумкин эмас, чунки қиёслаш базаси тез-тез ўзгариб туради. 60

Агарда уларнинг даражаси қиёслаш базасидан паст бўлса, бу кўрсаткичлар айрим ҳолларда қўшимча таҳлилга муҳтож бўладиган ташкилот фаолиятининг энг ночор нуқталарининг кўрсаткичлари ҳисобланади. Бундай таҳлил у ёки бу коэффициент ҳисоботи билан шартланган салбий ва ижобий баҳолашни тасдиқламаслиги ҳам мумкин. Кўп ҳолларда муайян умум тан олинган андоза меъёрини конкрет шароитлар ва айрим ташкилот хусусиятидан келиб чиққан ҳолда масалан, олдинги йилларда эришилган фаолият даражасининг издан чиқарилиши ва бошқалар таъсирида тўғрилаш лозим бўлади. Аммо, бундай коэффициенталар саноат корхона ларидаги бошқаришда қўлланилиши мумкин эмас дегани эмас. Уларга таҳлил воситаси сифатида фаолиятни баҳолаш натижаларига эга бўлиш сабабларини тушуниш каби муносабатда бўлиш керак. Корхона менежери ҳар қандай қарор қабул қилар экан, бу қарорларнинг энг муҳим коэффициентларга таъсирини баҳолаши лозим. Коэффициентларнинг таҳлилий қиймати, масалан, кўплаб мамлакатларда мамлакат ичкарисида ва унинг ташқарисида улар билан қизиқувчи шахслар фойдаланувчи махсус нашрлар мавжудлиги билан исботланади. Турли хил маълумотларда нашр этилган кўрсаткичлар тизими ва уларнинг таснифидаги сезиларли тафовутларга қарамасдан, барча коэффициентлар ликвидлик, ишбилармонлик фаолияти, рентабеллик, тўловчанлик, бозор фаоллиги гуруҳларида ўз ифодасини топиши мумкин. Фойда ва рентабеллик ишлаб чиқариш самарадорлигининг муҳим кўрсаткичлари ҳисобланади. Фойда-бу, бир томондан, корхоналар фондларининг асосий манбалари, иккинчи томондан-давлат ва маҳаллий бюджетлар даромадлари манбаидир. Бунда нафақат фойда кўлами ва ўсиши, балки рентабеллик даражасини ҳисобга олиш; ишлаб чиқариш фондларининг ҳар бир сўмига нисбатан қанча фойда олинганлигини билиш муҳимдир. Фойда кўлами ва рентабеллик даражасига кўплаб омиллар таъсир кўрсатади. Корхоналар фойдаси ва рентабеллиги ишлаб чиқариш ва 61

маркетинг фаолияти жадаллашувининг умумлаштирувчи кўрсаткичлари ҳисобланади. Корхоналар учун фойданинг давлат ҳамда маҳаллий бюджет ва корхона тасарруфида қолган қисмларга тақсимланиши муҳим аҳамият касб этади. Шахсий эҳтиёжларга тааллуқли фойда техник қайта қуролланиш ва ишлаб чиқаришни кенгайтириш, ўз айланма маблағларини ривожлантириш, ижтимоий-маданий тадбирлар, ижтимоий-моддий объектларга тақсимланади. Корхонада фойданинг чуқурлашган таҳлили учун унинг кўламлигига таъсир кўрсатадиган омилларни гуруҳлаш масқадга мувофиқдир. Ташқи омиллар гуруҳига қуйидагилар тааллуқли: -корхона манфаатларига даҳлдор етказиб берувчилар, таъминот- сотувчи, юқори турувчи хўжалик, молиявий, банк ва хўжалик масалалари бўйича давлат органлари томонидан интизомнинг бузилиши; - корхона режасида кўзда тутилмаган ўзгаришларга: маҳсулотга улгуржи нарх, истеъмол қилинадиган хом-ашё, материаллар, ёқилғи, сотиб олинувчи ярим фабрикатлар ҳамда корхоналар томонидан тўланадиган хизматлар ва ташувларга тарифлар, савдо чегирмалари, устамалар, амортизацион чегирмалар меъёри, иш ҳақи ставкалари ва солиқ ҳамда бошқа йиғимларга устамалар; - табиий (иқлим) шароитлар, тижорат ва айрим корхоналарда қўшимча харажатларни талаб қиладиган ва бошқаларида қўшимча фойдани шартловчи бошқа омиллар. Ички омиллар гуруҳи: иш натижаларини белгилаб берадиган асосий омилларга ва корхона томонидан давлат интизомларини бузиш билан боғлиқ омилларга бўлинади. Корхона даромадларида фойда асосий ўринни эгаллайди. Фойда қоидага биноан, молиявий нуқтаи-назардан бюджетга тўланиши кўзда тутилган харажатлар ва тўловларни қоплашнинг муҳим манбаи ҳисобланади. Корхоналарнинг молиявий ҳолати улар маблағларининг ҳолати ва тақсимланишини аниқлайди, бу эса бухгалтерлик балансларида ифодаланади. 62

Молиявий ҳолатларнинг асосий кўрсаткичлари қуйидагилар ҳисобланади: -маблағлар манбаларининг улар учун кўзда тутилган заҳиралар билан таъминланганлиги; -айланма маблағлар иммобилизацияси; -ўз айланма маблағлари билан таъминланганлик; -мавжуд моддий маблағларнинг нормативга тўғри келиши(молиявий- эксплуатацион эҳтиёжга); -корхона тўловчанлиги. Молиявий ҳолат кўрсаткичлари ҳисоб-китоби муайян изчилликда амалга оширилади. Бозор шароитида корхона тўловчанлиги унинг молиявий ҳолатини ифодалайди. Нормал тўловчанлик бошқа ташкилотлар олдидаги мажбуриятларни ўз вақтида ва тўлиқ бажариш имкониятини беради. Тўловчанликни баҳолашда корхона ишининг конкрет шарт-шароитларини ҳисобга олган ҳолда муносабатда бўлиш керак. Корхонанинг тўловга қодирсизлигининг сабаби ўзидаги бўш хўжалик юритишда эмас, балки у ишлаб чиқарган маҳсулотни сотиб олувчиларнинг тўловчансизлигидадир. 63

Хулоса ва таклифлар Саноатда бошқарув ва хўжалик муносабатлари тизимига бозор тамойиллари ҳамда механизмларини кенг жорий этиш, лойиҳа ишларини бажаришга буюртмалар жойлаштириш, танлов савдолари (тендерлар)ни ташкил этиш даражасини ошириш ва шунингдек кўпгина бошқа йўналишлар белгиланган. Бундан кўриниб турибдики ҳозирги пайтда саноатда бошқарув ва ишлаб чиқариш фаолиятининг самарадорлигини ошириш замон талабидир. Бу ўз навбатида амалда саноат корхоналарида бошқарув тизимини янада такомиллаштиришни талаб этади. Бошқарув тизимларининг шаклланишининг назарий асослари ва концепцияси, уларнинг бозор иқтисодиёти эҳтиёжларига мос жавоб берадиган ташкилий-иқтисодий механизмини кўриб чиқиш, минтақада ишлаб чиқаришни бошқаришнинг асосий концепциясига асосланган бошқарув тизимларининг самарали амал қилишига олиб келади. Ушбу концепция услубий ёндашув нуқтаи-назаридан ўзини оқлаган ҳисобланади, зеро бошқарувни ислоҳ этишнинг бутун йўли ишлаб чиқаришнинг самарали амал қилишига ҳам йўналтирилган. Корхонани иқтисодий салоҳиятини бошқаришнинг марказий муаммоларидан бири-бу бозор шартларига тўлиқ мос келадиган бошқаришнинг ташкилий-хўжалик юритиш механизмини яратиш ҳисобланади. Корхонанинг иқтисодий салоҳиятини бошқаришнинг ташкилий-хўжалик механизмларини ислоҳ этиш айнан шу нуқтаи-назардан кўриб чиқилмоғи зарур. Ишлаб чиқариш корхонасини бошқаришни ислоҳ этишда ташкилот тузилмаси ва ундаги жараёнларга таъсир қилувчи омиллар якка ҳолда эмас, балки ўзаро боғлиқ ҳолда қаралиши керак. Ишлаб чиқариш соҳаси ўзининг хусусиятига кўра тадбиркорликка кам мослашган. Лекин, Ўзбекистонда яратилган ҳуқуқий ва иқтисодий шарт- шароитлар ишлаб чиқаришда тадбиркорлик фаолиятини олиб боришда 64

асосий омил ҳисобланади. Хусусий ишлаб чиқариш корхоналарнинг ташкил этилишини ривожлантириш, уларда корпоратив бошқариш тизимини такомиллаштириш, кичик ва ўрта ишлаб чиқариш корхоналарини ҳамда бозор инфратузилмасини ривожлантириш зарур. Ишлаб чиқариш корхонасида бошқарув самарадорлигини ресурслар самарадорлигининг таъминотини яхшилаш ҳисобига ошириш мумкин. Корхонада ишлаб чиқаришнинг бошқарув самарадорлиги бевосита бошқарув жараёни ва бошқарув фаолияти натижавийлигига боғлиқ. Бу бошқарув тизимининг такомиллашувига ва бошқарув тежамкорлигини таъминлашни асослади. Олиб борилган тадқиқот ишларидан келиб чиқиб, қуйидагича хулоса ва таклифлар қилиш мумкин: 1. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида бошқаришнинг назарий асосларини ўрганиш ва улардан ишлаб чиқаришни ташкил этишда фойдаланиш ҳозирги куннинг долзарб вазифаларидан ҳисобланади. Чунки ишлаб чиқаришга назарий ёндашувлар нафақат ишлаб чиқариш самарадорлигини, балки моддий, техникавий, молиявий ва инсоний ресурсларнинг самарадорлигини таъминлайди. Ишлаб чиқариш имкониятларидан тўлиқ фойдаланишга олиб келади. 2. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхонанинг иқтисодий салоҳиятини бошқаришни ислоҳ этишга таъсир қилувчи омиллар якка ҳолда эмас, балки ўзаро боғлиқ ҳолда қаралиши лозим. Корхонанинг иқтисодий салоҳиятини бошқариш самарадорлигини оширишга кўпгина ички ва ташқи омиллар таъсир кўрсатади, шулардан, бошқарув ва ишлаб чиқариш тизимини такомиллаштириш ҳал қилувчи омил ҳисобланади. Бошқариш тизими инновацияси ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга жудда катта таъсир кўрсатади.. 3. Корхонанинг ишлаб чиқариш салоҳиятини оширишда хориж ҳамкорлари билан тажрибалар алмашиш ва корхонани уларда мавжуд техника техналогиялар билан таъминлашни йўлга қўйиш лозим. 65

4. Ишлаб чиқариш корхоналарида иш ҳақи ва меҳнатни ташкил этишни бригада пудрат ва меҳнат тўловларининг бошқа шаклларини татбиқ қилиш асосида такомиллаштириш лозим. Хусусан, бизнинг объектимиз ҳисобланган “KENG IMKON PLYUS” МЧЖнинг хўжалик фаолиятини таҳлил қилиш натижасида, корхона иқтисодий салоҳиятини ошириш учун қуйидаги чораларни кўриши лозим деб ўйлаймиз: - корхона тасарруфидаги бўш турган асосий фондларнинг бир қисмини лизинг ва ижара шартномалари орқали ҳаракатга тушириш лозим; - корхона ишлаб чиқариш фаолиятидаги бошқарув тизимини янгича усуллар билан бошқариш ташкил этиш; - корхонанинг объектларни топширишда ўзаро ҳисоб-китоб ишларини олиб боришда замонавий ҳисоб-китоб шаклларидан фойдаланиш орқали ривожлантириш мумкин; - корхонани юқори даражада унум билан бошқариш учун коммуникация, маркетинг таъминоти ва қарор қабул қилиш тўғри йўлга қўйилган бўлиши лозим; - корхона қошида бозорни ўрганувчи маркетинг хизмати бўлимини ташкил этиш, корхонанинг ҳозирги аҳволидан келиб чиққан ҳолда истиқболли бизнес лойиҳаларни ишлаб чиқиш; - корхонада бошқарув ва ишлаб чиқаришни такомиллаштириш йўлларини ишлаб чиқиш; - корхона ишлаб чиқариш мезонларига таъсир этувчи омилларни аниқлаш. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида саноат корхонасида самарали бошқарув усулларини қўллаш орқали унинг ишлаб чиқариш самарадорлигига таъсир ўтказилади. Бунинг натижасида ишлаб чиқариш самарадорлиги ошиши билан бир қаторда унинг иқтисодий потенциалини яхшиланишига ҳам олиб келади. Бу эса келгусида корхонанинг барқарор ривожланишидан далолат беради. 66

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. М. Қ.Пардаев “Иқтисодий таҳлил” – Тошкент –“меҳнат” 2004 йил. 5. Райан Б. Стратегический учет для руководителя. / Пер. с англ. Под ред. Микрюкова В.А. – М.: Аудит, ЮНИТИ, 198. 6. Богатая И.Н. Стратегический учет собственности предприятия. Ростов н/Д.: «Феникс», 2001. 7. Виноградова В.В., Пономаренко Т.В. Оценка экономического потенциала компании. // В сб. Социально-экономические проблемы развития России и проблемы глобализации: потенциал возможного. С-Пб, Изд-во Политехн. Ун-та, 2007, с. 17-20. 8. Ревуцкий Л.Д. Потенциал и стоимость предприятия. – М.: Перспектива, 197.Портер 9. www.gov.uz 10. www. Stat.uz 11. www .mf.uz 67

O'xshashlar

Саноат корхонасида ишлаб чиқариш жараёнини бошқаришни такомиллаштириш йўллари

Менежер этикаси ва маданиятини такомиллаштириш йўллари

Корхоналарда маҳсулот сифатини бошқариш

Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини шаклланиши ва уни камайтириш масалалари

Корхоналарда молиявий хисоб юритиш хусусиятлари